Lompat ke isi

Dayah: Bida antara revisi

Nibak Wikipedia
Jelajahi riwayat secara interaktif
← Bida awai
Konten dihapus Konten ditambahkan
VisualTeks wiki
LonNyoe (marit | peuneugöt)
2.834 suntingan
Tidak ada ringkasan suntingan
bTidak ada ringkasan suntingan
 
(37 revisi perantara oleh 12 pengguna tidak ditampilkan)
Baréh 1: Baréh 1:
[[Beureukaih:Dayah Umi Rawiyah.JPG|jmpl|300px|Saboh meunasah bak dayah]]
[[Beureukaih:Dayah Umi Rawiyah.JPG|jmpl|300px|Saboh meunasah bak dayah]]
[[Beureukaih:Dayah babul huda lhokseumawe.JPG|jmpl|300px|Bilék ngon balè seumeubeuët bak dayah di [[Lhôk Seumaw‘è]]]]
[[Beureukaih:Dayah Babul Huda Lhokseumawe.jpg|jmpl|300px|Bilék ngon balè seumeubeuët bak dayah di [[Lhôk Seumaw‘è]]]]


'''Dayah''' nakeuh salah saboh teumpat meurunoë di [[Acèh]]. Masa away kön kana di Acèh. Dayah atawa Dèah (meunurôt lugat ureuëng da'irah [[Acèh Rayek]], asay tutô nibak {{bahsa+ar|زاوية|Zāwiyah}}, nyang areutijih sagoë, kareuna bak masa [[Muhammad|Rasulullah saw.]] geupeurunoë umat [[Iseulam]] bak sagoë-sagoë meuseujid. Nan nyankeuh nyang geunguy sampoë 'an jinoë. Salang lam bhaih administrasi neugara di [[Indônèsia]] keu neukheun dayah kayém neugantoë ngon '''pesantren''' atawa '''pondok pesantren''' geupeusaban ngon neukheun nan teumpat meununtut èleumèe agama Islam di Indônèsia khusuihjih di pulo [[Jawa]].
'''Dayah''' nakeuh saboh teumpat meurunoë di [[Acèh]]. Masa awai kön kana di Acèh, "dayah" atawa "dèah" (meunurôt lugat ureuëng da'irah [[Acèh Rayek]]) asay tutô nibak {{Lang-ar|زاوية|Zāwiyah}}, nyang hareutoejih meumakna sagoë, wab nibak masa [[Muhammad|Rasulullah saw]] geupeurunoë ureueng [[Iseulam]] bak sagoë-sagoë meuseujid. Nan nyan teuma geungui sampoë 'an jinoë. Teuma lam bhaih administrasi neugara di [[Indônèsia]] keu narit dayah kayém neugantoë ngon '''pesantren''' atawa '''pondok pesantren''' geupeusaban ngon neukheun nan teumpat meununtut èleumèe agama Islam di Indônèsia khusuihjih di pulo [[Jawa]].


Dayah di Acèh kayémjih geusatöh lé sidroë ureuëng mat, nyang biasa geurasi nan [[teungku chik]], [[abu]], [[abuya]] atawa la'én nibak nyan. Lam masyarakat tradisional ngon modern [[ureuëng Acèh]] dayah nyan wajéb na bak tiep-tiep da'irah, sampoe beu that balèe seumeubeuët nyan ubeut ngon seuderhana meuhat keuh geukheun dayah cit. Saweueb ka mangat bak neukheun lé ureuëng Acèh tiep-tiep nan teumpat ureuëng beuet semeubeuët nyankeuh nyang geukheun dayah. Biasajih lam tiep-tiep gampông di Acèh na dayah-dayah ubeut, ladôm gampông cit leubèh nibak saboh jumeulah jih.
Dayah di Acèh kayém geusatöh lé sidroë ureuëng mat, nyang kayém geurasi nan [[teungku chik]], [[abu]], [[abuya]], tu, atawa la'én nibak nyan. Lam masyarakat tradisional ngon modern [[ureuëng Acèh]] dayah nyan wajéb na nibak tiep-tiep da'irah, sampoe beu that balèe seumeubeuët nyan ubeut ngon seuderhana meuhat keuh geukheun dayah cit. Saweueb ka mangat bak geukheun lé ureuëng Acèh tiep-tiep nan teumpat ureuëng beuet semeubeuët nyankeuh nyang geukheun dayah. Biasajih lam tiep-tiep gampông di Acèh na dayah-dayah ubeut, ladôm gampông cit leubèh nibak saboh jumeulah jih.


Le that dayah ka lawét nyoë, di kuta-kuta atawa di [[gampông]]. Na nyang dayah [[salafiyah]], na cit nyang ka modèrèn atawa terpadu. Bak saboh keunira lam thôn 2007 nyang geupeugot le Dinas Pendidikan Provinsi Acèh (masa nyan: NAD), jumeulah dayah di Acèh na 631 boh, meunurôt Departemen Agama geujumeulah na 879 boh ngon bak beunileuëng nyang la'én le [[Rabithah Thaliban Acèh]] jumeulah dayah di Acèh na 900 boh. Bak thôn keunira nyan geupeugot nakeuh lam bhaih jumeulah dayah nyan golom ''final'' atawa na ''standar'' nyang hana saban bak maséng-maséng lembaga keu geuteujeumah ma'na ngon rupa dayah nyang paih.<ref>[http://bppd.acehprov.go.id/index.php?kategori=fikrah&linkjudul=mukhlissuddin-ilyas Teunuléh Mukhlisuddin Ilyas] geuakses 21 Buleuen Limong 2013</ref>
Le that dayah ka lawét nyoë, di kuta-kuta atawa di [[gampông]]. Na nyang dayah [[salafiyah]], na cit nyang ka modèrèn atawa terpadu. Bak saboh keunira lam thôn 2007 nyang geupeugot le Dinas Pendidikan Provinsi Acèh (masa nyan: NAD), jumeulah dayah di Acèh na 631 boh, meunurôt Departemen Agama geujumeulah na 879 boh ngon bak beunileuëng nyang la'én le [[Rabithah Thaliban Acèh]] jumeulah dayah di Acèh na 900 boh. Bak thôn keunira nyan geupeugot nakeuh lam bhaih jumeulah dayah nyan golom ''final'' atawa na ''standar'' nyang hana saban bak maséng-maséng lembaga keu geuteujeumah ma'na ngon rupa dayah nyang paih.<ref>[https://web.archive.org/web/20101229042213/http://bppd.acehprov.go.id/index.php?kategori=fikrah&linkjudul=mukhlissuddin-ilyas Teunuléh Mukhlisuddin Ilyas] geuakses 21 Buleuen Limong 2013</ref>


== Tarèh ==
== Tarèh ==
[[Beureukaih:Dayah yang sederhana.JPG|thumb|300px|Saboh dayah lam gampông nyang na di Acèh Barôh]]
[[Beureukaih:Dayah yang sederhana.JPG|jmpl|300px|Saboh dayah lam gampông nyang na di Acèh Barôh]]
=== Tarèh awai ===
=== Tarèh awai ===
Riwayat phôn dayah di [[Acèh]] bak peuneugah ahli tarèh nakeuh Dayah Cot Kala atawa geukheun ngon Zawiyah Cot Kala di [[Kabupaten Acèh Timu]]. Lam seujarah Dayah Cot Kala nyankeuh seubagoë dayah nyang phôn di [[Asia Teunggara]], gurèe-gurèe seumeubeuët bak dayah nyan teuka dari nanggroë [[Arab]], [[Parsi]] ngon [[India]]. Dayah-dayah dudoë 'oh lheuëh dayah Cot Kala nakeuh lagèe [[Dayah Serele]] nyang geusatoh lé Teungku Syèkh Sirajuddin nyang geupeudong bak thôn 1012 M sampoë thôn 1059, Dayah Blang Peuriya nyang geusatoh lé Teungku Ya'kob geupeudong bak thôn 1153 sampoë 1233 M, Dayah Batu Karang nyang na di [[Keurajeuën Teumiëng]] nyang geusatoh lé Teungku Ampôn Tuan. Lheuëh nyan na lom dayah Kan'an di wilayah Lam Keuneu'eun [[Acèh Rayek]] ([[Keurajeuën Lamuri Islam]]), dayah nyoe geupeudong bak thôn 1196 M sampoë 1225 M lé [[Syèkh Abdullah Kan'an]] sidroë ulama meubansa [[Palestina]].
Riwayat phôn dayah di [[Acèh]] bak peuneugah ahli tarèh nakeuh Dayah Cot Kala atawa geukheun ngon Zawiyah Cot Kala di [[Kabupaten Acèh Timu]]. Lam seujarah Dayah Cot Kala nyankeuh seubagoë dayah nyang phôn di [[Asia Teunggara]], gurèe-gurèe seumeubeuët bak dayah nyan teuka dari nanggroë [[Arab]], [[Parsi]] ngon [[India]]. Dayah-dayah dudoë 'oh lheuëh dayah Cot Kala nakeuh lagèe Dayah [[Serele]] nyang geusatoh lé Teungku Syèkh Sirajuddin nyang geupeudong bak thôn 1012 M sampoë thôn 1059, Dayah Blang Peuriya nyang geusatoh lé Teungku Ya'kob geupeudong bak thôn 1153 sampoë 1233 M, Dayah Batu Karang nyang na di [[Keurajeuën Teumiëng]] nyang geusatoh lé Teungku Ampôn Tuan. Lheuëh nyan na lom dayah Kan'an di wilayah Lam Keuneu'eun [[Acèh Rayek]] ([[Keurajeuën Lamuri]]), dayah nyoe geupeudong bak thôn 1196 M sampoë 1225 M lé [[Syèkh Abdullah Kan'an]] sidroë ulama meubansa [[Palestina]].


Dudoë that na [[Dayah Tanoh Abèe]] antara thôn 1823-1836 M ngon [[Dayah Tiro]] di Kecamatan Tiro Kabupatèn Pidie antara thôn 1781-1795 M, ngon dayah-dayah la'én nyang meusipreuëk ban sigom Acèh yôh masa nyan. Lam masa surôt [[Keurajeuën Acèh Darussalam]] na cit peuneudong-peuneudong dayah (lam Abad keu 18 ngon keu 19 M). Dayah nyang geupeudong bak masa nyan nakeuh lagèe [[Dayah Tgk Chi' Kuta Karang]], [[Dayah Lam Birah]], [[Dayah Lamnyong]], [[Dayah Lambhuk]], [[Dayah Kruëng Rumpét]], pajan keuh dayah-dayah nyan geupeudong hana ceunatat tarèh nyang paih lon.<ref>[http://aceh1.kemenag.go.id/index.php?a=artikel&id2=dayah| Sejarah Dayah| http://aceh1.kemenag.go.id| akses 29-05-2013]</ref>
Dudoë that na Dayah [[Tanoh Abèe]] antara thôn 1823-1836 M ngon Dayah [[Tiro]] di Kecamatan Tiro Kabupatèn Pidie antara thôn 1781-1795 M, ngon dayah-dayah la'én nyang meusipreuëk ban sigom Acèh yôh masa nyan. Lam masa surôt [[Keurajeuën Acèh Darussalam]] na cit peuneudong-peuneudong dayah (lam Abad keu 18 ngon keu 19 M). Dayah nyang geupeudong bak masa nyan nakeuh lagèe Dayah [[Tgk Chi' Kuta Karang]], Dayah [[Lam Birah]], Dayah [[Lamnyong]], Dayah [[Lambhuk]], Dayah [[Kruëng Rumpét]], pajan keuh dayah-dayah nyan geupeudong hana ceunatat tarèh nyang paih lon.<ref>[https://web.archive.org/web/20160307162209/http://aceh1.kemenag.go.id/index.php?a=artikel&id2=dayah%7C Sejarah Dayah| http://aceh1.kemenag.go.id| akses 29-05-2013]</ref>


