Abxaziya üçün mənbəyə bax

{{Dövlət
| orijinal_adı                = '''Abxaziya Respublikası'''<br>
{{dil-ab|Аԥсны Аҳәынҭқарра}}<br>
''Apsnı Axəıntkarra''<br>
{{dil-ru|Республика Абхазия}}<br>
''Respublika Abxaziya''
| himni                = <center>[[Şəkil:National anthem of Abkhazia – Aiaaira (Аиааира) (orchestral vocal version).ogg]]</center>Аиааира <br>''[[Abxaziya himni|Aiaaira]]''<br>"Zəfər"
| bayrağı                = Flag of the Republic of Abkhazia.svg
| gerbi                = Coat of arms of Abkhazia.svg
| xəritəsi                = Abkhaziaorthographicprojection.svg
| rəsmi_dilləri                = [[Abxaz dili|abxaz]], [[Rus dili|rus]]
| paytaxtı                = [[Şəkil:Coat of Arms of Sukhumi.svg|15px]] [[Suxumi]]<br>{{small|{{Coord|43|00|N|40|59|E|type:city}}}}
| ən_böyük_şəhəri                = 
| etnik_qrupları                = [[abxazlar]] – 50,7%,<br>[[gürcülər]] – 17,9%,<br>[[ermənilər]] – 17,4%,<br>[[ruslar]] – 9,1%,<br>[[yunanlar]] – 0,6%,<br>digərləri – 4,4%
| idarəetmə_forması                = [[Unitar dövlət|Unitar]] [[prezident respublikası|prezidentli]] [[respublika]]
| rəhbərin_titulu1                = [[Abxaziya Prezidenti|Prezident]]
| rəhbərin_titulu2                = [[Abxaziya Baş naziri|Baş nazir]]
| rəhbərin_adı1                = [[Aslan Bjaniya]]
| rəhbərin_adı2                = [[Aleksandr Ankvab]]
| qanunverici_orqanı                = [[Abxaziya Xalq Məclisi]]
| quruluş                = 
| quruluş_hadisəsi1                = [[Abxaziya Sovet Sosialist Respublikası|Abxaziya SSR]]
| quruluş_tarixi1                = 31 mart 1921
| quruluş_hadisəsi2                = [[Abxaziya Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Abxaziya MSSR]]
| quruluş_tarixi2                = 19 fevral 1931
| ərazisi                = 8.664,59<ref name=EB4>{{cite encyclopedia |editor-first=Dale H. |editor-last=Hoiberg |encyclopedia=Encyclopedia Britannica |title=Abkhazia |edition=15th |year=2010 |publisher=Encyclopedia Britannica Inc. |volume=I: A-ak Bayes |location=Chicago, IL |isbn=978-1-59339-837-8 |pages=[https://archive.org/details/newencyclopaedia2009ency/page/33 33] |url=https://archive.org/details/newencyclopaedia2009ency/page/33 }}</ref>
| ərazi_sırası                = 
| təxmini_əhalisi                = 244.236<ref>{{Cite web|url=https://ugsra.org/ofitsialnaya-statistika.php?ELEMENT_ID=386|title=Государственный комитет Республики Абхазия по статистике|website=ugsra.org|access-date=25 August 2020|archive-date=6 June 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200606105925/https://ugsra.org/ofitsialnaya-statistika.php?ELEMENT_ID=386|url-status=live}}</ref>
| təxmini_əhalisi_il                = 2022
| əhalisinin_sıxlığı                = 28,2
| əhalisinin_sıxlığı_sırası                = 160-cı
| ÜDM_nominal                = 439,6 milyon
| ÜDM_nominal_il                = 2020
| adam_başına_ÜDM_nominal                = 1.795
| valyutası                = [[Abxaziya apsarı]]<br>
[[Rusiya rublu]] (RUB)
| saat_qurşağı                = [[UTC]]+3 (MSK)
| internet_domeni                = [[.at]]
| telefon_kodu                  = +7 840 / 940 və +995 44<ref>{{cite web |title=Abkhazia remains available by Georgian phone codes |url=http://www.today.az/print/news/georgia/58953.html |date=6 January 2010 |access-date=20 January 2010 |publisher=today.az |archive-url=https://web.archive.org/web/20120712005819/http://www.today.az/print/news/georgia/58953.html |archive-date=12 July 2012 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.wtng.info/wtng-995-ge.html|title=World Telephone Numbering Guide|work=wtng.info|access-date=23 June 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20131220025759/http://www.wtng.info/wtng-995-ge.html|archive-date=20 December 2013|url-status=dead}}</ref>
| alt_coat                = [[Abxaziya gerbi|Gerb]]
| demonimi                = [[Abxazlar|abxaz]], abxaziyalı
| qanunverici_orqanı                = [[Abxaziya Xalq Assambleyası|Xalq Assambleyası]]
| quruluş_hadisəsi3                = Suverenlik bəyannaməsi
| quruluş_hadisəsi4                = Müstəqillik bəyannaməsi
| quruluş_tarixi3                = 25 avqust 1990
| quruluş_tarixi4                = 23 iyul 1992
| quruluş_hadisəsi5                = Dövlət müstəqilliyi aktı
| quruluş_tarixi5                = 12 oktyabr 1999
| təxmini_əhali_sırası                = 180-ci
| ÜDM_AQP_sırası                = 
| adam_başına_ÜDM_AQP_sırası                = 
| xəritənin_yazısı                = Gürcüstan (tünd boz) ərazisində Abxaziya (yaşıl)
| statusu                = 5 BMT üzvü tərəfindən tanınır
| əhalisinin_siyahıya_alınması                = 240.705
| əhalisinin_siyahıya_alınması_il                = 2011
| nəqliyyatın_yönü              = sağ
}}
'''Abxaziya'''{{refn|group=n|{{markerli siyahı|{{dil-ab|Аԥсны|Apsnı}}, ''Apsnı''|{{dil-ru|Абха́зия|Abxaziya}}, ''Abxaziya''|{{dil-ka|აფხაზეთი}}, ''apxazeti''|{{dil-xmf|აბჟუა|abzhua}}, ''abzhua'' və ya {{dil|xmf|სააფხაზო}}, ''saapxazo''}}}}<ref name=":3">{{Cite web|url=https://www.lexico.com/definition/abkhazia|archive-url=https://web.archive.org/web/20200325154956/https://www.lexico.com/definition/abkhazia|url-status=dead|archive-date=25 March 2020|title=Abkhazia {{!}} Meaning of Abkhazia by Lexico|website=Lexico Dictionaries {{!}} English|language=en|access-date=2020-03-25}}</ref>, rəsmi adı ilə '''Abxaziya Respublikası{{refn|group=n|{{markerli siyahı|{{dil-ab|Аԥсны Аҳәынҭқарра|Apsny Ahwyntqarra}}, ''Apsnı Axəıntkarra''|{{dil-ru|Республика Абхазия|r=Respublika Abkhaziya}}, ''Respublika Abxaziya''}}}}''' — [[Cənubi Qafqaz]]da, [[Qara dəniz]]in şərq sahilində, [[Şərqi Avropa]] ilə [[Qərbi Asiya]]nın kəsişməsində qismən tanınan dövlət. 8.665 kvadrat kilometr (3.346 kvadrat mil) ərazini əhatə edir və təxminən 245.000 əhalisi var. Paytaxtı və ən böyük şəhəri [[Suxumi]]dir.

Abxaziyanın siyasi statusu [[Gürcü-abxaz münaqişəsi|Abxaz-Gürcüstan münaqişəsinin]] və [[Gürcüstan–Rusiya münasibətləri|Gürcüstan-Rusiya münasibətlərinin]] mərkəzi məsələsidir. Abxaziya [[Rusiya]], [[Venesuela]], [[Nikaraqua]], [[Nauru]] və [[Suriya]] tərəfindən müstəqil dövlət kimi tanınsa da, [[Gürcüstan hökuməti]] və demək olar ki, bütün [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı]]na üzv dövlətlər Abxaziyanı [[Gürcüstan]]ın suveren ərazisi hesab edirlər.<ref name="Faultlines">Olga Oliker, Thomas S. Szayna. Faultlines of Conflict in Central Asia and the South Caucasus: Implications for the U.S. Army. Rand Corporation, 2003, {{ISBN|978-0-8330-3260-7}}.</ref><ref name="Clogg">{{cite web |last=Clogg |first=Rachel |date=January 2001 |title=Abkhazia: ten years on |url=http://www.c-r.org/resources/occasional-papers/abkhazia-ten-years-on.php |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080302113248/http://www.c-r.org/resources/occasional-papers/abkhazia-ten-years-on.php |archive-date=2 March 2008 |access-date=31 May 2016 |publisher=Conciliation Resources}}</ref><ref name="Karagiannis">Emmanuel Karagiannis. Energy and Security in the Caucasus. Routledge, 2002. {{ISBN|978-0-7007-1481-0}}.</ref><ref name="Olympics">{{Cite web |last=Parfitt |first=Tom |date=6 Aug 2007 |title=Georgia up in arms over Olympic cash |url=https://www.theguardian.com/world/2007/aug/07/russia.sport |access-date=25 Feb 2023 |website=The Guardian |archive-date=4 November 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221104213010/https://www.theguardian.com/world/2007/aug/07/russia.sport |url-status=live }}</ref> Abxaziya ərazisi üzərində effektiv nəzarəti olmayan Gürcüstan [[Abxaziya Muxtar Respublikası|mühacirətdə olan]] Abxaziya hökumətini saxlayır.

1980-ci illərin sonlarında [[Sovet İttifaqının dağılması|SSRİ dağılmağa]] başlayanda bölgə [[Gürcüstan SSR]]-in tərkibində [[Abxaziya Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|muxtariyyətə]] malik idi. Bölgənin titullu etnik mənsubiyyəti olan [[abxazlar]]la o dövrün ən böyük tək etnik qrup olan [[gürcülər]] arasında qaynayan etnik gərginlik 1992-1993-cü illərdə Gürcüstanın Abxaziyanın əksər hissəsi üzərində nəzarəti itirməsi və [[Abxaziyada gürcülərə qarşı etnik təmizləmə|Abxaziyadan gürcülərin etnik təmizlənməsi]] ilə nəticələnən [[Abxaziyada müharibə (1992–1993)|Abxaziya müharibəsi]] ilə yekunlaşdı.

1994-cü ildə əldə edilmiş atəşkəs razılaşmasına və illərdir davam edən danışıqlara baxmayaraq, mübahisə hələ də həll olunmamış qalır. [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Gürcüstandakı Müşahidə Missiyası|BMT-nin Müşahidə Missiyasının]] və Rusiyanın rəhbərlik etdiyi [[Müstəqil Dövlətlər Birliyi]]nin sülhməramlı qüvvələrinin uzunmüddətli mövcudluğu bir neçə dəfə zorakılığın alovlanmasının qarşısını ala bilmədi. 2008-ci ilin avqustunda abxaz və rus qüvvələri Gürcüstan qüvvələrinə qarşı [[Rusiya-Gürcüstan müharibəsi (2008)|müharibə]] apardılar və bu, Abxaziyanın Rusiya tərəfindən rəsmi tanınmasına, 1994-cü ildə imzalanmış atəşkəs sazişinin ləğvinə və BMT missiyasının dayandırılmasına səbəb oldu. 28 avqust 2008-ci ildə [[Gürcüstan parlamenti]] Abxaziyanı [[Gürcüstanın işğal edilmiş əraziləri|Rusiyanın işğalı altında olan ərazi]] elan etdi və bu mövqe BMT-yə üzv olan dövlətlərin əksəriyyəti tərəfindən paylaşıldı.<ref name="golos-ameriki">{{cite web|url=https://www.golos-ameriki.ru/a/georgian-territorial-issue-unga/4036911.html|website=golos-ameriki.ru|title=Территориальная целостность Грузии опирается на твердую международную поддержку|access-date=4 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180919061908/https://www.golos-ameriki.ru/a/georgian-territorial-issue-unga/4036911.html|archive-date=19 September 2018|url-status=live}}</ref>

== Etimologiya ==
Abxaziyada yerli sakinlər öz vətənlərini {{lang|ab|Аԥсны}} (''{{transl|ab|Apsnı}}'') adlandırırlar. Bu, xalq arasında "ruhun ölkəsi/yurdu" kimi etimologiya edilir,<ref>{{cite web |title=Contested Borders in the Caucasus : Chapter I (3/4) |url=http://poli.vub.ac.be/publi/ContBorders/eng/ch0103.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20121127185336/http://poli.vub.ac.be/publi/ContBorders/eng/ch0103.htm |archive-date=27 November 2012 |access-date=10 February 2014 |work=vub.ac.be}}</ref> lakin hərfi mənada "fanilər (ölümlülər) ölkəsi" deməkdir.<ref>{{cite book |last=Ozgan |first=Konstantin |title=Contrasts and Solutions in the Caucasus |publisher=Aarhus University Press |year=1998 |isbn=978-87-7288-708-1 |editor=Ole Høiris, Sefa Martin Yürükel |page=184 |chapter=Abkhazia: Problems and the Paths to their Resolution |quote=[...] ''Apsny'', which when translated, means 'Land of the Abkhazians [Mortals]' [...] See Chirikba (1991) for the etymology deriving the Abkhazian native [[ethnonym]] from the root 'die' in the sense of 'mortal being'. The popular belief that the toponym is etymologisable as 'Land of the Soul' is demonstrated by Chirikba to be no longer tenable. |author-link=Konstantin Ozgan |access-date=27 February 2015 |chapter-url=http://www.abkhazalliance.com/ozganp.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20150227150801/http://www.abkhazalliance.com/ozganp.html |archive-date=27 February 2015 |url-status=live}}</ref> Çox güman ki, ilk dəfə VII əsrdə erməni mətnində ''Psin(oun)'' kimi görünüb, bu ola bilsin ki, qədim [[apsillər]]ə istinad edir.<ref name="Hewitt2013">{{cite book |last=Hewitt |first=George B. |url=https://books.google.com/books?id=eshhfkTqkXkC&pg=PA9 |title=Discordant Neighbours: A Reassessment of the Georgian-Abkhazian and Georgian-South Ossetian Conflicts |publisher=BRILL |year=2013 |isbn=978-90-04-24893-9 |page=9 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161117204359/https://books.google.com/books?id=eshhfkTqkXkC&pg=PA9 |archive-date=17 November 2016 |url-status=live}}</ref> "''Apxazeti''" ifadəsinə ilk dəfə [[Kartlis tsxovreba|gürcü salnaməsində]] rast gəlinmişdir. [[Meqrel dili|Meqrel]] mənşəli "Apxa" arxa və ya çiyin mənasını verən ''Abxaziya'' adının yaranmasına səbəb olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=TITUS Texts: Megrelian-Georgian Dictionary Kajaia: Frame |url=http://titus.fkidg1.uni-frankfurt.de/texte/etca/cauc/megr/kajaia/kajai.htm |access-date=2021-05-09 |website=titus.fkidg1.uni-frankfurt.de |archive-date=2021-05-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210509155307/http://titus.fkidg1.uni-frankfurt.de/texte/etca/cauc/megr/kajaia/kajai.htm |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=აფხა (აფხას) – მეგრულ-ქართული ლექსიკონი |url=http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=33&t=2954 |access-date=2021-05-09 |website=www.nplg.gov.ge |archive-date=2021-05-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210509155306/http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=33&t=2954 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |last=Kodua |first=Harry |title=მეგრულ ქართული ლექსიკონი |url=https://www.megrulad.ge/ |access-date=2021-05-09 |website=www.megrulad.ge |language=ka |archive-date=2021-05-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210510143849/https://www.megrulad.ge/ |url-status=live }}</ref> Bu ad [[Gürcüstan çarlığı]]nın tərkibində Abasgiya və bütün Qərbi Gürcüstanı ifadə etmək üçün istifadə edilmişdir. İlkin müsəlman mənbələrində "Abxaziya" ifadəsi ümumiyyətlə Gürcüstan mənasında işlədilirdi.<ref>[http://www.amsi.ge/istoria/div/m.lordkiPaniZe_abkh.html Prof. Lordkipanidze M.] {{Wayback|url=http://www.amsi.ge/istoria/div/m.lordkiPaniZe_abkh.html |date=20210225231434 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210225231434/http://www.amsi.ge/istoria/div/m.lordkiPaniZe_abkh.html|date=25 February 2021}} ''The Abkhazians and Abkhazia''</ref><ref>For all practical purposes the term Abkhdz or Afkhdz, in early Muslim sources covers Georgia and Georgians . [[Vasily Bartold|Barthold, Wasil]] & [[Vladimir Minorsky|Minorsky, Vladimir]], "Abkhaz", in ''[[The Encyclopaedia of Islam]]'', Vol. 1, 1960.</ref> [[Rus dili]]ndə olan {{lang|ru|Абхазия}} (''{{transl|ru|Abxaziya}}'') [[gürcü dili]]ndə olan {{lang|ka|აფხაზეთი}} (''{{transl|ka|Apxazeti}}'') sözündən uyğunlaşdırılmışdır. Abxaziyanın əksər dillərdə adı birbaşa rus dilindən götürülüb.

== Tarixi ==
{{Əsas|Abxaziya tarixi}}

=== Qədim dövr ===
Eramızdan əvvəl IX-VI əsrlər arasında müasir Abxaziya ərazisi qədim Gürcüstan krallığı [[Kolxida]]nın bir hissəsi idi.<ref>{{Citation|title=Georgia in Antiquity: A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BC – AD 562|first=David|last=Braund|place=Oxford|publisher=Clarendon|year=1994|page=359}}.</ref><ref>{{Citation|title=The Making of the Georgian Nation|first=Ronald|last=Grigor|publisher=SUNY|page=13}}.</ref><ref>{{Citation|title=Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War|first=Stuart J|last=Kaufman|page=91}}.</ref><ref name="BBC">{{cite news |date=22 November 2011 |title=BBC News – Regions and territories: Abkhazia |work=BBC News |publisher=[[British Broadcasting Corporation|BBC]] |location=London |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/3261059.stm |url-status=live |access-date=19 January 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120303174523/http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/3261059.stm |archive-date=3 March 2012}}</ref> Təxminən eramızdan əvvəl VI əsrdə yunanlar indiki Abxaziyanın [[Qara dəniz]] sahillərində, xüsusən [[Pisunda|Pitiunt]] və [[Suxumi|Dioskuriyada]] ticarət koloniyaları yaratdılar.

Klassik müəlliflər bölgədə yaşayan müxtəlif xalqları və onların danışdıqları çoxlu dilləri təsvir edirdilər.<ref>Graham Smith, Edward A. Allworth, Vivien A. Law et al., pages 56–58; ''Abkhaz'' by [[W. Barthold]] [[V. Minorsky]] in the [[Encyclopaedia of Islam]].</ref> [[Arrian]], [[Böyük Plini|Plini]] və [[Strabon]] Qara dənizin şərq sahilində, müasir Abxaziya ərazisində [[Abazqlar|Abazq]]<ref>{{cite book |last1=Olson |first1=James S |title=An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires |url=https://archive.org/details/ethnohistoricald0000unse |last2=Pappas |first2=Lee Brigance |last3=Pappas |first3=Nicholas C. J. |publisher=Greenwood |year=1994 |isbn=978-0-313-27497-8 |page=[https://archive.org/details/ethnohistoricald0000unse/page/6 6]}}</ref> və [[Muşkilər|Muşki]]<ref>Strabo, in agreement with [[Stephan of Byzantium]] quoting [[Hellanicus of Lesbos|Hellanicus]]{{Citation needed|date=May 2009}}</ref> xalqları haqqında məlumat vermişlər. Bu bölgə sonradan eramızdan əvvəl 63-cü ildə [[Lazika krallığı]]nın tərkibinə qatıldı.<ref>{{Citation|first=David|last=Braund|title=Georgia in Antiquity: A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550&nbsp;BC – AD 562|publisher=Oxford University Press|place=USA|date=8 September 1994|page=27}}.</ref><ref>{{Citation|last=Gregory|first=Timothy E|title=A History of Byzantium|year=2005|page=78|isbn=978-0-631-23512-5}}.</ref>

=== Roma və Bizans imperiyalarının tərkibində ===
[[Roma imperiyası]] eramızın I əsrində Lazikanı fəth etd; buna baxmayaraq romalılar Abxaziyanın hinterlandında çox az nəzarət edirdilər. Arriana görə, Abazq və Apsil xalqları nominal Roma təbəələri idilər və Dioskuriyada kiçik bir Roma zastavası var idi.<ref>{{cite book |last1=King |first1=Charles |title=The Black Sea. A history. |url=https://archive.org/details/blackseahistory00king |date=2004 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-924161-3 |chapter=The Expedition of Flavius Arrianus |author1-link=Charles King (professor of international affairs)}}</ref> IV əsrdən sonra Lazika müəyyən qədər müstəqillik qazandı, lakin [[Bizans imperiyası]]nın təsir dairəsində qaldı. [[Yeni Afon|Anakopiya]] knyazlığın paytaxtı idi. Ölkə əsasən xristian idi, arxiyepiskop yeri Pityusda idi.<ref>''Annuario Pontificio 2013'' (Libreria Editrice Vaticana, 2013, {{ISBN|978-88-209-9070-1}}), p. 975</ref> Abxaziya bölgəsinin əhalisinin xristianlığı qəbul etdiyi dəqiq vaxt müəyyən edilməsə də, məlumdur ki, Pityus mitropoliti Stratofil 325-ci ildə [[Birinci Nikeya Kilsə Məclisi]]ndə iştirak etmişdir.<ref>{{cite web |last=COWPER |first=B. Harris |title=B.H.Cowper, Syriac Miscellanies (1861) |url=http://www.tertullian.org/fathers/syriac_misc.htm |website=www.tertullian.org |access-date=2023-06-19 |archive-date=2022-01-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220111092239/https://www.tertullian.org/fathers/syriac_misc.htm |url-status=live }}</ref> Şərq ənənəsinə görə, [[Kənanlı Simon]] Abxaziyaya missioner səfərinə gələrək orada öldü və [[Nikopsiya]]da dəfn edildi.<ref>{{cite book |last1=McDowell |first1=Sean |title=The Fate of the Apostles: Examining the Martyrdom Accounts of the Closest Followers of Jesus |date=2016 |publisher=Routledge |isbn=9781317031895 |page=247}}</ref>

Təxminən eramızın VI əsrinin ortalarında bizanslılar və qonşu [[Sasanilər imperiyası|Sasanilər]] Abxaziya üzərində hökmranlıq uğrunda 20 il mübarizə apardılar, bu münaqişə tarixdə [[Lazika müharibəsi]] kimi yadda qaldı. 550-ci ildə Lazika müharibəsi zamanı abazqlar Şərqi Roma (Bizans) imperiyasına qarşı üsyana qalxaraq Sasanilərə kğmək üçün müraciət etdilər.{{sfn|Odisheli|2018|pages=1–2}} Buna baxmayaraq, general [[Bessas]] isə abazqların üsyanını yatırtdı.{{sfn|Odisheli|2018|pages=1–2}}

[[II Mərvan]]ın başçılıq etdiyi ərəblərin Abazgiyaya hücumu 736-cı ildə [[I Leon (Abxaziya knyazı)|knyaz I Leon]] tərəfindən laz və [[İberiya knyazlığı|iber]] müttəfiqləri ilə birlikdə dəf edildi. Daha sonra I Leon [[Miran (Kaxetiya knyazı)|Mirianın]] qızı və varisi ilə evləndi, [[II Leon (Abxaziya çarı)|II Leon]] 770-ci illərdə Lazikanı əldə etmək üçün bu sülalə birliyindən istifadə etdi.<ref>{{cite book |last=Smith |first=Graham |url=https://archive.org/details/nationbuildingin0000unse/page/56 |title=Nation-building in the post-Soviet borderlands |author2=Vivien Law |publisher=Cambridge University Press |year=1998 |isbn=978-0-521-59968-9 |page=[https://archive.org/details/nationbuildingin0000unse/page/56 56]}}</ref> Ehtimal ki, Lazikanın (gürcü mənbələrində ''Eqrisi'') varisi hesab edilən bu yeni dövlət bəzi müasir gürcü və erməni salnamələrində (məsələn, [[Leonti Mroveli]]nin ''"Gürcü krallarının tərcümeyi-halı"'' və [[Ovanes Drasxanakertsi]]nin ''"Ermənistan tarixi"'') Eqrisi kimi xatırlanmağa davam etmişdir.

=== Gürcüstan sferasında ===
[[Fayl:Caucasus_1124_AC_en_alt.svg|thumb|Gürcüstan çarlığı]]
Ərəb xilafətinə qarşı uğurlu müdafiə və şərqdə yeni ərazi qazanmaları Abazq şahzadələrinə Bizans imperiyasından daha çox muxtariyyət tələb etmək üçün kifayət qədər güc verdi. Təxminən 778-ci ilə yaxın knyaz II Leon [[xəzərlər]]in köməyi ilə Bizans imperiyasından müstəqilliyini elan etdi və iqamətgahını [[Kutaisi]]yə köçürdü. Bu dövrdə [[gürcü dili]] savad və mədəniyyət dili kimi [[yunan dili]]ni əvəz etdi.<ref>Alexei Zverev, ''Ethnic Conflicts in the Caucasus''; Graham Smith, Edward A Allworth, Vivien A Law et al., pages 56–58; ''Abkhaz'' by W. Barthold [V. Minorsky] in the [[Encyclopaedia of Islam]]; ''The Georgian-Abkhaz State'' (summary), by George Anchabadze, in: Paul Garb, Arda Inal-Ipa, Paata Zakareishvili, editors, Aspects of the Georgian-Abkhaz Conflict: Cultural Continuity in the Context of Statebuilding, Volume 5, 26–28 August 2000.</ref>

Qərbi Gürcüstan [[Abxaziya çarlığı]] 850-950-ci illər arasında çiçəkləndi və bu, Abxaziya və Şərqi Gürcü dövlətlərinin X əsrin sonu və XI əsrin əvvəllərində kral [[III Baqrat]]ın idarə etdiyi vahid [[Gürcüstan çarlığı|gürcü monarxiyası]] altında birləşməsi ilə başa çatdı.

