Aap
| Aap | |
|---|---|
| |
| 'n Cynomolgus-aap by die Batugrotte, Maleisië | |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| Filum: | |
| Klas: | |
| Orde: | |
| Suborde: | |
| Infraorde: | |
| |
| Wêreldwye verspreiding van ape | |
'n Aap (Simiiformes)[1] is enige lid van twee van die drie groeperings van die primate. Daar is altesaam 263 nie-uitgestorwe spesies bekend. Die klomp spesies het nie enige spesifieke eienskap wat uniek is aan hulle, of nie ook gedeel word deur die ander primate nie.
Algemeen
[wysig | wysig bron]Die ape (suborde Simiae) word algemeen as die hoogste ontwikkelde diere beskou. Hulle het geen hare op hul gesigte nie en hulle oë kyk vorentoe. Die duime en groottone kan by die meeste soorte teenoor die ander vingers en tone geplaas word. Die mens kan dit nog net met sy duime doen.
Die voorlopers van die huidige ape het waarskynlik sowat 30 miljoen jaar gelede in die geologiese tydperk, die Oligoseen, ontstaan. In die voorafgaande tydperk, die Eoseen, het hulle primitiewer boombewonende verwante, die halfape, (suborde Prosimiae) hul grootste bloeitydperk gehad.
Die halfape moes egter hulle plek grotendeels aan die ape afstaan omdat hulle beter aangepas was vir die lewe in bome. Een van die belangrikste aanpassings vir die boomlewe, wat ook by 'n aantal halfape aangetref word, is die navoorgerigtheid van die oë. Dit gee die diere 'n stereoskopiese gesigveld wat hulle in staat stel om die afstand na die volgende tak noukeurig te skat. Die vermoë om kleure te onderskei en drie dimensies te herken, maak dit vir hulle makliker om voedsel te vind.
Die oë, wat in die ontwikkeling van die ape baie belangrik geword het, word beskerm deur benerige oogkaste. Ook op 'n ander wyse het die oë 'n invloed op die ontwikkeling van die skedel gehad: Om die sigprikkels te verwerk, moes die harsings uitgroei, en gevolglik het die skedel dus ook groter geword. Die ape se arms is eweneens aangepas by die boomlewe.
Hulle is besonder lank, sodat die ape goed aan die takke kan rondswaai. Die opponeerbare duim en groottoon maak 'n goeie greep aan die takke moontlik. Die boomlewe word dikwels as verklaring gesien vir die groot verskille tussen die aapsoorte. Soorte wat byvoorbeeld nooit op die grond kom nie, verdeel immers makliker in groepe aangesien byvoorbeeld ʼn uitdunning van bome of 'n rivier wat sy loop verander, voldoende is om een groep in 'n besondere habitat te isoleer, en elke geïsoleerde groep kan teoreties 'n nuwe soort vorm.
Die gebit van ape is tipies die van omnivore: Dit is vir sowel plantaardige as dierlike voedsel geskik. Die gebit bestaan uit agt snytande, vier groot oogtande en twintig kiestande. Die oogtande is besonder skerp, veral by die mannetjies, en kan as wapen gebruik word. In die algemeen word ape as intelligente diere beskou, veral die mensape, wat hul le baie maklik by nuwe omstandighede aanpas.
In die natuur gebruik hulle verskillende werktuie: Kaal takkies word byvoorbeeld in miershope gesteek om die miershope leeg te kry, en stokke waarmee hulle na roofdiere slaan en gooi om hulle af te weer. In gevangenskap is hierdie eienskap nog meer opvallend. Alle ape kan met mekaar kommunikeer en hierdie vermoë is veral by die sosiale soorte nog beter ontwikkel.
Hulle kommunikasie of taal bestaan uit gebare, mimiek en geluide. Die geluidetaal is die minste ontwikkel omdat die brein nie voldoende in staat is om die onderskeie geluide tot een samehangende geheel te koördineer nie. Hulle mimiektaal is egter besonder ryk. Mense kan dikwels ook hulle gesigsuitdrukkings verstaan. Van die gebaretaal is die ape se vlooivangery seker die bekendste.