=== Masa Keurajeuën Acèh Darussalam ===
=== Masa Keurajeuën Acèh Darussalam ===
Lam tarèh neugara [[Keurajeuën Acèh Darussalam]] bak masa [[Sultan Iskandar Muda]] watèe nyan na dayah manyang bak [[Meuseujid Raya Baiturrahman]], dayah manyang nyan geusatoh lé leubèh kureuëng 40 droë ulama chi' dari nanggroë Parsi ngon India. Jinoe dayah tuha nyang mantong teudong nakeuh [[Dayah Tanoh Abèe]], [[Seulimeum, Acèh Rayek|Seulimeum]], [[Acèh Rayek]], dayah nyoe phôn geupuga bak phôn abad keu 17 M. Zawiyah nyoe jeuet keu teumpat keuneubah na 4.000 naseukah ngon meumacam bagoë kitab jameun nyang geutuléh jaroë lé ulama masa dilèe.
Lam tarèh neugara [[Keurajeuën Acèh Darussalam]] bak masa [[Sultan Iskandar Muda]] watèe nyan na dayah manyang bak [[Meuseujid Raya Baiturrahman]], dayah manyang nyan geusatoh lé leubèh kureuëng 40 droë ulama chi' dari nanggroë Parsi ngon India. Jinoe dayah tuha nyang mantong teudong nakeuh [[Dayah Tanoh Abèe]], [[Seulimeum, Acèh Rayek|Seulimeum]], [[Acèh Rayek]], dayah nyoe phôn geupuga bak phôn abad keu 17 M. Zawiyah nyoe jeuet keu teumpat keuneubah na 4.000 naseukah ngon meumacam bagoë kitab jameun nyang geutuléh jaroë lé ulama masa dilèe.


Seubagoë saboh neugara nyang neumumat bak hukôm agama [[Islam|Éseulam]] nakeuh meuhubôngan nyang that peunténg antara dayah ngon peumeréntah Keurajeuën Acèh. Saweuëb qanun ngon hukôm nanggroë neu angkèe nibak hukôm agama.
Seubagoë saboh neugara nyang neumumat bak hukôm agama [[Islam|Éseulam]] nakeuh meuhubôngan nyang that peunténg antara dayah ngon peumeréntah Keurajeuën Acèh. Saweuëb qanun ngon hukôm nanggroë neu angkèe nibak hukôm agama.


Teuningkat dayah bak masa Keurajeuën Acèh Darussalam nakeuh :
Teuningkat dayah bak masa Keurajeuën Acèh Darussalam nakeuh :
Baréh 28: Baréh 28:
* '''Dayah''' : teuningkat nyoë na lam tiëp-tiëp da'irah, na cit nyang meuteumpat bak meuseujid meusapat ngon rangkang. Nyang teuleubèh le nakeuh meuklèh ngon meuseujid. Dayah nyoë geuseudia saboh balèe utama nyang geupeuguna keu teumpat seumeubeuët ngon teumpat [[salat|seumayang meujama'ah]]. Di dayah, mandum kitab nyang geupeubeuët nakeuh lam bahsa Arab. Éleumèe agama nyang geupeurunoë bak dayah nakeuh éleumèè fikih muamalah, tauhid, tasawuf, akheulak, éleumèè bumoë, éleumèè atô nanggroë, ngon bahsa Arab. Na cit dayah nyang geupeurunoë éleumèe 'umum lagèe éleumèe meuneugoë, meu utôh ngon éleumèe meuniaga.
* '''Dayah''' : teuningkat nyoë na lam tiëp-tiëp da'irah, na cit nyang meuteumpat bak meuseujid meusapat ngon rangkang. Nyang teuleubèh le nakeuh meuklèh ngon meuseujid. Dayah nyoë geuseudia saboh balèe utama nyang geupeuguna keu teumpat seumeubeuët ngon teumpat [[salat|seumayang meujama'ah]]. Di dayah, mandum kitab nyang geupeubeuët nakeuh lam bahsa Arab. Éleumèe agama nyang geupeurunoë bak dayah nakeuh éleumèè fikih muamalah, tauhid, tasawuf, akheulak, éleumèè bumoë, éleumèè atô nanggroë, ngon bahsa Arab. Na cit dayah nyang geupeurunoë éleumèe 'umum lagèe éleumèe meuneugoë, meu utôh ngon éleumèe meuniaga.


* '''Dayah Teungku Chik''' : nakeuh saboh teuningkat leubèh manyang di ateuëh dayah meujan geukheun cëit ngon Dayah Manyang. Dayah nyoe hana that le. Di sinan geupeubeuët bahsa Arab, fikih jinayah (hukôm pidana), fikih munakahat (hukôm meukawén), fikih duali (hukôm atô nanggroë), tarèh Éseulam, taréh neugara-neugara, éleumèe manthiq, tauhid, filsafat, tasawuf/akheulak, éleumèe falaq, tafsir, ngon hadits.
* '''Dayah Teungku Chik''' : nakeuh saboh teuningkat leubèh manyang di ateuëh dayah meujan geukheun cëit ngon Dayah Manyang. Dayah nyoe hana that le. Di sinan geupeubeuët bahsa Arab, fikih jinayah (hukôm pidana), fikih munakahat (hukôm meukawén), fikih duali (hukôm atô nanggroë), tarèh Éseulam, taréh neugara-neugara, éleumèe manthiq, tauhid, filsafat, tasawuf/akheulak, éleumèe falaq, tafsir, ngon hadits.


* '''Jami'ah Baiturrahman''': Jami'ah nyoe na di nang nanggroë nyang meusapat ngon Meuseujid Jami' Baiturrahman. Jami'ah Baiturrahman nyoë geuweuëk bak meumacam '''"Daar"''' nyang meunyoë ta peusaban bak masa jinoë saban ngon [[fakultas]]. Na 17 "Daar" nyang geupuga bak watèe nyan: (1) Daar al-Tafsir wa al-Hadits (Tafsir ngon Hadits), (2) Daar al-Thibb (Èleumèe Medisn), (3) Daar al-Kimya (Kimia), (4) Daar al-Taarikh (Tarèh), (5) Daar al-Hisaab (ÉLeumèe Pasti), (6) Daar al-Siyasah (Siyasat), (7) Daar al-Aqli (Éleumèe Akay), (8) Daar al-Zira'ah (Éleumèe Meuneugoë), (9) Daar al-Ahkaam (Hukôm), (10) Daar al-Falsafah (Filsafat), (11) Daar al-Kalaam (Teologi), (12) Daar al-Wizaraah (Éleumèe Atô neugara), (13) Daar Khazaanah Bait al-Maal (Éleumèe Pèng ngon areuta neugara), (14) Daar al-Ardhi (Éleumèe Tambang), (15) Daar al-Nahwi (Bahsa Arab), (16) Daar al-Mazahib (Éleumèe Agama), dan (17) Daar al-Harbi (Éleumèe Prang).
* '''Jami'ah Baiturrahman''': Jami'ah nyoe na di nang nanggroë nyang meusapat ngon Meuseujid Jami' Baiturrahman. Jami'ah Baiturrahman nyoë geuweuëk bak meumacam '''"Daar"''' nyang meunyoë ta peusaban bak masa jinoë saban ngon [[fakultas]]. Na 17 "Daar" nyang geupuga bak watèe nyan: (1) Daar al-Tafsir wa al-Hadits (Tafsir ngon Hadits), (2) Daar al-Thibb (Èleumèe Medisn), (3) Daar al-Kimya (Kimia), (4) Daar al-Taarikh (Tarèh), (5) Daar al-Hisaab (ÉLeumèe Pasti), (6) Daar al-Siyasah (Siyasat), (7) Daar al-Aqli (Éleumèe Akay), (8) Daar al-Zira'ah (Éleumèe Meuneugoë), (9) Daar al-Ahkaam (Hukôm), (10) Daar al-Falsafah (Filsafat), (11) Daar al-Kalaam (Teologi), (12) Daar al-Wizaraah (Éleumèe Atô neugara), (13) Daar Khazaanah Bait al-Maal (Éleumèe Pèng ngon areuta neugara), (14) Daar al-Ardhi (Éleumèe Tambang), (15) Daar al-Nahwi (Bahsa Arab), (16) Daar al-Mazahib (Éleumèe Agama), dan (17) Daar al-Harbi (Éleumèe Prang).


Bak masa Sultan Alaidin Iskandar Muda Darma Wangsa Perkasa Alam Syah neumat kuwasa thôn (1016-1045 H/1607-1636 M), gurèe-gurèe ch' jami'ah nyan la'én nibak ulama Acèh, na cit nyang gurèe nyang teuka dari Arab, Turki, Parsi, ngon India.
Bak masa Sultan Alaidin Iskandar Muda Darma Wangsa Perkasa Alam Syah neumat kuwasa thôn (1016-1045 H/1607-1636 M), gurèe-gurèe ch' jami'ah nyan la'én nibak ulama Acèh, na cit nyang gurèe nyang teuka dari Arab, Turki, Parsi, ngon India.


=== Masa Beulanda ===
=== Masa Beulanda ===
[[File:Dayah near mosque.JPG|thumb|right|300px|Dayah meusapat ngon meuseujid]]
[[Beureukaih:Dayah near mosque.JPG|jmpl|ka|300px|Dayah meusapat ngon meuseujid]]


Bak masa [[Prang Acèh]] geulawan [[Beulanda]] le that dayah nyang jeuet keu hancô ngon le that ulama nyang geujak lam seuëh prang keu geujak meu jihad. Lam prang nyan dayah jeuet keu teumpat kawom mujahidin Acèh neu atô taktik prang, teungku-teungku dayah that le nyang jeuet keu panglima peujuang lam prang nyan. Ureuëng-ureuëng dayah nyang geuthèe jeuet keu ureuëng peunténg lawan peunjajah di Acèh lagèe Teungku. Chi' Tanoh Abèe nyang jeuet keu peunasihat prang neugara.<ref>[http://bppd.acehprov.go.id/index.php?kategori=relevansi&linkjudul=seluk-beluk-dayah-di-aceh Seluk beluk dayah di Aceh]</ref>
Bak masa [[Prang Acèh]] geulawan [[Beulanda]] le that dayah nyang jeuet keu hancô ngon le that ulama nyang geujak lam seuëh prang keu geujak meu jihad. Lam prang nyan dayah jeuet keu teumpat kawom mujahidin Acèh neu atô taktik prang, teungku-teungku dayah that le nyang jeuet keu panglima peujuang lam prang nyan. Ureuëng-ureuëng dayah nyang geuthèe jeuet keu ureuëng peunténg lawan peunjajah di Acèh lagèe Teungku. Chi' Tanoh Abèe nyang jeuet keu peunasihat prang neugara.<ref>[https://web.archive.org/web/20130403164921/http://bppd.acehprov.go.id/index.php?kategori=relevansi&linkjudul=seluk-beluk-dayah-di-aceh Seluk beluk dayah di Aceh]</ref>