XII əsrdə kral [[IV David]] Otaqonu Abxaziyanın [[eristavi]]si təyin etdi və o, sonralar [[Şervaşidze sülaləsi]]nin (həmçinin Çaçba kimi tanınır) banisi oldu.

1240-cı illərdə [[Monqol imperiyası|monqollar]] Gürcüstanı səkkiz hərbi-inzibati sektora ([[Tümən (qoşun)|tümənlərə]]) böldülər. Müasir Abxaziyanın ərazisi [[Tsotne (Meqreliya knyazı)|Tsotne Dadianinin]] idarə etdiyi tümənin bir hissəsini təşkil edirdi.

=== Osmanlı hökmranlığı ===
16-cı əsrdə Gürcüstan çarlığının kiçik çarlıqlara və knyazlıqlara parçalanmasından sonra Şervaşidzelər sülaləsi tərəfindən idarə olunan [[Abxaziya knyazlığı]] (nominal olaraq [[İmereti çarlığı]]nın vassalı) yarandı.<ref name="EB" /> 1570-ci illərdən [[Osmanlı donanması]] Suxumi qalasını işğal etdikdən sonra Abxaziya [[Osmanlı imperiyası]] və [[islam]] dininin təsiri altına düşdü. Osmanlı hakimiyyəti dövründə abxaz elitasının əksəriyyəti islamı qəbul etdi. Knyazlıq müəyyən dərəcədə muxtariyyətini saxladı.

Abxaziya 1801-ci ildə [[Rusiya imperiyası]]ndan müdafiə istədi, lakin 1810-cu ildə ruslar tərəfindən "muxtar knyazlıq" elan edildi.<ref name=":0">{{cite web |last1=Beradze |first1=T. |last2=Topuria |first2=K. |last3=Khorava |first3=B. |year=2009 |title=A Historical-Geographical Review of Modern Abkhazia in:Causes of War-Prospects for Peace. Proceedings of the Holy Synod of the Georgian Orthodox Church and the Konrad-Adenauer-Stiftung scientific conference on the theme: Causes of War – Prospects for Peace (2008), 2–3 December: CGS ltd |url=http://www.kas.de/wf/doc/kas_18802-544-2-30.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305191659/http://www.kas.de/wf/doc/kas_18802-544-2-30.pdf |archive-date=5 March 2016 |access-date=19 September 2015 |website=www.kas.de |pages=10–12}}</ref><ref>{{Cite web |last=Mikaberidze |first=A. |date=2007 |title=HIstory |url=http://rustaveli.tripod.com/history.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20151016164333/http://rustaveli.tripod.com/history.html |archive-date=16 October 2015 |access-date=19 September 2015 |website=Georgia: Past, Present and Future}}</ref> Daha sonra Rusiya 1864-cü ildə Abxaziyanı ilhaq etdi və ruslar müsəlman abxazları Osmanlı ərazilərinə sürgün etdikdən sonra abxazların müqaviməti yatırıldı.<ref name="EB" /><ref name=":0" /><ref name="BBC2" />

=== Rusiya imperiyasının tərkibində ===
[[Fayl:Abkhazia_&_Samurzakan.jpg|left|thumb|1899-cu ildə Abxaziya [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində olarkən [[Kutaisi quberniyası|Kutaisi qurberniyasının]] [[Suxumi okqruqu]]nun sərhədləri.]]
XIX əsrin əvvəllərində, ruslar və osmanlılar bölgəyə nəzarət etmək üçün mübarizə apararkən, Abxaziya hökmdarları dini ayrı-seçkilikdən irəli-geri hərəkət etdilər.<ref>{{cite book |last1=Hewitt |first1=George |title=The Abkhazians. A Handbook |url=https://archive.org/details/abkhazianshandbo00geor |date=1998 |publisher=St. Martin's Press |isbn=9780312219758 |pages=[https://archive.org/details/abkhazianshandbo00geor/page/67 67]–77}}</ref> Rusiya ilə münasibətlərə girmək üçün ilk cəhdi 1803-cü ildə, Şərqi Gürcüstanın genişlənən çar imperiyasına birləşdirilməsindən (1801) az sonra [[Keleş-bəy Şarvaşidze|Keleş-bəy]] etdi. Lakin 1808-ci il mayın 2-də oğlu [[Aslan-bəy Şarvaşidze|Aslan-bəy]] tərəfindən öldürüldükdən sonra qısa müddət ərzində osmanlıyönümlü mövqe üstünlük təşkil etdi.<ref>Mikaberidze, Alexander, "Historical Dictionary of Georgia", Rowman & Littlefield, 2015, p.84</ref> 2 iyul 1810-cu ildə [[Rusiya Dəniz Piyadaları|rus dəniz piyadaları]] [[Rusiya-Osmanlı müharibəsi (1806-1812)|Suxum-Kaleyə hücum etdi]] və Aslan-bəyi rəqib qardaşı, xristianlığı qəbul etmiş və Corc adını daşıyan [[Sefer-bəy Şarvaşidze|Sefer-bəy]] (1810-1821) ilə əvəz etdi. Abxaziya 1810-cu ildə muxtar knyazlıq kimi Rusiya imperiyasına qoşuldu.<ref name="EB2" /> Buna baxmayaraq, Corcun hakimiyyəti məhdud idi və bir çox dağ bölgələri əvvəlki kimi müstəqil idi.<ref>{{cite book |last1=Hewitt |first1=George |title=The Abkhazians. A Handbook |url=https://archive.org/details/abkhazianshandbo00geor |date=1998 |publisher=St. Martin's Press |isbn=9780312219758 |page=[https://archive.org/details/abkhazianshandbo00geor/page/78 78]}}</ref> [[Rusiya-Osmanlı müharibəsi (1828-1829)|Növbəti Rusiya-Osmanlı müharibəsi]] Rusiyanın mövqelərini güclü şəkildə gücləndirdi, bu da Abxaziya elitasının, əsasən də dini bölünmələrə görə daha da parçalanmasına səbəb oldu. [[Krım müharibəsi]] (1853-1856) zamanı rus qoşunları Abxaziyanı boşaltmalı oldu və knyaz [[Mixail Həmid bəy Şervaşidze|Mixail]] (1822-1864) görünür ki, Osmanlılara keçdi.<ref>{{cite book |last1=Hewitt |first1=George |title=The Abkhazians. A Handbook |url=https://archive.org/details/abkhazianshandbo00geor |date=1998 |publisher=St. Martin's Press |isbn=9780312219758 |page=[https://archive.org/details/abkhazianshandbo00geor/page/81 81]}}</ref>

Sonralar rusların iştirakı gücləndi və Qərbi Qafqazın dağlıq əraziləri nəhayət 1864-cü ildə Rusiyaya tabe oldu. Bu bəlalı bölgədə rusiyapərəst "bufer zona" kimi fəaliyyət göstərən Abxaziyanın muxtariyyəti artıq çar hökumətinə lazım deyildi və Şervaşidzenin hakimiyyətinə son qoyuldu; 1864-cü ilin noyabrında knyaz Mixail öz hüquqlarından imtina edib [[Voronej]]də məskunlaşmağa məcbur oldu.<ref>{{cite book |last1=Hewitt |first1=George |title=The Abkhazians. A Handbook |url=https://archive.org/details/abkhazianshandbo00geor |date=1998 |publisher=St. Martin's Press |isbn=9780312219758 |pages=[https://archive.org/details/abkhazianshandbo00geor/page/81 81]–82}}</ref> Həmin ilin sonunda Abxaziya 1883-cü ildə [[Kutaisi quberniyası]]nın bir hissəsi kimi ''okruq''a (dairə) çevrilən Suxum-Kalenin xüsusi hərbi vilayəti kimi Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil edildi.<ref name="EB2" /> 
[[Fayl:Abkhaz_and_Georgian_generals_(A).jpg|thumb|[[Rusiya İmperator Ordusu]]nda abxaz və gürcü generalları, XIX əsr]]
Bölgənin böyük əraziləri yaşayışsız qaldı və bir çox ermənilər, gürcülər, ruslar və başqaları sonradan Abxaziyaya köçərək boşaldılmış ərazilərin çoxunu köçürdülər.<ref>{{cite book |last=Houtsma |first=M. Th. |url=https://books.google.com/books?id=GEl6N2tQeawC&q=Abkhazia+history+19th+century&pg=PA70 |title=E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam 1913–1936 |author2=E. van Donzel |publisher=BRILL |year=1993 |isbn=978-90-04-09796-4 |page=71 |access-date=2023-06-20 |archive-date=2023-02-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230218082348/https://books.google.com/books?id=GEl6N2tQeawC&q=Abkhazia+history+19th+century&pg=PA70 |url-status=live }}</ref> Bəzi gürcü tarixçiləri iddia edirlər ki, gürcü tayfaları ([[svanlar]] və [[meqrellər]]) Abxaziyada Kolxida çarlığı dövründən məskunlaşıblar.<ref name="Lortkipanidze">Lortkipanidze M., ''The Abkhazians and Abkhazia'', Tbilisi 1990.</ref>

1870-ci ildə təhkimçilik hüququnun ləğvindən sonra Abxaziyada tədricən kapitalist iqtisadiyyatı yaranmağa başladı. Rusiya hakimiyyətinin rəsmi qərarı ilə Abxaziya və Samurzakano sakinləri rus dilində təhsil almalı və dua etməli idilər. 1878-ci il kütləvi deportasiyasından sonra abxazlar azlıqda qaldılar, onlara rəsmi olaraq "günahkar adamlar" damğası vurdular və onların ruslaşdırmaya ciddi müqavimət göstərə biləcək lideri yox idi.<ref name="Tsarism">{{cite web |date=28 July 2010 |title=Some of the issues of Russian imperial language policy in Abkhazia and its results (part II) |url=http://eng.expertclub.ge/portal/cnid__5160/alias__Expertclub/lang__en/tabid__2546/default.aspx |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140221182737/http://eng.expertclub.ge/portal/cnid__5160/alias__Expertclub/lang__en/tabid__2546/default.aspx |archive-date=21 February 2014 |access-date=14 February 2014 |publisher=Experts' Club}}</ref> Britaniyalı alpinist [[Duqlas Freşfild]] (Qafqaza ekspedisiyaya rəhbərlik edən və [[Kazbek dağı]]na ilk qalxmış şəxs) 1892-ci ildə nəşr olunmuş ''"Qafqazın kəşfiyyatı"'' kitabında "Abxaziyanın tənhalığı" adlı hərəkətli fəsildə Abxaziyanın tərk edilmiş ərazilərini təsvir etmişdir.

17 mart 1898-ci ildə Gürcüstan-İmereti Rus Pravoslav Kilsəsinin sinodal şöbəsi 2771 saylı əmri ilə Suxumi rayonunun kilsə məktəblərində və kilsələrində gürcü dilində tədris və dini ayinlərin aparılmasını yenidən qadağan etdi. Bunun ardınca Abxaziya və Samurzakano gürcü əhalisinin kütləvi etirazları baş verdi və bu barədə xəbər Rusiya imperatoruna çatdı. 1898-ci il sentyabrın 3-də Müqəddəs Sinod 4880 nömrəli əmr verdi ki, miqrellər, yəni gürcülər olduğu kilsələr həm kilsə ibadətləri, həm də kilsə təhsili gürcü dilindən, Abxaziya kilsələri isə [[qədim slavyan dili]]ndən istifadə etsinlər. Suxumi rayonunda bu əmr 42 kilsədən yalnız üçündə həyata keçirildi.<ref name="Tsarism" /> [[Tedo Saxokia]] Rusiya hakimiyyətindən kilsə xidmətlərində və təhsildə abxaz və gürcü dillərinin tətbiqini tələb etmişdir. Rəsmi cavabda Tedo Saxokia və onun Abxaziyada fəaliyyət göstərən "Gürcüstan Partiyası" liderlərinə qarşı cinayət işi açıldı.<ref name="Tsarism" />

=== SSRİ tərkibində ===
{{Əsas|Abxaziya Sovet Sosialist Respublikası|Abxaziya Muxtar Sovet Sosialist Respublikası}}
[[Fayl:Soviet_Caucasus_map.svg|left|thumb|[[Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikası|Gürcüstan SSR]]-in tərkibində [[Abxaziya Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Abxaziya MSSR]]-i göstərən Sovet Qafqazının xəritəsi (1957–91)]]
[[Rusiya inqilabı|1917-ci il Rusiya inqilabı]] 1918-ci ildə [[Gürcüstan Demokratik Respublikası|müstəqil Gürcüstanın]] yaranmasına səbəb oldu.<ref name="EB3" /> 1918-ci ildə [[bolşeviklər]]in dəstəklədiyi kəndli üsyanı və türk ekspedisiyası məğlub edildikdən və [[Gürcüstan Konstitusiyası|1921-ci il Gürcüstan konstitusiyası]] Abxaziyaya muxtariyyət verdikdən sonra Abxaziya Gürcüstanın tərkibində qaldı.

1921-ci ildə Bolşevik Qırmızı Ordusu Gürcüstanı işğal etdi və onun qısamüddətli müstəqilliyinə son qoydu. Abxaziya [[Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikası|Gürcüstan SSR]] ilə əlaqəli birmənalı olmayan ''müqaviləli respublika'' statusu ilə Sosialist Sovet Respublikası ([[Abxaziya Sovet Sosialist Respublikası|Abxaziya SSR]]) elan edildi.<ref name="EB3" /><ref name="constitution">{{cite web |date=1 April 1925 |script-title=ru:Из конституции Социалистической Советской Республики Абхазии |trans-title=From the Constitution of the Soviet Socialist Republic of Abkhazia |url=http://abkhazia.narod.ru/constitution1.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20021114093915/http://abkhazia.narod.ru/constitution1.htm |archive-date=14 November 2002 |at=Article 3 |language=ru}}</ref><ref>{{Citation|last=Neproshin|first=A. Ju.|trans-title=Abkhazia. Problems of international recognition|url=http://www.abkhaziya.org/server-articles/article-c165f1f9be6ab370d75a0b3d2af71a59.html|script-title=ru:Абхазия. Проблемы международного признания|publisher=[[MGIMO]]|date=16–17 May 2006|language=ru|access-date=2 September 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080903112328/http://www.abkhaziya.org/server-articles/article-c165f1f9be6ab370d75a0b3d2af71a59.html|archive-date=3 September 2008|url-status=live}}.</ref> 1931-ci ildə [[İosif Stalin]] onu Gürcüstan SSR tərkibində muxtar respublika ([[Abxaziya Muxtar Sovet Sosialist Respublikası]] və ya qısaca Abxaziya MSSR) etdi.<ref name="BBC3" /> Nominal muxtariyyətinə baxmayaraq, o, mərkəzi Sovet hakimiyyətinin güclü birbaşa rəhbərliyinə məruz qalmışdı. Stalinin və [[Lavrenti Beriya|Beriyanın]] hakimiyyəti dövründə abxaz məktəbləri bağlandı və abxaz uşaqları gürcü dilində təhsil almaları məcburi edildi.<ref>{{cite book |title=Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States |publisher=Europa Publications Limited |year=1999 |isbn=978-1-85743-058-5 |location=London |page=363}}</ref><ref>{{cite book |last=Hewitt |first=George |url=https://archive.org/details/abkhazianshandbo00geor/page/96 |title=The Abkhazians: a handbook |publisher=Palgrave Macmillan |year=1999 |isbn=978-0-312-21975-8 |page=[https://archive.org/details/abkhazianshandbo00geor/page/96 96]}}</ref><ref name="jrl" /> Abxaz dilində materialların nəşri azaldı və nəticədə tamamilə dayandırıldı; 1945/46-cı illərdə abxaz məktəbləri bağlandı.<ref>{{Citation|first=George|last=Hewitt|title=Abkhaz – A Comprehensive Self-Tutor|page=17}}.</ref> [[Böyük təmizləmə|1937-38-ci illər repressiyalarında]] hakim elita abxazlardan təmizləndi və 1952-ci ilə qədər 228 yüksək səviyyəli partiya və hökumət məmurlarının və müəssisə rəhbərlərinin 80%-dən çoxu etnik gürcülər idi; bu mövqelərdə 34 abxaz, 7 rus və 3 erməni qaldı.<ref>[http://abkhazworld.com/aw/history/499-stalin-beria-terror-in-abkhazia-1936-53-by-stephen-shenfield The Stalin-Beria Terror in Abkhazia, 1936–1953, by Stephen D. Shenfield] {{Wayback|url=http://abkhazworld.com/aw/history/499-stalin-beria-terror-in-abkhazia-1936-53-by-stephen-shenfield |date=20150910100322 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150910100322/http://abkhazworld.com/aw/history/499-stalin-beria-terror-in-abkhazia-1936-53-by-stephen-shenfield|date=10 September 2015}} ''Abkhaz World'', 30 June 2010, retrieved 11 September 2015.</ref> [[Gürcüstan Kommunist Partiyası (SSRİ)|Gürcüstan Kommunist Partiyasının]] lideri [[Kandid Çarkviani]] Abxaziyanın gürcüləşdirilməsini dəstəklədi.<ref>Bernard A. Cook (2014). "''[https://books.google.com/books?id=P7-2AgAAQBAJ&pg=PT46 Europe Since 1945: An Encyclopedia] {{Wayback|url=https://books.google.com/books?id=P7-2AgAAQBAJ&pg=PT46 |date=20230218082348 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160124224128/https://books.google.com/books?id=P7-2AgAAQBAJ&pg=PT46|date=24 January 2016}}''". Routledge. p.2. {{ISBN|1135179328}}</ref> Gürcüstan SSR-in qalan hissəsindən kəndli təsərrüfatları Abxaziyaya köçürüldü.<ref>{{cite book |last1=Rayfield |first1=Donald |title=Edge of Empires. A History of Georgia |url=https://archive.org/details/edgeofempireshis0000rayf |date=2012 |publisher=Reaktion books |isbn=9781780230306 |page=[https://archive.org/details/edgeofempireshis0000rayf/page/n366 363]}}</ref> İkinci dünya müharibəsində Abxaziyadan olanlar Şərq Cəbhəsində aktiv iştirak etdilər. Abxaziyadan 20 nəfərə [[Sovet İttifaqı Qəhrəmanı]] adı verildi.

Stalinin ölümündən və Beriyanın edamından sonra repressiya siyasəti yumşaldıldı və respublikanın idarə olunmasında abxazlara daha çox rol verildi.<ref name="BBC3" /> Əksər kiçik muxtar respublikalarda olduğu kimi, Sovet hökuməti mədəniyyətin və xüsusən də ədəbiyyatın inkişafına kömək edirdi.<ref>{{cite book |last1=Saparov |first1=Arsène |title=From Conflict to Autonomy in the Caucasus: The Soviet Union and the Making of Abkhazia, South Ossetia and Nagorno Karabakh |date=2014 |publisher=Routledge |isbn=9781317637844 |page=150}}</ref> Abxaziya MSSR SSRİ-də yeganə muxtar respublika idi ki, onun konstitusiyasında titul millətin dili (bu halda abxaz dili) rəsmi dillərdən biri kimi təsdiq edilmişdir.<ref>{{cite web |date=February 1997 |script-title=ru:ЗАКЛЮЧЕНИЕ: Государственной комиссии Грузии по установлению фактов политики этнической чистки – геноцида, проводимой в отношении грузинского населения Абхазии, Грузия, и передачи материалов в Международный трибунал |trans-title=CONCLUSION: State Commission of Georgia on established facts of the politics of ethnic cleansing – genocide carried out against the Georgian population of Abkhazia, Georgia, and the transfer of materials to the International Tribunal |url=http://geocities.com/abkhazia_dream/public/19.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20091027111846/http://geocities.com/abkhazia_dream/public/19.htm |archive-date=27 October 2009 |publisher=geocities.com |language=ru}}</ref>

=== Postsovet Gürcüstan ===
{{Əsas|Gürcü-abxaz münaqişəsi}}
1980-ci illərin sonunda Sovet İttifaqı dağılmağa başlayanda Gürcüstanın müstəqillik əldə etməsi ilə bağlı abxazlarla gürcülər arasında etnik gərginlik artdı. Bir çox abxazlar buna qarşı çıxdılar, müstəqil Gürcüstanın onların muxtariyyətlərinin ləğvinə səbəb olacağından qorxdular və əvəzində Abxaziyanın ayrıca sovet respublikası kimi yaradılmasını müdafiə etdilər. [[Yenidənqurma]]nın başlaması ilə abxaz millətçilərinin gündəmi daha radikal və eksklüziv oldu.<ref name="auto">{{Cite book |last=Céline. |first=Francis |title=Conflict Resolution and Status : the Case of Georgia and Abkhazia (1989–2008). |date=2011 |publisher=ASP |isbn=9789054878995 |location=Bruxelles |oclc=922966407}}</ref> 1988-ci ildə onlar Abxaziyanın keçmiş İttifaq respublikası statusunun bərpasını tələb etməyə başladılar, çünki Abxaziyanın başqa bir İttifaq respublikasına tabe olması onların inkişafı üçün kifayət qədər təminat vermirdi.<ref name="auto" /> Onlar öz xahişlərini 1931-ci ildə Abxaziyanın suverenliyi məhdudlaşdırılan zaman pozulan millətlərin öz müqəddəratını təyinetmə hüququ ilə bağlı Leninist ənənəyə istinad etməklə əsaslandırdılar.<ref name="auto" /> 1988-ci ilin iyununda sovet lideri [[Mixail Qorbaçov]]a abxazların fərqliliyini müdafiə edən manifest ([[Abxaz məktubu]] kimi tanınır) göndərildi.

Gürcü-abxaz mübahisəsi 1989-cu il iyulun 16-da [[Suxumi iğtişaşları (1989)|Suxumidə iğtişaşa]] çevrildi. Çoxlu sayda gürcü abxaz universitetinə deyil, gürcü universitetinə daxil olmaq istəyərkən həlak oldu və ya yaralandı. Bir neçə günlük zorakılıqdan sonra sovet qoşunları şəhərdə asayişi bərpa etdilər.

1990-cı ilin martında Gürcüstan sovet hökumətinin 1921-ci ildən bağladığı müqavilələri birtərəfli qaydada ləğv edərək öz suverenliyini elan etdi və bununla da müstəqilliyə yaxınlaşdı. Gürcüstan Respublikası 1991-ci il martın 17-də Qorbaçovun elan etdiyi Sovet İttifaqının yenilənməsi ilə bağlı [[SSRi referendumu (1991)|ümumittifaq referendumunu]] boykot etdi; lakin Abxaziya əhalisinin 52,3%-i (etnik qeyri-gürcü əhalinin demək olar ki, hamısı) referendumda iştirak etmiş və böyük səs çoxluğu ilə (98,6%) İttifaqın saxlanmasına səs vermişdir.<ref>Conciliation Resources. [http://www.c-r.org/our-work/accord/georgia-abkhazia/chronology.php Georgia-Abkhazia, Chronology] {{Wayback|url=http://www.c-r.org/our-work/accord/georgia-abkhazia/chronology.php |date=20061007200548 }} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061007200548/http://www.c-r.org/our-work/accord/georgia-abkhazia/chronology.php|date=7 October 2006}}</ref><ref>Парламентская газета (''Parlamentskaya Gazeta''). [http://www.pnp.ru/archive/18870125.html Референдум о сохранении СССР. Грузия строит демократию на беззаконии.] {{Wayback|url=http://www.pnp.ru/archive/18870125.html |date=20070928082832 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928082832/http://www.pnp.ru/archive/18870125.html|date=28 September 2007}} Георгий Николаев, 17 March 2006 {{Lang|ru}}</ref> Abxaziyadakı etnik qeyri-gürcülərin əksəriyyəti daha sonra Gürcüstan əhalisinin böyük əksəriyyətinin dəstəklədiyi 31 martda [[Gürcüstanda Müstəqillik Referendumu (1991)|Gürcüstanın müstəqilliyi ilə bağlı referendumu]] boykot etdilər. Bir neçə həftə ərzində Gürcüstan 9 aprel 1991-ci ildə keçmiş sovet dissidenti [[Zviad Qamsaxurdiya]]nın dövründə müstəqilliyini elan etdi. Qamsaxurdiyanın rəhbərliyi altında Abxaziyada vəziyyət nisbətən sakit idi və tezliklə abxaz və gürcü fraksiyaları arasında hakimiyyətin bölüşdürülməsi haqqında razılaşma əldə edildi və bu, abxaziyalara yerli qanunvericilik orqanında müəyyən dərəcədə həddindən artıq nümayəndəlik imkanı verdi.<ref>{{cite web |title=Georgia: Abkhazia and South Ossetia |url=https://pesd.princeton.edu/?q=node/274 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180804112845/https://pesd.princeton.edu/?q=node%2F274 |archive-date=4 August 2018 |access-date=19 April 2019 |website=www.pesd.princeton.edu |publisher=Encyclopedia Princetoniensis}}</ref><ref>Coppieters, Bruno ''et al.''(2005), ''Statehood and security: Georgia after the Rose Revolution'', p. 384. American Academy of Arts and Sciences, {{ISBN|978-0-262-03343-5}}</ref>

Qamsaxurdiyanın hakimiyyəti tezliklə [[Tengiz Kitovani]]nin komandanlığı altında silahlı müxalifət qrupları tərəfindən etiraz edildi və onu 1992-ci ilin yanvarında hərbi çevrilişlə ölkədən qaçmağa məcbur etdi. Keçmiş sovet xarici işlər naziri və SSRİ-nin parçalanmasının memarı [[Eduard Şevardnadze]] qatı gürcü millətçilərinin üstünlük təşkil etdiyi hökuməti miras alaraq ölkənin dövlət başçısı oldu.

