Mainar

Mainar
Alministración
País	España
Autonomía	Aragón
Provincia	provincia de Zaragoza
Tipu d'entidá	conceyu d'Aragón
Alcaldesa de Mainar (es)	Esmeraldo Marzo Marin
Nome oficial	Mainar (es)
Códigu postal	50368
Xeografía
Coordenaes	41°11′32″N 1°18′15″W
Mainar Mainar (España)
Superficie	34.021965 km²
Altitú	866 m
Llenda con	Coldos, Encinacorba, Villarreal de Huerva, Villadoz, Villarroya del Campu, Retascón (es) y Torralbilla
Demografía
Población	176 hab. (2023) - 88 homes (2019) - 67 muyeres (2019)
Porcentaxe	0.02% de provincia de Zaragoza
Densidá	5,17 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00

Mainar ye una población española de la Contorna aragonesa del Campu de Daroca, provincia de Zaragoza na comunidá autónoma d'Aragón. Ta asitiáu na subcomarca o rexón natural del Campu Romanu.

Contestu xeográficu

Enclaváu nuna pequeña pandiella a la fin de los llanos del mesmu nome, ta circuncidado poles estribaciones de la Sierra de Algairén, la sierra de los Bodegones, la sierra de los Pilones (tamién conocida como Sierra Mormeyera) y la Sierra del Peco.

Hidroloxía

Derruempe'l términu municipal el Ríu Huerva que sirve de llende de términu municipal con Villarreal de Huerva.

Tamién el regueru Villarroya (conocíu como Valsáuco en munchos mapes) y el regueru de Villarpardo. Dambos regueros, anque conocíos como tales xeográficamente nun lo son xeolóxicamente yá que son productu de l'actividá humana. Crear nos sieglos XII y XIII como canales de drenaxe de cañaes descomanadamente húmedes y que por tanto nun yeren aptes pal cultivu. Esto puédese comprobar reparando los llargos tramos rectillinios de los presuntos regueros, según los sos ángulos perfectos ya inclusive el empedrado de los mesmos en munchos tramos, ye na paraxa de "El Alcocer" ónde más evidente ye la fechura artificial.

El regueru Villarpardo ta escaváu en parte per erosión diferencial y en parte per obra humana ente los conglomeraos (conocíos como "guijo") de la so marxe izquierda y les caliares de la derecha. Recibe pela izquierda la Rambla, que de la mesma recibe pola esquierda'l ribayu de Valdelacebo; y pela derecha recibe les cañaes de Carralanga y Carramanchones.

El Regueru Villarroya recibe pela derecha la Cañada Sisones; y pela izquierda la Cañada del Tíu Allegría, La Cañada del Moru (la cual recibe de la mesma pela izquierda la Cañada de la Viña) y la Cañada del Gordu.

Tamién escurren el términu la acequia de los Güeyos y la acequia de "El Reajo", dambos en realidá pequeños canales de drenaxe, lo cual nun resalva por que les agües de toos ellos sían aprovechaes para riego.

Un exemplu de acequia creada puramente para riego ye'l "Agua somero" o "vega somera", probablemente tamién de dómina medieval.

Mención estreme son los ribayos qu'escurren él términu, los más importantes son los que desaguan nel ríu Huerva pel so marxe esquierda: Ribayu de la Fuente del Pioyu, Ribayu del Ontazo, Ribayu del Pozu Ropera (formáu pola unión del Ribayu de los bodegones col ribayu de la Dehesilla), Ribayu del Despeñadero (formáu pola unión del ribayu del Molinucu y del Ribayu Escuru) y Ribayu de Valdefrasno.

La mayoría d'ellos yeren en tiempos cursos d'agua continuo, pero tres la política forestal del antiguu réxime l'escesu de pinos afecto al caudal de los mesmos y raru ye que lleven agua dempués de la primavera.

Clima

El clima ye mediterraneu continentalizado, bien estremu: Fuertes xelaes pel hibiernu (sobremanera nel mes de febreru) y chorna pel branu (anque non tan inclemente como'l del Valle del Ebro). Temperatures de 13 o 14 baxo cero son normales, les mínimes históriques son muncho más baxes inda.