Na cit ulama dayah nyang jeuet keu bak geuteumanyong lé peujuang lagèe [[Teungku Chi' Tanoh Abèe]] (Teungku Chi' Abdul Wahab) Tanoh Abèe, [[Acèh Rayek]]. Ban duwa golongan ulama nyoe teutap neusatoh ngon neupeurunoë sampoë le cit ulama Acèh bak masa prang nyan nyang neubeuët lam glé. Miseuëjih [[Teungku Haji Ahmad Hasballah Indrapuri]] ngon [[Teungku H. Abdullah Lam U]].<ref>[http://bppd.acehprov.go.id/index.php?kategori=berita&linkjudul=dayah-sejak-sultan-hingga-sekarang Dayah sejak sultan hingga sekarang]</ref>
Na cit ulama dayah nyang jeuet keu bak geuteumanyong lé peujuang lagèe [[Teungku Chi' Tanoh Abèe]] (Teungku Chi' Abdul Wahab) Tanoh Abèe, [[Acèh Rayek]]. Ban duwa golongan ulama nyoe teutap neusatoh ngon neupeurunoë sampoë le cit ulama Acèh bak masa prang nyan nyang neubeuët lam glé. Miseuëjih [[Teungku Haji Ahmad Hasballah Indrapuri]] ngon [[Teungku H. Abdullah Lam U]].<ref>[https://web.archive.org/web/20101229042050/http://bppd.acehprov.go.id/index.php?kategori=berita&linkjudul=dayah-sejak-sultan-hingga-sekarang Dayah sejak sultan hingga sekarang]</ref>


Bak watèe Beulanda ka meu asé di peudong peumeurintahan kolonial di Acèh, ngon sigra laju jibagi nanggroë ngon beunagi barô nyang jikheun ''landscap''. Na 129 boh landschap nyang na di Acèh yôh nyan. Lam saboh landschap nyang na meuhat ji peuizin peudong saboh dayah. Ngon keujadian nyan, jumeulah dayah lam masa Beulanda leubeh kureuëng nna 129 boh.
Bak watèe Beulanda ka meu asé di peudong peumeurintahan kolonial di Acèh, ngon sigra laju jibagi nanggroë ngon beunagi barô nyang jikheun ''landscap''. Na 129 boh landschap nyang na di Acèh yôh nyan. Lam saboh landschap nyang na meuhat ji peuizin peudong saboh dayah. Ngon keujadian nyan, jumeulah dayah lam masa Beulanda leubeh kureuëng nna 129 boh.


===Masa Jeupang===
=== Masa Jeupang ===
Bak masa [[Jeupang]] na prang cit nyang geupimpén lé sidroë ulama dayah. Phôn that nakeuh bak thôn 1944 di [[Syamtalira Bayu, Acèh Barôh|Syamtalira Bayu]] [[Kabupatèn Acèh Barôh|Acèh Barôh]] nyang neupimpèn lè ulama dayah nan gobnyan [[Teungku Abdul Jalil]] (Teungku di Cot Pliëng) nyang meuhasé geupeutalo saboh kompi teutra Jeupang. Lheuëh nyan nyang teujadi di [[Pandrah]], Kecamatan [[Jeunieb]].
Bak masa [[Jeupang]] na prang cit nyang geupimpén lé sidroë ulama dayah. Phôn that nakeuh bak thôn 1944 di [[Syamtalira Bayu, Acèh Barôh|Syamtalira Bayu]] [[Kabupatèn Acèh Barôh|Acèh Barôh]] nyang neupimpèn lè ulama dayah nan gobnyan [[Teungku Abdul Jalil]] (Teungku di Cot Pliëng) nyang meuhasé geupeutalo saboh kompi teutra Jeupang. Lheuëh nyan nyang teujadi di [[Pandrah]], Kecamatan [[Jeunieb]].


===Masa Reubot Meurdeka===
=== Masa Reubot Meurdeka ===


Neugara Indônèsia geupeunyata meurdéka bak 17 uroë buleuën 8 thôn 1945, aseuka Jeupang talô lam [[Prang Dônya II]] ngon teuntra sikutu jiteuka lom u Indônèsia. Buleuën 10 thôn an saboh neugara Indônèsia ka abéh jikuwasa keulayi lé teuntra sikutu, dari Midan teuntra nyan jikeuneuk tamong u Acèh. Yôh nyan keuh bak 15 uroë buleuën 10 thôn 1945 ulama dayah di Acèh geupeunyata saboh ma'lumat nyang that peunténg lam seujarah. Ma'lumat nyan geurasi nan ngon '''Ma'lumat Ulama ban sigom Acèh''' nyang nakeuh ngon ma'lumat nyan ulama Acèh geumeufatwa Prang Sabi lawan peunjajah bèk sampoë leupah jitamong u Acèh. Ngon neucok peunutôh nibak ma'lumat nyan meuribèe droë ureuëng meudagang bak dayah geubeudoh jak meuprang sajan ngon mandum mujahidin Acèh u ceuë Acèh ngon Sumatera Barôh. Nyang geukheun cit ngon [[Peuristiwa Medan Area]].
Neugara Indônèsia geupeunyata meurdéka bak 17 uroë buleuën 8 thôn 1945, aseuka Jeupang talô lam [[Prang Dônya II]] ngon teuntra sikutu jiteuka lom u Indônèsia. Buleuën 10 thôn an saboh neugara Indônèsia ka abéh jikuwasa keulayi lé teuntra sikutu, dari Mèdan teuntra nyan jikeuneuk tamong u Acèh. Yôh nyan keuh bak 15 uroë buleuën 10 thôn 1945 ulama dayah di Acèh geupeunyata saboh ma'lumat nyang that peunténg lam seujarah. Ma'lumat nyan geurasi nan ngon '''Ma'lumat Ulama ban sigom Acèh''' nyang nakeuh ngon ma'lumat nyan ulama Acèh geumeufatwa Prang Sabi lawan peunjajah bèk sampoë leupah jitamong u Acèh. Ngon neucok peunutôh nibak ma'lumat nyan meuribèe droë ureuëng meudagang bak dayah geubeudoh jak meuprang sajan ngon mandum mujahidin Acèh u ceuë Acèh ngon Sumatera ret Barôh (Sumatera Utara) Nyang geukheun cit ngon [[Peuristiwa Medan Area]].


Lam peuristiwa nyan geuthèe na padum-padum 2 boh aseuka meuseunjata nyang geuturi aseuka nyan geuhimpôn nibak ureuëng meudagang :
Lam peuristiwa nyan geuthèe na 2 boh aseuka meuseunjata nyang geuturi aseuka nyan geuhimpôn nibak ureuëng meudagang :
* [[Laskar Mujahidin]]: Geukheun cit '''Barisan Mujahidin''' Aseuka nyoe geupeudong di Pidië, lam saboh pakat raya bak [[Meuseujid Tiro]] bak 17 uroë buleuën 11 thôn 1945. Pakat raya nyan na geuteuka ± 600 droe ulama ngon peumimpén masyarakat. Seubagoë nyang pimpén Laskar nyan geu angkèe Teungku Umar Tiro, sidroe cuco [[Teungku Chi' Ditiro Muhammad Saman]].
* [[Laskar Mujahidin]]: Geukheun cit '''Barisan Mujahidin''' Aseuka nyoe geupeudong di Pidië, lam saboh pakat raya bak [[Meuseujid Tiro]] bak 17 uroë buleuën 11 thôn 1945. Pakat raya nyan na meusapat disinan ± 600 droe ulama ngon peumimpén masyarakat. Seubagoë nyang pimpén Laskar nyan geu angkèe Teungku Umar Tiro, sidroe cuco [[Teungku Chi' Ditiro Muhammad Saman]].
* [[Barisan Hizbullah]] : Aseuka nyoe geupeudong di [[Banda Acèh|Kutaraja]] lam saboh pakat bak [[Meuseujid Raya Baiturrahman]]. Geupeudong bak 23 uroë buleuën 11 thôn 1945. Barisan nyoe geu pimpén lé [[Daud Beureu'éh|Teungku Muhammad Daud Beureu'éh]], ngon waki gobnyan [[Teungku Haji Ahmad Hasballah Indrapuri]], geubantu cit lé [[Teuku Muhammad Amin]], [[Syèkh Marhaban Kruëng Kalé]] ngon [[Teungku Sulaiman Mahmud Ulèe Karéng]].<ref>[http://www.parlemen.net/privdocs/dc8629cf47ee12180d740eb606c9cb3a.pdf Naseukah geudraih le Pusat Studi Hukum & Kebijakan Indonesia]</ref>
* [[Barisan Hizbullah]] : Aseuka nyoe geupeudong di [[Banda Acèh|Kutaraja]] lam saboh pakat bak [[Meuseujid Raya Baiturrahman]]. Geupeudong bak 23 uroë buleuën 11 thôn 1945. Barisan nyoe geu pimpén lé [[Daud Beureu'éh|Teungku Muhammad Daud Beureu'éh]], ngon waki gobnyan [[Teungku Haji Ahmad Hasballah Indrapuri]], geubantu cit lé [[Teuku Muhammad Amin]], [[Syèkh Marhaban Kruëng Kalé]] ngon [[Teungku Sulaiman Mahmud Ulèe Karéng]].<ref>[http://www.parlemen.net/privdocs/dc8629cf47ee12180d740eb606c9cb3a.pdf Naseukah geudraih le Pusat Studi Hukum & Kebijakan Indonesia]{{Dead link|date=September 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>


== Rupa dayah di Acèh ==
== Rupa dayah di Acèh ==
[[Beureukaih:Dayah Umi Rawiyah 2.JPG|jmpl|300px|Saboh bale bak dayah]]
[[Beureukaih:Dayah Umi Rawiyah 2.JPG|jmpl|300px|Saboh bale bak dayah]]


Lheuëh nibak tarèh panyang nyang na bak riwayat dayah di Acèh, dayah nyan teutap keuh seubagoë lembaga non formal teumpat ureuëng Acèh meurunoë ngon neupeurunoë èleumèe agama Islam. Rupa dayah jinoe di Acèh lagèe hana meubida jeu'ôh that meunyoë ta bandéng ngon dayah yôh masa awai.
Lheuëh nibak tarèh panyang nyang na bak riwayat dayah di Acèh, dayah nyan teutap keuh seubagoë lembaga non formal teumpat ureuëng Acèh meurunoë ngon neupeurunoë èleumèe agama Islam. Rupa dayah jinoe di Acèh lagèe hana meubida jeu'ôh that meunyoë ta bandéng ngon dayah yôh masa awai.


===Rupa fisik===
=== Rupa fisik ===
Rupa fisik nyang that biasa dayah di Acèh nakeuh lam saboh lampôh seumeubeuët nyang ureuëng meudagang meununtôt èleumèe disinan neupiyôh bak bilék-bilék sederhana ngon neubeuët bak balèe beuët meunurôt tingkat èleumèe nyang teungoh neubeuët. Bilék-bilék ubeut biasajih geuduëk meuduwa lhèe droë ureuëng. Antara bilék gurèe ngon bilék aneuk murid geupeumeuklèh. Salang balèe seumeubeuët nakeuh rangkang-rangkang ubeut nyang hana rayeuk that luwahjih, meubintéh sikhan ngon ureuëng beuët lam balèe nyan geuduëk meulingka.
Rupa fisik nyang that biasa dayah di Acèh nakeuh lam saboh lampôh seumeubeuët nyang ureuëng meudagang meununtôt èleumèe disinan neupiyôh bak bilék-bilék sederhana ngon neubeuët bak balèe beuët meunurôt tingkat èleumèe nyang teungoh neubeuët. Bilék-bilék ubeut biasajih geuduëk meuduwa lhèe droë ureuëng. Antara bilék gurèe ngon bilék aneuk murid geupeumeuklèh. Salang balèe seumeubeuët nakeuh rangkang-rangkang ubeut nyang hana rayek that luwahjih, meubintéh sikhan ngon ureuëng beuët lam balèe nyan geuduëk meulingka.