21 fevral 1992-ci ildə Gürcüstanın hakim hərbi şurası sovet dövründən qalma konstitusiyanı ləğv etdiyini və [[Gürcüstan Demokratik Respublikası]]nın 1921-ci il Konstitusiyasını bərpa etdiyini elan etdi. 1921-ci il konstitusiyasında regionun muxtariyyəti haqqında müddəa olsa da, bir çox abxaz bunu öz muxtariyyətlərinin ləğvi kimi şərh edirdi.<ref>[http://www.rrc.ge/law/konstG_1921_02_21_e.htm?lawid=108&lng_3=en 1921 Constitution of the Democratic Republic of Georgia] {{Wayback|url=http://www.rrc.ge/law/konstG_1921_02_21_e.htm?lawid=108&lng_3=en |date=20110523161919 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110523161919/http://www.rrc.ge/law/konstG_1921_02_21_e.htm?lawid=108&lng_3=en|date=23 May 2011}}: Chapter XI, Articles 107–108 (adopted by the [[Constituent Assembly of Georgia]] 21 February 1921): "Abkhasie (district of Soukhoum), ..., which are integral parts of the Georgian Republic, enjoy autonomy in the administration of their affairs. The statute concerning the autonomy of [these] districts ... will be the object of special legislation". Regional Research Centre. Retrieved on 25 November 2008.</ref> 23 iyul 1992-ci ildə respublikanın Ali Şurasındakı Abxaz fraksiyası Gürcüstandan effektiv müstəqillik elan etdi, baxmayaraq ki, sessiya etnik gürcü deputatlar tərəfindən boykot edildi və jest heç bir başqa ölkə tərəfindən tanınmadı. The Abkhaz leadership launched a campaign of ousting Georgian officials from their offices, a process which was accompanied by violence. Həmin ərəfələrdə abxaz lideri [[Vladislav Ardzinba]] Rusiyanın sərt siyasətçiləri və hərbi elitası ilə əlaqələrini gücləndirdi və Gürcüstanla müharibəyə hazır olduğunu bəyan etdi.<ref name="Svante">[[Svante Cornell|Svante E. Cornell]] (2001), Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus, pp. 345–9. Routledge, {{ISBN|978-0-7007-1162-8}}.</ref>

=== Abxaziyada müharibə ===
{{Əsas|Abxaziyada müharibə (1992–1993)}}
[[Fayl:1993_Georgia_war1.svg|thumb|[[Gürcüstan vətəndaş müharibəsi]] və 1993-cü ilin avqust-oktyabr aylarında [[Abxaziyada müharibə (1992–1993)|Abxaziyada müharibə]]]]
1992-ci ilin avqustunda Gürcüstan hökuməti Qamsaxurdiyanın tərəfdarlarını Gürcüstanın daxili işlər nazirini oğurlamaqda və Abxaziyada əsir saxlamaqda ittiham etdi. Gürcüstan hökuməti guya asayişi bərpa etmək üçün bölgəyə 3000 əsgər göndərib. Abxazlar o zaman nisbətən silahsız idilər və gürcü qoşunları nisbətən az müqavimət göstərərək Suxumiyə yürüş edə bildilər və daha sonra etnik əsaslı talan, qarət, hücum və qətllərlə məşğul oldular.<ref name="mirsky1">On Ruins of Empire: Ethnicity and Nationalism in the Former Soviet Union, pg 72, by Georgiy I. Mirsky, published by [[Greenwood Publishing Group]], sponsored by the [[London School of Economics]]</ref><ref>[https://www.hrw.org/reports/pdfs/g/georgia/georgia953.pdf Full Report by Human Rights Watch. Human Rights Watch. Georgia/Abkhazia. Violations of the laws of war and Russia's role in the conflict] {{Wayback|url=https://www.hrw.org/reports/pdfs/g/georgia/georgia953.pdf |date=20161226200005 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151119070959/https://www.hrw.org/reports/pdfs/g/georgia/georgia953.pdf|date=19 November 2015}} Helsinki, March 1995. p. 22</ref> Abxaz birləşmələri [[Qudauta]]ya və [[Tkvarçeli]]yə çəkilməyə məcbur oldular.

Abxazların hərbi məğlubiyyəti [[Şimali Qafqaz]]da bir sıra hərəkatları, o cümlədən [[çərkəzlər]], [[abazinlər]], [[çeçenlər]], [[kazaklar]], [[osetinlər]] və yüzlərlə elementləri birləşdirən özünü [[Qafqaz Dağlı Xalqları Konfederasiyası]] tərəfindən düşmən cavabı ilə qarşılandı. Onlar Gürcüstan hökumətinə qarşı döyüşmək üçün abxaz separatçılarının tərəfinə keçdilər.<ref>{{cite news |author=C.J.Shivers |date=15 September 2004 |title=The Chechen's Story: From Unrivaled Guerrilla Leader to the Terror of Russia |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2004/09/15/international/europe/15chechen.html?pagewanted=1 |url-status=live |access-date=6 April 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150528054255/http://www.nytimes.com/2004/09/15/international/europe/15chechen.html?pagewanted=1 |archive-date=28 May 2015}}</ref> Sentyabrda abxaz və Şimali Qafqaz hərbi birləşmələri atəşkəsi pozduqdan sonra Qaqraya qarşı böyük hücuma keçdilər və bu, gürcü qüvvələrini respublikanın geniş ərazilərindən çıxardı. Şevardnadze hökuməti Rusiyanı "öz doğma ərazisini və Gürcüstan-Rusiya sərhəd torpaqlarını Gürcüstandan qoparmaq" məqsədi ilə üsyançılara gizli hərbi dəstək verməkdə ittiham etmişdir. 1992-ci il üsyançıların Suxumidən şimal-qərbdə Abxaziyanın çox hissəsini nəzarətdə saxlaması ilə başa çatdı.

1993-cü ilin iyuluna qədər abxaz separatçıları gürcülərin nəzarətində olan Suxumiyə uğursuz hücuma başladılar. Şevardnadzenin tələyə düşdüyü paytaxtı mühasirəyə aldılar və güclü atəşə tutdular. Müharibə edən tərəflər iyulun sonunda [[Soçi sazişi|Soçidə Rusiyanın vasitəçiliyi ilə atəşkəsə]] razılaşdılar. Lakin 1993-cü il sentyabrın 16-da atəşkəs yenidən pozuldu. Abxaziya qüvvələri Abxaziyadan kənardan silahlı dəstək alaraq Suxumi və Oçamçiraya hücuma keçdilər. [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası|BMT Təhlükəsizlik Şurasının]] hərbi əməliyyatları dərhal dayandırmağa çağırışına və Abxaziya tərəfinin atəşkəsi pozmasını pisləməsinə baxmayaraq, döyüşlər davam edirdi.<ref>{{cite web |title=UNOMIG: United Nations Observer Mission in Georgia – Background |url=https://www.un.org/en/peacekeeping/missions/past/unomig/background.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170519123621/http://www.un.org/en/peacekeeping/missions/past/unomig/background.html |archive-date=19 May 2017 |access-date=28 June 2017 |work=un.org}}</ref> On gün davam edən şiddətli döyüşlərdən sonra Suxumi 27 sentyabr 1993-cü ildə Abxaziya qüvvələri tərəfindən tutuldu. Şevardnadze nə olursa olsun şəhərdə qalacağına söz verdikdən sonra ölümdən çətinliklə xilas oldu. Lakin separatçı snayperlər onun qaldığı oteli atəşə tutanda o, fikrini dəyişib qaçmaq qərarına gəldi. Abxaz, Şimali Qafqaz yaraqlıları və onların müttəfiqləri [[Suxumi qırğını]] adlandırılan bu hadisədə şəhərdə qalan etnik gürcülərə qarşı çoxsaylı vəhşiliklər törətdilər.<ref name="hrwreport" /> Kütləvi qətllər və dağıntılar iki həftə davam etdi, minlərlə insan öldü və itkin düşdü.

Gürcüstan hökuməti ikinci təhlükə ilə üzləşdiyi üçün abxaz qüvvələri qısa müddətdə Abxaziyanın qalan hissəsini zəbt etdi. Şərqi Abxaziyanın yalnız kiçik bir bölgəsi, [[Yuxarı Abxaziya|yuxarı Kodori dərəsi]] gürcülərin nəzarəti altında qaldı (2008-ci ilə qədər).

Müharibə zamanı hər iki tərəfdə insan hüquqlarının kobud şəkildə pozulduğu bildirildi.<ref name="hrwreport" /> Gürcü qoşunları müharibənin birinci mərhələsində "abxaz əhalisini terror etmək, qarət etmək və evlərindən qovmaq məqsədilə" qarət və qətllər törətməkdə ittiham olunmuşdur, Gürcüstan isə [[Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı]]nın (ATƏT) [[Budapeşt]] (1994), [[Lissabon]] (1996) və [[İstanbul]]da (1999) Zirvə toplantıları tərəfindən də tanınan Abxaziyadakı gürcülərin etnik təmizləməsində abxaz qüvvələrini və onların müttəfiqlərini günahlandırmışdır.<ref name="mirsky1" /><ref name="hrwreport" /><ref name="osce1">{{cite web |title=CSCE Budapest Document 1994, Budapest Decisions, Regional Issues |url=http://www1.umn.edu/humanrts/osce/new/Regional-Issues.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110607174605/http://www1.umn.edu/humanrts/osce/new/Regional-Issues.html |archive-date=7 June 2011 |access-date=22 June 2010 |publisher=.umn.edu}}</ref><ref>{{Cite web |title=Lisbon OSCE Summit Declaration |url=http://www.osce.org/documents/html/pdftohtml/4049_en.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110606104714/http://www.osce.org/documents/html/pdftohtml/4049_en.pdf |archive-date=6 June 2011}}</ref><ref>{{Cite web |date=1999-11-19 |title=Istanbul Document 1999 |url=https://www.osce.org/documents/mcs/1999/11/4050_en.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20061003061526/http://www.osce.org/documents/mcs/1999/11/4050_en.pdf |archive-date=3 October 2006 |website=www.osce.org |df=dmy-all}}</ref>

=== Gürcülərə qarşı etnik təmizləmə ===
{{Əsas|Abxaziyada gürcülərə qarşı etnik təmizləmə}}
[[Fayl:Abkhazia_genocide_anniversary_2005.jpg|thumb|2005-ci ildə Abxaziyada etnik təmizləmənin 12-ci ildönümündə Tbilisidə keçirilən anım sərgisi]]
[[Abxaziyada müharibə (1992–1993)|1992-ci il müharibəsindən]] əvvəl Abxaziya əhalisinin təxminən yarısını gürcülər, əhalinin beşdə birindən azını isə abxazlar təşkil edirdi.<ref name="censuses2">{{cite journal|last1=Kolossov|first1=Vladimir|last2=O'Loughlin|first2=John|title=After the Wars in the South CaucasusState of Georgia: Economic Insecuritiesand Migration in the "De Facto" Statesof Abkhazia and South Ossetia|journal=Eurasian Geography and Economics|year=2011|volume=52|issue=5|page=634|doi=10.2747/1539-7216.52.5.631|s2cid=154652086 | issn = 1538-7216}}</ref> Müharibə davam etdikcə, öz evlərini tərk etmək istəməyən yüz minlərlə etnik gürcü ilə qarşılaşan abxaz separatçıları Abxaziyadakı gürcü etnik əhalisini qovmaq və məhv etmək üçün [[Etnik təmizləmələr|etnik təmizləmə]] prosesini həyata keçirdilər.<ref>The Guns of August 2008, Russia's War in Georgia, Svante Cornell & Frederick Starr, p. 27</ref><ref>US State Department, Country Reports on Human Rights Practices for 1993, February 1994, pp. 120</ref> Təxminən 5000 nəfər öldürüldü, 400 nəfər itkin düşdü və 250.000-ə qədər etnik gürcü öz evlərindən qovuldu.<ref>{{cite book |last1=Gamakharia |first1=Jemal |url=http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/117908/1/Genocidi.pdf |title=INTERNATIONAL SOCIETY TO BRING A VERDICT ON THE TRAGEDY OF ABKHAZIA/GEORGIA |date=2015 |isbn=978-9941-461-12-5 |page=7 |access-date=31 January 2021 |archive-date=7 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210207023607/http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/117908/1/Genocidi.pdf |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |date=20 August 1997 |title=Abkhazia – the disputed land of the soul |url=http://www.radionetherlandsarchives.org/abkhazia-the-disputed-land-of-the-soul/ |access-date=21 June 2023 |archive-date=26 October 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221026225909/http://www.radionetherlandsarchives.org/abkhazia-the-disputed-land-of-the-soul/ |url-status=live }}</ref> [[Beynəlxalq Böhran Qrupu]]nun (ICG) məlumatına görə, 2006-cı ilə qədər 200.000-dən bir qədər çox gürcü Gürcüstanda məcburi köçkün olaraq qalmışdır.<ref name="Abkhazia Today">{{cite web |date=15 September 2006 |title=Europe Report N°176: Abkhazia Today |url=http://www.crisisgroup.org/en/regions/europe/south-caucasus/georgia/176-abkhazia-today.aspx |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140222171833/http://www.crisisgroup.org/en/regions/europe/south-caucasus/georgia/176-abkhazia-today.aspx |archive-date=22 February 2014 |publisher=Crisisgroup.org}}</ref>

Etnik təmizləmə kampaniyasına Abxaziyada yaşayan ruslar, ermənilər, yunanlar, abxazlar və digər azsaylı etnik qruplar da daxildir. Etnik gürcülərə məxsus 20 mindən çox ev dağıdılıb. Yüzlərlə məktəb, uşaq bağçası, kilsə, xəstəxana, tarixi abidələr talan edilərək dağıdılıb.<ref>Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia, and the Russian Shadow by S. A. Chervonnaia and Svetlana Mikhailovna Chervonnaia, pp 12–13</ref> Etnik təmizləmə və kütləvi qovulma prosesindən sonra Abxaziyanın əhalisi 1989-cu ildəki 525.000 nəfərdən 216.000 nəfərə endirildi.<ref>{{cite web |title=World Review – Washington shames Moscow over 'occupied' Abkhazia |url=http://www.worldreview.info/content/washington-shames-moscow-over-occupied-abkhazia |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140202161044/http://www.worldreview.info/content/washington-shames-moscow-over-occupied-abkhazia |archive-date=2 February 2014 |website=www.worldreview.info}}</ref>

Təxminən 250.000 gürcü qaçqınından 60.000-ə yaxını sonradan 1994-1998-ci illər arasında Abxaziyanın [[Qali rayonu]]na qayıtdı, lakin 1998-ci ildə Qali rayonunda döyüşlər bərpa olunduqdan sonra on minlərlə insan yenidən didərgin düşdü. Buna baxmayaraq, 1998-ci ildən bəri 40,000-dən 60,000-ə qədər qaçqın, o cümlədən atəşkəs xətti ilə hər gün gedənlər və kənd təsərrüfatı dövrlərinə uyğun olaraq mövsümi miqrasiya edənlər də daxil olmaqla, Qali rayonuna qayıtmışdır.<ref>[http://www.unhcr.org/publ/RSDLEGAL/43a6878d4.pdf UN High Commissioner for refugees. Background note on the Protection of Asylum Seekers and Refugees in Georgia remaining outside Georgia] {{Wayback|url=http://www.unhcr.org/publ/RSDLEGAL/43a6878d4.pdf |date=20070628110410 }}, {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070628110410/http://www.unhcr.org/publ/RSDLEGAL/43a6878d4.pdf|date=28 June 2007}}</ref> Qali rayonunun gürcülərin məskunlaşdığı ərazilərdə insan hüquqlarının vəziyyəti bir müddət qeyri-müəyyən olaraq qaldı. Qali rayonunun əsas məmurları faktiki olaraq bütün etnik abxazlardır, baxmayaraq ki, onların yardımçı heyəti etnik gürcülərdir.<ref name="Today">[http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?l=1&id=4377 Abkhazia Today.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20070510033711/http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?l=1&id=4377|date=2007-05-10}}''The [[International Crisis Group]] Europe Report N°176, 15 September 2006'', page 10. Retrieved on 30 May 2007. ''Free registration needed to view full report''</ref>

=== Müharibədən sonrakı dövr ===
[[Fayl:Apsua_Holding_Apsny_Flag.jpg|thumb|Paradda [[Abxaziya bayrağı|respublikanın bayraqlarını]] daşıyan abxazlar]]
2004-cü il oktyabrın 3-də Abxaziyada prezident seçkiləri keçirildi. Rusiya istefada olan separatçı prezident [[Vladislav Ardzinba]]nın dəstəklədiyi baş nazir [[Raul Xacimba]]nı dəstəklədi.<ref>[https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2013/abkhazia Abkhazia Report] {{Wayback|url=https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2013/abkhazia |date=20150926035645 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150926035645/https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2013/abkhazia|date=26 September 2015}}, [[Freedom House]], 2013</ref> Rusiya prezidenti [[Vladimir Putin]]in onun kimi [[SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi|KQB]] məmuru kimi çalışmış Xacimba ilə birlikdə posterləri Suxumidə hər yerdə idi.<ref name="kkuzel62425">{{cite web |last=Sharia |first=Vitalii |date=2 October 2004 |script-title=ru:Все – на выборы! |url=http://www.kavkaz-uzel.eu/articles/62425 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171016223526/http://www.kavkaz-uzel.eu/articles/62425 |archive-date=16 October 2017 |access-date=14 September 2017 |publisher=[[Caucasian Knot]] |language=ru}}</ref> Rusiya parlamentinin deputatları və Dövlət Dumasının deputatı və məşhur müğənni [[İosif Kobzon|İosif Kobson]] başda olmaqla rus müğənniləri Abxaziyaya gələrək Xacimba üçün kampaniya aparırdılar.<ref>[http://lenta.ru/lib/14159612/ Profile of Raul Khadjimba] {{Wayback|url=http://lenta.ru/lib/14159612/ |date=20150926044700 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150926044700/http://lenta.ru/lib/14159612/|date=26 September 2015}}, Lenta.ru</ref>

Lakin Raul Xacimba seçkilərdə [[Sergey Baqapş]]a uduzdu. Respublikada yaranmış gərgin vəziyyət Ali Məhkəmənin seçkilərin nəticələrini ləğv etməsinə səbəb oldu. Bundan sonra Baqapşın prezidentliyə namizəd, Xadjimbanın isə vitse-prezidentliyə namizəd olması ilə keçmiş rəqiblər arasında birgə seçkilərdə iştirak etmək barədə razılıq əldə edildi. Onlar yeni seçkilərdə 90%-dən çox səs topladılar.<ref>{{cite web |title=Кавказский Узел – Протокол N 7 Центральной избирательной комиссии по выборам Президента Республики Абхазия от 14 января 2005 г. |url=http://kavkaz-uzel.ru/docstext/docs/id/755026.html |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20140311050418/http://kavkaz-uzel.ru/docstext/docs/id/755026.html |archive-date=11 March 2014 |work=Кавказский Узел}}</ref>

2006-cı ilin iyulunda gürcü qüvvələri gürcülərin məskunlaşdığı [[Kodori dərəsi]]nin üsyankar administratoru [[Emzar Kvitsiani]]yə qarşı uğurlu polis əməliyyatına başladı. Kvitsiani Gürcüstanın əvvəlki prezidenti [[Eduard Şevardnadze]] tərəfindən təyin edilmişdi və [[Qızılgül inqilabı]]ndan sonra Şevardnadzenin yerinə keçmiş prezident [[Mixeil Saakaşvili]]nin səlahiyyətlərini tanımaqdan imtina etmişdi. Kvitsiani gürcü polisi tərəfindən ələ keçirilmədən xilas olsa da, Kodori dərəsi Tbilisidə mərkəzi hökumətin nəzarətinə qaytarıldı.<ref>{{cite web |title=Official: Government Forces Control Most of Kodori Gorge |url=http://www.civil.ge/eng/article.php?id=13180 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071008122517/http://www.civil.ge/eng/article.php?id=13180 |archive-date=8 October 2007 |website=civil.ge}}</ref>

Müharibədən sonrakı illərdə də sporadik zorakılıq aktları davam etdi. Rusiya sülhməramlılarının Abxaziyadakı sülhməramlı statusuna baxmayaraq, gürcü rəsmiləri mütəmadi olaraq iddia edirdilər ki, rus sülhməramlıları abxaz üsyançılarına silah və maliyyə dəstəyi verməklə zorakılığa sövq edir. Rusiyanın Abxaziyaya dəstəyi [[Rusiya rublu|rus rublunun]] faktiki valyutaya çevrilməsi və Rusiyanın Abxaziya əhalisinə pasport verməyə başlaması ilə daha qabarıq oldu.<ref>{{cite news |date=15 December 2009 |title=Regions and territories: Abkhazia |work=BBC.co.uk |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/3261059.stm |url-status=live |access-date=23 April 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100420194315/http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/3261059.stm |archive-date=20 April 2010}}</ref> Gürcüstan həmçinin Rusiyanı Kodori dərəsində gürcülərin nəzarətində olan şəhərlərə hücum etmək üçün vertolyotlar göndərərək hava məkanını pozmaqda ittiham edib. 2008-ci ilin aprelində Abxaziya da daxil olmaqla Gürcüstanın hava məkanına girişi qadağan edilmiş Rusiyanın MiQ təyyarəsi gürcü [[Pilotsuz uçuş aparatı|PUA]]-sını vurdu.<ref>{{cite web |date=23 April 2008 |title=Video shows Russian MiG downing Georgian UAV |url=http://www.airforcetimes.com/news/2008/04/airforce_georgian_uav_042208/ |url-status=live |archive-url=http://webarchive.loc.gov/all/20090724175434/http://www.airforcetimes.com/news/2008/04/airforce_georgian_uav_042208/ |archive-date=24 July 2009 |access-date=22 June 2010 |publisher=Airforcetimes.com}}</ref><ref>{{cite AV media|url=https://www.youtube.com/watch?v=AfRHMbz2nuU|title=Russian Jet shoots Georgian UAV|publisher=Youtube|access-date=22 June 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20080506225131/https://www.youtube.com/watch?v=AfRHMbz2nuU|archive-date=6 May 2008|url-status=dead}}</ref>
[[Fayl:Pitsunda.JPG|thumb|2006-cı ildə Abxaziyanın [[Pisunda]] şəhərində dənizkənarı]]
9 avqust 2008-ci ildə Abxaziya qüvvələri Kodori dərəsində gürcü qüvvələrini atəşə tutdu. Bu insident Rusiyanın Gürcüstanın hücumuna məruz qalan osetin separatçılarını dəstəkləmək qərarına gəldiyi [[Rusiya-Gürcüstan müharibəsi (2008)|2008-ci ildə Cənubi Osetiya müharibəsinə]] təsadüf etdi.<ref>{{cite news |date=30 September 2009 |title=Georgia 'started unjustified war' |work=BBC News |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/8281990.stm |url-status=live |access-date=20 March 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100420192452/http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/8281990.stm |archive-date=20 April 2010}}</ref><ref>{{cite web |date=30 September 2009 |title=Report blames Georgia for starting war with Russia: newspapers |url=http://www.earthtimes.org/articles/show/287861,report-blames-georgia-for-starting-war-with-russia-newspapers.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120905082212/http://www.earthtimes.org/articles/show/287861,report-blames-georgia-for-starting-war-with-russia-newspapers.html |archive-date=5 September 2012 |access-date=30 September 2009 |publisher=Earthtimes.org}}</ref> Münaqişə Rusiya Federasiyası ilə Gürcüstan Respublikası arasında genişmiqyaslı müharibəyə çevrildi. 10 avqust 2008-ci ildə təxminən 9.000 rus əsgəri guya respublikadakı rus sülhməramlılarını gücləndirmək üçün Abxaziyaya daxil oldu. 1000-ə yaxın abxaz əsgəri Abxaziya daxilində qalan gürcü qüvvələrini Yuxarı Kodori dərəsində qovmaq üçün hərəkətə keçdi.<ref>{{cite news |date=10 August 2008 |title=Russia in operation to storm Abkhazia gorge |work=Reuters |place=[[United Kingdom|UK]] |url=http://uk.reuters.com/article/topNews/idUKLA46909520080810 |url-status=live |access-date=22 June 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090112004345/http://uk.reuters.com/article/topNews/idUKLA46909520080810 |archive-date=12 January 2009}}</ref> Avqustun 12-də gürcü qüvvələri və mülki əhali Gürcüstan hökumətinin nəzarəti altında olan Abxaziyanın son hissəsini boşaltdılar. Rusiya Abxaziyanın müstəqilliyini 26 avqust 2008-ci ildə tanıdı.<ref>{{Citation|url=https://abcnews.go.com/International/wireStory?id=5576812|title=Russia: Georgia can 'forget' regaining provinces|newspaper=ABC News|publisher=The Associated Press|first1=David|last1=Nowak|first2=Christopher|last2=Torchia|date=14 August 2008|access-date=20 September 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080913011219/http://www.abcnews.go.com/International/wireStory?id=5576812|archive-date=13 September 2008|url-status=live}}.</ref> Bunun ardınca 1994-cü il atəşkəs sazişinin ləğv edildi və [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı|BMT]] və [[Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı|ATƏT]]-in monitorinq missiyalarına xitam verildi.<ref>{{Cite news |author=Jean-Christophe Peuch |date=29 June 2009 |title=Georgia: OSCE Terminates Its 17-Year Georgian Mission |publisher=Eurasianet |url=http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav063009.shtml |url-status=dead |access-date=18 March 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140318104502/http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav063009.shtml |archive-date=18 March 2014}}</ref> 2008-ci il avqustun 28-də [[Gürcüstan parlamenti]] Abxaziyanın Rusiya tərəfindən işğal olunmuş ərazisi elan edilməsi haqqında qərar qəbul etdi.<ref>{{cite web |date=29 August 2008 |title=Resolution of the Parliament of Georgia declaring Abkhazia and South Ossetia occupied territories |url=http://www.parliament.ge/index.php?lang_id=ENG&sec_id=98&info_id=20047 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080903224516/http://www.parliament.ge/index.php?lang_id=ENG&sec_id=98&info_id=20047 |archive-date=3 September 2008 |publisher=[[Parliament of Georgia]]}}</ref><ref>{{cite news |date=28 August 2008 |title=Abkhazia, S.Ossetia Formally Declared Occupied Territory |website=Civil.Ge |location=Tbilisi |url=http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19330 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080903230132/http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19330 |archive-date=3 September 2008}}</ref>