Cunten qu'a principios del sieglu XIX un mercader pasaba por Mainar y disponíase a xintar cuando apaeció un galgu que-y arrampuñó'l condumio. El sorprendíu viaxante trató de garrar una piedra pa entamar al galgu y nun pudo. El xelu dexara'l suelu tal como una llosa de cementu. Anguaño asocede'l mesmu fenómenu. Los llabradores nun suelen trabayar en Mainar nel mes de febreru por cuenta de la durez del suelu pol xelu. D'esta anéudota surdió un dichu que diz: "Campu Romanu, tierra de diaños, arreyen les piedres y suelten los galgos".

Cura Corbatón

Munchos oyeríen mentar estos dos pallabres venceyaes a cierta nube que suel salir sobre la Sierra de Cucalón vista dende Mainar y qu'abarrunta agua.

El Cura Corbatón nun ye sinón un cumulus congestus, nube de gran desenvolvimientu vertical que sobre la sierra de Cucalón adopta ciertes carauterístiques peculiares.

Según dizse, les nubes adoptaríen la forma del cura nel centru (Un gran CB en fase de crecedera) y los molacinos a los llaos (otros dos CB menores, en fase de crecedera y a menor altor.

Denominar como Cura Corbatón a los cumulus congestus nuna gran área que toma dende les Cuenques Mineres a Molina de Aragón y dende l'Altu Jiloca al Campu de Belchite.

Ye un misteriu por qué lu llamaríen "El Cura Corbatón", yá que los desarrollos tán abondo más lloñe, sicasí, pa nun utilizar brúxula nin gps nin aparatu dalgunu, la direición de les nubes dende les llocalidaes de les que se conoz al "Cura Corbatón" afáense perbién a la llocalidá de Corbatón. En Mainar cúntase que la nube representa a un sacerdote natural del Campu Romanu de bien mal calter destináu en Corbatón, y que cuando "asoma" percima de la Sierra de Cucalón representa al mosen echando una güeyada a la so tierra.

Trátase d'un fenómenu propiu del Ibéricu. El fechu de que tenga'l mesmu nome tantu en Castiella como n'Aragón suxer que'l nome ye anterior a la división política del territoriu. Por cuenta de que la repoblación y repartu del Ibéricu fueron con pocos años de diferencia infierse que "Cura Corbatón" emplegábase enantes a reconquistar d'Alfonsu I. Puede especulase que los repobladores adoptaron la denominación de los nativos.

Podría inclusive ser prerromanu'l términu, la precisión cola que s'apunta a Corbatón ye increíble dende los pueblos dende los que se ve la nube. Y ye bien conocida la precisión de los celtíberos p'apuntar a llargues distancies con gran exactitú. La prueba puede vese nel Castillejo, dende ellí puede vese munchos otros xacimientos de la Contorna, y dalgunos d'ellos sumen del campu visual al estremase pocos metros d'ellí.

Nun sería nada escabarriáu suponer que'l nome de "Cura Corbatón" ta venceyáu con dalguna creencia celta agrícola venceyada a la fertilidá, a l'agua.

Perbién podría ser qu'en Corbatón esistiera nel so día dalgún santuariu de pelegrinación al campu onde allegaren les xentes del Ibéricu a ufiertar los sos preces y que'l topónimu aplicáu a la nube fuera lo que perdurara de tales ritos.

O quiciabes tenga otru orixe, nun dexa de ser interesáu que Corbatón sía de los pocos topónimos de la península que tien etimoloxía eslava, vien de "jorvat", emparentáu col parsí "haurvata", esto ye, pregueru. Ente los pueblos xermánicos qu'invadieron la península topaben elementos eslavos, tratar d'una posibilidá a tener en cuenta.

Esiste un refrán que diz: "Cuando sale'l Cura Corbatón prepara'l paragües y el mantón", tamién se diz: "Cuando sale'l Cura Corbatón habrá tronada antes de díes dos".

En parte del Campu Cariñena conózse-y como Padre Corbatón.

