Halfaap

Strepsirrhines; Tydperk: Vroeë Eoseen–Onlangs Ps Es Os Ms Pl Ps
	Verskeie halfape
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:	Animalia
Filum:	Chordata
Klas:	Mammalia
Orde:	Primates
Suborde:	Strepsirrhini; É. Geoffroy, 1812
Infraordes
	†Adapiformes; Lemuriformes
	Verspreiding van lewende halfape (groen) en Eoseen-Mioseen fossiele (rooi)

Halfape (Strepsirrhini) is 'n primitiewe groep van primate. Hulle word so genoem omdat hulle baie na ape lyk, maar nie ware ape is nie. Hulle het 'n kleiner, eenvoudiger brein met 'n lang snoet en die reukorgaan is skerper as die van ware ape. Ape en halfape het waarskynlik dieselfde voorouers, wat baie soos die huidige halfape lyk. Ape het egter verder ontwikkel, die brein het vergroot en hulle het handiger met die soek na kos geword. Halfape het die eienskappe van insekvreters behou ('n gepunte bek met baarde en 'n nat snoet) en het 'n kleiner brein. Tog is hulle ook deel van die orde van primate, onder meer as gevolg van hulle hande, voete en plat naels.

Halfape leef slegs in die tropiese gebiede van Afrika en Asië. Op al die kontinente is hulle nagaktiewe diere met groot oë. Slegs op die eiland van Madagaskar het spesies wat gedurende die dag aktief is ontstaan. Ware ape het nooit die eiland binnegedring nie, en die halfape hier het dus geen kompetisie van hulle nie. Die halfaap se uiterlike voorkoms wissel van eekhoringagtig tot aapagtig. Hulle is meestal boombewoners en is goed aangepas vir hul lewenstyl. Hulle het opponeerbare duime en groottone (dit wil sê teenoor die ander vingers en tone geplaas) wat dit vir hulle maklik maak om aan takke vas te hou.

Halfape is primitiewe primate (orde Primates). In die Eoseen, toe die hoër primate, die ape, nog nie in groot getalle en wydverspreid voorgekom het nie, het die halfaap die rol vervul wat nou deur die ape vervul word. Later is hulle egter deur die ape en ander mededingers verdring. Met die opkoms van die hedendaagse roofdier (orde Carnivora) is hulle verder uitgedun.

Die halfaap-spesies verskil baie wat uiterlike voorkoms betref. Sommige toon 'n sterk ooreenkoms met die eekhoring, ander lyk meer na die aap, terwyl ander met geen ander dier vergelyk kan word nie. Dié suborde bevat van die kleinste primate, soos die dwergmuismaki (Microcebus murinus), wat maar 13 cm lank is, tot spesies wat langer as een meter word. In die oertye het hulle selfs groter geword.

Die halfape is boombewoners en meestal nagdiere. Hulle is besonder goed aangepas vir hul lewenstyl, met opponeerbare duime en groottone waarmee hulle 'n grypaksie kan uitvoer. Hulle het meestal uitpeuloë wat besonder goed ontwikkel is en waarmee hulle diep in die bosse kan kyk. In teenstelling met ape het nie al hulle vingers naels nie. Die tweede vinger is soms onderontwikkel en eindig in 'n klou; sommige spesies het kloue aan al hul vingers. Hul verwantskap met die insekte-eters blyk hoofsaaklik uit hul gebit en skedelbou.

Verteenwoordigers

Lemure

Die lemur (Lemuridae) lyk met sy uitpeuloë na 'n aap. Hulle word egter maklik van die aap onderskei deur hul jakkalsagtige snoete, wat soos die res van die lyf met hare bedek is. Hulle pelse is sag en wollerig. Hul arms is langer as die bene en hul oë is groot en uitdrukkingloos. Hulle is boombewoners en omnivoor. Hul buitengewoon groot opponeerbare duime en groottone maak hulle goed aangepas vir die lewe in die bome.

Lemurs kom net op Madagaskar en die Comoro-eilande voor, waar hulle voortbestaan in die laaste paar dekades deur ontbossing bedreig word. Die amptelike beskermingsmaatreëls word swak toegepas. Die verbod op uitvoer verhinder dat dieretuine in ander lande die lemurs kan red - indien dit nog moontlik is, aangesien hulle moeilik in aanhouding teel. Daar word egter nog verskeie spesies lemurs op die eilande aangetref. Onder hulle is boombewoners, grondbewoners en stertloses wat in bome rondslinger. Oor die algemeen is hulle redelik klein - die grootste onder hulle is so groot soos 'n kat. Daar is 2 vertakkings binne die lemur-familie: katmaki's en regte lemurs. Die katmaki's (subfamilie Cheirogaleinae) is die kleinste van die twee. Hulle is nagdiere en boombewoners. Hulle slaap bedags in 'n nes en die droë maande word ook slapend deurgebring. In dié tye teer hulle op vet wat in die stert opgegaar is. Spesies van die katmaki is die dwerg maki (genus Microcebus), wat in gate of klipskeure in die vlaktes woon en insekte vreet, die regte katmaki (genus Cheirogaleus), wat so groot soos 'n rot is, in die hoogste toppe van bome in woude leef en soos eekhorings rond beweeg, en die waloewies (Phaner furcifer).