Müstəqillik Rusiya tərəfindən tanındığından, Abxaziya hökuməti ilə Rusiya Federasiyası arasında bir sıra əsas dövlət aktivlərini icarəyə verən və ya satan və sərhədlərə nəzarətdən imtina edən bir sıra mübahisəli müqavilələr bağlandı. 2009-cu ilin mayında bir neçə müxalifət partiyası və müharibə veteran qrupları bu sazişlərə etiraz edərək, onların dövlət suverenliyinə xələl gətirdiyindən və bir müstəmləkəçi dövləti (Gürcüstan) digəri ilə (Rusiya) dəyişdirmək riski altında olduğundan şikayətləndi.<ref name="rfe">{{cite news |date=24 May 2009 |title=Abkhaz Leadership, Opposition Exchange Accusations |newspaper=Caucasus Report |publisher=[[Radio Free Europe]] |url=http://www.rferl.org/content/Abkhaz_Leadership_Opposition_Exchange_Accusations/1738893.html |url-status=live |access-date=6 November 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090531105105/http://www.rferl.org/content/Abkhaz_Leadership_Opposition_Exchange_Accusations/1738893.html |archive-date=31 May 2009}}</ref> Vitse-prezident Raul Xacimba mayın 28-də müxalifətin səsləndirdiyi tənqidlərlə razılaşdığını deyərək istefa verdi.<ref name="apress0528">{{cite news |date=28 May 2009 |script-title=ru:Вице-Президент Рауль Хаджимба Ушел в Отставку |language=ru |trans-title=Vice-President Raul Khajimba has resigned |publisher=[[Apsnypress]] |url=http://www.apsnypress.info/news2009/May/28.htm |access-date=29 May 2009}} {{dead link|date=October 2016|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}</ref> Daha sonra müxalifət partiyalarının konfransı 2009-cu ilin dekabrında Abxaziyada keçirilən prezident seçkilərində Sergey Baqapşın qalib gəldiyi prezident seçkilərində Raul Xacimbanın namizədliyini irəli sürdü.

==== 2014-cü ildən bəri siyasi irəliləyişlər ====
{{Əsas|Abxaziya inqilabı}}

2014-cü ilin yazında müxalifət prezident Aleksandr Ankvaba hökuməti istefaya göndərmək və köklü islahatlar aparmaq üçün ultimatum təqdim etdi.<ref name="khadzhimba">{{cite interview|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-27607559|last=Cecire|first=Michael H.|interviewer=[[BBC News]]|title=Analysis: Unrest in Abkhazia|publisher=BBC.com|date=28 May 2014|access-date=29 November 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20170211185304/http://www.bbc.com/news/world-europe-27607559|archive-date=11 February 2017|url-status=live}}</ref> 27 may 2014-cü il tarixində Suxuminin mərkəzində abxaz müxalifətinin 10.000 tərəfdarı kütləvi nümayişə toplaşdı.<ref>{{cite web |date=27 May 2014 |script-title=ru:Глава Абхазии отправил в отставку правительство после попытки штурма оппозицией администрации президента |trans-title=The head of Abkhazia sacked the government after near assaults by the presidential administration's opposition |url=http://gordonua.com/news/worldnews/glava-abhazii-otpravil-v-otstavku-pravitelstvo-posle-popytki-shturma-oppoziciey-administracii-prezidenta-24617.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170310171218/http://gordonua.com/news/worldnews/glava-abhazii-otpravil-v-otstavku-pravitelstvo-posle-popytki-shturma-oppoziciey-administracii-prezidenta-24617.html |archive-date=10 March 2017 |access-date=29 November 2016 |language=ru}}</ref> Elə həmin gün Ankvabın Suxumidəki qərargahı Raul Xacimbanın başçılıq etdiyi müxalifət qrupları tərəfindən basqın edildi və onu [[Qudauta]]ya qaçmağa məcbur etdilər.<ref>{{cite news |date=28 May 2014 |title=Georgia Abkhazia: Leader 'flees' protesters in Sukhumi |agency=[[BBC News]] |url=https://www.bbc.com/news/world-europe-27600919 |url-status=live |access-date=28 May 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140529122555/http://www.bbc.com/news/world-europe-27600919 |archive-date=29 May 2014}}</ref> Müxalifət etirazların yoxsulluqdan qaynaqlandığını iddia etsə də, əsas mübahisə məqamı prezident Ankvabın Qali bölgəsində etnik gürcülərə qarşı liberal siyasəti idi. Müxalifət bu siyasətlərin Abxaziyanın etnik abxaz kimliyinə təhlükə yarada biləcəyini bildirmişdir.<ref name="khadzhimba" />

Ankvab paytaxtdan qaçdıqdan sonra, mayın 31-də [[Abxaziya Xalq Assambleyası]] parlamentin spikeri [[Valeri Bqanba]]nı prezident səlahiyyətlərini müvəqqəti icra edən təyin etdi və Ankvabın vəzifə yerinə yetirə bilməyəcəyini bildirdi. Assambleya həmçinin 2014-cü il avqustun 24-də növbədənkənar prezident seçkilərinin keçirilməsi barədə qərar qəbul etdi. Ankvab opponentlərini əxlaqsızlıqda və konstitusiyanı pozmaqda ittiham etsə də, tezliklə istefa verdiyini elan etdi.<ref>{{cite news |last=Herszenhorn |first=David M. |date=1 June 2014 |title=President of Georgian Abkhazia Resigns Under Pressure |newspaper=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2014/06/02/world/europe/president-resigns-in-georgias-breakaway-region-of-abkhazia.html |url-status=live |access-date=18 February 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170914035459/https://www.nytimes.com/2014/06/02/world/europe/president-resigns-in-georgias-breakaway-region-of-abkhazia.html |archive-date=14 September 2017}}</ref> Xacimba daha sonra 2014-cü ilin sentyabrında prezident seçildi.<ref>{{cite news |date=25 September 2014 |title=New Abkhaz Leader Takes Office |agency=Civil Georgia |url=http://www.civil.ge/eng/article.php?id=27685 |url-status=live |access-date=9 January 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150110062906/http://www.civil.ge/eng/article.php?id=27685 |archive-date=10 January 2015}}</ref>

2014-cü ilin noyabrında Vladimir Putin Xacimba ilə müqavilə imzalayaraq, Abxaziya hərbçilərinin Rusiya silahlı qüvvələrinin bir hissəsi kimi münasibətlərini rəsmiləşdirməyə keçdi.<ref>{{cite news |last=Dahlstrom |first=Katie |date=15 November 2014 |title=Georgians protest against Russia-Abkhazia agreement |website=BBC.com |url=https://www.bbc.com/news/world-europe-30071915 |url-status=live |access-date=15 November 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141115231644/http://www.bbc.com/news/world-europe-30071915 |archive-date=15 November 2014}}</ref><ref>{{cite news |last=Farchy |first=Jack |date=24 November 2014 |title=Vladimir Putin signs treaty with Abkhazia and puts Tbilisi on edge |newspaper=Financial Times |url=http://www.ft.com/cms/s/0/24239f90-73e8-11e4-82a6-00144feabdc0.html#axzz3OO6EwaPi |url-status=live |access-date=9 January 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141230131736/http://www.ft.com/cms/s/0/24239f90-73e8-11e4-82a6-00144feabdc0.html#axzz3OO6EwaPi |archive-date=30 December 2014}}</ref> Gürcüstan hökuməti bu sazişi "ilhaqa doğru atılan addım" kimi pisləyib.<ref>{{cite news |date=24 November 2014 |title=Putin strengthens ties with Georgia breakaway region; Tbilisi protests |work=Reuters |url=https://www.reuters.com/article/us-russia-georgia-abkhazia-idUSKCN0J81KI20141124 |url-status=live |access-date=9 January 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150109231235/http://www.reuters.com/article/2014/11/24/us-russia-georgia-abkhazia-idUSKCN0J81KI20141124 |archive-date=9 January 2015}}</ref>

2021-ci ilin dekabrında ərazidə [[:en:2021 Abkhazia unrest|iğtişaşlar]] baş verdi.<ref>{{Cite web |title=Opposition Protests In Georgia's Breakaway Abkhazia Turn Violent |url=https://www.rferl.org/a/georgia-abkhazia-opposition-protests/31620013.html |access-date=2021-12-22 |website=RadioFreeEurope/RadioLiberty |language=en |archive-date=2021-12-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211221212040/https://www.rferl.org/a/georgia-abkhazia-opposition-protests/31620013.html |url-status=live }}</ref>

== Statusu ==
{{Əsas|Abxaziya və Cənubi Osetiyanın beynəlxalq tanınması}}

[[Fayl:Georgia_high_detail_map.png|left|thumb|Abxaziyanı (yaşıl) və [[Cənubi Osetiya]]nı (bənövşəyi) vurğulayan Gürcüstan xəritəsi]]
Abxaziya, [[Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası]] (Artsax kimi tanınır), [[Dnestryanı]] və [[Cənubi Osetiya]] postsovet "[[dondurulmuş münaqişə]]" zonalarıdır.<ref>{{cite journal|last=Socor|first=Vladimir|author-link=Vladimir Socor|url=http://www.iasps.org/eng_editor/socor_show.php?lang=&main=&type=6&article_id=356|title=Frozen Conflicts in the Black Sea-South Caucasus Region|journal=IASPS Policy Briefings: Geostrategic Perspectives on Eurasia|publisher=Institute for Advanced Strategic & Political Studies|location=Washington, D.C.|issue=52|date=18 February 2004|access-date=26 March 2014|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130605100210/http://www.iasps.org/eng_editor/socor_show.php?lang=&main=&type=6&article_id=356|archive-date=5 June 2013}}</ref> Bu dörd dövlət bir-biri ilə dostluq əlaqələri saxlayır və [[Tanınmamış dövlətlər birliyi]]ni təşkil edir.<ref name="recognition1">{{cite web |date=17 November 2006 |script-title=ru:Абхазия, Южная Осетия и Приднестровье признали независимость друг друга и призвали всех к этому же |trans-title=Abkhazia, South Ossetia and Transnistria have recognised each other's independence and have called on all to do the same |url=http://www.newsru.com/russia/17nov2006/aup.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090416050525/http://www.newsru.com/russia/17nov2006/aup.html |archive-date=16 April 2009 |access-date=26 August 2008 |publisher=[[Newsru]] |language=ru}}</ref><ref>{{cite web |date=15 June 2012 |title=Head of Foreign Ministry of the Republic of South Ossetia congratulated Minister of Foreign Affairs of the PMR with Sixth Anniversary of Creation of Community for Democracy and Rights of Nations |url=http://mfa-pmr.org/index.php?newsid=1835 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20140327221341/http://mfa-pmr.org/index.php?newsid=1835 |archive-date=27 March 2014 |access-date=26 March 2014 |publisher=The Ministry of Foreign Affairs of the PMR}}</ref><ref>{{cite web |last=Vichos |first=Ioannis F. |title="Moldova's Energy Strategy and the "Frozen Conflict" of Transnistria" |url=http://www.ekemeuroenergy.org/en/index.php?option=com_content&view=article&id=179:moldovas-energy-strategy-and-the-frozen-conflict-of-transnistria&catid=45:caspian-sea-black-sea-and-south-east-europe&Itemid=69 |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20130615070819/http://www.ekemeuroenergy.org/en/index.php?option=com_content&view=article&id=179:moldovas-energy-strategy-and-the-frozen-conflict-of-transnistria&catid=45:caspian-sea-black-sea-and-south-east-europe&Itemid=69 |archive-date=15 June 2013 |publisher=Ekemeuroenergy.org}}</ref> Rusiya və [[Nikaraqua]] Abxaziyanı [[Rusiya-Gürcüstan müharibəsi (2008)|Rusiya-Gürcüstan müharibəsindən]] sonra rəsmən tanıyıb. [[Venesuela]] Abxaziyanı 2009-cu ilin sentyabrında tanıdı.<ref>{{cite news |date=10 September 2009 |title=Chavez recognises Georgia rebels |work=BBC News |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/8248102.stm |url-status=live |access-date=22 June 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100420220635/http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/8248102.stm |archive-date=20 April 2010}}</ref><ref>[https://www.reuters.com/article/gc07/idUSN2945876620080829 Chavez Backs Russian Recognition of Georgian Regions] {{Wayback|url=https://www.reuters.com/article/gc07/idUSN2945876620080829 |date=20090606055635 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090606055635/http://www.reuters.com/article/gc07/idUSN2945876620080829|date=6 June 2009}} Reuters. Retrieved 29 August 2008.</ref> 2009-cu ilin dekabrında [[Nauru]] bildirildiyinə görə Rusiyadan 50 milyon dollar humanitar yardım müqabilində Abxaziyanı tanıdı.<ref>{{cite news |last=Harding |first=Luke |date=14 December 2009 |title=Tiny Nauru struts world stage by recognising breakaway republics |work=The Guardian |location=London |url=https://www.theguardian.com/world/2009/dec/14/nauro-recognises-abkhazia-south-ossetia |url-status=live |access-date=14 December 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20091217092833/http://www.guardian.co.uk/world/2009/dec/14/nauro-recognises-abkhazia-south-ossetia |archive-date=17 December 2009}}</ref> Tanınmamış Dnestryanı respublikası və qismən tanınan Cənubi Osetiya respublikası Abxaziyanı 2006-cı ildə tanımışdır. Abxaziya həmçinin [[Təmsil Olunmayan Millətlər və Xalqlar Təşkilatı]]nın (UNPO) üzvüdür.

Suveren dövlətlərin əksəriyyəti Abxaziyanı Gürcüstanın ayrılmaz hissəsi kimi tanıyır və [[beynəlxalq hüququn prinsipləri]]nə uyğun olaraq onun [[ərazi bütövlüyü]]nü dəstəkləyir, lakin [[Belarus]] Abxaziyanın tanınmasına rəğbətini ifadə edib.<ref>{{cite web |date=29 August 2008 |title=Diplomat: Belarus to recognise Abkhazia, South Ossetia soon |url=http://news.xinhuanet.com/english/2008-08/29/content_9731534.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090111091437/http://news.xinhuanet.com/english/2008-08/29/content_9731534.htm |archive-date=11 January 2009 |access-date=22 June 2010 |publisher=News.xinhuanet.com}}</ref> Bəzi dövlətlər Abxaziyanın Rusiya hərbçiləri tərəfindən işğal altında olduğunu rəsmən qeyd ediblər.<ref>{{cite web |title=U.S. SENATE UNANIMOUSLY PASSES SHAHEEN-GRAHAM RESOLUTION AFFIRMING U.S. SUPPORT FOR GEORGIAN SOVEREIGNTY |url=http://www.shaheen.senate.gov/news/press/release/?id=73BEE74C-31AD-4F39-B03B-F98889B70B33 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20141206115711/http://www.shaheen.senate.gov/news/press/release/?id=73bee74c-31ad-4f39-b03b-f98889b70b33 |archive-date=6 December 2014 |access-date=31 January 2015 |website=U.S. Senator for New Hempshire}}</ref><ref>{{cite web |title=Negotiations of the EU-Georgia Association Agreement |url=http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&language=EN&reference=P7-TA-2011-0514 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150805173606/http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&language=EN&reference=P7-TA-2011-0514 |archive-date=5 August 2015 |access-date=31 January 2015 |website=European Parliament}}</ref><ref>{{cite web |title=RESOLUTION 382 ON THE SITUATION IN GEORGIA |url=http://www.nato-pa.int/default.asp?SHORTCUT=2245 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150402131545/http://www.nato-pa.int/default.asp?SHORTCUT=2245 |archive-date=2 April 2015 |access-date=31 January 2015 |website=NATO Parliamentary Assembly}}</ref> [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı]] hər iki tərəfi mübahisəni diplomatik dialoq yolu ilə həll etməyə və Gürcüstan konstitusiyasında Abxaziyanın yekun statusunu ratifikasiya etməyə çağırır.<ref name="hrwreport2">[https://www.hrw.org/reports/pdfs/g/georgia/georgia953.pdf Full Report by Human Rights Watch. Human Rights Watch. Georgia/Abkhazia. Violations of the laws of war and Russia's role in the conflict] {{Wayback|url=https://www.hrw.org/reports/pdfs/g/georgia/georgia953.pdf |date=20161226200005 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151119070959/https://www.hrw.org/reports/pdfs/g/georgia/georgia953.pdf|date=19 November 2015}} Helsinki, March 1995</ref><ref>Chervonnaia, Svetlana Mikhailovna. Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia, and the Russian Shadow. Gothic Image Publications, 1994.</ref> Bununla belə, Abxaziyanın ''de-fakto'' hökuməti Abxaziyanın bir neçə başqa ölkə tərəfindən tanınmasına baxmayaraq, onu suveren ölkə hesab edir. 2000-ci ilin əvvəlində BMT-nin o vaxtkı Baş katibinin xüsusi nümayəndəsi Diter Boden və [[Rusiya]], [[ABŞ]], [[Birləşmiş Krallıq]], [[Fransa]] və [[Almaniya]] nümayəndələrindən ibarət Gürcüstanın Dostları Qrupu Gürcüstanın ərazi bütövlüyünə hörmət əsasında Abxaziya və Gürcüstan hakimiyyəti arasında səlahiyyətlərin mümkün bölüşdürülməsini təsvir edən sənəd hazırladı və qeyri-rəsmi olaraq tərəflərə təqdim etdi. Abxaziya tərəfi isə heç vaxt sənədi danışıqlar üçün əsas kimi qəbul etməyib.<ref>[https://2001-2009.state.gov/p/eur/rls/fs/53745.htm The Abkhazia Conflict.] {{Wayback|url=https://2001-2009.state.gov/p/eur/rls/fs/53745.htm |date=20171117125115 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171117125115/https://2001-2009.state.gov/p/eur/rls/fs/53745.htm|date=17 November 2017}} [[U.S. Department of State]] Bureau of European and Eurasian Affairs. 28 July 2005. [https://2001-2009.state.gov/p/eur/rls/fs/53745.htm] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20171117125115/https://2001-2009.state.gov/p/eur/rls/fs/53745.htm |date=2017-11-17 }}</ref> Nəhayət, Rusiya da sənədi təsdiqləməkdən imtina etdi.<ref>[[Vladimir Socor]] (7 February 2006), [https://jamestown.org/program/moscow-kills-boden-paper-threatens-to-terminate-unomig-in-georgia/ Moscow kills Boden paper, threatens to terminate UNOMIG in Georgia.] {{Wayback|url=https://jamestown.org/program/moscow-kills-boden-paper-threatens-to-terminate-unomig-in-georgia/ |date=20061016205130 }} ''Eurasia Daily Monitor'', Volume 3, Number 26. {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061016205130/http://jamestown.org/edm/article.php?volume_id=414&issue_id=3610&article_id=2370748|date=16 October 2006}}</ref> 2005 və 2008-ci illərdə Gürcüstan hökuməti Abxaziyaya yüksək dərəcədə muxtariyyət və Gürcüstanın sərhədləri və yurisdiksiyası daxilində mümkün federal quruluş təklif edib. 18 oktyabr 2006-cı ildə [[Abxaziya Xalq Assambleyası]] Rusiyanı, beynəlxalq təşkilatları və digər beynəlxalq ictimaiyyəti Abxaziyanın müstəqil dövlətin bütün xüsusiyyətlərinə malik olması əsasında Abxaziyanın müstəqilliyini tanımağa çağıran qətnamə qəbul etdi.<ref>{{cite news |date=18 October 2006 |title=Breakaway Abkhazia seeks recognition |website=[[Al-Jazeera]] |url=http://english.aljazeera.net/NR/exeres/D1CBBFA0-4833-4AA5-B13D-7065DE6A769F.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20061105025948/http://english.aljazeera.net/NR/exeres/D1CBBFA0-4833-4AA5-B13D-7065DE6A769F.htm |archive-date=5 November 2006}}</ref>

Gürcüstan abxaz separatçılarını 250.000-ə qədər gürcüyə qarşı qəsdən [[Etnik təmizləmələr|etnik təmizləmə]] kampaniyası aparmaqda ittiham edir, bu iddia [[Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı]] (ATƏT; Budapeşt, Lissabon və İstanbul bəyannaməsi) tərəfindən dəstəklənir.<ref>[http://www.osce.org/documents/mcs/1994/12/4048_en.pdf Resolution of the OSCE Budapest Summit] {{Wayback|url=http://www.osce.org/documents/mcs/1994/12/4048_en.pdf |date=20171017195641 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071127050200/http://www.osce.org/documents/mcs/1994/12/4048_en.pdf|date=27 November 2007}}, [[Organization for Security and Co-operation in Europe]], 6 December 1994</ref> BMT Təhlükəsizlik Şurası "etnik təmizləmə" termininin istifadəsindən yayındı, lakin "münaqişə nəticəsində yaranan demoqrafik dəyişikliklərin qəbuledilməzliyini" təsdiq etdi.<ref>[http://www.c-r.org/our-work/accord/georgia-abkhazia/profiles.php Georgia-Abkhazia: Profiles] {{Wayback|url=http://www.c-r.org/our-work/accord/georgia-abkhazia/profiles.php |date=20070930015502 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930015502/http://www.c-r.org/our-work/accord/georgia-abkhazia/profiles.php|date=30 September 2007}}. Accord: an international review of peace initiatives. Reconciliation Resources. Retrieved 2 April 2007.</ref> 15 may 2008-ci ildə [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyası|BMT Baş Assambleyası]] bütün qaçqınların (o cümlədən, "etnik təmizləmə" qurbanları da daxil olmaqla) Abxaziyaya qayıtmaq və orada mülkiyyət hüquqlarını saxlamaq və ya bərpa etmək hüququnu tanıyan məcburi olmayan qətnamə qəbul etdi.