Historia

Anque Mainar yá esistía antes del sieglu XII les primeres menciones de Mainar na hestoria son les de la repoblación d'Alfonsu I d'Aragón y Pamplona, nun tenemos noticies islámiques y bien poques preislámiques de la zona. Bien probablemente parte del actual términu municipal fuera testigu de les andances de San Íñigo, confesor de Sancho III el Mayor y del que ta bien documentáu que se retiró a los montes de Tobed. Ye probable que la partida de Mainar conocida "La predicadera" (asitiada na sierra y non bien lloñe de Tobed en llinia recta) tenga daqué que ver cola vida montañesa d'esti santu. El primer asentamientu de repoblación de frontera realizóse cerca del pueblu, al llau de la ponte Romana nuna antigua fortaleza celta conocida como Cuetu Almada. Bien llueu esi asentamientu abandonóse y los colonos colaron a lo que güei son los pueblos de Mainar y de Villarreal de Huerva, l'unu al llau d'otru. La etimoloxía de Mainar ye clara, lo que ye confusu ye porque s'escoyó precisamente esi nome. Mainar ye un participiu d'un verbu irregular visigóticu:"magan, main" que quier dicir "echar coraxe nel campu de batalla".

Mainar foi dende'l so orixe miembru de la sesma de Langa y de la Comunidad de Aldeas de Daroca hasta la disolución de la mesma en 1833 cola formación de l'actual división provincial. Asina pos compartió les mesmes vicisitúes históriques que solmenaron a tola zona.

Mainar en 1668, acuarela de Pier Maria Baldi, Biblioteca Laurenciana de Florencia, recoyida en Sánchez Rivero A, Mariutti de Sánchez Rivero A. "Viaxe de Cosme de Médicis per España y Portugal (1668-1669)", Madrid: Sucesores de Rivadeneyra; 1933

Foi llugar de camín de dellos monarques de la casa d'Habsburgu, tamién visitó la llocalidá Cosme III de Médici nel so viaxe per España y Portugal, como atestigua la vista panorámica de l'aldega dibuxada por Pier Maria Baldi, acompañante del futuru gran duque nel so séquitu.

A partir de 1833 constitúyese como conceyu propiu. Sufre los baturicios de les guerres carlistes de forma bastante acusada por cuenta de que les sierres circundantes yeren aparentes pal asentamientu-ocultamiento de guerrilleros. De fechu na sierra del Peco, nel cercanu términu de Villarreal de Huerva pueden atopase los restos d'un observatoriu fuerte carlista. Nun ye d'estrañar esta convulsión yá que Mainar topóse siempres na carretera de Valencia, y l'asaltu a la dilixencia yera actividá normal ente los carlistes. La dilixencia tuvo en funcionamientu hasta 1913. A finales del sieglu XIX produció la mojonación del términu municipal, dándose la interesada circunstancia de pasar al términu de Mainar paraxes onde la mayor parte de propietarios yeren de Villarreal, tamién entós acabóse'l conflictu de camperes de Valdetello colos vecinos d'Encinacorba que reclamaben esa paraxa como parte del so términu municipal pasando la parte sur de la Talaya definitivamente a Mainar.

Non munchos años dempués d'acabar el serviciu de dilixencia llegó la lluz llétrico y el ferrocarril. La eletricidá en principiu xeneróse conxuntamente pa Mainar y Villarreal nun pequeñu xenerador asitiáu nun saltu d'agua nel molín d'ésti, desgraciadamente yá sumíu. La lluz supunxo toa una revolución y cambeos de vezos en costumes, y plantegó esmolecedores entrugues filosófiques y científiques. Munchos vecinos de dambos pueblos enxamás llegaron a entender la razón de porqué cuando'l xenerador poner en marcha les bombilles encendíense simultáneamente en dambos pueblos siendo que Villarreal taba más cerca del xenerador. Esto creó risonderos discutinios científicos ente xentes d'escasa formación, y llueu se pasó a discutinios de mayor calibre como por casu "¿cuántu pesaba la Tierra?", mientres décades los intereses de les xentes empezaron a paecese a los del pueblu máxicu de "Amanez que nun ye pocu". La cuestión del pesu de la tierra tuvo dos bandos: Los newtonianos y los escépticos, esti últimu bandu zánjó la cuestión cola frase: "Mocé, ¿quién foi'l guapu que-y punxo la báscula debaxo al mundu?" Ente les mentes preclaras y visionaries de Mainar destacó Juán Francisco Salvador, quien yá décades antes de los allunizaxes preconizó l'eventu ya inclusive previo los medios y la nación que llevó a cabu tal aventura.