Dit is duidelik 'n vriendskaplike gebaar. Dit word ook dikwels gebruik om 'n dier in 'n hoër rangorde se goedgesindheid te wen. In 'n groep ape is die laagste In rang dikwels duidelik herkenbaar aan sy onversorgde vel. Ape het geen bepaalde bronstyd nie. Die mannetjies is dwarsdeur die jaar bereid om te paar, terwyl die wyfies die ontvanklikste is tydens die maandelikse vrugbare penode wat uitwendig sigbaar is weens die opvallende swelling rondom die geslagsopening.
Die dratydperk Is gemiddeld sewe maande. Meestal word slegs een kleintjie gebore, wat dadelik met sy hande en voete aan die bors- en buikhare van die moeder vasklou. Sodra die kleintjie bietjie ouer is, verskuif hy na sy moeder se rug, waar hy dikwels nog vir twee tot drie jaar rondgedra word. In die natuur kan ape 'n hoë leeftyd bereik. Vyftig jaar is byvoorbeeld by die groter soorte geen uitsondering nie. In gevangenskap het hulle egter selde so 'n lang lewe.
'n Groot aantal ape word gebruik vir mediese en fisiologiese proefnemings. Die neiging van mense om ape as troeteldiere aan te hou, is wedersyds onwenslik. Die mens kan gevaarlike siektes opdoen en die meeste mense word moeg vir die onsindelikheid en rommel van die ape. Wanneer ape ouer word, toon hulle gewoonlik 'n aggressiewe. houding teenoor ander lede van die gesin, wie hulle as mededingers beskou. Vir ape is dit ewe min plesier om troeteldiere te wees omdat hulle self baie vatbaar is vir siektes, selde die regte kos kry, en weens hul latere aggressie dikwels vroeg van kant gemaak word.
Eienskappe
[wysig | wysig bron]
Ape wissel in grootte van die klein dwergmarmoset, 10 cm lank met stert en al ingesluit, en 120 g swaar; tot die mannetjie mandril, amper 'n meter lank en 35 kg swaar. Sommige spesies leef uitsluitlik in bome, ander in die graslande; en die diëte verskil ook wyd, alhoewel almal omnivore is.
Ape word in Ouwêreldse en Nuwe-wêreldse groepe verdeel: die meeste Nuwe-wêreldse ape se sterte is vir gryp aangepas; terwyl altwee groepe se oë voorwaarts gerig is. Die eienskappe van elke aapgroep is beter verstaanbaar deur dit as 'n afsonderlike spesie te bestudeer.
Breëneusape
[wysig | wysig bron]Die breëneusape of ape van die Nuwe Wêreld (infraorde Platyrrhina) kom uitsluitlik in die tropiese oerwoude van Suid- en Sentraal-Amerika voor. Hulle het ronde, na voor gerigte neusgate wat geskei word deur 'n breë neusbrug. Dit veroorsaak ook dat die oë redelik ver uitmekaar is. Hulle is hoofsaaklik klein diertjies. Die stert is deurgaans goed ontwikkel en word soms as ekstra gryporgaan gebruik. In teenstelling met die smalneusape het die breëneusape geen sit-eelt en geen wangsakke nie. Die duim kan ook ontbreek, maar is meestal slegs swak ontwikkel. Daar bestaan sowat honderd soorte, wat in twee families verdeel word, naamlik die Klouapies (familie Callithricidae) en die Grypsterte (familie Cebidae).
Klouapies
[wysig | wysig bron]Die klouapies is klein, sierlike diertjies met mooi kleure. As 'n mens hulle die eerste keer sien, lyk hulle meer soos eekhorinkies as ape. Tot klouapies behoort onder andere die dwergklouapies, die kleinste apies ter wêreld, die witoorpenseelapies, wat met hul wit en swart gepluimde oortjies baie soos eekhorinkies lyk, die silweragtige grootoorapies, die pragtige oranje bruin leeuapies en die bontapies met hulle lang sterte en 'n kapsel wat 'n mens aan Franz Liszt laat dink.