28 mart 2008-ci ildə Gürcüstan Prezidenti [[Mixeil Saakaşvili]] öz hökumətinin Abxaziyaya yeni təkliflərini açıqladı: gürcü dövləti çərçivəsində mümkün olan ən geniş muxtariyyət, birgə azad iqtisadi zona, mərkəzi hakimiyyət orqanlarında nümayəndəlik, o cümlədən Abxaziya ilə bağlı qərarlara veto qoymaq hüququ ilə vitse-prezident vəzifəsi.<ref>[http://www.civil.ge/eng/article.php?id=17473 Saakashvili Outlines Tbilisi's Abkhaz Initiatives] {{Wayback|url=http://www.civil.ge/eng/article.php?id=17473 |date=20080813005308 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080813005308/http://www.civil.ge/eng/article.php?id=17473|date=13 August 2008}}. ''Civil Georgia''. 28 March 2008.</ref> Abxaz lideri [[Sergey Baqapş]] bu yeni təşəbbüsləri "təbliğat" kimi rədd edərək, Gürcüstanın bu [[skeptisizm]]inin "abxaz xalqının real əhval-ruhiyyəsindən çox, Rusiya tərəfindən törədildiyi" barədə şikayətlərinə səbəb oldu.<ref>[http://www.civil.ge/eng/article.php?id=17477 Burjanadze: Russia Behind Sokhumi's No to New Proposals] {{Wayback|url=http://www.civil.ge/eng/article.php?id=17477 |date=20080813035733 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080813035733/http://www.civil.ge/eng/article.php?id=17477|date=13 August 2008}}. ''Civil Georgia''. 29 March 2008.</ref>
[[Fayl:Embassy_of_Russia_in_Sukhumi.jpg|thumb|[[Suxumi]]də yerləşən Rusiya səfirliyi]]
3 iyul 2008-ci ildə [[ATƏT-in Parlament Assambleyası|ATƏT Parlament Assambleyası]] [[Astana]]da keçirilən illik sessiyasında Rusiyanın Abxaziyadakı son separatçı addımlarından narahatlığını ifadə edən qətnamə qəbul etdi. Qətnamə Rusiya hakimiyyətini separatçı regionlarla "Gürcüstanın suverenliyinə xələl gətirəcək hər hansı formada" əlaqələr saxlamaqdan çəkinməyə çağırır, həmçinin Rusiyanı "ATƏT standartlarına və ümumən qəbul edilmiş beynəlxalq normalara riayət etməyə çağırır.<ref>[http://www.civilgeorgia.ge/eng/article.php?id=18673 OSCE PA Concerned over Russian Moves] Civil Georgia. 3 July 2008. {{dead link|date=October 2011}}</ref>

2012-ci il iyulun 9-da ATƏT Parlament Assambleyası [[Monako]]da keçirilən illik sessiyasında Gürcüstanın ərazi bütövlüyünü vurğulayan və separatçı Abxaziya və Cənubi Osetiyanı "işğal olunmuş ərazilər" adlandıran qətnamə qəbul edib. Qətnamə "Rusiya Federasiyası hökuməti və Parlamentini, həmçinin Abxaziya, Gürcüstan və Cənubi Osetiya, Abxaziyanın de-fakto hakimiyyətlərini Avropa İttifaqının Monitorinq Missiyasının işğal olunmuş ərazilərə maneəsiz çıxışına icazə verməyə çağırır".

=== Gürcüstanın işğal edilmiş əraziləri haqqında qanun ===
{{Əsas|Gürcüstanın işğal edilmiş əraziləri}}
[[Fayl:Dmitry_Medvedev_in_Abkhazia_August_2010-7.jpeg|thumb|[[Dmitri Medvedyev]] (mərkəzdə, tünd qalstuklu) 2010-cu ildə [[Qudauta]]da yerləşən Rusiya hərbi bazasına baş çəkərkən]]
2008-ci il oktyabrın sonunda prezident Saakaşvili Gürcüstan parlamenti tərəfindən işğal olunmuş ərazilərlə bağlı qanunu imzalayıb. Qanun separatçı Abxaziya və Sxinvali rayonlarını (keçmiş Cənubi Osetiya Muxtar Vilayətinin əraziləri) əhatə edir.<ref>{{cite web |date=23 October 2008 |title=The Law of Georgia on Occupied Territories |url=http://www.smr.gov.ge/docs/doc216.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140624083638/http://www.smr.gov.ge/docs/doc216.pdf |archive-date=24 June 2014 |publisher=[[State Ministry for Reconciliation and Civic Equality of Georgia]]}}</ref><ref>{{cite web |date=23 October 2008 |title=CDL(2009)004: Law on occupied territories of Georgia |url=http://www.venice.coe.int/docs/2009/CDL(2009)004-e.asp |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120213142423/http://www.venice.coe.int/docs/2009/CDL%282009%29004-e.asp |archive-date=13 February 2012 |access-date=18 February 2012 |publisher=Venice.coe.int}}</ref> Qanun ərazilərdə sərbəst hərəkət və iqtisadi fəaliyyətə məhdudiyyətləri açıqlayır. Xüsusilə, qanuna görə, əcnəbi vətəndaşlar iki separatçı bölgəyə yalnız Gürcüstandan keçməklə daxil olmalıdırlar. Abxaziyaya giriş [[Zuqdidi]] rayonundan, Cənubi Osetiyaya isə [[Qori]] rayonundan həyata keçirilməlidir. Gürcüstanın qalan hissəsindən Cənubi Osetiyaya gedən əsas yol Qori rayonundan keçir.<ref name="georgia-law">{{cite web |date=1 July 2001 |title=Bill on Occupied Territories Signed into Law |url=http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19868&search= |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120130194429/http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19868&search= |archive-date=30 January 2012 |access-date=18 February 2012 |publisher=Civil.ge}}</ref>

Bununla belə, qanunvericilik separatçı bölgələrə girişin qeyri-qanuni sayılmayacağı "xüsusi" halları da sadalayır. O, separatçı bölgələrə giriş üçün xüsusi icazənin ora səfərin "Gürcüstanın dövlət maraqlarına, münaqişənin sülh yolu ilə həllinə, işğaldan azad edilməsinə və ya humanitar məqsədlərə xidmət etdiyi" halda verilə biləcəyini nəzərdə tutur. Qanun həmçinin, Gürcüstan qanunvericiliyinə uyğun olaraq bu cür fəaliyyətlər üçün icazə, lisenziya və ya qeydiyyat tələb olunarsa, istənilən iqtisadi fəaliyyət növü – sahibkarlıq və ya qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətini qadağan edir. , həmçinin hava, dəniz və dəmir yolu əlaqəsini və regionlar vasitəsilə beynəlxalq tranziti, faydalı qazıntıların kəşfiyyatını və pul köçürmələrini qadağan edir.

Qanunda deyilir ki, Rusiya Federasiyası hərbi işğalı həyata keçirmiş dövlət olaraq Abxaziya və Cənubi Osetiyada insan hüquqlarının pozulmasına görə tam məsuliyyət daşıyır. Sənədə əsasən, Rusiya Federasiyası, həmçinin Gürcüstanda olan və müvafiq icazələrlə işğal olunmuş ərazilərə daxil olan Gürcüstan vətəndaşlarına, vətəndaşlığı olmayan şəxslərə və əcnəbi vətəndaşlara dəymiş maddi və mənəvi zərərin ödənilməsinə cavabdehdir. Qanunda həmçinin qeyd olunur ki, faktiki olaraq işğal olunmuş ərazilərdə fəaliyyət göstərən dövlət qurumları və məmurlar Gürcüstan tərəfindən qeyri-qanuni hesab olunur. Qanun separatçı bölgələr üzərində "Gürcüstanın yurisdiksiyasının tam bərpası" reallaşana qədər qüvvədə qalacaq.<ref name="georgia-law" />

=== Neytral statuslu pasportlar ===
{{Əsas|Abxaziya pasportu}}

Hazırda Gürcüstan Abxaziyanın bütün sakinlərini öz vətəndaşı hesab edir, onlar isə özlərini Abxaziya vətəndaşı hesab edirlər.<ref name="Abkhazia Today22" />

2011-ci ilin yayında Gürcüstan parlamenti Abxaziya və Gürcüstanın keçmiş Cənubi Osetiya muxtar vilayətinin sakinlərinə neytral şəxsiyyət vəsiqəsi və səyahət sənədlərinin verilməsini nəzərdə tutan qanunvericiliyə düzəlişlər paketi qəbul edib. Sənəd xaricə səyahətə, eləcə də Gürcüstanda mövcud sosial güzəştlərdən istifadə etməyə imkan verir. Yeni neytral şəxsiyyət və səyahət sənədləri "neytral pasportlar" adlanır.<ref name="Neutral Passports">{{cite news |date=2 May 2013 |title=Romania recognized neutral Georgian passports for Abkhazian and South Ossetian residents |work=Trend.AZ |url=http://en.trend.az/news/politics/2146299.html |url-status=live |access-date=10 February 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140223050654/http://en.trend.az/news/politics/2146299.html |archive-date=23 February 2014}}</ref> Neytral statuslu pasportlarda Gürcüstanın dövlət rəmzləri yoxdur.<ref name=":2">{{Cite web |date=2020-11-22 |title=UNPO: Victims of Geopolitics: Young Generations in Abkhazia Struggle with Lack of Travel and Education Opportunities Abroad |url=https://unpo.org/article/22118 |access-date=2021-10-11 |website=[[Unrepresented Nations and Peoples Organization]] |archive-date=2023-03-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230326034033/https://unpo.org/article/22118 |url-status=live }}</ref> Abxaziyanın xarici işlər naziri [[Vyaçeslav Çirikba]] neytral statuslu pasportları tənqid edib və onların tətbiqini "qəbuledilməz" adlandırıb.<ref>{{Cite web |date=2012-06-06 |title=Clinton Wades Into Georgia Documents Row |url=https://www.rferl.org/a/georgian-separatist-region-officials-slam-neutral-status-travel-documents/24605470.html |access-date=2021-10-11 |website=[[Radio Free Europe/Radio Liberty]] |archive-date=2023-03-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230326034033/https://www.rferl.org/a/georgian-separatist-region-officials-slam-neutral-status-travel-documents/24605470.html |url-status=live }}</ref> Rusiya pasportu olan bəzi Abxaziya sakinlərinə [[Şengen zonası|Şengen vizası]] verilmədi.<ref name=":2" />

2013-cü ilin may ayından etibarən neytral sənədlər Yaponiya, Çexiya, Latviya, Litva, Slovakiya, ABŞ, Bolqarıstan, Polşa, İsrail, Estoniya və Rumıniya tərəfindən tanınıb.<ref name="Neutral Passports" />

Rusiya mətbuatının yazdığına görə, Abxaziya Respublikasının prezidenti Aleksandr Ankvab neytral pasportları qəbul edən beynəlxalq təşkilatları Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbərliyi ilə görüşündə hədələyib və deyib ki, "qondarma neytral pasportları təklif edən beynəlxalq təşkilatlar Abxaziyanı tərk edəcəklər."<ref>{{cite web |date=19 January 2012 |title=Abkhazian leader opposed to neutral passports |url=http://dfwatch.net/abkhazian-leader-opposed-to-neutral-passports-25286 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20140222174812/http://dfwatch.net/abkhazian-leader-opposed-to-neutral-passports-25286 |archive-date=22 February 2014 |access-date=10 February 2014 |publisher=DFWATCH STAFF}}</ref>

=== Rusiyanın iştirakı ===
[[Fayl:Dmitry_Medvedev_17_September_2008-3.jpg|thumb|Abxaziya, Rusiya və Cənubi Osetiya liderləri [[Rusiya-Gürcüstan müharibəsi (2008)|2008-ci il müharibəsindən]] qısa müddət sonra. Soldan sağa: Cənubi Osetiya Prezidenti [[Eduard Kokoytı]]; Rusiya Prezidenti [[Dmitri Medvedyev]]; Rusiya xarici işlər naziri [[Sergey Lavrov]]; Abxaziya Prezidenti [[Sergey Baqapş]].]]
[[Gürcü-abxaz münaqişəsi|Gürcü-Abxaz münaqişəsi]] zamanı Rusiya hakimiyyəti və hərbçiləri separatçı tərəfə maddi-texniki və hərbi yardım göstərib.<ref name="hrwreport3" /> Bu gün də Rusiya Abxaziyadakı separatçı hakimiyyət üzərində güclü siyasi və hərbi təsirini saxlayır. Rusiya həmçinin 2000-ci ildən Abxaziya vətəndaşlarına pasportlar verib (çünki Abxaziya pasportları beynəlxalq səyahət üçün istifadə oluna bilməz) və sonradan onlara pensiya və digər pul müavinətləri ödəyib. 2006-cı ilə qədər Abxaziya əhalisinin 80%-dən çoxu Rusiya pasportu almışdı. Xaricdə yaşayan Rusiya vətəndaşları kimi abxazlar Rusiya vergisini ödəmir və Rusiya Ordusunda xidmət etmirlər.<ref name="crisisgroup">[http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?l=1&id=4377 Abkhazia Today.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20070510033711/http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?l=1&id=4377 |date=2007-05-10 }} ''The [[International Crisis Group]] Europe Report N°176, 15 September 2006, page 10''. Retrieved on 30 May 2007. ''Free registration needed to view full report'' {{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?l=1&id=4377 |url-status=unfit |archive-url=https://web.archive.org/web/20070510033711/http://www.crisisgroup.org/home/index.cfm?l=1&id=4377 |archive-date=10 May 2007 |access-date=21 June 2023 }}</ref><ref>{{cite interview|url=http://mk.ru/blogs/idmk/2006/07/13/mk-daily/79039/|last=Shamba|first=Sergey|subject-link=Sergey Shamba|interviewer=[[Moskovskij Komsomolets]] Press Centre|script-title=ru:Стенограмма пресс-конференции в "МК": Министра иностранных дел Республики Абхазия Сергея Мироновича Шамба|trans-title=Transcript of press conference at "MK": Minister for Foreign Affairs of the Republic of Abkhazia Sergey Shamba|language=ru|work=[[Moskovskij Komsomolets]]|date=6 July 2006|access-date=13 October 2007|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20071013095901/http://mk.ru/blogs/idmk/2006/07/13/mk-daily/79039/|archive-date=13 October 2007}}</ref> 2007-ci ilin mayına olan məlumata görə, təxminən 53 min Abxaziya pasportu verilib.<ref>{{cite web |date=29 May 2007 |script-title=ru:К концу 2007 года 90 процентов граждан Абхазии должны получить национальные паспорта – Президент |trans-title=By the end of 2007, 90 percent of the citizens of Abkhazia should receive national passports – The President |url=http://www.abkhaziagov.org/ru/president/press/news/detail.php?ID=5972&phrase_id=12832/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928080939/http://www.abkhaziagov.org/ru/president/press/news/detail.php?ID=5972&phrase_id=12832%2F |archive-date=28 September 2007 |publisher=Abkhaziagov.org |language=ru}}</ref>

Moskva müəyyən vaxtlarda Qərb dövlətləri [[Kosovo]]nun müstəqilliyini tanıyanda Abxaziya və Cənubi Osetiyanı tanıya biləcəyinə eyham vuraraq, onların [[presedent]] yaratdıqlarını iddia edirdi. Kosovonun müstəqilliyini elan etməsindən sonra Rusiya parlamenti birgə bəyanat yaydı: "İndi Kosovodakı vəziyyət beynəlxalq presedentə çevrildiyinə görə, Rusiya davam edən ərazi münaqişələrini nəzərdən keçirərkən Kosovo ssenarisini nəzərə almalıdır."<ref>{{cite web |date=21 February 2008 |title=Recognition may come 'this year', South Ossetia's leaders says – Report |url=http://www.unomig.org/media/headlines/?id=10173&y=2008&m=02&d=21 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080531165158/http://www.unomig.org/media/headlines/?id=10173&y=2008&m=02&d=21 |archive-date=31 May 2008 |publisher=[[United Nations Observer Mission in Georgia]]}}</ref> Əvvəlcə Rusiya bu respublikaların hər ikisinin tanınmasını gecikdirməyə davam etdi. Buna baxmayaraq, 2008-ci il aprelin 16-da Rusiya prezidenti [[Vladimir Putin]] öz hökumətinə Cənubi Osetiya və Abxaziya ilə rəsmi əlaqələr qurmağı tapşırıb və bu, [[Avropa İttifaqı]], [[NATO]] və bir sıra Qərb hökumətlərinin Gürcüstanın "de-fakto ilhaq" cəhdini pisləməsinə və hökumətin tənqidinə səbəb olub.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7350442.stm Georgia angered by Russian move] {{Wayback|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7350442.stm |date=20080420054434 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080420054434/http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7350442.stm|date=20 April 2008}}. BBC News. 16 April 2008.</ref><ref>[http://www.civil.ge/eng/detail.php?id=17617 In Quotes: International Reaction to Russia's Abkhaz, S.Ossetian Move]. Civil Georgia. 19 April 2008. {{dead link|date=June 2016|bot=medic}}{{cbignore|bot=medic}}</ref>

Daha sonra 2008-ci ilin aprelində Rusiya Gürcüstanı Abxaziyaya güc yolu ilə nəzarət etmək üçün NATO-nun dəstəyindən sui-istifadə etməkdə ittiham etdi və Gürcüstanın səylərinə hərbi yolla cavab verəcəyini vəd edərək, regionda hərbi mövcudluğunu artıracağını elan etdi. Gürcüstanın Baş naziri [[Lado Qurgenidze]] bildirib ki, Abxaziyaya əlavə hərbçi göndəriləcəksə, ona "təcavüzkar" kimi yanaşılacaq.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7374546.stm Georgia-Russia tensions ramped up.] {{Wayback|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7374546.stm |date=20080815023445 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080815023445/http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7374546.stm|date=15 August 2008}}. [[The BBC News]]. 30 April 2008.</ref>

[[Rusiya-Gürcüstan müharibəsi (2008)|Rusiya-Gürcüstan müharibəsinə]] cavab olaraq [[Rusiya Federal Məclisi]] Abxaziya və Cənubi Osetiyanın tanınması məsələsini müzakirə etmək üçün 2008-ci il avqustun 25-nə fövqəladə sessiya çağırdı.<ref>{{cite news |last=Halpin |first=Tony |date=20 August 2008 |title=Russia to recognise breakaway region's independence |work=The Times |location=London |url=http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/europe/article4572733.ece |url-status=live |access-date=20 August 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080904004911/http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/europe/article4572733.ece |archive-date=4 September 2008}}</ref> Parlamentin hər iki palatası tərəfindən Rusiya prezidentini separatçı respublikaların müstəqilliyini tanımağa çağıran yekdil qərardan sonra Rusiya prezidenti [[Dmitri Medvedyev]] hər iki respublikanı 26 avqust 2008-ci ildə rəsmən tanıdı.<ref>{{cite news |last1=Clover |first1=Charles |author2=Isabel Gorst |date=25 August 2008 |title=Duma backs South Ossetia independence |newspaper=Financial Times |url=http://www.ft.com/cms/s/0/b176fd64-7292-11dd-983b-0000779fd18c,dwp_uuid=70662e7c-3027-11da-ba9f-00000e2511c8.html |url-status=live |access-date=25 August 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090604190549/http://www.ft.com/cms/s/0/b176fd64-7292-11dd-983b-0000779fd18c%2Cdwp_uuid%3D70662e7c-3027-11da-ba9f-00000e2511c8.html |archive-date=4 June 2009}}</ref><ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/in_depth/7582181.stm BBC News: "Russia recognises Georgian rebels"] {{Wayback|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/in_depth/7582181.stm |date=20080830041857 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080830041857/http://news.bbc.co.uk/1/hi/in_depth/7582181.stm|date=30 August 2008}}, 26 August 2008.</ref><ref>[http://www.earthtimes.org/articles/show/228066,russia-recognizes-independence-of-georgias-rebel-regions--2nd-update.html Russia recognizes independence of Georgia's rebel regions] {{Vebarxiv|url=https://wayback.archive-it.org/all/20171016223523/http://www.earthtimes.org/articles/show/228066,russia-recognizes-independence-of-georgias-rebel-regions--2nd-update.html |date=2017-10-16 }}, ''Earth Times'', 26 August 2008. Retrieved 26 August 2008. {{Webarchive|url=https://wayback.archive-it.org/all/20171016223523/http://www.earthtimes.org/articles/show/228066,russia-recognizes-independence-of-georgias-rebel-regions--2nd-update.html|date=16 October 2017}}</ref> Rusiyanın tanıması<ref>{{cite web |date=27 August 2008 |title='West Ignored Us on Kosovo', says Medvedev |url=http://www.balkaninsight.com/en/main/news/12661/ |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20090605205547/http://www.balkaninsight.com/en/main/news/12661/ |archive-date=5 June 2009 |access-date=22 June 2010 |publisher=Balkaninsight.com}}</ref> [[NATO]] ölkələri, [[Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı|ATƏT]] və [[Avropa Şurası]] ölkələri tərəfindən<ref name="civil.ge">{{cite web |date=1 July 2001 |title=Scheffer 'Rejects' Russia's Move, Civil.ge, 26 August 2008 |url=http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19301 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110607104542/http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19301 |archive-date=7 June 2011 |access-date=22 June 2010 |publisher=Civil.ge}}</ref><ref name="civil">{{cite web |date=1 July 2001 |title=CoE, PACE Chairs Condemn Russia's Move, Civil Georgia, 26 August 2008 |url=http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19300 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110607101230/http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19300 |archive-date=7 June 2011 |access-date=22 June 2010 |publisher=Civil.ge}}</ref><ref name="civil2">{{cite web |date=1 July 2001 |title=OSCE Chair Condemns Russia's Recognition of Abkhazia, S. Ossetia, Civil Georgia, 26 August 2008 |url=http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19296 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110607105557/http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19296 |archive-date=7 June 2011 |access-date=22 June 2010 |publisher=Civil.ge}}</ref><ref name="news.bbc.co.uk">{{cite news |date=26 August 2008 |title=West condemns Russia over Georgia, BBC, 26 August 2008 |work=BBC News |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7583164.stm |url-status=live |access-date=22 June 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100420213422/http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7583164.stm |archive-date=20 April 2010}}</ref><ref>{{Cite web |title=Tensions build as U.S. ship arrives in Georgia, CNN, 29 August 2008 |url=http://www.cnn.com/2008/WORLD/europe/08/27/russia.georgia/index.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080830003832/http://www.cnn.com/2008/WORLD/europe/08/27/russia.georgia/index.html |archive-date=30 August 2008 |website=[[CNN]]}}</ref> "ərazi bütövlüyünün və beynəlxalq hüququn pozulması"na görə pisləndi.<ref name="news.bbc.co.uk" /><ref>[[Civil.ge]], [http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19300 CoE, PACE Chairs Condemn Russia's Move] {{Wayback|url=http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19300 |date=20110607101230 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110607101230/http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19300|date=7 June 2011}}, 26 August 2008</ref> BMT-nin o vaxtkı Baş katibi [[Pan Gi Mun]] bəyan etdi ki, suveren dövlətlər mübahisəli regionların müstəqilliyini tanıyıb-tanımaq istəmədiklərini özləri qərar verməlidirlər.<ref>[https://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=27829&Cr=georgia&Cr1= Resolving Georgian crisis may be harder after Russian recognition move] {{Wayback|url=https://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=27829&Cr=georgia&Cr1= |date=20170215024611 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170215024611/http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=27829&Cr=georgia&Cr1=|date=15 February 2017}}, UN News Centre.</ref>

Rusiya daha böyük dəniz gəmilərinin keçməsinə icazə vermək üçün sahilləri dərinləşdirərək [[Oçamçira]]da hərbi dəniz bazasının yaradılması üzərində işə başladı.<ref>{{cite news |date=6 September 2009 |title=Russia's build-up in the Black Sea |newspaper=The Palestine Telegraph |url=http://www.paltelegraph.com/world/asia-news/2139-russias-build-up-in-the-black-sea |url-status=dead |access-date=30 May 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110723125852/http://www.paltelegraph.com/world/asia-news/2139-russias-build-up-in-the-black-sea |archive-date=23 July 2011}}</ref> Gürcüstan sahil mühafizəsinin Abxaziyaya gedən gəmiləri saxladığı Gürcüstanın Abxaziya dəniz blokadasına cavab olaraq Rusiya Gürcüstanı gəmilərin ələ keçirilməsinə qarşı xəbərdar etdi və Abxaziyaya gedən gəmilərin təhlükəsizliyini Rusiya mühafizə katerlərindən ibarət bir bölmənin təmin edəcəyini bildirdi.<ref name="civil1">[http://www.civil.ge/eng/article.php?id=21423 Russian Warns Georgia Against Ship Seizures] ([https://web.archive.org/web/20181116062422/https://old.civil.ge/eng/article.php?id=21423 archive]). Civil Georgia. September 3, 2009</ref>

Rusiyanın Abxaziyadakı təsirinin miqyası bəzi yerli əhalinin Abxaziyanın tam Rusiyanın nəzarətində olduğunu söyləməsinə səbəb olub, lakin onlar yenə də Gürcüstandan daha çox Rusiyanın təsirinə üstünlük verirlər.<ref name="Perils">{{cite news |author=Brian Whitmore |date=19 June 2009 |title=Abkhazia and the Perils of Independence |publisher=Radio Free Europe/Radio Liberty |url=http://www.rferl.org/content/Abkhazia_The_Perils_Of_Independence/1758008.html |url-status=live |access-date=4 September 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100903205429/http://www.rferl.org/content/Abkhazia_The_Perils_Of_Independence/1758008.html |archive-date=3 September 2010}}</ref><ref name="SpyRepublic">{{cite news |author=Anna Nemtsova |date=17 August 2010 |title=The Republic of Spies: How Russia's FSB Colonized Abkhazia |publisher=Newsweek |url=http://www.newsweek.com/2010/08/18/how-russia-s-fsb-colonized-abkhazia.html |url-status=live |access-date=4 September 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100902053959/http://www.newsweek.com/2010/08/18/how-russia-s-fsb-colonized-abkhazia.html |archive-date=2 September 2010}}</ref><ref name="PanIntoFire">{{cite news |author=Carl Schreck |date=25 August 2010 |title=Abkhazia: From Georgia's Pan into Russia's Fire |publisher=The National (UAE news organization) |url=http://www.thenational.ae/apps/pbcs.dll/article?AID=/20100826/FOREIGN/708259882/1140 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140222004533/http://www.thenational.ae/apps/pbcs.dll/article?AID=%2F20100826%2FFOREIGN%2F708259882%2F1140 |archive-date=22 February 2014}}</ref><ref name="InterestsDiverge">{{cite news |author=Valery Dzutsev |date=11 June 2010 |title=More Disagreements Emerge Between Abkhaz and Russian Interests |work=Eurasia Daily Monitor |publisher=Georgian Daily |url=http://georgiandaily.com/index.php?option=com_content&task=view&id=18839&Itemid=130 |url-status=live |access-date=4 September 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110722072823/http://georgiandaily.com/index.php?option=com_content&task=view&id=18839&Itemid=130 |archive-date=22 July 2011}}</ref>