El suministru de la eletricidá acentuó les reñedielles seculares ente los pueblos vecinos, siempres había dalgún gamberru que cortaba'l conmutador y dexaba a escures a Mainar, sobremanera en feches señalaes como fiestes. Cuando darréu de la eletricidá fixo cargu les compañíes llétriques diose la vuelta a la tortiella al tar el tresformador de dambos pueblos en Mainar. Escurre pol pueblu y termino municipal la cañada real, una de les principales víes de l'alzada nel terciu este peninsular mientres sieglos. La mesma cai Mayor de Mainar ye parte de la cañada. Sufre les vicisitúes de casi toa España hasta l'actualidá.

Cuando se proclamó la segunda república foi refundiada la imaxe del patrón San Marcos al regueru Villarpardo dende la sumida ponte vieya, el sentir izquierdista manifestar de nuevu na victoria del Frente Popular en Mainar nes eleiciones del 36, sicasí al producise l'Alzamientu Nacional producióse l'hispánicu y típicu fenómenu de qu'esos mesmos anticlericales convirtiéronse de la nueche al día nos más falanxistes de los vecinos del pueblu.

Mientres la batalla de Teruel na guerra civil pernoctó una columna nacional ensin que la so presencia tuviera mayor trescendencia. Coles mesmes foi bombardiáu pola aviación republicana que saliera a destruyir la columna enemiga. Pero cuando llegaron los aviones vieron que yá nun había enemigos, y como aterrizar coles bombes cargaes yera peligrosu refundiaron les bombes alredor del pueblu nuna nueche de terror na que nun morrió naide. Nin una sola casa nin un namái edificiu foi afeutáu sacante un payar vacíu. Hasta nun hai munchos años entá se percibíen los impautos de les bombes nos campos de cultivu circundantes al pueblu. Ya inclusive dalgún vecín años dempués d'acabar la guerra sacó dalguna bomba ensin esplotar llabrando coles sos humildes caballeríes.

Mainar sufrió la dictadura escura que sufrió toa España hasta la llegada de la democracia. Sufrió los efeutos del éxodu rural que tantos estragos fixeron n'Aragón, fechu que foi acompañáu de la mecanización del campu. Los años setenta vieron el encementado de les cais y en 1974 instalóse por fin l'agua corriente, suministrada nun principiu dende la popular "fonte del cloru" y darréu dende los depósitos sitos n'en la paraxa de "El morrón", que enllénense dende un pozu sito na ribera derecha del regueru Villarroya nun terrenal propiedá de la familia Lázaro hasta la presente concentración parcelaria.

Va pocos años Mainar pasó a formar parte de la nueva estructura comarcal conocida como Campu de Daroca. El so alcalde ye Esmeraldo Marzu, unu de los alcaldes más antiguos d'Aragón, vieyu dinosauriu de la política, a quien los cambeos de réxime nun lu afectaron pa siguir nel poder.

Sucesos recién son la concentración parcelaria qu'acabó con un paisaxe de siglo pero que yera necesaria pa optimizar gastos agrarios, y la restauración de la Ermita de San Andrés, en ruines dende va décades y que les sos obres d'arte tópense anguaño en paradoriu desconocíu.

Patrimoniu artísticu

Destaquen la ilesia parroquial de Santa Ana, construyida nel sieglu XVI con una de les meyores torres mudéxares d'Aragón, construyida n'estilu mudéxar y en que'l so interior caltiénense retablos de los sieglos XVII y XVIII, y talles de los sieglos XV y XVI. A pricipios de los ochenta la Ilesia de Santa Ana foi escalada por Erik el Belga, delles pieces fueron recuperaes con posterioridá. Incomprensiblemente la pieza más pervalible (Un San Blas d'ente 1400 y 1450) nun mereció l'atención de tan famosu saquiador.

Igualmente atópense nel so términu'l peirón de San Antón (hasta mediaos del sieglu pasáu taba dedicáu a San Andrés) y axacente a él la ermita de San Andrés (en procesu de restauración) y el peirón de la Virxe del Pilar, según restos de los sieglos I al III, nos términos de "El Badén" (empezaos a destruyir cola construcción del ferrocarril, y terminaos de destruyir cola construcción y ampliación de la carretera Zaragoza-Valencia),"El Castillejo" (asentamiento-fortaleza lusón) y "El Cerrado" (fonte Romana).

