Homo ergaster üçün mənbəyə bax

{{Takson
| adı                       = †{{latb|Homo ergaster}}
| aləmi             =  Heyvanlar
| şəkil             = 
| şəkil məlumat     = 
| şəkilaltı yazı    = 
| yuxarı takson             = Homo
| ranqı                     = Növ
| latınca adı               = Homo ergaster
| müəllif           = 
| sinonim           = 
| tipik nümayəndə   = 
| aşağı takson adı  = 
| aşağı takson      = 
| arealın xəritəsi          = 
| arealın xəritəsi haqqında = 
| arealın xəritəsinin eni   = 
| legend sərhədi    = 
| mühafizə          = 
| vikinövlər                = 
| vikianbar                 = Category:Homo ergaster
| bttsmb            = 
| ütmx              = 
| mbmm              = 
| he                = 
| geiş1             = 
| geiş2             = 
| beabs              = 
}}

'''Homo ergaster''' və ya '''İşləyən adam''' — [[Pleystosen epoxası|Erkən Pleystosen dövründə]] Afrikada yaşamış arxaik insanların nəsli kəsilmiş növü və ya alt növüdür. H. ergasterin müstəqil bir növ olub-olmaması və ya H. erectusun tərkibinə daxil olması [[Paleoantroplar|paleoantropologiyada]] hələ də davam edən və həll olunmamış mübahisəli məsələlərdən biridir. [[Sinonim (taksonomiya)|Sinonimlik]] tərəfdarları adətən H. ergasteri '''Afrika Homo erectusu'''{{Sfn|Tattersall|2013|p=5}} və ya '''Homo erectus ergaster'''{{Sfn|Tattersall|2013|p=14}} kimi təsvir edirlər. 

[[Afrika]] ərazisindən tapılmış ilk insanlar tək [[Homo habilis]]lər hesab olunmurlar. 1971-ci ildə Keniyada Rudolf gölü ətrafında Kobifor düşərgəsində Luis Likinin Hominidlərə aid aşkar etdiyi alt çənə sümüyü ilk vaxtlar Homo Erektusa aid edilsə də, sonradan onların yeni bir növ təşkil etdiyi müəyyənləşdirilmişdir. 1975-ci ildə bu tapıntı Homo Erqaster (işləyən, yaradan adam) adlandırıldı. [[Avstralopitek]]lərlə eyni təbəqədə iki kəllə sümüyünün aşkar olunması nəticəsində insan təkamülünün düz xətlə deyil, sıçrayışla baş verdiyi təsdiq olunmuşdur. Yəni, Avstralopiteklərlə eyni təbəqədə Homo Erqasterlərin qalıqları aşkar edilmişdir. 1984-cü ildə [[Türkanalı oğlan]] (Turkana Boys) kimi tanınan tapıntı aşkar olunmuşdur. Kalium – arqon metodu vasitəsilə tapıntının yaşı 1.5 – 1.6 milyon il bundan əvvələ aid edilmişdir. Homo Erqasterlərin bir çox xüsusiyyətləri Homo Erektuslarla oxşar olsa da, fərqli cəhətləri də vardır:

# Kəllə strukturu fərqlidir. Belə ki, onlarda kəllənin nazik olması, başın arxa hissəsinin böyüklüyü və beyin strukturunda fərqliliklər var. 

# Skelet sümükləri daha yüngüldür və strukturuna görə müasir insana daha çox yaxındır.

# Beyin həcmi 880 sm³-dir. 

Bütövlükdə ilk Erqasterlərin beyin tutumu 750 sm³-dən 1200 sm³-ə qədərdir. Homo Habilislərlə müqayisədə onların beyin tutumu böyümüş və bu böyümə mücərrəd təfəkkürün əsas xüsusiyyətlərini tənzimləyən alın hesabına baş vermişdi. Homo Erqasterlərdə broka mərkəzi daha yaxşı inkişaf etmişdi. Onların beyin tutumu müasir insanın beyninə nisbətən kiçik olsa da, bütövlükdə Homo Erqasterlərdə nitqin ilkin rüşeymləri müşahidə olunmuşdu. Buna görə də Homo Erqasterlər insan təkamülündə mühüm sıçrayış kimi qəbul edilirlər. Homo Erqasterlərin düşərgələrində daş alətlərin hazırlanmasında ikitərəfli çapma üsulu ilə hazırlanmış daş əmək alətləri tapılmışdı. Çapacaqlarla yanaşı ocaq izləri də qeydə alınmışdı. Homo Erqasterlər oddanqorxma instinktini ram edən ilk canlılar hesab olunurlar. Homo Erqasterlərin [[Şimali Afrika|Şimali]] və [[Cənubi Afrika]]da məskunlaşması ilə yanaşı [[Cənubi Avropa]] və [[Cənub-Şərqi Asiya]] ərazisində də yayıldıqları təsdiq olunmuşdu. Bəzi tədqiqatçılar Dmanisi tapıntılarını da Homo Erqasterlərə aid edirlər.