=== Beynəlxalq iştirak ===
[[Fayl:Российско-абхазская_граница.jpg|thumb|[[Psou (çay)|Psou çayı]] üzərində yerləşən sərhəd keçid məntəqəsi]]
BMT münaqişə və sülh prosesində müxtəlif rollar oynamışdır: müşahidəçi missiyası ([[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Gürcüstandakı Müşahidə Missiyası|UNOMIG]]) vasitəsilə hərbi rol; [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası|Təhlükəsizlik Şurası]] vasitəsilə ikili diplomatik rollar və baş katib yanında xüsusi nümayəndə tərəfindən əvəzlənən xüsusi elçinin təyin edilməsi; humanitar rol ([[BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı|UNHCR]] və [[BMT-nin Humanitar Məsələlərin Koordinasiyası İdarəsi|UNOCHA]]); inkişaf rolu ([[BMT-nin İnkişaf proqramı|UNDP]]); insan hüquqlarının rolu ([[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığı|UNHCHR]]); və aşağı əsaslı potensial və inam yaratma rolu ([[BMT-nin könüllüləri|UNV]]). BMT-nin mövqeyi ondan ibarətdir ki, beynəlxalq sərhədlərdə zorla dəyişiklik olmasın. İstənilən həll sərbəst şəkildə danışıqlar yolu ilə aparılmalı və çoxmillətli əhali geri qayıtdıqdan sonra beynəlxalq müşahidə altında referendumla qanuniləşdirilmiş Abxaziya üçün muxtariyyətə əsaslanmalıdır.<ref>Resolutions 849, 854, 858, 876, 881 and 892 adopted by the UN Security Council</ref>

[[Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı|ATƏT]] regionda insan ölçüləri standartları ilə bağlı Abxaziyadakı rəsmilər və vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri, xüsusilə [[Qeyri-hökumət təşkilatı|qeyri-hökumət təşkilatları]] (QHT) və media ilə getdikcə daha çox dialoq aparır və Qalidə mövcudluğu nəzərdən keçirir.  ATƏT 1994-cü il Budapeşt Zirvə Qərarı və daha sonra 1996-cı ildə Lissabon Sammiti Bəyannaməsi zamanı Abxaziyada gürcülərə qarşı etnik təmizləmə ilə bağlı narahatlığını və bunu pisləndiyini bildirib.<ref>From the Resolution of the OSCE Budapest Summit, 6 December 1994 [http://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/oscelisb.htm Lisbon OSCE Summit Declaration] {{Wayback|url=http://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/oscelisb.htm |date=20070210235309 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070210235309/http://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/oscelisb.htm|date=10 February 2007}}</ref><ref>Lisbon Summit Declaration of the OSCE, 2–3 December 1996</ref>

[[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] Abxaziyanın birtərəfli qaydada ayrılmasını rədd edir və onu muxtar bir vahid kimi Gürcüstana inteqrasiya etməyə çağırır. 1998-ci ildə ABŞ sülh prosesində əhəmiyyətli irəliləyiş əldə olunarsa, Qali bölgəsində infrastrukturun bərpası üçün 15 milyon dollara qədər vəsait ayırmağa hazır olduğunu elan etdi. [[ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi]] (USAID) artıq Abxaziya üçün bəzi humanitar təşəbbüsləri maliyyələşdirib. 22 avqust 2006-cı ildə Gürcüstanın paytaxtı [[Tbilisi]]də səfərdə olan senator [[Riçard Luqar]] gürcü siyasətçilərinə qoşularaq Rusiyanın sülhməramlı missiyasını tənqid edərək bildirdi ki, "ABŞ administrasiyası Gürcüstan hökumətinin rus sülhməramlılarının Abxaziya və Tsxinvali rayonundakı münaqişə zonalarından çıxarılmasında israrını dəstəkləyir".<ref>{{cite news |date=22 August 2006 |title=U.S. Senator Urges Russian Peacekeepers' Withdrawal From Georgian Breakaway Republics |website=Mosnews.com |url=http://mosnews.com/news/2006/08/22/lugarspeaks.shtml |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20061130030040/http://mosnews.com/news/2006/08/22/lugarspeaks.shtml |archive-date=30 November 2006}}</ref>

5 oktyabr 2006-cı ildə [[Avropa İttifaqının Ümumi Xarici və Təhlükəsizlik Siyasəti üzrə Ali Nümayəndəsi]] [[Xavyer Solana]] Rusiya sülhməramlılarının Aİ qüvvələri ilə əvəzlənməsi ehtimalını istisna etdi.<ref>[http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=16756 ''Solana fears Kosovo 'precedent' for Abkhazia, South Ossetia.'' (International Relations and Security Network)] {{Wayback|url=http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=16756 |date=20080611224159 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080611224159/http://www.isn.ethz.ch/news/sw/details.cfm?ID=16756|date=11 June 2008}}.</ref>  10 oktyabr 2006-cı ildə Aİ-nin Cənubi Qafqaz üzrə nümayəndəsi Piter Semnebi qeyd etdi ki, "Rusiyanın [[:en:2006 Georgian–Russian espionage controversy|Gürcüstandakı casusluq hərəkətləri]] Aİ-nin Qara dəniz qonşuluğunda neytral sülhməramlı kimi onun etibarına xələl gətirdi".<ref>[http://euobserver.com/24/22622 ''Russia 'not neutral' in Black Sea conflict, EU says''] {{Wayback|url=http://euobserver.com/24/22622 |date=20070930031041 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930031041/http://euobserver.com/24/22622|date=30 September 2007}}, EUobserver, 10 October 2006.</ref>

13 oktyabr 2006-cı ildə BMT Təhlükəsizlik Şurası Baş katibin Dostları Qrupunun layihəsinə əsaslanaraq, [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Gürcüstandakı Müşahidə Missiyası|UNOMIG]]-in missiyasını 15 aprel 2007-ci ilə qədər uzadacaq [[:en:United Nations Security Council Resolution 1716|qətnaməni]] (1716 saylı) yekdilliklə qəbul etdi. Qətnamədə "yeni və gərgin vəziyyətin" ən azı qismən Gürcüstan xüsusi təyinatlılarının Yuxarı Kodori vadisindəki əməliyyatı ilə nəticələndiyi etiraf edilərək, bu ölkədə [[:en:Agreement on a Cease-fire and Separation of Forces|Moskva atəşkəs razılaşması]] ilə icazəsiz heç bir qoşunun həmin ərazidə olmamasını təmin etməyə çağırılır. O, Abxaziya tərəfinin rəhbərliyini qaçqınların və məcburi köçkünlərin ləyaqətli, təhlükəsiz qayıtması zərurətini ciddi şəkildə həll etməyə və Qali rayonunda yerli əhalini onların yaşayış hüquqlarına və şəxsiyyətinə hörmətlə yanaşılacağına inandırmağa çağırıb. Gürcüstan tərəfi "bir daha Abxazların ciddi qanuni təhlükəsizlik narahatlıqlarını həll etməyə, təhdid kimi qiymətləndirilə biləcək addımlardan qaçmağa və xüsusilə Kodori vadisinin yuxarı hissəsində silahlı ritorika və təxribat xarakterli hərəkətlərdən çəkinməyə çağırılır".<ref>{{cite web |title=United Nations Security Council Resolution 1716 |url=https://www.un.org/News/Press/docs/2006/sc8851.doc.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20061017030753/https://www.un.org/News/Press/docs/2006/sc8851.doc.htm |archive-date=2006-10-17 |website=UN}}</ref>
[[Fayl:Caucasus_regions_map2.svg|thumb|Qafqaz regionu tərkibindəki separatçı Abxaziya, [[Cənubi Osetiya]] və [[Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası|Dağlıq Qarabağ]] respublikaları]]
Qətnamə hər iki tərəfi dialoq təşəbbüslərini davam etdirməyə çağıraraq, daha sonra onları zorakılığa yol verməmək və etimadın yaradılması ilə bağlı bütün əvvəlki razılaşmalara, xüsusən də qüvvələrin ayrılmasına dair razılaşmalara tam əməl etməyə çağırıb. Müstəqil Dövlətlər Birliyinin (MDB) sülhməramlılarının mübahisəli roluna gəldikdə, Şura UNOMIG ilə həmin qüvvə arasında sıx, səmərəli əməkdaşlığın vacibliyini vurğulamış  və bütün tərəflərə onlara lazımi əməkdaşlığı davam etdirməyə ümid etmişdir. Eyni zamanda, sənəd "bütün üzv dövlətlərin Gürcüstanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədləri daxilində suverenliyinə, müstəqilliyinə və ərazi bütövlüyünə sadiqliyini" bir daha təsdiq etdi.<ref>[https://www.un.org/News/Press/docs//2006/sc8851.doc.htm ''Security Council extends Georgia Mission until 15 April 2007''] {{Wayback|url=https://www.un.org/News/Press/docs//2006/sc8851.doc.htm |date=20140310121412 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140310121412/http://www.un.org/News/Press/docs/2006/sc8851.doc.htm|date=10 March 2014}}, The UN Department of Public Information, 13 October 2006.</ref>

Müharibə dağıntılarının təmizlənməsi üzrə ixtisaslaşmış beynəlxalq qeyri-kommersiya təşkilatı olan [[HALO Trust]] 1999-cu ildən Abxaziyada fəaliyyət göstərir və Suxumi və Qali rayonlarında minaların təmizlənməsini başa çatdırıb. O, 2011-ci ildə Abxaziyanı "minalardan azad" elan etdi.<ref>{{cite web |title=Our work in Georgia, what we do and where – The HALO Trust |url=http://www.halotrust.org/where-we-work/georgia |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150321042316/http://www.halotrust.org/where-we-work/georgia |archive-date=21 March 2015 |access-date=10 March 2015 |work=The HALO Trust}}</ref>

Fransada yerləşən beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatı [[Première-Urgence]], demək olar ki, 10 ildir ki, dondurulmuş münaqişənin təsirinə məruz qalmış həssas əhaliyə dəstək olmaq üçün ərzaq təhlükəsizliyi proqramı həyata keçirir.<ref>{{cite web |date=16 December 2007 |title=Première-Urgence NGO, France |url=http://www.premiere-urgence.org/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100213082739/http://www.premiere-urgence.org/ |archive-date=13 February 2010 |access-date=22 June 2010 |publisher=Premiere-urgence.org}}</ref><ref>{{cite web |title=Abkhazia-Georgia: Première Urgence is implementing a food security programme |url=https://reliefweb.int/report/georgia/abkhazia-georgia-premi%C3%A8re-urgence-implementing-food-security-programme |access-date=23 January 2021 |archive-date=26 March 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230326034545/https://reliefweb.int/report/georgia/abkhazia-georgia-premi%C3%A8re-urgence-implementing-food-security-programme |url-status=live }}</ref>

Rusiya Avropa İttifaqının Monitorinq Missiyasının (EUMM) Abxaziyaya daxil olmasına icazə vermir.<ref>{{cite web |author=Luke Coffey |date=1 June 2010 |title=Georgia and Russia: The occupation too many have forgotten |url=http://www.thecommentator.com/article/1272/georgia_and_russia_the_occupation_too_many_have_forgotten |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20131220181039/http://www.thecommentator.com/article/1272/georgia_and_russia_the_occupation_too_many_have_forgotten |archive-date=20 December 2013 |access-date=28 January 2014}}</ref>

=== Tanınma ===
{{Əsas|Abxaziyanın xarici siyasəti}}
[[Fayl:Евгений_Шевчук_и_Александр_Анкваб.jpg|thumb|Abxaziya Prezidenti [[Aleksandr Ankvab]] Dnestryanı Prezidenti [[Yevgeni Şevçuk]] ilə 2013-cü ilin sentyabrında]]
Aşağıda Abxaziyanı rəsmi olaraq tanıyan siyasi qurumların siyahısı yer alır.

'''BMT üzvləri'''

* {{flagicon|RUS}} — 26 avqust 2008-ci ildə [[Rusiya-Gürcüstan müharibəsi (2008)|Rusiya-Gürcüstan müharibəsindən]] sonra tanımışdır.<ref name="chinadaily.com.cn">{{cite web |date=6 September 2008 |title=Russia welcomes Nicaragua's recognition of South Ossetia, Abkhazia |url=http://www.chinadaily.com.cn/world/2008-09/06/content_7005202.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100528184642/http://www.chinadaily.com.cn/world/2008-09/06/content_7005202.htm |archive-date=28 May 2010 |access-date=22 June 2010 |work=China Daily}}</ref>
* {{flagicon|Nicaragua}} — 5 sentyabr 2008-ci ildə tanımışdır.<ref name="ncrg_recognition">{{cite web |date=3 September 2009 |title=Decreto No. 47-2008: El Presidente de la República de Nicaragua |trans-title=Decree No. 47-2008: The President of the Republic of Nicaragua |url=http://www.cancilleria.gob.ni/publicaciones/r_abjasia.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080909190405/http://www.cancilleria.gob.ni/publicaciones/r_abjasia.pdf |archive-date=9 September 2008 |access-date=19 September 2009 |publisher=Gobierno de Reconciliación y Unidad Nacional |language=es}}</ref>
* {{flagicon|VEN}} — 10 sentyabr 2009-cu ildə tanımışdır.<ref>{{Cite web |title=Âåíåñóýëà ïðèçíàåò íåçàâèñèìîñòü Àáõàçèè è Þæíîé Îñåòèè |url=https://www.interfax.ru/russia/99801 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110629141046/http://www.interfax.ru/news.asp?id=99801 |archive-date=29 June 2011 |website=Interfax.ru}}</ref>
* {{flagicon|Nauru}} — 15 dekabr 2009-cu ildə tanımışdır.<ref name="nytimes_nauru">{{cite news |last=Barry |first=Ellen |date=15 December 2009 |title=Abkhazia Is Recognised – by Nauru |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2009/12/16/world/europe/16georgia.html |url-status=live |access-date=29 December 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130305142438/http://www.nytimes.com/2009/12/16/world/europe/16georgia.html |archive-date=5 March 2013}}</ref>
* {{flagicon|SYR}} — 29 may 2018-ci ildə tanımışdır.<ref>{{cite news |date=29 May 2018 |title=Georgia Severs Relations With Syria For Recognizing Abkhazia, South Ossetia |work=rferl.org |url=https://www.rferl.org/a/georgia-syria-establishes-diplomatic-relations-with-abkhazia-south-ossetia/29257063.html |url-status=live |access-date=29 May 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180530034717/https://www.rferl.org/a/georgia-syria-establishes-diplomatic-relations-with-abkhazia-south-ossetia/29257063.html |archive-date=30 May 2018}}</ref>

'''Qismən tanınan və tanınmayan ərazilər'''

* {{flagicon|South Ossetia}} — 17 noyabr 2006-cı ildə tanımışdır.<ref name="recognition1" />
* {{flagicon|Transnistria}} — 17 noyabr 2006-cı ildə tanımışdır.<ref name="recognition1" />
* [[Fayl:Flag of Artsakh.svg|frameless|22x22px]] [[Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası]] — 17 noyabr 2006-cı ildə tanımışdır.<ref>{{cite web |script-title=ru:Cтраны, признавшие независимость Республики Абхазия |trans-title=Countries that have recognized the independence of the Republic of Abkhazia |url=http://www.abjasia.org/recognition.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130218144841/http://www.abjasia.org/recognition.html |archive-date=18 February 2013 |access-date=9 August 2012 |work=Embassy of the Republic of Abkhazia in the Bolivarian Republic of Venezuela |language=ru}}</ref>

'''Keçmiş tanıyanlar'''

* {{flagicon|Vanuatu}} [[Vanuatu|—]] 23 may 2011-ci ildə tanımışdır,<ref name="vanuatu">{{cite web |date=7 October 2011 |title=Vanuatu's recognition to the Republic of Abkhazia |url=http://www.governmentofvanuatu.gov.vu/index.php?option=com_content&view=article&id=127:vanuatus-recognition-to-the-republic-of-abkhazia&catid=70:archived-news&Itemid=1 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20131218140303/http://www.governmentofvanuatu.gov.vu/index.php?option=com_content&view=article&id=127:vanuatus-recognition-to-the-republic-of-abkhazia&catid=70:archived-news&Itemid=1 |archive-date=18 December 2013 |access-date=30 October 2012 |publisher=[[Government of Vanuatu]]}}</ref> lakin 20 may 2013-cü ildə tanımasını geri götürdü.<ref>{{Cite web |date=20 May 2013 |title=Georgia Says Vanuatu Has Withdrawn Recognition of Abkhazia |url=https://www.bloomberg.com/news/2013-05-20/georgia-says-vanuatu-has-withdrawn-recognition-of-abkhazia.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20141006203722/http://www.bloomberg.com/news/2013-05-20/georgia-says-vanuatu-has-withdrawn-recognition-of-abkhazia.html |archive-date=6 October 2014 |access-date=5 March 2017 |publisher=[[Bloomberg L.P.|Bloomberg]]}}</ref>
* {{flagicon|Tuvalu}} [[Tuvalu|—]] 18 sentyabr 2011-ci ildə tanımışdır, lakin 31 mart 2014-cü ildə tanımasını geri götürdü.<ref>{{cite web |date=31 March 2014 |title=Statement of the Georgian Foreign Ministry regarding the establishment of diplomatic and consular relations |url=http://www.mfa.gov.ge/index.php?lang_id=ENG&sec_id=59&info_id=17401 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140331144318/http://mfa.gov.ge/index.php?lang_id=ENG&sec_id=59&info_id=17401 |archive-date=31 March 2014 |access-date=31 March 2014 |publisher=Ministry of Foreign Affairs of Georgia |location=Tbilisi}}</ref>

== Coğrafiya və iqlim ==
{{Əsas|Abxaziya coğrafiyası}}
[[Fayl:Agepsta.jpg|thumb|"Kamennyi Stolb, Aibqa silsiləsinin zirvəsindən Agepsta dağının və Turı qorinin (Tur dağlarının) mənzərəsi.", 2014]]
[[Fayl:რიწის_ტბა.jpg|thumb|[[Ritsa gölü]]]]
Abxaziya Gürcüstanın qərb ucunda təxminən 8.665&nbsp;km<sup>2</sup> ərazini əhatə edir.<ref name="EB4" /><ref>{{cite web |last=Cutler |first=David |date=29 April 2008 |title=Factbox – Key facts on Georgia's breakaway Abkhazia |url=http://reliefweb.int/report/georgia/factbox-key-facts-georgias-breakaway-abkhazia |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20161129233638/http://reliefweb.int/report/georgia/factbox-key-facts-georgias-breakaway-abkhazia |archive-date=29 November 2016 |access-date=29 November 2016 |publisher=reliefweb.int |agency=Reuters}}</ref><ref>{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/1358/Abkhazia|title=Abkhazia|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|access-date=7 November 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100602193245/https://www.britannica.com/EBchecked/topic/1358/Abkhazia|archive-date=2 June 2010|url-status=live}}</ref> Şimal və şimal-şərqdə [[Qafqaz dağları]] Abxaziya və Rusiya Federasiyasını ayırır. Şərqdən və cənub-şərqdən Abxaziya Gürcüstanın [[Sameqrelo-Yuxarı Svaneti]] bölgəsi ilə, cənubda və cənub-qərbdə isə [[Qara dəniz]]lə həmsərhəddir.

Abxaziya çox dağlıq şimala doğru uzanan ovalıqlarla coğrafi cəhətdən müxtəlifdir. Böyük Qafqaz dağ silsiləsi regionun şimal sərhədi boyunca uzanır, onun qövsləri – Qaqra, Bzıb və Kodori silsilələri ərazini bir sıra dərin, bol sulu dərələrə bölür. Abxaziyanın ən yüksək zirvələri şimal-şərqdə və şərqdə yerləşir və bir neçəsi dəniz səviyyəsindən 4.000 metrdən yuxarıdır. Abxaziyanın landşaftı sahilyanı meşələrdən və sitrus plantasiyalarından tutmuş regionun şimalındakı daimi qar və buzlaqlara qədər uzanır. Abxaziyanın mürəkkəb topoqrafik quruluşu ərazinin çox hissəsini əhəmiyyətli insan inkişafından xilas etsə də, onun becərilən münbit torpaqları yerli kənd təsərrüfatı sektorunun əsas dayağı olan çay, tütün, şərab və meyvələr istehsal edir.

Abxaziya Qafqaz dağlarından başlayan kiçik çaylarla zəngin əhatəlidir. Bunlardan başlıcaları: [[Kodori çayı|Kodori]], [[Bzıb çayı|Bzıb]], [[Galidzga]] və [[Qumista çayı|Qumista]]. [[Psou (çay)|Psou çayı]] bölgəni Rusiyadan ayırır, [[İnquri çayı|İnquri]] isə Abxaziya ilə Gürcüstan arasında sərhəd rolunu oynayır. Dağlıq Abxaziyada bir neçə periqlasial və krater gölləri var. [[Ritsa gölü]] onlardan ən əhəmiyyətlisidir.
[[Fayl:Ridge_view_from_pitsunda_cape.jpg|left|thumb|[[Pisunda burnu]]]]
Abxaziya Qara dənizə yaxın olduğu və Qafqaz dağlarının qalxanı olduğu üçün bölgənin iqlimi çox mülayimdir. Respublikanın sahilyanı əraziləri subtropik iqlimə malikdir, burada əksər bölgələrdə orta illik temperatur 15&nbsp;°C civarındadır və yanvarın orta temperaturu donmadan yuxarı qalır.<ref name="EB4" /> Həmçinin, Qafqazın küləkli yamaclarında mövqeyinə görə Abxaziya yüksək miqdarda yağıntı alır, baxmayaraq ki, rütubət daha da azalır.<ref name="EB4" /> İllik yağıntı sahil boyu 1200–1400&nbsp;mm ilə daha yüksək dağlıq ərazilərdə 1700–3500&nbsp;mm arasında dəyişir.<ref name="EB4" /> Abxaziya dağlarına xeyli miqdarda qar düşür.

Dünyanın ən dərin mağarası olan [[Veryovkin mağarası]] Abxaziyanın qərbi Qafqaz dağlarında yerləşir. Ən son tədqiqatda (2018-ci ilin martı) bu mağara sisteminin şaquli hündürlüyü onun ən yüksək və ən aşağı tədqiq edilmiş nöqtələri arasında 2.212 metr olaraq ölçüldü.

Aran rayonları əvvəllər [[palıd]], [[fıstıq]] və [[vələs]] ağacları ilə örtülmüşdü və o vaxtdan bəri təmizlənmişdir.<ref name="EB4" /> Ərazisinin 55%-dən çoxu meşəlikdir. Sahilboyu zolaq enliyarpaqlı meşələr, dağ yamacları iynəyarpaqlı meşələr, subalp və alp çəmənləridir. Meşələrində ayı, qaban, vaşaq, maral, dağ keçisi, qırqovul və digər heyvanlar yayılıb.<ref name="ASE">{{Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası|1|26}}</ref>

Abxaziyaya iki əsas giriş var. Cənub girişi [[Zuqdidi]] şəhərindən bir qədər aralıda, [[İnquri çayı|İnquri]] körpüsündədir. Şimal girişi ("Psou") [[Leselidze]] şəhərindədir. Tanınma mübahisəsi ilə bağlı vəziyyətə görə, bir çox xarici hökumətlər öz vətəndaşlarına Abxaziyaya səyahət etməməyi tövsiyə edir.<ref>{{cite web |title=Travel advice by country: Georgia |url=https://www.gov.uk/foreign-travel-advice/georgia |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20161128185700/https://www.gov.uk/foreign-travel-advice/georgia |archive-date=28 November 2016 |access-date=28 November 2016 |work=United Kingdom [[Foreign and Commonwealth Office]]}}{{cite web |title=Passports & International Travel: Country Information: Georgia: Embassy Messages |url=https://travel.state.gov/content/passports/en/country/georgia.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20161203082432/https://travel.state.gov/content/passports/en/country/georgia.html |archive-date=3 December 2016 |access-date=28 November 2016 |work=[[U.S. Department of State]]}}{{cite web |title=Official advice for New Zealanders living and travelling overseas: Georgia |url=https://www.safetravel.govt.nz/georgia |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20161128195115/https://www.safetravel.govt.nz/georgia |archive-date=28 November 2016 |access-date=28 November 2016 |work=New Zealand Government via safetravel.govt.nz}}{{cite web |title=Travel advice: Georgia |url=http://smartraveller.gov.au/Countries/europe/eastern/Pages/georgia.aspx |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20161128041054/http://smartraveller.gov.au/Countries/europe/eastern/Pages/georgia.aspx |archive-date=28 November 2016 |access-date=28 November 2016 |work=[[Australian Government]], Department of Foreign Affairs and Trade via smartraveller.gov.au}}{{cite web |title=Travel advice: Georgia |url=https://www.dfa.ie/travel/travel-advice/a-z-list-of-countries/georgia/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20161128041920/https://www.dfa.ie/travel/travel-advice/a-z-list-of-countries/georgia/ |archive-date=28 November 2016 |access-date=28 November 2016 |work=Irish Government, Department of Foreign Affairs and Trade}}</ref> Prezident Raul Xacimbanın sözlərinə görə, 2015-ci ilin yayında Abxaziyaya minlərlə turist səfər edib.<ref>{{cite web |date=27 August 2015 |script-title=ru:Число туристов в Абхазии побило рекорды советских времен |trans-title=The number of tourists in Abkhazia broke the records of Soviet times |url=http://www.vz.ru/news/2015/8/27/763607.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160411060240/http://www.vz.ru/news/2015/8/27/763607.html |archive-date=11 April 2016 |access-date=22 March 2016 |publisher=vz.ru |language=ru}}</ref>

== Siyasət və hökumət ==

=== Abxaziya Respublikası ===
{{Əsas|Abxaziya Respublikası hökuməti|Abxaziyanın dövlət quruluşu|Abxaziyada seçkilər}}

Abxaziya [[prezident respublikası]]dır və Abxaziyanın ikinci seçilmiş prezidenti [[Sergey Baqapş]] olub. Baqapş [[Abxaziyada prezident seçkiləri (2004)|2004-cü ilin oktyabrında keçirilən prezident seçkilərindən]] sonra hakimiyyətə gəlib. Növbəti seçkilər [[Abxaziyada prezident seçkiləri (2009)|12 dekabr 2009-cu ildə]] keçirildi. Baqapş ümumi səslərin 59,4%-ni alaraq yenidən prezident seçildi.<ref>{{cite news |last=Barry |first=Ellen |date=13 December 2009 |title=President of Abkhazia Re-elected by Wide Margin |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2009/12/14/world/europe/14abkhazia.html |url-status=live |access-date=14 December 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130508202706/http://www.nytimes.com/2009/12/14/world/europe/14abkhazia.html |archive-date=8 May 2013}}</ref> Onun vitse-prezidenti [[Aleksandr Ankvab]] keçmiş prezidentin 29 may 2011-ci ildə ölümündən sonra [[Abxaziyada prezident seçkiləri (2011)|26 avqust 2011-ci ildə seçkilərdə]] qalib gələnə qədər prezident səlahiyyətlərini müvəqqəti icra edən təyin edilmişdir.