Tamién cerca de la llende con Torralbilla tópense les ruines de la ermita de Santu Domingu, qu'en realidá nun son sinón los restos de la ilesia del antiguu pueblu de Villarpardo, despobláu arriendes de la peste na Edá Media. Trátase d'un edificiu singular yá que ye l'únicu exemplu de románicu nel Campu Romanu. Ye un templu tardorrománico: Caltiénse'l llau norte de nave, el muriu axacente del presbiteriu y parte del ábside. Ye un típicu exemplu del románicu rural, edificáu colo qu'había a mano y dempués llucíu, namái hai sillares o sillarejos en llugares críticos, como les esquines y nes llendes ente nave, presbiteriu y ábside.

Compartir con Villarreal de Huerva una ponte de dómina de Traxanu.

Caltiénse una cabaña de dómina celta na paraxa de "les viñes", nes cercaníes d'esta mesma cabaña atopa una noria del sieglu XVIII que la so parte mecánica perdióse va décades, pero merez la pena de visitar por cuenta de lo sobeyoso de la so estructura. Yá casi tocando'l términu de Villarreal y a escasos metros del ríu Huerva tópase un molín dieciochesco en perfectu estáu de caltenimientu y funcionamientu por cuenta de los desvelos del propietariu por caltener tantu la estructura como la mecánica intactes. Dientro del cascu urbanu pueden atopase interesantes cases particulares con elementos arquiteutónicos sobeyosos, la mayor parte d'ellos namái son visibles dende l'interior y nun s'aprecien nes fachaes de les cases. Les reformes del sieglu XX que tendieron a cegar arcos nes cases, a instalar puertes rectangulares y a pintar les cases de blancu al estilu andaluz fixeron enforma dañu a l'arquiteutura tradicional de Mainar.

Política llocal

Últimos alcaldes de Mainar

Periodu	Alcalde	Partíu
1979-1983	Esmeraldo Marzo Marín	UCD
1983-1987
1987-1991
1991-1995
1995-1999
1999-2003
2003-2007
2007-2011
2011-2015
2015-	Esmeraldo Marzo Marín	PAR

Resultaos eleutorales

Eleiciones municipales
Partíu	2003	2007	2011	2015
PAR	5	5	5	4
PP	-	-	-	-
PSOE	-	-	-	-
CHA	-	-		1
IX	-	-
Total	5	5	5	5

Fiestes

• Les fiestes n'honor de La nuesa Señora del Rosario tienen llugar mientres el 6 y el 7 de xunu. Les fiestes mayores, n'honor de la Virxe y San Roque, celébrense ente'l 14 y el 20 d'agostu.
• Suelse faer una verbena-preludiu de San Roque a finales de xunetu dende dómina recién. Coles mesmes celébrase una pequeña fiesta'l día de San Marcos, patrón de Mainar, el 25 d'abril, onde s'ellaboren y parten los típicos roscones. Santa Ana, que tamién ye patrona de Mainar, nun tien celebración.
• Fáense pequeñes celebraciones el día de San Blas y de Santa Agueda.

Llingüística

La fala de Mainar ye'l castellán aragonés. La presencia de la cañada favoreció que s'usen pallabres que nos atles llingüísticos alcontrar en zones pirenaiques aragoneses. Nes xeneraciones antigües oyíense inclusive pallabres como "lolo" (güelu) que como mui cerca consideróse siempres que lo más al sur yera la Hoya d'Huesca. Tamién hai localismos propios, pero pa estos hai que filar bien finu, casi nun esisten localismos en sentíu estrictu. La voz "guluría" o "gulluría" (cogujada) nun puede considerase en sentíu estrictu un localismu yá que si siguimos l'atles llingüísticu de Manuel Alvar ye mesma de Muniesa, lo mesmo puede dicise de "legón" (azadón) voz que si siguimos a Rafael Andolz Canela ye mesma de Albarracín. Otru interés ye la voz "fresa", n'aragonés "farinetas", ye dicir "farrapes", de la voz "fresa" realizó un estudiu bien interesante Francho Nagore en arrexuntándola en Ferreruela de Huerva, esta voz en Mainar namái puedo ser recoyida na llocalidá nun vieyu yá fináu. La presencia d'esta pallabra d'orixe gascón nel Campu Romanu resulta bien estraña.