===Buët si uroë-uroë===
=== Buët si uroë-uroë ===
Si uroë-uroë di dayah ureuëng meudagang di sinan geubeuët, meuulang, geujaga watèe seumayang meujama'ah ngon na neubuët la'én miseuëjih muhadharah, dala'é ngon geumeuseuraya bak uroë-uroë nyang ka meuteuntèe. Gurèe-gurèe geuseumeubeuët, peu ulang aneuk miët beuët.<ref>[http://bppd.acehprov.go.id/index.php?kategori=fikrah&linkjudul=apa-itu-dayah Apa itu dayah]</ref> Di dayah na cit geu atô anggèeta keu geupeujak atôran lam dayah ngon geujaga keuamanan, nyang geukheun ngon '''haréh''' tugaih haréh nyan nakeuh neuseumeugoë tiëp-tiëp watèe lheëh masa istirahat. Ngon geuteurimong jamèe nyang trôh u dayah.
Si uroë-uroë di dayah ureuëng meudagang di sinan geubeuët, meuulang, geujaga watèe seumayang meujama'ah ngon na neubuët la'én miseuëjih muhadharah, dala'é ngon geumeuseuraya bak uroë-uroë nyang ka meuteuntèe. Gurèe-gurèe geuseumeubeuët, peu ulang aneuk miët beuët.<ref>[https://web.archive.org/web/20101229042345/http://bppd.acehprov.go.id/index.php?kategori=fikrah&linkjudul=apa-itu-dayah Apa itu dayah]</ref> Di dayah na cit geu atô anggèeta keu geupeujak atôran lam dayah ngon geujaga keuamanan, nyang geukheun ngon '''haréh''' tugaih haréh nyan nakeuh neuseumeugoë tiëp-tiëp watèe lheëh masa istirahat. Ngon geuteurimong jamèe nyang trôh u dayah.


[[File:Santriwati meuseuraya.JPG|thumb|left|240px|Aneuk dayah di [[Acèh Barôh]] ngon meuneunguy nyang lazém teungoh meuseuraya peugléh leuën dayah]]
[[Beureukaih:Santriwati meuseuraya.JPG|jmpl|kiri|240px|Aneuk dayah di [[Acèh Barôh]] ngon meuneunguy nyang lazém teungoh meuseuraya peugléh leuën dayah]]
Neunguy nyang ''identik'' ngon ureuëng meudagang nyang agam bak dayah di Acèh nakeuh bajèe [[keumija]] ngon [[teulôk beulanga]] atawa nyang jinoe geukheun bajèe koko. Biasa jih geumeupinggang ija krông ngon geuseu'ôn kupiah. Dilèe kon meunyoe ureuëng nyan geutubiët nibak lampôh dayah hantom neusôk siluweuë panyang. Ka meubida bacut ngon jinoë, ka na jinoe ta kalon geusôk cit siluweuë panyang ija 'oh geujak u luwa dayah. Nyang hana ubah lom cit bhaih neuseu'ôn kupiyah, 'an jinoë neunguy kupiyah bak aneuk dayah nakeuh saboh cara keu geujaga martabat ureuëng meununtut ngon marwah gobnyan.
Neunguy nyang ''identik'' ngon ureuëng meudagang nyang agam bak dayah di Acèh nakeuh bajèe [[keumija]] ngon [[teulôk beulanga]] atawa nyang jinoe geukheun bajèe koko. Biasa jih geumeupinggang ija krông ngon geuseu'ôn kupiah. Dilèe kon meunyoe ureuëng nyan geutubiët nibak lampôh dayah hantom neusôk siluweuë panyang. Ka meubida bacut ngon jinoë, ka na jinoe ta kalon geusôk cit siluweuë panyang ija 'oh geujak u luwa dayah. Nyang hana ubah lom cit bhaih neuseu'ôn kupiyah, 'an jinoë neunguy kupiyah bak aneuk dayah nakeuh saboh cara keu geujaga martabat ureuëng meununtut ngon marwah gobnyan.


Neunguy nyang biyasa bak ureuëng inong bak dayah nakeuh neunguy nyang sopan ngon meutôp mandum tubôh. Biasa yôh thôn 90 u meuyub ureuëng nyan geusawak ija panyang nyang meutôp banmandum ulèe ngon tubôh. Meubida bacut cit ngon jinoe, nyang ka geunguy jeuleubab nyang rayeuk bak ulèe. Lam bhaih meutôp [[aurat]] nyan nakeuh hukôm jih saban, cit meubida bak cara geumeunguy.
Neunguy nyang biyasa bak ureuëng inong bak dayah nakeuh neunguy nyang sopan ngon meutôp mandum tubôh. Biasa yôh thôn 90 u meuyub ureuëng nyan geusawak ija panyang nyang meutôp banmandum ulèe ngon tubôh. Meubida bacut cit ngon jinoe, nyang ka geunguy jeuleubab nyang rayek bak ulèe. Lam bhaih meutôp [[aurat]] nyan nakeuh hukôm jih saban, cit meubida bak cara geumeunguy.


Meurata ureuëng meudagang nyan bak dayah keu peuë geupajôh si uroë-uroë nakeuh peunajôh nyang geutaguën keudroe. Nyan bhaih maguën 'oh takalon le that nyang geumeupakat ngon meupadum-padum droë rakan geuh bak geumaguën lam saboh dapu. Keu beulanja geumeuripèe-ripèe breuëh ngon péng ubéna peuë nyang neupajôh. Bagi ureuëng meununtut bhaih peunajôh nakeuh nyang sederhana ngon jeuët keusihat tubôh, meujan-jan nacit 'oh watèe pré neubeuët bak malam-malam nyang ka meuteuntèe ladôm ureuëng neu meuripèe beulanja neupeugot peunajôh mamèh. Miseuëjih peunajôh mangat nyan lagèe [[cagruk]] (kulak) atawa geutaguën bu leumak. Peukateuën nyan geurasi nan bak dayah ngon '''''meuleumak'''''.
Meurata ureuëng meudagang nyan bak dayah keu peuë geupajôh si uroë-uroë nakeuh peunajôh nyang geutaguën keudroe. Nyan bhaih maguën 'oh takalon le that nyang geumeupakat ngon meupadum-padum droë rakan geuh bak geumaguën lam saboh dapu. Keu beulanja geumeuripèe-ripèe breuëh ngon péng ubéna peuë nyang neupajôh. Bagi ureuëng meununtut bhaih peunajôh nakeuh nyang sederhana ngon jeuët keusihat tubôh, meujan-jan nacit 'oh watèe pré neubeuët bak malam-malam nyang ka meuteuntèe ladôm ureuëng neu meuripèe beulanja neupeugot peunajôh mamèh. Miseuëjih peunajôh mangat nyan lagèe [[cagruk]] (kulak) atawa geutaguën bu leumak. Peukateuën nyan geurasi nan bak dayah ngon '''''meuleumak'''''.


==Kitab ngon èleumèe neubeuët di dayah==
== Kitab ngon èleumèe neubeuët di dayah ==


Neubeuët nyang neupeurunoë bak dayah di Acèh na keuh geubagi bak na padum-padum boh teuningkat.
Neubeuët nyang neupeurunoë bak dayah di Acèh na keuh geubagi bak na padum-padum boh teuningkat.


===Tajhizi===
=== Tajhizi ===
[[File:Tajhizi class.JPG|thumb|300px|Saboh balèe seumeubeut ngon glah tajhizi nyang teungoh jibeuët]]
[[Beureukaih:Tajhizi class.JPG|jmpl|300px|Saboh balèe seumeubeut ngon glah tajhizi nyang teungoh jibeuët]]


Nyang phôn nakeuh teuningkat [[Tajhizi]], teuningkat nyoë geubeuët lé ureuëng atawa aneuk meudagang bak watèe phôn-phôn that geutamong u dayah. Bak glah Tajhizi aneuk miët beuët biasa jih geupeurunoë kitab-kitab ubeut meubahsa [[Bahsa Jawoë|Jawoë]]. Meujan nacit lom geupeurunoë èleumèe [[Éleumée Nahwu|Nahwu]] ngon [[Éleumée Sharaf|Sharaf]] keu peuduman meurunoë [[Bahsa Arab]]. Cara geumeurunoë Nahwu-Sharaf bak aneuk miët beuët glah Tajhizi mantong ngon cara meuhaphai. Nyang kayém bak geuhaphai nakeuh [[Hukôm Isém]] (nahwu).
Nyang phôn nakeuh teuningkat [[Tajhizi]], teuningkat nyoë geubeuët lé ureuëng atawa aneuk meudagang bak watèe phôn-phôn that geutamong u dayah. Bak glah Tajhizi aneuk miët beuët biasa jih geupeurunoë kitab-kitab ubeut meubahsa [[Bahsa Jawoë|Jawoë]]. Meujan nacit lom geupeurunoë èleumèe [[Éleumée Nahwu|Nahwu]], [[Éleumée Sharaf|Sharaf]] ngon laén nibak nyan keu peuduman meurunoë [[Bahsa Arab]]. Cara geumeurunoë Nahwu-Sharaf bak aneuk miët beuët glah Tajhizi mantong ngon cara meuhaphai. Nyang kayém bak geuhaphai nakeuh kitab-kitab nyang geu ngui keu meureunoë Bahasa Arab.


Kitab nyang kayém geupeurunoë bak glah Tajhizi nakeuh:
Kitab nyang kayém geupeurunoë bak glah Tajhizi nakeuh:
Baréh 102: Baréh 102:
|}
|}


===Ibtidaiyah===
=== Ibtidaiyah ===
[[File:Dayah belajar.JPG|thumb|right|300px|Beuët ngon seumeubeuët kitab kunéng bak saboh dayah di Jeunieb, Bireuen]]
[[Beureukaih:Dayah belajar.JPG|jmpl|ka|300px|Beuët ngon seumeubeuët kitab kunéng bak saboh dayah di Jeunieb, Bireuen]]
Teuma nyang keu duwa geukheun ibtidaiyah atawa glah I (sa), teuningkat nyoë hana that meuhat soë mantong nyang jeuët neuduëk bak teuningkat nyan. Nyang ka teuntèe na keuh bak teuningkat Ibtidaiyah nyan geupeuphôn neubeuët padum-padum boh kitab meubahsa Arab, geuploh hukôm-hukôm fiqih nyang dasar, tauhid, nahwu, sharaf, akheulak ngon Tarèh Nabi.
Teuma nyang keu duwa geukheun ibtidaiyah atawa glah I (sa), teuningkat nyoë hana that meuhat soë mantong nyang jeuët neuduëk bak teuningkat nyan. Nyang ka teuntèe na keuh bak teuningkat Ibtidaiyah nyan geupeuphôn neubeuët padum-padum boh kitab meubahsa Arab, geuploh hukôm-hukôm fiqih nyang dasar, tauhid, nahwu, sharaf, akheulak ngon Tarèh Nabi.