Grypstertape
[wysig | wysig bron]Die grypstertape kan, soos hulle naam aandui, hul stert as gryporgaan gebruik om deur die boomtakke te swaai. Daar bestaan 34 soorte wat in 5 subfamilies ingedeel word. Die grootste subfamilie word gevorm deur die Kapusyneragtiges (Cebinae). Die kapusynerape (genus Cebus) word in Suid-Amerika aangetref. Hulle het hul naam te danke aan die wollerige vag wat baie aan 'n monnikspy herinner. Hulle is baie luidrugtige en beweeglike diere, maar hulle kan nogtans baie maklik getem word.
Omdat kapusynerape so besonder slim is, word hulle as "mensape van die Nuwe Wêreld" beskou. Die wolape en slingerape (subfamilie Atelinae) is groter as die kapusynerape. Die mannetjies kan veral 'n verskeidenheid geluide maak wat wissel van 'n sagte gesing tot 'n lang uitgerekte gefluit. Die wolape het hulle naam te danke aan hulle dik en welige vag. Die slingerape het besonder lang arms en bene. Die laaste deel van hul grypsterte is kaal, en die deel bevat ook baie tassintuie wat van groot hulp is as hulle met hul sterte na kos gryp. Hulle gebruik dit dan as 'n "vyfde hand".
Hulle hang dikwels met hul sterte aan 'n tak bokant 'n rivier om met hul duimlose hande water te skep. 'n Volgende subfamilie is die brulape (Alouattinae). Hulle word meestal in gemengde troppe van 5 tot 40 in 'n groot gebied, van Suid-Meksiko tot in die Amasone, aangetref. Die groep het geen definitiewe leier nie, en hulle kan oorverdowend brul omdat hulle tongbeen om die keelsak uitgegroei is en so 'n resonansieholte vorm. Waarom hulle so brul, kon nog nie vasgestel word nie.
Dit het egter niks met paring te make nie, want al die ape brul saam in een koor. Brulape word graag gejag vir hul pels en ook omdat hul vleis, veral in Suriname, graag geëet word. Die ape wat tot die subfamilie van die spring- en nagape (Aotinae) behoort, lyk baie soos die kapusynerape. Hulle het net soos die klouape geen ware naels nie. Die springapies (genus Callicebus) is tipiese dagdiertjies, in teenstelling met die nagapies (genus Aotes), wat net snags gesien word wanneer hulle vrugte en slapende voëls vang om te eet.
Boonop word hulle beskerm deur hulle "vals oë" - opvallende wit vlekke oor hul werklike oë. Minder bekend is die pluimstertape (subfamilie Pithecinae), ook bekend as saki's. Hulle is taamlik lawaaierige diere wat dikwels net op twee bene loop, 'n kuns wat hulle ook bemeester het op die takke van hul woongebied in die Amasonebekken. Hulle het 'n geweldige dik pels. 'n Heel merkwaardige pluimstertaap is die oeakari's (genus Cacajao). Hulle het skaars 'n stert en bly in groepe in die boomtoppe langs die oewers van riviere in die Amasone. Hulle kom selde op die grond, beweeg langsaam en leef van vrugte. Hulle is uitermate dun behaar. Die kop, wat soms vlamrooi is, is selfs tot by die ore kaal.
Smalneusape
[wysig | wysig bron]Die ape van die Ou Wêreld, oftewel die smalneusape (infraorde Catarrhina), word verdeel in Hondaapagtiges (subfamilie Cercopithecoidea), wat wangsakke en sit-eelte het, die Klein Mensape (gibbons) wat nie wangsakke het nie, maar wel sit-eelte, en die Groot Mensape wat nie wangsakke of sit-eelte het nie. Die wangsakke is in werklikheid slymvliesplooie aan die binnekant van die wange wat deur splete met die mondholte verbind is en na willekeur gevul of leeggemaak kan word.