Qanunvericilik səlahiyyətləri 35 seçilmiş deputatdan ibarət Xalq Məclisinə məxsusdur. Sonuncu [[Abxaziyada parlament seçkiləri (2017)|parlament seçkiləri]] 2017-ci ilin martında keçirilib. Məclisdə abxazlardan başqa etnosların (ermənilər, ruslar və gürcülər) az təmsil olunduğu iddia edilir.<ref name="Today2" />

1992-1993-cü illər müharibəsindən qalan qaçqınların əksəriyyəti (əsasən etnik gürcülər) geri qayıda bilməyiblər və bununla da siyasi prosesdən kənarda qalıblar.<ref>{{cite book |last=Zarkovic Bookman |first=Milica |title=The Demographic Struggle for Power: The Political Economy of Demographic Engineering in the Modern World |year=1997 |isbn=978-0-7146-4732-6}}</ref>

Abxaziya rəsmiləri öz maraqlarını xaricdə təmsil etmək məsuliyyətini Rusiya Federasiyasına həvalə etdiklərini bəyan ediblər.<ref>{{cite news |last=Halpin |first=Tony |date=30 August 2008 |title=Kremlin announces that South Ossetia will join "one united Russian state" |work=[[The Times|Times Online]] |location=London |url=http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/europe/article4635843.ece |url-status=live |access-date=3 September 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080903215639/http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/europe/article4635843.ece |archive-date=3 September 2008}}</ref>

[[Boulder Kolorado Universiteti]]nin 2010-cu ildə dərc etdiyi araşdırmaya görə, Abxaziya əhalisinin böyük əksəriyyəti müstəqilliyi, daha az hissəsi isə Rusiya Federasiyasına qoşulmağın tərəfdarıdır. Gürcüstanla birləşməyə dəstək isə çox aşağıdır.<ref>{{cite news |author=Gerard Toal |date=20 March 2014 |title=How people in South Ossetia, Abkhazia and Transnistria feel about annexation by Russia |newspaper=The Washington Post |url=https://www.washingtonpost.com/blogs/monkey-cage/wp/2014/03/20/how-people-in-south-ossetia-abkhazia-and-transnistria-feel-about-annexation-by-russia/ |url-status=live |access-date=23 August 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150701044838/http://www.washingtonpost.com/blogs/monkey-cage/wp/2014/03/20/how-people-in-south-ossetia-abkhazia-and-transnistria-feel-about-annexation-by-russia/ |archive-date=1 July 2015}}</ref> Etnik gürcülər arasında belə təxminən 50%-i Abxaziyanın müstəqil dövlət olaraq qalmasına üstünlük verir və onların 20%-dən azı Gürcüstana qayıtmağın zəruri olduğuna inanır, çünki onların əksəriyyəti mövcud vəziyyətə uyğunlaşıb. Etnik abxazlar arasında Gürcüstanla birləşməyə açıq dəstək 1% civarındadır; oxşar rəqəmə etnik ruslar və ermənilər arasında da rast gəlmək olar.<ref>University of Colorado-Boulder, [http://www.colorado.edu/ibs/pec/johno/pub/InsideAbkhazia.pdf Inside Abkhazia: A Survey of Attitudes in a De Facto State] {{Wayback|url=http://www.colorado.edu/ibs/pec/johno/pub/InsideAbkhazia.pdf |date=20140808045646 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140808045646/http://www.colorado.edu/ibs/pec/johno/pub/InsideAbkhazia.pdf|date=8 August 2014}}, p. 38</ref>

=== Abxaziya Muxtar Respublikası ===
{{Əsas|Abxaziya Muxtar Respublikası}}
[[Fayl:Government_of_Abkhazia.svg|thumb|[[Abxaziya Muxtar Respublikası]]nın loqosu]]
Abxaziya Muxtar Respublikası hökuməti Gürcüstanın Abxaziyanın qanuni hökuməti kimi tanıdığı sürgündəki hökumətdir. Bu hökumət həmçinin Abxaziyadakı müharibə və ondan sonra baş verən etnik təmizləmədən sonra Abxaziyanı tərk etməyə məcbur olmuş 250.000 məcburi köçkünün işlərinə də qismən cavabdehdir.<ref>Birgitte Refslund Sørensen, Marc Vincent (2001), ''Caught Between Borders: Response Strategies of the Internally Displaced'', pp. 234–5. Pluto Press, {{ISBN|978-0-7453-1818-9}}.</ref><ref>On Ruins of Empire: Ethnicity and Nationalism in the Former Soviet Union Georgiy I. Mirsky, p. 72.</ref> Hökumətin hazırkı rəhbəri [[Vaxtanq Kolbaya]]dır.

[[Abxaziyada müharibə (1992–1993)|Abxaziyada müharibə]] zamanı Abxaziya separatçı qüvvələri regionun paytaxtı [[Suxumi]]yə nəzarəti ələ keçirdikdən və Gürcüstanın paytaxtına köçdükdən sonra Abxaziya Muxtar Respublikası hökuməti (o vaxtkı "Abxaziya Nazirlər Şurası"nın gürcü fraksiyası) Abxaziyanı tərk edib [[Tbilisi]]də 13 ilə yaxın sürgündə olan Abxaziya hökuməti kimi fəaliyyət göstərmişdir.  Bu dövrdə [[Tamaz Nadareşvili]]nin başçılıq etdiyi mühacirətdə olan Abxaziya hökuməti Abxaziya probleminə qarşı sərt mövqeyi ilə tanınırdı və tez-tez münaqişənin həllinin yalnız Gürcüstanın separatizmə hərbi reaksiyası ilə əldə oluna biləcəyi barədə fikirlərini səsləndirirdi.<ref>{{cite web |title=The speech by Tamaz Nadareishvili, chairman of the Supreme Council of the Abkhazian Autonomous Republic, delivered at the session of Georgian Parliament |url=http://www.parliament.ge/GENERAL/HotPoints/ABKHAZIA/nadarei.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20020310105503/http://www.parliament.ge/GENERAL/HotPoints/ABKHAZIA/nadarei.html |archive-date=2002-03-10 |quote=We see no perspective in arranging of Abkhazian conflict by political and peaceful means.}}</ref> Daha sonra Nadareşvilinin administrasiyası bəzi daxili mübahisələrə qarışdı və Abxaziya ilə bağlı sülh danışıqlarında Gürcüstan Prezidenti [[Mixeil Saakaşvili]] tərəfindən yeni sədr [[İrakli Alasaniya]] təyin olunana qədər Abxaziyanın siyasətində fəal iştirak etməmişdi.

=== İnzibati quruluşu ===
{{Əsas|Abxaziyanın inzibati bölgüsü}}
[[Fayl:Abkhazia_districts_map_numbered.svg|thumb|1) [[Qaqra rayonu|Qaqra]] 2) [[Qudauta rayonu|Qudauta]] 3) [[Suxumi rayonu|Suxumi]] 4) [[Gulrıpş rayonu|Gulrıpş]] 5) [[Oçamçira rayonu|Oçamçira]] 6) [[Tkvarçeli rayonu|Tkvarçeli]] 7) [[Qali rayonu|Qali]]]]
Abxaziya Respublikası əsas şəhərlərinin adları ilə adlandırılan yeddi [[rayon]]a bölünür: [[Qaqra rayonu|Qaqra]], [[Qudauta rayonu|Qudauta]], [[Suxumi rayonu|Suxumi]], [[Oçamçira rayonu|Oçamçira]], [[Gulrıpş rayonu|Gulrıpş]], [[Tkvarçeli rayonu|Tkvarçeli]] və [[Qali rayonu|Qali]]. 1995-ci ildə Oçamçira və Qali rayonlarının bir hissəsindən yaradılmış Tkvarçeli rayonu istisna olmaqla, bu rayonlar Sovet İttifaqının dağılmasından bəri əsasən dəyişməz olaraq qalır.<ref>{{cite book |last1=Bringa |first1=Tone |title=Eurasian Borderlands: Spatializing Borders in the Aftermath of State Collapse |last2=Toje |first2=Hege |date=2016 |publisher=Springer |isbn=9781137583093 |page=112}}</ref>

Rayon məclislərinə seçilənlər arasından rayon başçılarını respublikanın prezidenti təyin edir. Seçkili kənd məclisləri də var ki, onların başçıları rayon başçıları tərəfindən təyin edilir.<ref name="Today3" />

== Ordu ==
{{Əsas|Abxaziya Silahlı Qüvvələri|Abxaziya Hava Qüvvələri}}

Abxaziya Silahlı Qüvvələri Abxaziya Respublikasının ordusudur. Abxaziya silahlı qüvvələrinin əsasını 1992-ci ilin əvvəlində yaradılmış etnik abxaz Milli Qvardiyası təşkil edir. Onların silahlarının əksəriyyəti Qudautadakı keçmiş Rusiya hava-desant diviziyasının bazasından gəlir.<ref name="Chervonnaia">Chervonnaia, Svetlana Mikhailovna. Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia and the Russian Shadow. Gothic Image Publications, 1994</ref><ref name="WhiteBookOfAbkhazia">''White Book of Abkhazia. 1992–1993 Documents, Materials, Evidences''. Moscow, 1993.</ref> Abxaziya ordusu ilk növbədə quru qoşunlarıdır, lakin kiçik dəniz və hava birləşmələri daxildir. Rusiya Abxaziyadakı [[:en: 7th Military Base|7-ci hərbi bazanın]] tərkibində öz hərbi hissələrini yerləşdirir.<ref>{{cite web |title=Russland legitimiert Beziehungen zu Abchasien und Südossetien |url=http://de.rian.ru/postsowjetischen/20081030/118035800.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110716054404/http://de.rian.ru/postsowjetischen/20081030/118035800.html |archive-date=16 July 2011 |access-date=22 June 2010 |publisher=De.rian.ru}}</ref> Bu bölmələrin Rusiyanın [[:en:49th Combined Arms Army|49-cu Ordusuna]] tabe olduğu və həm quru elementləri, həm də hava hücumundan müdafiə vasitələrinin olduğu bildirilir.<ref>{{Cite web |title=Russian Military Forces: Interactive Map |url=https://www.gfsis.org/maps/view/russian-military-forces |access-date=2023-06-23 |archive-date=2022-02-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220215151446/https://www.gfsis.org/maps/view/russian-military-forces |url-status=live }}</ref>

Abxaziya Silahlı Qüvvələri aşağıdakılardan ibarətdir:

* Təxminən 5.000 daimi qüvvəyə malik Abxaziya Quru Qoşunları, lakin ehtiyatda olan və yarımhərbiləşdirilmiş heyətlə hərbi münaqişə zamanı bu say 50.000-ə qədər artırıla bilər. 
* [[Suxumi]], [[Oçamçira]] və [[Pisunda]]da yerləşən üç diviziyadan ibarət Abxaziya Donanması, lakin Rusiya sahil mühafizəsi onların sularında patrul edir.
* Bir neçə döyüş təyyarəsi və helikopterdən ibarət kiçik bir bölmə olan [[Abxaziya Hava Qüvvələri]].

== İqtisadiyyat ==
{{Əsas|Abxaziya iqtisadiyyatı}}
[[Fayl:2014_Gagra,_Plaża_(17).jpg|thumb|Qaqra çimərliyi, may 2014-cü il]]
2014-cü ilin noyabrında dərc edilmiş ikitərəfli sazişdə qeyd olunduğu kimi, Abxaziya iqtisadiyyatı Rusiya ilə inteqrasiya olunub. Ölkə pul vahidi kimi [[Rusiya rublu]]ndan istifadə edir və iki ölkə ümumi iqtisadi və [[Avrasiya Gömrük İttifaqı|gömrük ittifaqını]] bölüşür.<ref>{{cite news |author=<!--Staff writer(s); no by-line.--> |date=2014-11-25 |title=Putin Sparks Georgia Fury With 'Annexation' Deal in Abkhazia |work=[[Outlook (Indian magazine)]] |location=New Delhi |url=https://www.outlookindia.com/newswire/story/putin-sparks-georgia-fury-with-annexation-deal-in-abkhazia/869407 |access-date=2020-09-10 |archive-date=2021-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210303074810/https://www.outlookindia.com/newswire/story/putin-sparks-georgia-fury-with-annexation-deal-in-abkhazia/869407 |url-status=live }}</ref> [[Rusiya-Gürcüstan müharibəsi (2008)|2008-ci il Cənubi Osetiya müharibəsindən]] və Rusiyanın Abxaziyanın müstəqilliyini tanımasından sonra Abxaziya cüzi iqtisadi yüksəliş yaşadı. Abxaziyanın dövlət büdcəsinin təxminən yarısı Rusiyanın yardım pulları hesabına maliyyələşir.<ref>{{cite news |author=Nikolaus von Twickel |date=26 August 2011 |title=No Clear Frontrunner as Abkhazia Goes to Poll |work=The Moscow Times |url=http://www.themoscowtimes.com/news/article/no-clear-frontrunner-as-abkhazia-goes-to-poll/442702.html |url-status=live |access-date=26 August 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111221151310/http://www.themoscowtimes.com/news/article/no-clear-frontrunner-as-abkhazia-goes-to-poll/442702.html |archive-date=21 December 2011}}</ref>

Turizm əsas sənayedir və Abxaziya hakimiyyətinin məlumatına görə, 2007-ci ildə Abxaziyaya təxminən bir milyon turist (əsasən Rusiyadan) gəlib.<ref>[[Kommersant]]-Dengi, [http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1020594 Тяжелая экономическая независимость] {{Wayback|url=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1020594 |date=20080913001619 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080913001619/http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1020594|date=13 September 2008}} (''Hard Economical Independence''), 8 September 2008 {{Lang|ru}}</ref> Abxaziya şərab və meyvələr, xüsusilə [[naringi]] və [[fındıq]] ixrac edir.<ref>{{cite journal|title=Безграничная Абхазия Что получила республика от российского признания|url=https://www.kommersant.ru/doc/2553872|journal=Коммерсантъ|access-date=24 January 2021|language=ru|date=2014-09-08|archive-date=2022-07-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20220729233457/https://www.kommersant.ru/doc/2553872|url-status=live}}</ref> Elektrik enerjisi əsasən Abxaziya və Gürcüstan arasında İnquri çayı üzərində yerləşən və hər iki tərəf tərəfindən birgə idarə olunan [[İnquri Su Elektrik Stansiyası|İnquri su elektrik stansiyası]] tərəfindən təmin edilir.<ref>{{cite news |last=Khashig |first=Inal |date=4 December 2020 |title=Op-ed: Abkhazia will have to transfer its power system to Russia or live without electricity |work=JAMnews |url=https://jam-news.net/abkhazia-will-transfer-the-power-system-to-russia-to-save-itself-from-the-energy-crisis-news-mining-non-payment/ |access-date=6 December 2020}}</ref>

2012-ci ilin birinci yarısında Abxaziyanın əsas ticarət tərəfdaşları Rusiya (64%) və Türkiyə (18%) olub.<ref name="apress6859">{{cite news |date=27 July 2012 |script-title=ru:Основными торговыми партнерами Абхазии продолжают оставаться Россия и Турция |language=ru |trans-title=Russia and Turkey continue to be Abkhazia's main trade partners |website=Apsnypress.info |url=http://apsnypress.info/news/6859.html |url-status=dead |access-date=28 July 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140202183029/http://apsnypress.info/news/6859.html |archive-date=2 February 2014}}</ref> 1996-cı ildə MDB-nin Abxaziyaya qarşı tətbiq etdiyi iqtisadi sanksiyalar hələ də formal olaraq qüvvədədir, lakin Rusiya 2008-ci il martın 6-da "Abxaziya xalqı üçün köhnəlmiş, regionun sosial-iqtisadi inkişafına mane olan və əsassız çətinliklərə səbəb olan sanksiyalar" elan edərək, artıq bu sanksiyalarda iştirak etməyəcəyini elan etdi.<ref>{{cite news |last=Alexandrova |first=Lyudmila |date=9 April 2008 |title=Russia expands economic ties with Abkhazia, Georgia angry, CIS idle |newspaper=[[Itar-Tass]] |url=http://www.itar-tass.com/eng/level2.html?NewsID=12565744 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080510143133/http://www.itar-tass.com/eng/level2.html?NewsID=12565744 |archive-date=10 May 2008}}</ref> Rusiya digər MDB üzvlərini də oxşar addımlar atmağa çağırdı, lakin Tbilisinin etirazları və digər MDB ölkələrinin dəstəyinin olmaması ilə qarşılaşdı.

Ərazinin mübahisəli statusuna və onun zədələnmiş infrastrukturuna baxmayaraq, 2008-ci ildə Rusiyanın Abxaziyanın müstəqilliyini tanımasından sonra Abxaziyada turizm rus turistlərin gəlişi ilə artıb. 2009-cu ildə Abxaziyaya gələn rusiyalı turistlərin sayı 20% artıb və onların ümumi sayı 1 milyona çatıb.<ref>{{cite web |title=Кавказский Узел – В 2009 году туристический поток в Абхазии увеличился на 20% |url=http://abkhasia.kavkaz-uzel.ru/articles/165554/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150122053801/http://abkhasia.kavkaz-uzel.ru/articles/165554/ |archive-date=22 January 2015 |access-date=22 January 2015 |work=Кавказский Узел}}</ref><ref>{{cite web |title=Кавказский Узел – В 2009 году Абхазию посетило около миллиона туристов |url=http://chechnya.kavkaz-uzel.ru/articles/164334/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150122072059/http://chechnya.kavkaz-uzel.ru/articles/164334/ |archive-date=22 January 2015 |access-date=22 January 2015 |work=Кавказский Узел}}</ref> Turist bumundan sonra bir çox rus biznesi Abxaziyanın turizm infrastrukturuna pul yatırmağa başladı. 2014-cü ildə ölkənin əsas magistral yolunun yenidən qurulması ilə birlikdə Qaqrada bir çox zədələnmiş otellər ya bərpa olundu, ya da söküldü. 2014-cü ildə Abxaziyaya 1,16 milyon rusiyalı turist gəlib.

== Demoqrafika ==
{{Əsas|Abxaziya əhalisi}}

2011-ci ildəki son siyahıyaalmaya görə, Abxaziyanın 240.705 nəfər əhalisi var.<ref name="apsnycensus">{{cite news |date=28 December 2011 |script-title=ru:Численность населения Абхазии составляет 240 705 человек |language=ru |trans-title=The population of Abkhazia is 240,705 people |website=Apsnypress.info |url=http://apsnypress.info/news/5084.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120209185131/http://apsnypress.info/news/5084.html |archive-date=9 February 2012}}</ref> Gürcüstan Statistika İdarəsi Abxaziyanın əhalisini 2003-cü ildə təqribən 179.000, 2005-ci ildə isə 178.000 nəfər hesablamışdı.<ref name="yb2005">''Statistical Yearbook of Georgia 2005'': Population, Table 2.1, p. 33, Department for Statistics, Tbilisi (2005)</ref>

=== Etnik mənsubiyyət ===
Abxaziyanın etnik tərkibi [[gürcü-abxaz münaqişəsi]]ndə mərkəzi rol oynayıb və eyni dərəcədə mübahisəlidir. Abxaziyanın demoqrafik quruluşu [[Abxaziyada müharibə (1992–1993)|1992-1993-cü illərdə Gürcüstanla müharibədən]] çox güclü təsirləndi, bu müharibədə respublika əhalisinin yarıdan çoxunun qovulması və qaçması ilə nəticələndi.<ref name="censuses22" /> Hazırda Abxaziyanın əhalisini əsasən etnik [[abxazlar]] (2011-ci il siyahıyaalmasına görə 50,7%), [[ruslar]], [[ermənilər]], [[gürcülər]] (əsasən [[meqrellər]]) və [[yunanlar]] təşkil edir.<ref name="apsnycensus2" /> Digər etnik qruplara [[ukraynalılar]], [[belaruslar]], [[osetinlər]], [[tatarlar]], [[türklər]] və [[qaraçılar]] daxildir.<ref name="Gogia2011">{{cite book |last=Gogia |first=Giorgi |url=https://www.hrw.org/sites/default/files/reports/georgia0711LR.pdf |title=Georgia/Abkhazia: Living in Limbo – The Rights of Ethnic Georgian Returnees to the Gali District of Abkhazia |publisher=Human Rights Watch |year=2011 |isbn=978-1-56432-790-1 |location=New York, NY |page=9 |access-date=29 November 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171017202339/https://www.hrw.org/sites/default/files/reports/georgia0711LR.pdf |archive-date=17 October 2017 |url-status=live}}</ref>

Yunanlar 1920-ci illərin əvvəllərində (50.000) ərazidə əhəmiyyətli bir azlıq təşkil edirdilər və 1945-ci ilə — Mərkəzi Asiyaya deportasiya edilənə qədər əsas etnik komponent olaraq qaldılar.<ref>{{Cite web |date=18 December 2008 |title=ΕΕΚ |url=http://www.eek.gr/default.asp?pid=6&id=579 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081218130517/http://www.eek.gr/default.asp?pid=6&id=579 |archive-date=18 December 2008 |access-date=15 April 2016}}</ref> SSRİ dövründə rus, erməni və gürcü əhalisi, xüsusən [[İosif Stalin]] və [[Lavrenti Beriya]]nın hakimiyyəti dövründə genişmiqyaslı məcburi miqrasiya səbəbindən abxaz əhalisindən daha sürətlə artdı.<ref name="jrl2">{{cite journal|url=http://www.cdi.org/russia/johnson/8226.cfm|editor-first=Stephen D.|editor-last=Shenfield|title=Special Issue; The Georgian-Abkhaz Conflict: Past, Present, Future|journal=JRL Research & Analytical Supplement ~ JRL 8226|publisher=Cdi.org|date=May 2004|issue=24|access-date=22 June 2010|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20100706111108/http://www.cdi.org/russia/johnson/8226.cfm|archive-date=6 July 2010}}</ref> Çoxlu sayda rus Abxaziyaya köçdü.