Baréh 122: Baréh 122:
|| [['Aqidah Islamiyah]] || align="center" | [[Tauhid]] || align="center" | [[Bahsa Arab]] || align="center" | Na
|| [['Aqidah Islamiyah]] || align="center" | [[Tauhid]] || align="center" | [[Bahsa Arab]] || align="center" | Na
|-
|-
|| [[Taysirul Akhlaq]] || align="center" | [[Tasawuf]] || align="center" | [[Bahsa Arab]] || align="center" | Na
|| [[Taysirul Khallaq]] || align="center" | [[Tasawuf]] || align="center" | [[Bahsa Arab]] || align="center" | Na
|-
|-
|| [[Khulasah I]] || align="center" | [[Tarèh]] || align="center" | [[Bahsa Arab]] || align="center" | Na
|| [[Khulasah I]] || align="center" | [[Tarèh]] || align="center" | [[Bahsa Arab]] || align="center" | Na
Baréh 129: Baréh 129:
|}
|}


===Tsanawiyah===
=== Tsanawiyah ===
[[File:Dayah in nibong south aceh.JPG|thumb|right|300px|Balèe neubeuët bak dayah di Nibông Acèh Barôh]]
[[Beureukaih:Dayah in nibong south aceh.JPG|jmpl|ka|300px|Balèe neubeuët bak dayah di Nibông Acèh Barôh]]
[[File:Isyrafi Darussaadah Cot Girek Peusangan Bireuen.jpg|thumb|right|300px|Dayah ''Isyrafi Darussa'adah'' di Gampong Cot Girek, Peusangan, Bireuen]]
[[Beureukaih:Isyrafi Darussaadah Cot Girek Peusangan Bireuen.jpg|jmpl|ka|300px|Dayah ''Isyrafi Darussa'adah'' di Gampong Cot Girek, Peusangan, Bireuen]]


Teuningkat nyang keu lhèe geukheun tsanawiyah atawa glah II (duwa), teuningkat nyoë neuduëk lé soe mantong nyang ka meuphôm cara baca ngon bôh ma'na asoë kitab lam bahasa Arab. Nyan keuh bak teuningkat tsanawiyah nyan ban mandum peunutôh hukôm agama ka leubèh lom neu peujeulaih deungon [[Surah kitab|surah]] nyang panyang. Bak teuningkat tsanawiyah ladôm dayah nyang rayeuk-rayeuk cit ka neutamah lom meurunoë padum-padum boh bideueng èleumèe nyang hana geudraih bak teuningkat di meuyub nyan, miseuëjih èleumèe [[Èleumèe Manthiq|Mantèq]], [[Èleumèe Hadits|Hadits]], [[Èleumèe Tafsir|Tafsir]] ngon [[Èleumèe Ushul Fiqh|Ushul Fiqh]]. Bak glah Tsanawiyah nyan keuh phôn geubeuët kitab nyang hana meubaréh atawa kayém geukheun ngon [[kitab kunèng]].
Teuningkat nyang keu lhèe geukheun tsanawiyah atawa glah II (duwa), teuningkat nyoë neuduëk lé soe mantong nyang ka meuphôm cara baca ngon bôh ma'na asoë kitab lam bahasa Arab. Nyan keuh bak teuningkat tsanawiyah nyan ban mandum peunutôh hukôm agama ka leubèh lom neu peujeulaih deungon [[Surah kitab|surah]] nyang panyang. Bak teuningkat tsanawiyah ladôm dayah nyang rayek-rayek cit ka neutamah lom meurunoë padum-padum boh bideueng èleumèe nyang hana geudraih bak teuningkat di meuyub nyan, miseuëjih èleumèe [[Mantéq|Mantèq]], [[Èleumèe Hadits|Hadits]], [[Èleumèe Tafsir|Tafsir]] ngon [[Èleumèe Ushul Fiqh|Ushul Fiqh]]. Bak glah Tsanawiyah nyan keuh phôn geubeuët kitab nyang hana meubaréh atawa kayém geukheun ngon [[kitab kunèng]].


Kitab nyang kayém geupeurunoë bak glah Tsanawiyah nakeuh:
Kitab nyang kayém geupeurunoë bak glah Tsanawiyah nakeuh:
Baréh 145: Baréh 145:
|| [[At-Tibyan]] || align="center" | [[Èleumèe Tafsir|Tafsir]] || align="center" | [[Bahsa Arab]] || align="center" | Hana
|| [[At-Tibyan]] || align="center" | [[Èleumèe Tafsir|Tafsir]] || align="center" | [[Bahsa Arab]] || align="center" | Hana
|-
|-
|| [[Tafsir Jalalain]] || align="center" | [[Tafsir ]] || align="center" | [[Bahsa Arab]] || align="center" | Hana
|| [[Tafsir Jalalain]] || align="center" | [[Tafsir]] || align="center" | [[Bahsa Arab]] || align="center" | Hana
|-
|-
|| [[Matan Arbai'in]] || align="center" | [[Èleumèe Hadits|Hadits]] || align="center" | [[Bahsa Arab]] || align="center" | Na
|| [[Matan Arbai'in]] || align="center" | [[Èleumèe Hadits|Hadits]] || align="center" | [[Bahsa Arab]] || align="center" | Na
Baréh 161: Baréh 161:
|| [[Mutammimah]] || align="center" | [[Èleumèe Nahwu|Nahwu]] || align="center" | [[Bahsa Arab]] || align="center" | Hana
|| [[Mutammimah]] || align="center" | [[Èleumèe Nahwu|Nahwu]] || align="center" | [[Bahsa Arab]] || align="center" | Hana
|-
|-
|| [[Matan As-Sullam Al-Munawraq]] || align="center" | [[Èleumèe Manthiq|Mantèq]] || align="center" | [[Bahsa Arab]] || align="center" | Na
|| [[Matan As-Sullam Al-Munawraq]] || align="center" |[[Mantéq|Mantèq]]|| align="center" |[[Bahsa Arab]] || align="center" | Na
|-
|-
|| [[Ar-rahiqul Makhtum]] || align="center" | [[Èleumèe Tarèh|Tarèh]] || align="center" | [[Bahsa Arab]] || align="center" | -
|| [[Ar-rahiqul Makhtum]] || align="center" | [[Èleumèe Tarèh|Tarèh]] || align="center" | [[Bahsa Arab]] || align="center" | -
Baréh 168: Baréh 168:
|}
|}


==='Aliyah===
=== 'Aliyah ===
Teuningkat nyang keu peuet geukheun 'Aliyah atawa glah III (lhèe). Kitab nyang kayém geupeurunoë bak glah 'Aliyah nakeuh:
Teuningkat nyang keu peuet geukheun 'Aliyah atawa glah III (lhèe). Kitab nyang kayém geupeurunoë bak glah 'Aliyah nakeuh:


Baréh 200: Baréh 200:
|-
|-
|| [[Ahmad as-Shawi]] || align="center" | [[Èleumèe Balaghah|Balaghah]] || align="center" | [[Bahsa Arab]] || align="center" | Hana
|| [[Ahmad as-Shawi]] || align="center" | [[Èleumèe Balaghah|Balaghah]] || align="center" | [[Bahsa Arab]] || align="center" | Hana
|-
|[[Sabban Malawi]]
|[[Mantéq]]
|[[Bahsa Arab]]
|Hana
|}
|}


==Statistik Dayah di Acèh==
== Statistik Dayah di Acèh ==
[[File:Dayah Darul Ihsan.jpg|thumb|300px|[[Dayah Darul Ihsan]] di [[Krueng Kalé, Darussalam, Acèh Rayek|Krueng Kalé]], [[Siem]], Acèh Rayek]]
⚫
Hana jumeulah nyang pasti lom keu meudum na jumeulah dayah nyang na di Acèh lawét nyoë. Bah pih kana badan peumeurintah Acèh nyang mat bideuëng keurija keu dayah nyang geupeunan [[Badan Pembinaan Pendidikan Dayah]]. Seubab hana peunutôh nyang jeulaih keu kiban ''kriteria'' dayah nyang seubeutôijih<ref>[http://www.dayahinstitute.com/index.php?option=com_k2&view=item&id=73:banyak-intrik-dalam-penentuan-tipe-dayah-aceh&Itemid=1| Wawancara Sekretaris Jenderal (Sekjen) Himpunan Ulama Dayah Aceh (HUDA) Teungku H. Faisal M. Ali, desember 2012| http://www.dayahinstitute.com| Akses 29-05-2013]</ref>. Meunyoë tameumat bak database nyang geupeuteubiët lè Badan Pembinaan Pendidikan Dayah bak thôn 2011 jumeulah dayah ngon nan lembaga seumeubeuët nyang teudapeuta seubagoë dayah di Acèh nakeuh:

⚫
Hana jumeulah nyang pasti lom keu meudum na jumeulah dayah nyang na di Acèh lawét nyoë. Bah pih kana badan peumeurintah Acèh nyang mat bideuëng keurija keu dayah nyang geupeunan [[Badan Pembinaan Pendidikan Dayah]]. Seubab hana peunutôh nyang jeulaih keu kiban ''kriteria'' dayah nyang seubeutôijih<ref>[http://www.dayahinstitute.com/index.php?option=com_k2&view=item&id=73:banyak-intrik-dalam-penentuan-tipe-dayah-aceh&Itemid=1| Wawancara Sekretaris Jenderal (Sekjen) Himpunan Ulama Dayah Aceh (HUDA) Teungku H. Faisal M. Ali, desember 2012| http://www.dayahinstitute.com| Akses 29-05-2013]{{Dead link|date=September 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Meunyoë tameumat bak database nyang geupeuteubiët lè Badan Pembinaan Pendidikan Dayah bak thôn 2011 jumeulah dayah ngon nan lembaga seumeubeuët nyang teudapeuta seubagoë dayah di Acèh nakeuh:


# [[Sabang|Kota Sabang]]: Jumeulah na 4 boh ''([[dapeuta dayah di Kota Sabang]])''
# [[Sabang|Kota Sabang]]: Jumeulah na 4 boh ''([[dapeuta dayah di Kota Sabang]])''
Baréh 227: Baréh 234:
# [[Kabupatèn Simeuluë|Simeuluë]] : Jumeulah na 3 boh ''([[dapeuta dayah di Simeuluë]])''
# [[Kabupatèn Simeuluë|Simeuluë]] : Jumeulah na 3 boh ''([[dapeuta dayah di Simeuluë]])''
# [[Kabupatèn Acèh Singké|Acèh Singké]] : Jumeulah na 14 boh ''([[dapeuta dayah di Acèh Singké]])''
# [[Kabupatèn Acèh Singké|Acèh Singké]] : Jumeulah na 14 boh ''([[dapeuta dayah di Acèh Singké]])''
# [[Subulussalam|Subulussalam]] : Jumeulah na 14 boh ''([[dapeuta dayah di Subulussalam]])''
# [[Subulussalam]] : Jumeulah na 14 boh ''([[dapeuta dayah di Subulussalam]])''