La pervivencia del aragonés nun se llinda al léxicu sinón a la fonoloxía (antihiatismo bien acusáu, iñerizu a los esdrúxulos, heriedu que tuvo l'aragonés del gascón) y tamién a la sintaxis y morfoloxía:

Exemplos

"Tenís" en cuenta de "tenéis", claramente ye una forma híbrida ente'l "tenez" o'l "ez" del aragonés y el "tenéis" castellán, coles mesmes lo mesmo puede dicise de formes de la primer conxugación qu'acaben en "áis" en cuenta de "éis", "arreglaráis" en cuenta de "vais iguar".

Úsase menos l'artículu determináu que nel castellán coloquial, asina pos se fai construcciones que paecen calcaes d'otres llingües europees cuando en realidá son restos del aragonés:

Exemplu: "Fízose dañu na so pierna" en cuenta de "fíxose dañu na pierna". Omítese la conxunción "de" con frecuencia al más puru estilu aragonés, d'ende "Campu Romanu" en cuenta de "Campu de Romanos", los exemplos son innumberables.

Bien interesante ye la presencia d'inclusive catalanismos nuna zona tan al occidente d'Aragón. Bien común ye l'usu de la pallabra "res" (nada).

Una construcción bien interesada ye una calcada del altoaragonés: "qué me se yo" en llugar de "yo qué sé". El fechu de ser Mainar una zona de camín produció la presencia de les formes llingüístiques que menos se podríen esperar nuna zona yá tan cerca de Castiella.

• Pa más información consúltese'l llibru d'Ángela Ena Bordonada Aspeutos de la fala y vida de Moyuela (Zaragoza) (1990), Asociación Cultural Arbir-Malena de Moyuela. Ye casi un calcu de lo que puede dicise de Mainar quitando bien poques coses.

Intereses

• L'hipocorísticu de Mainar ente los pueblos vecinos ye "Barceloneta".
• Dícese de Mainar ente los pueblos de la contorna:

"Mainar ye un pueblu de camín
cola so carretera en mediu
los homes bien burllonos
les muyeres ensin gobiernu"

Según cuntaba "Manolito el Cachimbas" cuando yera neñu y dalgún rapaz faía dalguna trastada los vieyos dicíen-y: "Cuidu, mozé, o te van apuntar nel llibru verde". Trátase del Llibru Verde (Aragón) editáu nel sieglu XVI, una rellación de les families aragoneses d'orixe xudíu.

Los nabos de Mainar yeren un productu típicu afamáu na gastronomía aragonesa, nomaos por Pedro Saputo ante'l rei na obra de Braulio Foz. Más pequeños, blancos y dulzuxos que los normales; la raza tuvo sumida mientres décades hasta qu'apocayá la recuperó'l vecín de Mainar Jesús Marín Minguillón.

Rareces xeolóxiques

Nel términu municipal atópense dos rareces xeolóxiques:

Una d'elles ye la piedra conocida como pata caballu que fai de moyón ente Mainar y Villarreal de Huerva, supónse qu'ellí nuna batalla de reconquistar apaeció San Jorge pa camudar el cursu de la batalla y el so caballu dexó la so buelga furando la roca al triala. En realidá nun ye sinón un calquier fósil.

La otra ye el Pozuelo, oquedad estrecha nuna parta alta d'una inmensa placa de piedra caliar alcontráu nun pandorial secu, nun hai puntos más altos pellí, sicasí esta oquedad esta llena de siempre d'agua. L'orixe de l'agua ye casi con toa seguridá por condensación nocherniega. Resulta interesante ver el buecu siempres llenu d'agua en cualquier dómina del añu en mediu del secarral y ensin nengún resquiebru de la qu'esquite agua.

En Mainar a la sierra de Cucalón conocer como "Mormeyera", curiosamente nos pueblos cercanos a dicha sierra a la Sierra de los Pilones conocer como "Mormeyera". Trátase d'un casu d'inversión de denominaciones xeográfiques na mesma contorna.

Personaxes pernomaos

• Félix Monge, pernomáu llingüista.
• Lamberto Funes, músicu.
• Joaquín Gómez "el Chatu", músicu.

Ver tamién

• Llista de conceyos de la provincia de Zaragoza

• Datos: Q1639405
• Multimedia: Mainar