As die sakke vol is, belemmer dit nie die regstreekse in name van nog voedsel of die voortbring van krete of ander geluide nie. Daar is nagenoeg 16 genera hondape, met altesame sowat 100 spesies, wat in drie groepe verdeel word, naamlik slankape en makake (hoofsaaklik plantetend en met lang sterte, wat in Asië en Afrika aangetref word), uilape of kuif ape (kleurryke, allesetende apies wat uitsluitlik in Afrika voorkom). en bobbejane (hoofsaaklik allesetende grondbewoners wat ook uitsluitlik in Afrika gevind word).
In Europa kom nog net een soort aap voor, die Turkse aap of magot, wat slegs op die rotse van Gibraltar voorkom waar hy Britse beskerming geniet omdat, volgens oorlewering, die Britse beheer oor Gibraltar tot ʼn einde sal kom die dag as die laaste magot verdwyn. Besonder indrukwekkende lede van die hondaapfamilie (so genoem omdat hul koppe die vorm van die van honde het). waartoe die makake en bobbejane behoort, is die mantelape en in die besonder die mandril of woudduiwel. VeraI die groot koppe van die mannetjies en hulle pragtige kleure is baie opvallend.
Die resusapie van Bengale is in die mediese navorsing 'n baie belangrike proefdier in verband met bloedgroepe. Die groep Mensape, wat bestaan uit die klein mensape (gibbons) en die groot mensape, omvat 12 spesies middelmatige tot groot ape met betreklik groot breine. Hulle kom uitsluitlik in die Ou Wêreld voor en hul verspreidingsgebied is nou beperk tot Afrika en Asië. Miljoene jare gelede, in die Tersiêre Tyd en die Vroeë Pleistoseen, het hulle ook in Europa voorgekom. Die gibbons word ook langarmape genoem.
Tot die groot mensape behoort die gorilla, die sjimpansee en die orang-oetang, waarvan eersgenoemde twee in Afrika, en laasgenoemde in die Indiese argipel tuis is. Die drie soorte het 'n stewige liggaamsbou, baie lang arms, kort bene, oë wat naby mekaar geleë is, 'n ingesonke neusbrug en dun, beweeglike. gevoelige lippe. In bome swaai hulle met hul arms van tak tot tak, terwyl hulle op die grond op al vier ledemate stap, hoewel nie op die hele handpalm nie; net die kneukels en die middellid van die vingers raak die grond.
Die orang-oetang steun ook nog op die buitekant van sy hande. Mensape leef in 'n gesin of familieverband, die orang-oetang waarskynlik met net een wyfie, en die ander twee soorte met meer as een wyfie. Hulle is na sowat agt jaar geslagsryp en die wyfies is tussen agt en nege maandedragtig. Gewoonlik word net een kleintjie, soms twee en hoogstens drie, gebore, wat die wyfies (ook in gevangehouding) met baie liefde en toewyding versorg.
Ape in Suid-Afrika
[wysig | wysig bron]Drie families ape word in Suid-Afrika aangetref, naamlik die bos- en nagapies (familie Lorisidae), die blou- en grysape (familie Cercopithecidae) en die bobbejaan (Papio ursinus). Die silwergrys bosapie (Galago crassicaudatus) word ongeveer so groot soos 'n haas en het 'n dik, wollerige stert wat ietwat langer as die lyf is. Dit het ook groot, byna deurskynende ore, en die tweede toon aan die agterpote verskil van die ander sodat dit 'n klou vorm waarmee die bosapie sy dik lyfhare kam.
Hy kom gewoonlik slegs in beboste dele voor, waar hy vrugte, insekte, bessies, blomme, gom, geitjies en voëleiers vreet. Bosapies word baie mak en is gewilde troeteldiere. Hulle word van die Natalse kusstreek tot in Sentraal-Afrika aangetref. Twee kleintjies word gewoonlik op 'n keer gebore. Die nagapie (Galago senegalensis) is klein en het groot ore en oë. Sy kleur is gewoonlik muisvaal met vuilwit op die pens, en die stertpunt is onbedek.