==Dayah-dayah rayek di Acèh==
== Dayah-dayah rayek di Acèh ==


Na leubèh kureuëng nibak 1.000 boh dayah rayeuk ngon ubeut nyang na di Acèh jinoë. Padum-padum boh dayah rayeuk miseuëjih:
Na leubèh kureuëng nibak 1.000 boh dayah rayek ngon ubeut nyang na di Acèh jinoë. Padum-padum boh dayah rayek keu miseuë:
* [[Dayah Darussalam, Labuhan Haji]]
* [[Dayah Darussalam, Labuhan Haji]]
* [[Dayah Budi]], [[Lam No]]
* [[Dayah Budi]], [[Lam No]]
* [[Dayah Mudi Mesra]], [[Sama Langa]]
* [[Dayah Mudi Mesra]], [[Samalanga]]
* [[Dayah Istiqamatuddin]], [[Lam Ateuëk]]
* [[Dayah Istiqamatuddin|Dayah Istiqamatuddin Darul Mu'arrif]], [[Lam Ateuëk]]
* [[Dayah Inshafuddin]]
* [[Dayah Inshafuddin]]
* [[Dayah Darul Munawwarah]] Kuta Kruëng, [[Ulèë Glé, Pidië Jaya|Ulèë Glé]]
* [[Dayah Darul Munawwarah]] Kuta Kruëng, [[Ulèë Glé, Pidië Jaya|Ulèë Glé]]
* Dayah Darul Huda Luëng Angèn
* Dayah Al-Madinatunniyah Babussalam Blang Blahdeh
* [[Dayah Ruhul Fata]], [[Seulimeum, Aceh Rayek|Seulimeum]], [[Acèh Rayek]]
* [[Dayah Ruhul Fata]], [[Seulimeum, Aceh Rayek|Seulimeum]], [[Acèh Rayek]]
* [[Dayah Ulèë Titi]]
* [[Dayah Ulèë Titi]]
* La'én-la'én
* La'én-la'én


==Dayah Moderen==
== Dayah Modèrèn ==

La'èn nibak dayah salafiyah di Acèh na cit dayah terpadu atawa nyang geukheun Dayah Modern, bak dayah moderen nyan seula'èn èleumèe agama disinan na geupeurunoë cit èleumèe umum lagèe bak rumoh sikula. Na meupadum boh dayah moderen di Acèh, bak mandum kabupaten kota di Acèh na nyang nanjih dayah moderen nyan. Padum-padum boh dayah moderen miseuëjih:
La'èn nibak dayah salafiyah di Acèh na cit dayah terpadu atawa nyang geukheun Dayah Modern, bak dayah moderen nyan seula'èn èleumèe agama disinan na geupeurunoë cit èleumèe umum lagèe bak rumoh sikula. Na meupadum boh dayah moderen di Acèh, bak mandum kabupaten kota di Acèh na nyang nanjih dayah moderen nyan. Padum-padum boh dayah moderen miseuëjih:


* [[Madrasah 'Ulumul Qur'an Langsa]], atawa MUQ Langsa di Kuta Langsa.
* [[Madrasah 'Ulumul Qur'an Langsa]], atawa MUQ Langsa di gampong Alue Pineung Kuta Langsa.
* [[Jeumala 'Amal]] di Pidie Jaya.
* [[Jeumala 'Amal]] di Pidie Jaya.
* [[Al-Muslimun]] di Lhôk Sukôn.
* [[Al-Muslimun]] di Lhôk Sukôn.
* [[Dayah Syamsuddhuha]] di Dewantara, Acèh Barôh.
* [[Dayah Syamsuddhuha]] di Dewantara, Acèh
* Babun najah,Banda Aceh
* Ngon la'én-la'én.
* Ngon la'én-la'én.


==Dayah Multimedia Acèh==
== Dayah Multimedia Acèh ==


Lam keuèrija peumeurentah keu modernisasi dayah di Acèh, jinoë kana saboh dayah nyang meucurak salafi ngon modern lam bideuëng multimedia. Nyankeuh nyang geupeunan ngon DMA atawa Dayah Multimedia Aceh. Pilot project keu dayah nyan na di dayah [[Babussalam al-Aziziyah]] di [[Jeuniëb]] [[Bireuën]]. Lam dayah multimedia la'én nibak beuët kitab agama lagèe dayah nyang biasa disinan geupeurunoë cit bhaih teknologi informasi ban nyang geunguy lé manusia jameun nyoë.
Lam keuèrija peumeurentah keu modernisasi dayah di Acèh, jinoë kana saboh dayah nyang meucurak salafi ngon modern lam bideuëng multimedia. Nyankeuh nyang geupeunan ngon DMA atawa Dayah Multimedia Aceh. Pilot project keu dayah nyan na di dayah [[Babussalam al-Aziziyah]] di [[Jeuniëb]] [[Bireuën]]. Lam dayah multimedia la'én nibak beuët kitab agama lagèe dayah nyang biasa disinan geupeurunoë cit bhaih teknologi informasi ban nyang geunguy lé manusia jameun nyoë.
Baréh 259: Baréh 268:
* Prof. Dr. M. Hasbi Amiruddin, MA, ''Ulama Dayah: Pengawal Agama Masyarakat Aceh'', Lhokseumawe, NAD. Penerbit: Yayasan Nadiya, cetakan ke-2. 2007, hal. 45
* Prof. Dr. M. Hasbi Amiruddin, MA, ''Ulama Dayah: Pengawal Agama Masyarakat Aceh'', Lhokseumawe, NAD. Penerbit: Yayasan Nadiya, cetakan ke-2. 2007, hal. 45


== Ceunatat Gaki ==
== Nè seunurat ==
{{Reflist|2}}
{{Reflist|2}}


[[Kawan:Dayah]]
[[Kawan:Dayah| ]]
[[Kawan:Islam di Acèh]]
[[Kawan:Islam di Acèh]]

Geunantoë barô bak 17 Buleuen Siblaih 2024 21.57

Saboh meunasah bak dayah
Bilék ngon balè seumeubeuët bak dayah di Lhôk Seumaw‘è

Dayah nakeuh saboh teumpat meurunoë di Acèh. Masa awai kön kana di Acèh, "dayah" atawa "dèah" (meunurôt lugat ureuëng da'irah Acèh Rayek) asay tutô nibak bahsa Arab: زاوية‎, nyang hareutoejih meumakna sagoë, wab nibak masa Rasulullah saw geupeurunoë ureueng Iseulam bak sagoë-sagoë meuseujid. Nan nyan teuma geungui sampoë 'an jinoë. Teuma lam bhaih administrasi neugara di Indônèsia keu narit dayah kayém neugantoë ngon pesantren atawa pondok pesantren geupeusaban ngon neukheun nan teumpat meununtut èleumèe agama Islam di Indônèsia khusuihjih di pulo Jawa.

Dayah di Acèh kayém geusatöh lé sidroë ureuëng mat, nyang kayém geurasi nan teungku chik, abu, abuya, tu, atawa la'én nibak nyan. Lam masyarakat tradisional ngon modern ureuëng Acèh dayah nyan wajéb na nibak tiep-tiep da'irah, sampoe beu that balèe seumeubeuët nyan ubeut ngon seuderhana meuhat keuh geukheun dayah cit. Saweueb ka mangat bak geukheun lé ureuëng Acèh tiep-tiep nan teumpat ureuëng beuet semeubeuët nyankeuh nyang geukheun dayah. Biasajih lam tiep-tiep gampông di Acèh na dayah-dayah ubeut, ladôm gampông cit leubèh nibak saboh jumeulah jih.

Le that dayah ka lawét nyoë, di kuta-kuta atawa di gampông. Na nyang dayah salafiyah, na cit nyang ka modèrèn atawa terpadu. Bak saboh keunira lam thôn 2007 nyang geupeugot le Dinas Pendidikan Provinsi Acèh (masa nyan: NAD), jumeulah dayah di Acèh na 631 boh, meunurôt Departemen Agama geujumeulah na 879 boh ngon bak beunileuëng nyang la'én le Rabithah Thaliban Acèh jumeulah dayah di Acèh na 900 boh. Bak thôn keunira nyan geupeugot nakeuh lam bhaih jumeulah dayah nyan golom final atawa na standar nyang hana saban bak maséng-maséng lembaga keu geuteujeumah ma'na ngon rupa dayah nyang paih.[1]

Tarèh

[peusaneut | peusaneut asai]
Saboh dayah lam gampông nyang na di Acèh Barôh

Tarèh awai

[peusaneut | peusaneut asai]

Riwayat phôn dayah di Acèh bak peuneugah ahli tarèh nakeuh Dayah Cot Kala atawa geukheun ngon Zawiyah Cot Kala di Kabupaten Acèh Timu. Lam seujarah Dayah Cot Kala nyankeuh seubagoë dayah nyang phôn di Asia Teunggara, gurèe-gurèe seumeubeuët bak dayah nyan teuka dari nanggroë Arab, Parsi ngon India. Dayah-dayah dudoë 'oh lheuëh dayah Cot Kala nakeuh lagèe Dayah Serele nyang geusatoh lé Teungku Syèkh Sirajuddin nyang geupeudong bak thôn 1012 M sampoë thôn 1059, Dayah Blang Peuriya nyang geusatoh lé Teungku Ya'kob geupeudong bak thôn 1153 sampoë 1233 M, Dayah Batu Karang nyang na di Keurajeuën Teumiëng nyang geusatoh lé Teungku Ampôn Tuan. Lheuëh nyan na lom dayah Kan'an di wilayah Lam Keuneu'eun Acèh Rayek (Keurajeuën Lamuri), dayah nyoe geupeudong bak thôn 1196 M sampoë 1225 M lé Syèkh Abdullah Kan'an sidroë ulama meubansa Palestina.

Dudoë that na Dayah Tanoh Abèe antara thôn 1823-1836 M ngon Dayah Tiro di Kecamatan Tiro Kabupatèn Pidie antara thôn 1781-1795 M, ngon dayah-dayah la'én nyang meusipreuëk ban sigom Acèh yôh masa nyan. Lam masa surôt Keurajeuën Acèh Darussalam na cit peuneudong-peuneudong dayah (lam Abad keu 18 ngon keu 19 M). Dayah nyang geupeudong bak masa nyan nakeuh lagèe Dayah Tgk Chi' Kuta Karang, Dayah Lam Birah, Dayah Lamnyong, Dayah Lambhuk, Dayah Kruëng Rumpét, pajan keuh dayah-dayah nyan geupeudong hana ceunatat tarèh nyang paih lon.[2]

Masa Keurajeuën Acèh Darussalam

[peusaneut | peusaneut asai]

Lam tarèh neugara Keurajeuën Acèh Darussalam bak masa Sultan Iskandar Muda watèe nyan na dayah manyang bak Meuseujid Raya Baiturrahman, dayah manyang nyan geusatoh lé leubèh kureuëng 40 droë ulama chi' dari nanggroë Parsi ngon India. Jinoe dayah tuha nyang mantong teudong nakeuh Dayah Tanoh Abèe, Seulimeum, Acèh Rayek, dayah nyoe phôn geupuga bak phôn abad keu 17 M. Zawiyah nyoe jeuet keu teumpat keuneubah na 4.000 naseukah ngon meumacam bagoë kitab jameun nyang geutuléh jaroë lé ulama masa dilèe.

Seubagoë saboh neugara nyang neumumat bak hukôm agama Éseulam nakeuh meuhubôngan nyang that peunténg antara dayah ngon peumeréntah Keurajeuën Acèh. Saweuëb qanun ngon hukôm nanggroë neu angkèe nibak hukôm agama.