1989-cu il siyahıyaalınması zamanı Abxaziyanın gürcü əhalisi əhalinin təxminən 45,7%-ni təşkil edərək 239.872 nəfər, erməni əhalisi isə 77.000 nəfər idi.<ref name="censuses22" /><ref name="Numbers2011">{{cite web |date=2011 |title=Abkhazia in numbers 2011 |url=https://1drv.ms/b/s!AklmesgT05Ojg1dboN8APR-WneLo |access-date=22 June 2016}} {{Dead link|date=June 2020|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}</ref> 1992-1993-cü illər müharibəsindən qaçan insanlar səbəbiylə [[Abxaziyada gürcülərə qarşı etnik təmizləmə|etnik təmizləmə]] və köçkünlük nəticəsində gürcü əhalisinin çox hissəsi və bir qədər də rus və erməni əhalisi xeyli azaldı.<ref name="britannica2">"Abkhazia." Encyclopædia Britannica. 2008. [https://www.britannica.com/EBchecked/topic/1358/Abkhazia Encyclopædia Britannica Online] {{Wayback|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/1358/Abkhazia |date=20100602193245 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080910230908/https://www.britannica.com/EBchecked/topic/1358/Abkhazia|date=10 September 2008}} 9 September 2008.</ref> 2003-cü ildə ermənilər Abxaziyada 44.869 nəfər olmaqla ikinci ən böyük azlıq qrupunu təşkil edirdilər.<ref name="censuses22" /> 2011-ci ilin siyahıyaalınması zamanı gürcülər 46.455 nəfərlə ikinci ən böyük azlıq qrupunu təşkil edirdilər.<ref name="Numbers2011" /> Rəsmi rəqəmlərə baxmayaraq, qeyri-rəsmi hesablamalar hesab edir ki, abxaz və erməni icmalarının sayı təxminən bərabərdir.<ref name="oD">{{Cite web |author=Islam Tekushev |date=5 January 2016 |title=An unlikely home |url=https://www.opendemocracy.net/od-russia/islam-tekushev/unlikely-home |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160920130336/https://www.opendemocracy.net/od-russia/islam-tekushev/unlikely-home |archive-date=20 September 2016 |access-date=22 August 2016 |publisher=[[openDemocracy]]}}</ref>

Abxaziya [[Suriyada vətəndaş müharibəsi|Suriya vətəndaş müharibəsinin]] ardınca abxaz, [[Abazinlər|abazin]] və [[Adıqlar|çərkəz]] mənşəli bir neçə yüz suriyalıya qaçqın statusu verdi.<ref name="oD" /> Artan erməni icması qarşısında bu addım öz ərazisində tez-tez azlıq təşkil edən hakim abxazların demoqrafik tarazlığı titul millətinin xeyrinə dəyişmək istəyi ilə əlaqələndirilir.<ref name="oD" />

=== Diaspora ===
''[[Çərkəz soyqırımı|Mühacirun]]'' kimi tanınan minlərlə abxaz XIX əsrin ortalarında [[Rusiya imperiyası|Rusiyanın]] Qafqazı işğalına müqavimət göstərərək [[Osmanlı imperiyası]]na sürgün edilib. Bu gün Türkiyə dünyanın ən böyük abxaz diaspora icmasına ev sahibliyi edir. Ölçü təxminləri dəyişir — diaspor liderləri 1 milyon insan deyirlər; abxazların hesablamalarına görə isə say 150.000 ilə 500.000 arasında dəyişir.<ref>[http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav030909b.shtml Abkhazia's Diaspora: Dreaming of Home] {{Wayback|url=http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav030909b.shtml |date=20171201232708 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171017195434/http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav030909b.shtml|date=17 October 2017}}. Eurasianet.org (8 March 2009). Retrieved on 30 May 2011.</ref><ref>[http://www.hurriyetdailynews.com/n.php?n=circassians-demand-rights-2011-04-18 Circassians in Turkey rally for their rights] {{Wayback|url=http://www.hurriyetdailynews.com/n.php?n=circassians-demand-rights-2011-04-18 |date=20111014073254 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111014073254/http://www.hurriyetdailynews.com/n.php?n=circassians-demand-rights-2011-04-18|date=14 October 2011}}. Hurriyetdailynews.com. Retrieved on 30 May 2011.</ref>

=== Din ===
{{bar box|float=right|title=Abxaziyada din (2003)<ref name=portal-credo/>|left1=Din|right1=Faiz|bars={{bar percent|[[Xristianlıq]]|DodgerBlue|60}}
{{bar percent|[[İslam]]|LimeGreen|16}}
{{bar percent|[[Abxaz neopaqanizmi|Abxaz yerli dini]]|Red|8}}
{{bar percent|Digər dinlər|DarkKhaki|2}}
{{bar percent|[[Dinsizlik]] və ya [[ateizm]]|Silver|8}}
{{bar percent|Qeyri-müəyyən|DarkGray|6}}}}{{Əsas|Abxaziyada din}}
[[Fayl:2014_Nowy_Aton,_Widok_ze_szczytu_Góry_Iwerskiej_(02).jpg|thumb|Abxaziyada yerləşən [[Yeni Afon]] monastrı]]
Abxaziya sakinlərinin əksəriyyəti [[xristian]]dır ([[Şərqi Ortodoks Kilsəsi|şərqi ortodoks]] və [[Erməni Həvari kilsəsi|erməni həvari]]), əhəmiyyətli azlıq isə [[Sünnilər|sünni müsəlmandır]].<ref>{{cite book |last=Hewitt |first=George |url=https://archive.org/details/abkhazianshandbo00geor/page/205 |title=The Abkhazians: a handbook |publisher=Palgrave Macmillan |year=1998 |isbn=978-0-312-21975-8 |page=[https://archive.org/details/abkhazianshandbo00geor/page/205 205]}}</ref> Abxazların [[Abxaz neopaqanizmi|yerli dini]] son onilliklərdə güclü dirçəliş keçirdi.<ref>{{cite web |date=30 March 2010 |title=Russia: Other Points of View: ABKHAZIA versus GEORGIA: Implications for U.S. Policy toward Russia |url=http://www.russiaotherpointsofview.com/2010/03/abkhazia.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20140223093635/http://www.russiaotherpointsofview.com/2010/03/abkhazia.html |archive-date=23 February 2014 |access-date=25 March 2013 |publisher=Russiaotherpointsofview.com}}</ref> [[İudaizm]]in, [[Yehovanın Şahidləri]]nin və [[yeni dini hərəkatlar]]ın tərəfdarları çox azdır.<ref name="portal-credo">[http://www.portal-credo.ru/site/print.php?act=fresh&id=188 Александр Крылов. ЕДИНАЯ ВЕРА АБХАЗСКИХ "ХРИСТИАН" И "МУСУЛЬМАН". Особенности религиозного сознания в современной Абхазии] {{Wayback|url=http://www.portal-credo.ru/site/print.php?act=fresh&id=188 |date=20170827182302 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927200524/http://www.portal-credo.ru/site/print.php?act=fresh&id=188|date=27 September 2007}}. Portal-credo.ru (17 March 2004). Retrieved on 30 May 2011.</ref> Yehovanın Şahidləri təşkilatı 1995-ci ildən rəsmi olaraq qadağan edilib, baxmayaraq ki, fərman hazırda icra olunmur.<ref name="state">[https://2001-2009.state.gov/g/drl/rls/irf/2005/51553.htm Georgia: International Religious Freedom Report 2005.] {{Wayback|url=https://2001-2009.state.gov/g/drl/rls/irf/2005/51553.htm |date=20191210142351 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191210142351/https://2001-2009.state.gov/g/drl/rls/irf/2005/51553.htm|date=10 December 2019}} The United States [[Department of State]]. Retrieved 24 May 2007.</ref>

Həm Abxaziya, həm də Gürcüstan konstitusiyalarına görə, bütün dinlərin tərəfdarları qanun qarşısında bərabər hüquqlara malikdirlər.<ref>{{cite web |date=26 November 1994 |script-title=ru:Конституция Республики Абхазия: Глава 2 Права и свободы человека и Гражданина: Статья 12 |trans-title=Constitution of the Republic of Abkhazia: Chapter 2 Rights and freedoms of the person and citizen: Article 12 |url=http://dp.abhazia.com/konstitut.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928011511/http://dp.abhazia.com/konstitut.html |archive-date=28 September 2007 |publisher=dp.abhazia.com |language=ru}}</ref>

2003-cü ildə keçirilən sorğuya əsasən, respondentlərin 60%-i özünü xristian, 16%-i müsəlman, 8%-i ateist və ya dinsiz, 8%-i ənənəvi abxaz dininin nümayəndəsi və ya bütpərəst, 2%-i digər dinlərin davamçısı və 6%-i qərarsız olaraq bildirmişdir.<ref name="portal-credo" />

=== Dil ===
Abxaziya Konstitusiyasının 6-cı maddəsində deyilir:<blockquote>Abxaziya Respublikasının rəsmi dili abxaz dilidir. Rus dili abxaz dili ilə bərabər dövlət və digər qurumların dili kimi tanınır. Dövlət Abxaziyada yaşayan bütün etnik qrupların ana dilindən sərbəst istifadə etmək hüququna təminat verir.<ref>{{cite web |title=Constitution of Abkhazia |url=https://en.wikisource.org/wiki/Constitution_of_Abkhazia#Article_6 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171017014008/https://en.wikisource.org/wiki/Constitution_of_Abkhazia#Article_6 |archive-date=17 October 2017 |access-date=25 July 2017 |website=Wikisource}}</ref></blockquote>Abxaziyada danışılan dillər [[Abxaz dili|abxaz]], [[Rus dili|rus]], [[Meqrel dili|meqrel]], [[Svan dili|svan]], [[Erməni dili|erməni]] və [[Yunan dili|yunan]] dilləridir.<ref>{{cite web |title=Nation Profile; Abkhazia |url=http://www.nationalia.info/profile/1/abkhazia |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171016223549/https://www.nationalia.info/profile/1/abkhazia |archive-date=16 October 2017 |access-date=25 July 2017 |website=Nationalia |publisher=Ceimen: Centre Internationale Escarré per a les Minories Étniques i les Nacions}}</ref> Muxtar Respublika 2007-ci ildə abxaz dilini Abxaziyanın yeganə dövlət dili kimi müəyyən edən qanun qəbul edib.<ref name="OBC transeuropa">{{cite news |last1=Comai |first1=Giorgio |date=11 June 2012 |title=In Abkhazia, worried about the language law |publisher=Osservatorio Balcani e Caucaso Transeuropa |url=https://www.balcanicaucaso.org/eng/Areas/Abkhazia/In-Abkhazia-worried-about-the-language-law-124824 |url-status=live |access-date=25 July 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171016223546/https://www.balcanicaucaso.org/eng/Areas/Abkhazia/In-Abkhazia-worried-about-the-language-law-124824 |archive-date=16 October 2017}}</ref> Beləliklə, abxaz dili qanunvericilik və icra şurası müzakirələri üçün tələb olunan dildir (rus dilindən və rus dilinə tərcümə ilə) və bütün jurnal və qəzetlərin mətninin ən azı yarısı abxaz dilində olmalıdır.<ref name="OBC transeuropa" />

Abxaz dilinin rəsmi statusuna baxmayaraq, Abxaziya daxilində digər dillərin, xüsusən də rus dilinin üstünlüyü o qədər böyükdür ki, hələ 2004-cü ildə ekspertlər onu "[[Dillərin yaşaması dərəcəsi|təhlükə altında olan dil]]" adlandırmışdılar.<ref name="Hewitt">{{Citation|last=Hewitt|first=George|contribution=State and Language|title=Abkhazia in the Context of Contemporary International Relations|date=29 June – 1 July 2004|location=[[Pitsunda]], The Republic of Abkhazia|contribution-url=https://aheku.net/articles/english/abkhazia/1288?pg=1|access-date=23 June 2023|archive-date=5 February 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230205052844/https://aheku.net/articles/english/abkhazia/1288?pg=1|url-status=live}}</ref> Sovet dövründə abxaz məktəblərində dilin tədrisinə başlanılırdı, ancaq tələb olunan təhsilin əksəriyyəti üçün rus dilinə keçilirdi.<ref name="Hewitt" /> Respublika hökuməti yalnız abxazlara məxsus ibtidai təhsil yaratmağa çalışır, lakin imkanların və tədris materiallarının olmaması səbəbindən məhdud uğur əldə edilmişdir.<ref name="OBC transeuropa" /> Hətta respublikanın gürcü dilli bölgələrində belə, həmin dildə təhsilin başa çatması müəllimlərin abxaz dilində tədris əvəzinə rusdilli materiallara keçməsi ilə nəticələnib.<ref>{{cite web |last1=Mateu |first1=Sandra Veloy |date=16 September 2016 |title=Language policy in Abkhazia: promoting Abkhazian or forgetting Georgian? |url=http://www.nationalia.info/new/10844/language-policy-in-abkhazia-promoting-abkhazian-or-forgetting-georgian |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170925132001/https://www.nationalia.info/new/10844/language-policy-in-abkhazia-promoting-abkhazian-or-forgetting-georgian |archive-date=25 September 2017 |access-date=25 July 2017 |website=Nationalia}}</ref>

=== Təhsil ===
XIX əsrə qədər Abxaziya gəncləri adətən təhsillərini əsasən dini məktəblərdə (müsəlmanlar mədrəsələrdə və xristianlar seminariyalarda) alırdılar, baxmayaraq ki, imkanlı ailələrdən olan uşaqların az bir hissəsi təhsil üçün xarici ölkələrə getmək imkanına malik idi. Abxaziyada ilk müasir təhsil müəssisələri (həm məktəblər, həm də kolleclər) XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində yaradılmış və XX əsrin ikinci yarısına qədər sürətlə inkişaf etmişdir. XX əsrin ortalarında Suxumi Abxaziyada böyük təhsil müəssisələrinin (həm ali təhsil müəssisələri, həm də texniki peşə təhsili və təlimi (TKT) kollecləri) və ən böyük tələbə icmasının evinə çevrilmişdi. Məsələn, kollec tələbələrinin sayı 1920-ci illərdə bir neçə onlarla idi, 1980-ci illərdə bir neçə minə çatdı.

Rəsmi statistik məlumatlara görə, Abxaziyada əsasən paytaxtda gənclərə təhsil və peşə hazırlığı verən 12 texniki peşə təhsili kollecləri (2019-cu ilə qədər) var, baxmayaraq ki, bütün əsas rayon mərkəzlərində bir neçə kollec var.<ref name=":1">{{Cite web |title=Государственный комитет Республики Абхазия по статистике |url=https://ugsra.org/ofitsialnaya-statistika.php?ELEMENT_ID=409 |website=ugsra.org |access-date=2023-06-24 |archive-date=2020-08-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200806133545/https://ugsra.org/ofitsialnaya-statistika.php?ELEMENT_ID=409 |url-status=live }}</ref> Müstəqil beynəlxalq qiymətləndirmələr göstərir ki, bu kolleclərdə hər il 1000 ilə 1300 arasında gənc (16-29 yaş arası) 20-yə yaxın müxtəlif ixtisas üzrə təhsil alır. Ən böyük kolleclər aşağıdakılardır:

* [[Abxaziya Dövlət Universiteti]] (1979) — 3300-ə yaxın tələbəyə təhsil verən 8 fakültədə təşkil edilmiş 42 şöbədən ibarət öz kampusu var.<ref name=":1" />
* Abxaziya Multisənaye Kolleci (1959) (1959-cu ildən 1999-cu ilə qədər Suxumi Ticarət və Kulinariya Məktəbi)
* Suxumi Dövlət Kolleci (1904) (1904-cü ildən 1921-ci ilə qədər Suxumi realnı məktəbi; 1921-ci ildən 1999-cu ilə qədər Suxumi Sənaye Texniki Məktəbi)
* Suxumi İncəsənət Kolleci (1935)
* Suxumi Tibb Kolleci (1931)

== Mədəniyyət ==
{{Əsas|Abxaziya mədəniyyəti}}
Abxazların şərəf kodu olan apsuara qonaqpərvərlik mövzusunda çox sərtdir. Onun prinsiplərindən biri qonaqlar ev sahibinə qarşı cinayət törətmiş olsalar belə, onlara hörmət etməkdir.<ref name="Olympics2" />

Yazılı abxaz ədəbiyyatı nisbətən yaxınlarda, XX əsrin əvvəllərində meydana çıxıb. Buna baxmayaraq, abxazlar digər Qafqaz xalqları ilə mifik qəhrəmanlar haqqında nağıl silsiləsi olan [[Nart dastanı|Nart dastanlarını]] bölüşürlər. [[Abxaz əlifbası]] 19-cu əsrdə yaradılmışdır. Abxaziyada [[Dmitri Qulia]]nın redaktorluğu ilə ''"Abxaziya"'' adlanan ilk qəzet 1917-ci ildə buraxılmışdır.<ref>{{cite book |last1=Бгажба |first1=Х. С. |title=Дмитрий Гулиа Критико-биографический очерк |last2=Зелинский |first2=К. Л. |date=1965 |publisher=Алашара |location=Сухуми |pages=57–58 |language=ru}}</ref>

Ən məşhur abxaz yazıçıları daha çox rus dilində yazan [[Fazil İsgəndər]] və şair və yazıçı [[Baqrat Şinkuba]]dır.<ref>{{cite book |last1=Derluguian |first1=Georgi M. |title=Bourdieu's Secret Admirer in the Caucasus: A World-System Biography |url=https://archive.org/details/bourdieussecreta0000derl |date=2005 |publisher=University of Chicago Press |isbn=9780226142821 |page=[https://archive.org/details/bourdieussecreta0000derl/page/99 99]}}: Iskander is named while only Shinkuba's work ("popular novels about the fate of muhajeers") is mentioned; in the Russian translation ({{cite book |title=Адепт Бурдье на Кавказе: Эскизы к биографии в миросистемной перспективе |date=2017 |publisher=Litres |isbn=9785457065291}}) Shinkuba is also explicitly named</ref>

== İdman ==
{{Əsas|Abxaziyada idman}}
[[Fayl:DaurAhvledianiStadium_-_13.07.2013.JPG|thumb|[[Daur Axvlediani stadionu]], [[Qaqra]]]]
[[Futbol]] Abxaziyada ən populyar idman növüdür. Digər populyar idman növlərinə [[basketbol]], [[boks]] və [[güləş]] daxildir. The National Basketball Team of Abxaziya milli basketbol komandası Şimali Kipr Türk Respublikasının basketbol komandası ilə ilk oyununu 27 may 2015-ci ildə keçirdi və Abxaziya komandası 76-59 hesabı ilə qalib gəldi.<ref>{{cite web |title=Altınpost – Abhazya Haberleri – Abhazya Basketbol Milli Takımı KKTC Milli Takımını 76-59 Yendi |url=http://altinpost.org/haber-arsivi/item/2699-abhazya-milli-tak%C4%B1m%C4%B1-kktc-de-basketbol-turnuvas%C4%B1-nda.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171205194623/http://altinpost.org/haber-arsivi/item/2699-abhazya-milli-tak%C4%B1m%C4%B1-kktc-de-basketbol-turnuvas%C4%B1-nda.html |archive-date=5 December 2017 |access-date=4 December 2017 |website=altinpost.org}}</ref> Abxaziyanın "Apsnı" basketbol komandası da Krasnodar diyarında Rusiya Basketbol Liqasının 3-cü liqasında çıxış edib. Abxaziyanın [[Abxaziya Premyer Liqası]] adlı öz həvəskar futbol liqası var, lakin onun beynəlxalq futbol ittifaqına üzvlüyü yoxdur. Ümumilikdə, iki liqada on doqquz Abxaziya futbol klubu var. 2016-cı ildə [[ConIFA Dünya Futbol Kuboku]]nu keçirdi və qazandı.<ref>{{cite news |author=Rayhan Demytrie |date=2 June 2016 |title=A World Cup for unrecognised states |work=BBC News |url=https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-36429207 |url-status=live |access-date=16 July 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160605134341/http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-36429207 |archive-date=5 June 2016}}</ref><ref>{{cite news |date=6 June 2016 |title=A World Cup for countries that are not actually countries |newspaper=The Economist |url=https://www.economist.com/news/europe/21700177-football-championship-unrecognised-regions-and-stateless-peoples-won-abkhazia-world |url-status=live |access-date=16 July 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160713113550/http://www.economist.com/news/europe/21700177-football-championship-unrecognised-regions-and-stateless-peoples-won-abkhazia-world |archive-date=13 July 2016}}</ref>

2000-ci illərin əvvəllərindən bəri tennis Abxaziyada məktəb yaşlı uşaqlar arasında getdikcə populyarlaşdı. Suxumidən olan bir neçə tennisçi Rusiyada keçirilən milli yarışlarda iştirak etmiş və böyük beynəlxalq yarışlarda Rusiya bayrağı altında çıxış etmişdir. Məsələn, tennisçi Alen Avidzba 2016-cı ildə Devis Kubokunda iştirak etdi və Əminə Anşba 2017-ci ildə Türkiyədə keçirilən beynəlxalq turnirdə gümüş medal qazandı.<ref>{{Cite web |title=Ален Авидзба провел мастер-класс для юных теннисистов, а его тренеры проведут для них тренировки |url=https://apsadgil.info/news/sport/alen-avidzba-provel-master-klass-dlya-yunykh-tennisistov-a-ego-trenery-provedut-dlya-nikh-trenirovki/ |access-date=2023-06-24 |archive-date=2021-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210815142532/https://apsadgil.info/news/sport/alen-avidzba-provel-master-klass-dlya-yunykh-tennisistov-a-ego-trenery-provedut-dlya-nikh-trenirovki/ |url-status=live }}</ref> Əslində, ''"Tennisportal.ru"''nun rəsmi məlumatına görə, Əminə Anşbanın ən yüksək karyera nailiyyəti 2021-ci ildə qadınlar arasında reytinqdə 278-ci yerə layiq görülməsidir.<ref>{{Cite web |title=Амина Аншба / Anshba, Amina - биография теннисистки, фото и видео - Теннис портал Tennisportal.ru |url=http://tennisportal.ru/tennisist/anshba_amina |website=tennisportal.ru |access-date=2023-06-24 |archive-date=2023-03-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230326035748/http://tennisportal.ru/tennisist/anshba_amina |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |title=Amina Anshba |url=https://www.wtatennis.com/players/321965/amina-anshba/rankings-history |access-date=30 April 2022 |publisher=World Tennis Association |archive-date=8 December 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211208063822/https://www.wtatennis.com/players/321965/amina-anshba/rankings-history |url-status=live }}</ref>

== Həmçinin bax ==
* [[Abxaziya Xalq Məclisi]]

== Qeydlər ==
<references group="n" />
== İstinadlar ==
<div style="height:30em; overflow:auto; border: 2px solid #088">
{{İstinad siyahısı|3}}
</div>

== Mənbələr ==

* Odisheli, Manana (2018). [http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780198662778.001.0001/acref-9780198662778-e-4?rskey=LIcawH&result=1 "Abasgia"]. In Nicholson, Oliver (ed.). ''Son qədim dövrün Oksford lüğəti''. Oxford: Oxford University Press. [[ISBN]] [[:en:Special:BookSources/978-0-19-866277-8|978-0-19-866277-8]].
* [https://russiancouncil.ru/en/analytics-and-comments/columns/military-and-security/consequences-of-the-diplomatic-recognition-of-abkhazia-by-the-syrian-arab-republic-2018/ Michael Lambert (2020). Consequences of the Diplomatic Recognition of Abkhazia by the Syrian Arab Republic (2018), Russian International Affairs Council]

== Xarici keçidlər ==

* Reza, Enayatollah; Qasemi, Jawad (2008). [https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-islamica/abkhazia-abkhaz-SIM_0083?s.num=0&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-islamica&s.q=Abkhaz "Abkhazia (Abkhāz)"]. In Madelung, Wilferd; Daftary, Farhad (eds.). ''Onlayn İslam Ensklopediyası''. Brill Online. [[ISSN]] 1875-9831
* {{wikiatlas|Abxaziya}}
* [http://alertnet.org/db/crisisprofiles/GG_OSS.htm?v=in_detail Crisis profile, Georgia, Abkhazia, S. Ossetia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090610071936/http://alertnet.org/db/crisisprofiles/GG_OSS.htm?v=in_detail|date=10 June 2009}}, from [http://alertnet.org Reuters Alertnet] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090311155456/http://www.alertnet.org/|date=11 March 2009}}.
* (İngilis, rus və gürcü dilində) [http://presidentofabkhazia.org Официальный сайт Президента Республики Абхазия] (Abxaziya Prezidentinin rəsmi veb-saytı).
* (İngilis, rus və gürcü dilində) [http://mfaapsny.org/ Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Abkhazia] (Abxaziya XİN-in rəsmi veb-saytı).
* [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/3261059.stm BBC Regions and territories: Abkhazia]
* (İngilis, rus və gürcü dilində) [http://www.apsnypress.info State Information Agency of the Abkhaz Republic]
* [https://web.archive.org/web/20081002084404/http://numismondo.com/pm/abz/ Abkhazia Provisional Paper Money]
* (İngilis, rus və gürcü dilində) [https://web.archive.org/web/20080605032654/http://www.abkhazian-churches.ru/index.html Orthodox Churches of Abkhazia]
* (İngilis, rus və gürcü dilində) [http://www.abkhazia.coxa.ru/ Rest in Abkhazia]
* (İngilis, rus və gürcü dilində) [https://web.archive.org/web/20070625161243/http://kolhida.ru/ Archaeology and ethnography of Abkhazia], Abxaziya Sosial Elmlər İnstitutu, Abxaziya Dövlət Muzeyi.
* (İngilis, rus və gürcü dilində) [https://www.politicalholidays.com/abkhazia Abkhazia Guide] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191210070745/https://www.politicalholidays.com/abkhazia|date=10 December 2019}}
* [http://www.laender-analysen.de/cad/pdf/CaucasusAnalyticalDigest07.pdf Caucasus Analytical Digest No. 7]-də Abxaziya ilə bağlı məqalələr
{{Abxaziya mövzularda}}{{Gürcüstanın inzibati bölgüsü}}{{Gürcüstanın tarixi bölgələri}}{{Təmsil Olunmayan Millətlər və Xalqlar Təşkilatı}}{{Qafqaz}}{{Qara dəniz ölkələri}}{{Avropa ölkələri}}{{Asiya ölkələri}}{{Tanınmamış Dövlətlər Birliyi}}{{Xarici keçidlər}}

[[Kateqoriya:Abxaziya]]
[[Kateqoriya:Qafqaz]]
[[Kateqoriya:Cənubi Qafqaz]]
[[Kateqoriya:Gürcüstanın tarixi vilayətləri]]
[[Kateqoriya:Postsovet ölkələri]]
[[Kateqoriya:Ön Asiya]]
[[Kateqoriya:Tanınmayan və ya qismən tanınan dövlətlər]]