Die nagaap maak sy nes in hol boomstamme en kom oor die hele noordelike deel van Suid-Afrika voor. Hy vreet insekte, wilde vrugte, bessies en gom, en omdat hy veral snags aktief is, is sy grootste vyand die uil. Twee kleintjies word gewoonlik op 'n keer gebore. Die Samango-aap (Cercopithecus mittis) het 'n dik, blougrys harekleed en bruin ore. Hy bly in digbegroeide streke waar hy selde op die grond kom. Die blouaap vreet hoofsaaklik wilde vrugte, sade en selfs voëleiers.
Slegs een kleintjie word op 'n keer gebore en hy word veral aan die kusgebiede en naby water aangetref. Die blou-swartgesigaap (Cercopithecus aethiops) word in groot getalle in die Krugerwildtuin aangetref en is grys of bruin met 'n wit harekring om die swart gesig. Hy het 'n reguit rug en 'n lang stywe stert. Blouape word gewoonlik in troppe van twintig of meer aangetref. Hulle is ewe tuis in bome as op die grond en vreet insekte, skerpioene, vrugte, blare, plantbolle, voëleiers en feitlik enigiets wat eetbaar is. Hierdie ape kan ook redelik goed swem en duik. Hul grootste vyande is luiperds, slange, en arende. Slegs een kleintjie word op 'n slag gebore en hierdie aapsoort is die volopste in Suid-Afrika.
Klade
[wysig | wysig bron]| Simiiformes |
| ||||||||||||||||||
In Afrika
[wysig | wysig bron]
Daar is vandag talle Simiiformes-spesies in Afrika. Hulle teenwoordigheid blyk ook uit fossiele. Die oudste verteenwoordiger is Algeripitheucus uit die vroeg of midde-Eoseen wat in Glib Zegdou in Algerië gevind is. Die Fayum in Egipte het Apidium en Parapithecus uit die Oligoseen opgelewer. Marokko het dalk nog 'n ouer fossiel (Paleoseen ~57mj) Altiatlasius maar dit is nie goed bekend nie. Dit lyk of die vroeë ontwikkeling van die hoër ape veral in Afrika plaasgevind het, maar die primate wat hulle voorouers was, het dalk van die noordelike kontinent Laurasië gekom.[2]
In Suid-Afrika kom vandag drie spesies voor:
In Suid-Amerika
[wysig | wysig bron]
Die groep wat hul tuiste in Amerika het, die Platyrrhini, het 100-125 spesies in ongeveer 16 genera. Hulle het Suid-Amerika vanuit Afrika bereik en het daar in afsondering van hulle Afrika-verwante ontwikkel. Wanneer en hoe hulle die Suid-Amerikaanse kontinent bereik het is taamlik omstrede. Daar is fossiele van hulle in die midde-Mioseen in Patagonië en Chili en dalk ook van die laat Oligoseen in Bolivië. Navorsing deur Ivan Perez et. al. wat genetiese gegewens met fossiele kombineer, gee 'n datum van >20 mj.[3]
Sterreteken
[wysig | wysig bron]Die aap is die negende dier van die twaalfjaarsiklus van die Chinese kalender. Die aap was die sterreteken van die jaar in daardie stelsel in 2016.
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]
Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir aap.- Die moeilikheid met troetelape
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Anthropoidea word ook as sinoniem gebruik, maar die naam Simiiformes is ouer.
- ↑ Elwyn Simons: A Search for Origins Developments in Primatology: Progress and Prospects Springer Science & Business Media, 2007, ISBN 0387738967, ISBN 9780387738963, bls. 102
- ↑ Divergence Times and the Evolutionary Radiation of New World Monkeys (Platyrrhini, Primates): An Analysis of Fossil and Molecular Data S. Ivan Perez, Marcelo F. Tejedor, Nelson M. Novo, Leandro Aristide PLOS 27 Junie 2013.
Bronne
[wysig | wysig bron]- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409435, volume 2, bl. 32, 33
| Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Engelse Wikipedia vertaal. |