Teuningkat dayah bak masa Keurajeuën Acèh Darussalam nakeuh :

  • Meunasah atawa madrasah: dayah teuningkat phôn nyang na di tiëp gampông. Disinan geupeurunoë bhah meubaca al-Qur'an, teumuléh ngon meubaca haraih Arab, cara meuibadah, meuakheulak, rukôn Éseulam, ngon rukôn iman. Nyang beuët disinan nakeuh aneuk-aneuk miët cut-cut.
  • Dayah : teuningkat nyoë na lam tiëp-tiëp da'irah, na cit nyang meuteumpat bak meuseujid meusapat ngon rangkang. Nyang teuleubèh le nakeuh meuklèh ngon meuseujid. Dayah nyoë geuseudia saboh balèe utama nyang geupeuguna keu teumpat seumeubeuët ngon teumpat seumayang meujama'ah. Di dayah, mandum kitab nyang geupeubeuët nakeuh lam bahsa Arab. Éleumèe agama nyang geupeurunoë bak dayah nakeuh éleumèè fikih muamalah, tauhid, tasawuf, akheulak, éleumèè bumoë, éleumèè atô nanggroë, ngon bahsa Arab. Na cit dayah nyang geupeurunoë éleumèe 'umum lagèe éleumèe meuneugoë, meu utôh ngon éleumèe meuniaga.
  • Dayah Teungku Chik : nakeuh saboh teuningkat leubèh manyang di ateuëh dayah meujan geukheun cëit ngon Dayah Manyang. Dayah nyoe hana that le. Di sinan geupeubeuët bahsa Arab, fikih jinayah (hukôm pidana), fikih munakahat (hukôm meukawén), fikih duali (hukôm atô nanggroë), tarèh Éseulam, taréh neugara-neugara, éleumèe manthiq, tauhid, filsafat, tasawuf/akheulak, éleumèe falaq, tafsir, ngon hadits.
  • Jami'ah Baiturrahman: Jami'ah nyoe na di nang nanggroë nyang meusapat ngon Meuseujid Jami' Baiturrahman. Jami'ah Baiturrahman nyoë geuweuëk bak meumacam "Daar" nyang meunyoë ta peusaban bak masa jinoë saban ngon fakultas. Na 17 "Daar" nyang geupuga bak watèe nyan: (1) Daar al-Tafsir wa al-Hadits (Tafsir ngon Hadits), (2) Daar al-Thibb (Èleumèe Medisn), (3) Daar al-Kimya (Kimia), (4) Daar al-Taarikh (Tarèh), (5) Daar al-Hisaab (ÉLeumèe Pasti), (6) Daar al-Siyasah (Siyasat), (7) Daar al-Aqli (Éleumèe Akay), (8) Daar al-Zira'ah (Éleumèe Meuneugoë), (9) Daar al-Ahkaam (Hukôm), (10) Daar al-Falsafah (Filsafat), (11) Daar al-Kalaam (Teologi), (12) Daar al-Wizaraah (Éleumèe Atô neugara), (13) Daar Khazaanah Bait al-Maal (Éleumèe Pèng ngon areuta neugara), (14) Daar al-Ardhi (Éleumèe Tambang), (15) Daar al-Nahwi (Bahsa Arab), (16) Daar al-Mazahib (Éleumèe Agama), dan (17) Daar al-Harbi (Éleumèe Prang).

Bak masa Sultan Alaidin Iskandar Muda Darma Wangsa Perkasa Alam Syah neumat kuwasa thôn (1016-1045 H/1607-1636 M), gurèe-gurèe ch' jami'ah nyan la'én nibak ulama Acèh, na cit nyang gurèe nyang teuka dari Arab, Turki, Parsi, ngon India.

Masa Beulanda

[peusaneut | peusaneut asai]
Dayah meusapat ngon meuseujid

Bak masa Prang Acèh geulawan Beulanda le that dayah nyang jeuet keu hancô ngon le that ulama nyang geujak lam seuëh prang keu geujak meu jihad. Lam prang nyan dayah jeuet keu teumpat kawom mujahidin Acèh neu atô taktik prang, teungku-teungku dayah that le nyang jeuet keu panglima peujuang lam prang nyan. Ureuëng-ureuëng dayah nyang geuthèe jeuet keu ureuëng peunténg lawan peunjajah di Acèh lagèe Teungku. Chi' Tanoh Abèe nyang jeuet keu peunasihat prang neugara.[3]

Na cit ulama dayah nyang jeuet keu bak geuteumanyong lé peujuang lagèe Teungku Chi' Tanoh Abèe (Teungku Chi' Abdul Wahab) Tanoh Abèe, Acèh Rayek. Ban duwa golongan ulama nyoe teutap neusatoh ngon neupeurunoë sampoë le cit ulama Acèh bak masa prang nyan nyang neubeuët lam glé. Miseuëjih Teungku Haji Ahmad Hasballah Indrapuri ngon Teungku H. Abdullah Lam U.[4]

Bak watèe Beulanda ka meu asé di peudong peumeurintahan kolonial di Acèh, ngon sigra laju jibagi nanggroë ngon beunagi barô nyang jikheun landscap. Na 129 boh landschap nyang na di Acèh yôh nyan. Lam saboh landschap nyang na meuhat ji peuizin peudong saboh dayah. Ngon keujadian nyan, jumeulah dayah lam masa Beulanda leubeh kureuëng nna 129 boh.

Masa Jeupang

[peusaneut | peusaneut asai]

Bak masa Jeupang na prang cit nyang geupimpén lé sidroë ulama dayah. Phôn that nakeuh bak thôn 1944 di Syamtalira Bayu Acèh Barôh nyang neupimpèn lè ulama dayah nan gobnyan Teungku Abdul Jalil (Teungku di Cot Pliëng) nyang meuhasé geupeutalo saboh kompi teutra Jeupang. Lheuëh nyan nyang teujadi di Pandrah, Kecamatan Jeunieb.

Masa Reubot Meurdeka

[peusaneut | peusaneut asai]

Neugara Indônèsia geupeunyata meurdéka bak 17 uroë buleuën 8 thôn 1945, aseuka Jeupang talô lam Prang Dônya II ngon teuntra sikutu jiteuka lom u Indônèsia. Buleuën 10 thôn an saboh neugara Indônèsia ka abéh jikuwasa keulayi lé teuntra sikutu, dari Mèdan teuntra nyan jikeuneuk tamong u Acèh. Yôh nyan keuh bak 15 uroë buleuën 10 thôn 1945 ulama dayah di Acèh geupeunyata saboh ma'lumat nyang that peunténg lam seujarah. Ma'lumat nyan geurasi nan ngon Ma'lumat Ulama ban sigom Acèh nyang nakeuh ngon ma'lumat nyan ulama Acèh geumeufatwa Prang Sabi lawan peunjajah bèk sampoë leupah jitamong u Acèh. Ngon neucok peunutôh nibak ma'lumat nyan meuribèe droë ureuëng meudagang bak dayah geubeudoh jak meuprang sajan ngon mandum mujahidin Acèh u ceuë Acèh ngon Sumatera ret Barôh (Sumatera Utara) Nyang geukheun cit ngon Peuristiwa Medan Area.

Lam peuristiwa nyan geuthèe na 2 boh aseuka meuseunjata nyang geuturi aseuka nyan geuhimpôn nibak ureuëng meudagang :

Rupa dayah di Acèh

[peusaneut | peusaneut asai]
Saboh bale bak dayah

Lheuëh nibak tarèh panyang nyang na bak riwayat dayah di Acèh, dayah nyan teutap keuh seubagoë lembaga non formal teumpat ureuëng Acèh meurunoë ngon neupeurunoë èleumèe agama Islam. Rupa dayah jinoe di Acèh lagèe hana meubida jeu'ôh that meunyoë ta bandéng ngon dayah yôh masa awai.

Rupa fisik

[peusaneut | peusaneut asai]

Rupa fisik nyang that biasa dayah di Acèh nakeuh lam saboh lampôh seumeubeuët nyang ureuëng meudagang meununtôt èleumèe disinan neupiyôh bak bilék-bilék sederhana ngon neubeuët bak balèe beuët meunurôt tingkat èleumèe nyang teungoh neubeuët. Bilék-bilék ubeut biasajih geuduëk meuduwa lhèe droë ureuëng. Antara bilék gurèe ngon bilék aneuk murid geupeumeuklèh. Salang balèe seumeubeuët nakeuh rangkang-rangkang ubeut nyang hana rayek that luwahjih, meubintéh sikhan ngon ureuëng beuët lam balèe nyan geuduëk meulingka.

Buët si uroë-uroë

[peusaneut | peusaneut asai]

Si uroë-uroë di dayah ureuëng meudagang di sinan geubeuët, meuulang, geujaga watèe seumayang meujama'ah ngon na neubuët la'én miseuëjih muhadharah, dala'é ngon geumeuseuraya bak uroë-uroë nyang ka meuteuntèe. Gurèe-gurèe geuseumeubeuët, peu ulang aneuk miët beuët.[6] Di dayah na cit geu atô anggèeta keu geupeujak atôran lam dayah ngon geujaga keuamanan, nyang geukheun ngon haréh tugaih haréh nyan nakeuh neuseumeugoë tiëp-tiëp watèe lheëh masa istirahat. Ngon geuteurimong jamèe nyang trôh u dayah.

Aneuk dayah di Acèh Barôh ngon meuneunguy nyang lazém teungoh meuseuraya peugléh leuën dayah

Neunguy nyang identik ngon ureuëng meudagang nyang agam bak dayah di Acèh nakeuh bajèe keumija ngon teulôk beulanga atawa nyang jinoe geukheun bajèe koko. Biasa jih geumeupinggang ija krông ngon geuseu'ôn kupiah. Dilèe kon meunyoe ureuëng nyan geutubiët nibak lampôh dayah hantom neusôk siluweuë panyang. Ka meubida bacut ngon jinoë, ka na jinoe ta kalon geusôk cit siluweuë panyang ija 'oh geujak u luwa dayah. Nyang hana ubah lom cit bhaih neuseu'ôn kupiyah, 'an jinoë neunguy kupiyah bak aneuk dayah nakeuh saboh cara keu geujaga martabat ureuëng meununtut ngon marwah gobnyan.

Neunguy nyang biyasa bak ureuëng inong bak dayah nakeuh neunguy nyang sopan ngon meutôp mandum tubôh. Biasa yôh thôn 90 u meuyub ureuëng nyan geusawak ija panyang nyang meutôp banmandum ulèe ngon tubôh. Meubida bacut cit ngon jinoe, nyang ka geunguy jeuleubab nyang rayek bak ulèe. Lam bhaih meutôp aurat nyan nakeuh hukôm jih saban, cit meubida bak cara geumeunguy.

Meurata ureuëng meudagang nyan bak dayah keu peuë geupajôh si uroë-uroë nakeuh peunajôh nyang geutaguën keudroe. Nyan bhaih maguën 'oh takalon le that nyang geumeupakat ngon meupadum-padum droë rakan geuh bak geumaguën lam saboh dapu. Keu beulanja geumeuripèe-ripèe breuëh ngon péng ubéna peuë nyang neupajôh. Bagi ureuëng meununtut bhaih peunajôh nakeuh nyang sederhana ngon jeuët keusihat tubôh, meujan-jan nacit 'oh watèe pré neubeuët bak malam-malam nyang ka meuteuntèe ladôm ureuëng neu meuripèe beulanja neupeugot peunajôh mamèh. Miseuëjih peunajôh mangat nyan lagèe cagruk (kulak) atawa geutaguën bu leumak. Peukateuën nyan geurasi nan bak dayah ngon meuleumak.

Kitab ngon èleumèe neubeuët di dayah

[peusaneut | peusaneut asai]

Neubeuët nyang neupeurunoë bak dayah di Acèh na keuh geubagi bak na padum-padum boh teuningkat.