Die regte lemurs (subfamilie Lemuridae) is luidrugtige diere wat in troppe rondbeweeg, gereeld op die grond kom en hoofsaaklik nagdiere is. Een van die spesies, die halfmaki (Hapalemur), eet hoofsaaklik plante, maar is betreklik onbekend. Dieselfde geld vir die weselmaki's (genus Lepilemur), wat met regop Iyfies akrobaties van boom tot boom kan spring. Hulle word in Madagaskar as 'n lekkerny beskou. Die regte maki's (genus Lemur) is meer bekend omdat hulle bedags rond beweeg en in dieretuine aangehou word. Ander regte lemurs is die ringstertmaki (Lemur catta) met 'n grys pels en lang stert met ringe, die bontmaki (Lemur variegatus) en die moormaki (Lemur macaco).

Indri's

Die indri's (Indriidae) is die familie wat die grootste halfape bevat. Hulle lyk baie soos die aap en kan meer as een meter lank word. Hulle het kort arms, lang bene en sterte, plat gesigte en dik, syerige pelse waaronder hulle ore byna heeltemal versteek is. Omdat hulle arms soveel korter as die bene is, kan hulle nie op al vier bene gelyk loop nie en moet hulle al springend beweeg. 'n Sprong kan ongeveer 8 m ver wees. Hulle kom nie net in woude voor nie, maar beweeg dikwels uit in die ooptes. Hulle is hoofsaaklik planteters. Ofskoon hulle meestal groen vrugte eet, is hulle ook lief vir blomme en blare. Net soos die meeste ander halfape is hul hande en voete goed aangepas vir die lewe in bome. Hulle is egter baie onhandig. Wanneer iets langs hulle neergesit word, buk hulle af en tel dit met die mond met behulp van die handpalms en vingers op, maar sonder om die duime te gebruik.

Die indri (Indri indri) is dagdiere. Hulle het feitlik geen sterte nie en loop regop op die grond. Hulle het dik, syerige pel se, wat swart en vaalbruin van kleur is. Hulle kom in die oostelike woude van Madagaskar voor. Die inwoners van Madagaskar skryf allerlei geesteskragte aan die indri toe en glo dat die geeste van hul voorouers in die indri woon. Die sifkas (genus Propithecus) is langpotige boom bewoners wat soos kangaroes beweeg en hulle sterte as balanseerstokke gebruik. Die wolmaki (Avahi laniger) is die kleinste indri. Hy het 'n dik, wollerige, grysbruin pels. Hulle is nagdiertjies wat in teenstelling met die ander indri's stadig beweeg. Hulle beweeg in pare of alleen. Die familie van die vingerdiere (Daubentoniidae) word met uitsterwing bedreig. Die enigste spesie, Oaubentonia madagascariensis of die vingerdier, se woongebied word deur die mens ingeneem. Hulle kom in die noordwestelike dele van die bamboesoerwoud op Madagaskar voor. Pogings word aangewend om hulle van uitwissing te red deur hulle na die eiland Nossi-Mangabé oor te plaas. Die vingerdier het 'n dik, silwer pels en 'n lang, welige stert. Sy arms is baie korter as sy bene en hy het groot, dun en ronde ore en groot oë. Sy snytande, soortgelyk aan dié van knaagdiere, is beitelvormig. Die opvallendste kenmerk van die vingerdier is sy besonder lang, slanke vingers. Die middelste vinger is uitermate dun en lank en Iyk soos 'n droë takkie. Hiermee vroetel hy insekte uit gate en krap hy die inhoud van vrugte, bamboes, suikerriet en eiers uit. Hy is 'n nagdier en 'n boombewoner. Snags klouter hy in bome rond om insekte te soek. Hy eet ook graag heuning; om dit in die hande te kry, vernietig hy die byeneste.

Lori's

Die familie van die lori's (Lorisidae) kom in Indië, Sri Lanka en Suidoos-Asië voor. Hulle is stadige, wollerige nagdiere met 'n stomp snoet, groot ore en swak ontwikkelde wysvingers en sterte. Hulle is omnivore en kan ondanks hul traagheid met vinnige handbewegings voëls en insekte vang.

Die belangrikste verteenwoordigers van die familie is die plomp lori (genus Nycticebus), die slank lori (Loris tardigradus) van Sri Lanka en Indië, die beermaki of angwantibo (Arctocebus calabarensis) van Wes-Afrika en die baie stadige potto (Perodicticus potto), wat by die ewenaar in Afrika se oerwoude aangetref word. Die potto verdedig hom op 'n passiewe manier deur sy kop tussen sy voorpote in te trek en so die vyand met sy verlengde werweluitsteeksels af te skrik.

Nagapies

Die nagapies of gaiago's (familie Galagidae) kom in Oos- en Suider-Afrika voor. Hulle het sagte, dik, wollerige pelse, lang sterte, goed ontwikkelde wysvingers en groot, beweegbare ore. Hulle eet alles wat eetbaar lyk en het suigkussinkies aan hul toon- en vingerpunte waarmee hulle teen gladde boomstamme kan uitklim. Die nagapie (Galago senogalensis) kom in Suid-Afrika veral in Noord-Gauteng en in die omstreke van die Waterberge, Rustenburg, Marico en die Soutpansberge voor.

Die nagapie eet insekte, vrugte en eiers, maar is besonder lief vir sprinkane, krieke en hotnotsgotte. Hulle slaap in groepies van ongeveer 6 saam in 'n nes wat in die mik van 'n doringboom gemaak word. Hulle spring meestal op hul agterbene rond en bly nooit langer as 15 minute op die grond nie. Die geluid wat hulle maak, klink baie soos die gehuil van 'n baba.

Die kleinste spesie van die nagape is die Galago demidovii, met 'n Iyfie van 14 cm en 'n stert van 18 cm. Die grootste spesie is die Galago crassicaudatus met 'n Iyf en stert wat elk 35 cm lank is.