Tajhizi

[peusaneut | peusaneut asai]
Saboh balèe seumeubeut ngon glah tajhizi nyang teungoh jibeuët

Nyang phôn nakeuh teuningkat Tajhizi, teuningkat nyoë geubeuët lé ureuëng atawa aneuk meudagang bak watèe phôn-phôn that geutamong u dayah. Bak glah Tajhizi aneuk miët beuët biasa jih geupeurunoë kitab-kitab ubeut meubahsa Jawoë. Meujan nacit lom geupeurunoë èleumèe Nahwu, Sharaf ngon laén nibak nyan keu peuduman meurunoë Bahsa Arab. Cara geumeurunoë Nahwu-Sharaf bak aneuk miët beuët glah Tajhizi mantong ngon cara meuhaphai. Nyang kayém bak geuhaphai nakeuh kitab-kitab nyang geu ngui keu meureunoë Bahasa Arab.

Kitab nyang kayém geupeurunoë bak glah Tajhizi nakeuh:

Nan Kitab Éleumée Bahsa/haraih Baréh
Al-Qur'an Tajwid Bahsa Arab Na
Pelajaran Akhlak Akheulak Jawoë Hana
Kitab Tauhid Tauhid Jawoë Hana
Dhammun Sharaf Bahsa Arab Na
'Awamil Al Jarjani Nahwu Bahsa Arab Na
Safinatun Naja Fiqh Bahsa Arab Na

Ibtidaiyah

[peusaneut | peusaneut asai]
Beuët ngon seumeubeuët kitab kunéng bak saboh dayah di Jeunieb, Bireuen

Teuma nyang keu duwa geukheun ibtidaiyah atawa glah I (sa), teuningkat nyoë hana that meuhat soë mantong nyang jeuët neuduëk bak teuningkat nyan. Nyang ka teuntèe na keuh bak teuningkat Ibtidaiyah nyan geupeuphôn neubeuët padum-padum boh kitab meubahsa Arab, geuploh hukôm-hukôm fiqih nyang dasar, tauhid, nahwu, sharaf, akheulak ngon Tarèh Nabi.

Kitab nyang kayém geupeurunoë bak glah Ibtidaiyah nakeuh:

Nan Kitab Éleumée Bahsa/haraih Baréh
Al-Ghayah Wat Taqrib Fiqh Bahsa Arab Na
Matan Ajurrumiyah Nahwu Bahsa Arab Na
Matan Bina' Wal Asas Sharaf Bahsa Arab Na
'Aqidah Islamiyah Tauhid Bahsa Arab Na
Taysirul Khallaq Tasawuf Bahsa Arab Na
Khulasah I Tarèh Bahsa Arab Na
Al-Quran Tajwid (lanjutan) Bahsa Arab Na

Tsanawiyah

[peusaneut | peusaneut asai]
Balèe neubeuët bak dayah di Nibông Acèh Barôh
Dayah Isyrafi Darussa'adah di Gampong Cot Girek, Peusangan, Bireuen

Teuningkat nyang keu lhèe geukheun tsanawiyah atawa glah II (duwa), teuningkat nyoë neuduëk lé soe mantong nyang ka meuphôm cara baca ngon bôh ma'na asoë kitab lam bahasa Arab. Nyan keuh bak teuningkat tsanawiyah nyan ban mandum peunutôh hukôm agama ka leubèh lom neu peujeulaih deungon surah nyang panyang. Bak teuningkat tsanawiyah ladôm dayah nyang rayek-rayek cit ka neutamah lom meurunoë padum-padum boh bideueng èleumèe nyang hana geudraih bak teuningkat di meuyub nyan, miseuëjih èleumèe Mantèq, Hadits, Tafsir ngon Ushul Fiqh. Bak glah Tsanawiyah nyan keuh phôn geubeuët kitab nyang hana meubaréh atawa kayém geukheun ngon kitab kunèng.

Kitab nyang kayém geupeurunoë bak glah Tsanawiyah nakeuh:

Nan Kitab Éleumée Bahsa/haraih Baréh
At-Tibyan Tafsir Bahsa Arab Hana
Tafsir Jalalain Tafsir Bahsa Arab Hana
Matan Arbai'in Hadits Bahsa Arab Na
Minhatul Mughits Ulumul Hadits Bahsa Arab Hana
Kifayatul 'Awam Tauhid Bahsa Arab Hana
Bajuriy Fiqh Bahsa Arab Hana
Al-Waraqat Ushul Fiqh Bahsa Arab Hana
Bidayatul Hidayah Tashawuf Bahsa Arab Hana
Mutammimah Nahwu Bahsa Arab Hana
Matan As-Sullam Al-Munawraq Mantèq Bahsa Arab Na
Ar-rahiqul Makhtum Tarèh Bahsa Arab -
'Uqud Al Juman Balaghah Bahsa Arab -

'Aliyah

[peusaneut | peusaneut asai]

Teuningkat nyang keu peuet geukheun 'Aliyah atawa glah III (lhèe). Kitab nyang kayém geupeurunoë bak glah 'Aliyah nakeuh:

Nan Kitab Éleumée Bahsa/haraih Baréh
Ibnu Katsir Tafsir ngon Tafsir Ahkam Bahsa Arab Hana
Mabahits fi 'ulum Al-Qur'an Tafsir Bahsa Arab Hana
Riyadhus Shalihin Hadits Bahsa Arab Hana
Albaiquniyyah 'Ulumul Hadits Bahsa Arab Hana
Al-Hasan al-Hammidiyyah Tauhid Bahsa Arab Hana
I'anatuth Thalibin Fiqh Bahsa Arab Hana
Al-Luma' Ushul Fiqh Bahsa Arab Hana
Bidayatul Hidayah Tashawuf Bahsa Arab Hana
Syarh Ibn 'Aqil Nahwu Bahsa Arab Hana
Salsu Al-Madkhal Sharaf Bahsa Arab Hana
Tarikh Tasyri' Tarèh Bahsa Arab Hana
Ahmad as-Shawi Balaghah Bahsa Arab Hana
Sabban Malawi Mantéq Bahsa Arab Hana

Statistik Dayah di Acèh

[peusaneut | peusaneut asai]
Dayah Darul Ihsan di Krueng Kalé, Siem, Acèh Rayek

Hana jumeulah nyang pasti lom keu meudum na jumeulah dayah nyang na di Acèh lawét nyoë. Bah pih kana badan peumeurintah Acèh nyang mat bideuëng keurija keu dayah nyang geupeunan Badan Pembinaan Pendidikan Dayah. Seubab hana peunutôh nyang jeulaih keu kiban kriteria dayah nyang seubeutôijih[7]. Meunyoë tameumat bak database nyang geupeuteubiët lè Badan Pembinaan Pendidikan Dayah bak thôn 2011 jumeulah dayah ngon nan lembaga seumeubeuët nyang teudapeuta seubagoë dayah di Acèh nakeuh:

  1. Kota Sabang: Jumeulah na 4 boh (dapeuta dayah di Kota Sabang)
  2. Banda Acèh : Jumeulah na 17 boh (dapeuta dayah di Kota Banda Acèh)
  3. Acèh Rayek : Jumeulah na 115 boh (dapeuta dayah di Acèh Rayek)
  4. Pidië : Jumeulah na 75 boh (dapeuta dayah di Pidië)
  5. Pidië Jaya : Jumeulah na 43 boh (dapeuta dayah di Pidië Jaya)
  6. Bireuën : Jumeulah na 102 boh (dapeuta dayah di Bireuën)
  7. Lhôk Seumaw‘è : Jumeulah na 34 boh (dapeuta dayah di Kuta Lhôk Seumaw‘è)
  8. Acèh Barôh : Jumeulah na 181 boh (dapeuta dayah di Acèh Barôh)
  9. Acèh Timu : Jumeulah na 86 boh (dapeuta dayah di Acèh Timu)
  10. Langsa : Jumeulah na 11 boh (dapeuta dayah di Langsa)
  11. Acèh Teumiëng : Jumeulah na 35 boh (dapeuta dayah di Acèh Teumiëng)
  12. Bener Meriah : Jumeulah na 8 boh (dapeuta dayah di Bener Meriah)
  13. Acèh Teungöh : Jumeulah na 13 boh (dapeuta dayah di Acèh Teungöh)
  14. Acèh Tunong : Jumeulah na 55 boh (dapeuta dayah di Acèh Tunong)
  15. Gayo Lues : Jumeulah na 21 boh (dapeuta dayah di Gayo Lues)
  16. Acèh Teunggara : Jumeulah na 20 boh (dapeuta dayah di Acèh Teunggara)
  17. Acèh Jaya : Jumeulah na 14 boh (dapeuta dayah di Acèh Jaya)
  18. Acèh Barat : Jumeulah na 26 boh (dapeuta dayah di Acèh Barat)
  19. Nagan Raya : Jumeulah na 14 boh (dapeuta dayah di Nagan Raya)
  20. Acèh Barat Daya : Jumeulah na 32 boh (dapeuta dayah di Acèh Barat Daya)
  21. Simeuluë : Jumeulah na 3 boh (dapeuta dayah di Simeuluë)
  22. Acèh Singké : Jumeulah na 14 boh (dapeuta dayah di Acèh Singké)
  23. Subulussalam : Jumeulah na 14 boh (dapeuta dayah di Subulussalam)

Dayah-dayah rayek di Acèh

[peusaneut | peusaneut asai]

Na leubèh kureuëng nibak 1.000 boh dayah rayek ngon ubeut nyang na di Acèh jinoë. Padum-padum boh dayah rayek keu miseuë:

Dayah Modèrèn

[peusaneut | peusaneut asai]

La'èn nibak dayah salafiyah di Acèh na cit dayah terpadu atawa nyang geukheun Dayah Modern, bak dayah moderen nyan seula'èn èleumèe agama disinan na geupeurunoë cit èleumèe umum lagèe bak rumoh sikula. Na meupadum boh dayah moderen di Acèh, bak mandum kabupaten kota di Acèh na nyang nanjih dayah moderen nyan. Padum-padum boh dayah moderen miseuëjih:

Dayah Multimedia Acèh

[peusaneut | peusaneut asai]

Lam keuèrija peumeurentah keu modernisasi dayah di Acèh, jinoë kana saboh dayah nyang meucurak salafi ngon modern lam bideuëng multimedia. Nyankeuh nyang geupeunan ngon DMA atawa Dayah Multimedia Aceh. Pilot project keu dayah nyan na di dayah Babussalam al-Aziziyah di Jeuniëb Bireuën. Lam dayah multimedia la'én nibak beuët kitab agama lagèe dayah nyang biasa disinan geupeurunoë cit bhaih teknologi informasi ban nyang geunguy lé manusia jameun nyoë.

Kitab Meuneumat

[peusaneut | peusaneut asai]
  • Prof. Dr. M. Hasbi Amiruddin, MA, Ulama Dayah: Pengawal Agama Masyarakat Aceh, Lhokseumawe, NAD. Penerbit: Yayasan Nadiya, cetakan ke-2. 2007, hal. 45

Nè seunurat

[peusaneut | peusaneut asai]
  1. ^ Teunuléh Mukhlisuddin Ilyas geuakses 21 Buleuen Limong 2013
  2. ^ Sejarah Dayah| http://aceh1.kemenag.go.id| akses 29-05-2013
  3. ^ Seluk beluk dayah di Aceh
  4. ^ Dayah sejak sultan hingga sekarang
  5. ^ Naseukah geudraih le Pusat Studi Hukum & Kebijakan Indonesia[hubông luwa maté]
  6. ^ Apa itu dayah
  7. ^ Wawancara Sekretaris Jenderal (Sekjen) Himpunan Ulama Dayah Aceh (HUDA) Teungku H. Faisal M. Ali, desember 2012| http://www.dayahinstitute.com| Akses 29-05-2013[hubông luwa maté]
Geurumpök nibak "https://ace.wikipedia.org/w/index.php?title=Dayah&oldid=152005"