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}

== Əlavə ədəbiyyat ==
{{Refbegin|40em}}
*{{cite journal|first1=R.|last1=Broom|author1-link=Robert Broom|first2=J. T.|last2=Talbot|author2-link=John Talbot Robinson|year=1949|title=A New Type of Fossil Man|journal=Nature|volume=164|issue=4164|pages=322–323|doi=10.1038/164322a0|pmid=18137042|bibcode=1949Natur.164..322B|s2cid=4106457}}
*{{Cite journal|last1=Aiello|first1=Leslie C.|last2=Dunbar|first2=R. I. M.|s2cid=144347664|date=1993|title=Neocortex Size, Group Size, and the Evolution of Language|journal=Current Anthropology|volume=34|issue=2|pages=184–193|doi=10.1086/204160}}
*{{Cite journal|last1=Aiello|first1=Leslie C.|last2=Wells|first2=Jonathan C. K.|date=2002|title=Energetics and the Evolution of the Genus ''Homo''|url=https://www.researchgate.net/publication/234014124|journal=Annual Review of Anthropology|volume=31|pages=323–338|doi=10.1146/annurev.anthro.31.040402.085403}}
*{{Cite journal|last=Antón|first=Susan C.|date=2003|title=Natural history of ''Homo erectus''|journal=Yearbook of Physical Anthropology|volume=46|pages=126–170|doi=10.1002/ajpa.10399|pmid=14666536|doi-access=free}}
*{{Cite journal|last=Baab|first=Karen L.|date=2008|title=The taxonomic implications of cranial shape variation in ''Homo erectus''|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0047248407002539|journal=Journal of Human Evolution|volume=54|issue=6|pages=827–847|doi=10.1016/j.jhevol.2007.11.003|pmid=18191986}}
*{{Cite book|last=Bonde|first=Niels|title=The Symbolic Species Evolved|publisher=Springer|year=2012|isbn=978-94-007-2336-8|editor-last=Schilhab|editor-first=Theresa|chapter=Hominid Diversity and ‘Ancestor’ Myths|editor-last2=Stjernfelt|editor-first2=Frederik|editor-last3=Deacon|editor-first3=Terrence}}
*{{Cite journal|last1=Ben-Dor|first1=Miki|last2=Gopher|first2=Avi|last3=Hershkovitz|first3=Israel|last4=Barkai|first4=Ran|date=2011|title=Man the Fat Hunter: The Demise of ''Homo erectus'' and the Emergence of a New Hominin Lineage in the Middle Pleistocene (ca. 400 kyr) Levant|journal=PLOS ONE|volume=6|issue=12|pages=e28689|doi=10.1371/journal.pone.0028689|pmid=22174868|pmc=3235142|bibcode=2011PLoSO...628689B|doi-access=free}}
*{{Cite journal|last1=Brown|first1=Frank|last2=Harris|first2=John|last3=Leakey|first3=Richard|last4=Walker|first4=Alan|date=1985|title=Early ''Homo erectus'' skeleton from west Lake Turkana, Kenya|url=https://www.nature.com/articles/316788a0|journal=Nature|volume=316|issue=6031|pages=788–792|doi=10.1038/316788a0|pmid=3929141|bibcode=1985Natur.316..788B|s2cid=4311887}}
*{{Cite journal|last1=Caspari|first1=Rachel|last2=Lee|first2=Sang-Hee|date=2004|title=Older age becomes common late in human evolution|journal=PNAS|volume=101|issue=30|pages=10895–10900|doi=10.1073/pnas.0402857101|pmid=15252198|pmc=503716|doi-access=free}}
*{{Cite journal|last=Ciochon|first=Russell|date=2009|title=The mystery ape of Pleistocene Asia|url=https://www.nature.com/articles/459910a.pdf|journal=Nature|volume=459|issue=7249|pages=910–911|doi=10.1038/459910a|pmid=19536242|bibcode=2009Natur.459..910C|s2cid=205047272|doi-access=free}}
*{{cite journal|last1=Coqueugniot|first1=H.|last2=Hublin|first2=J.-J.|display-authors=et al.|year=2004|title=Early brain growth in ''Homo erectus'' and implications for cognitive ability|url=https://www.nature.com/articles/nature02852|journal=Nature|volume=431|issue=7006|pages=299–302|doi=10.1038/nature02852|pmid=15372030|bibcode=2004Natur.431..299C|s2cid=4428043|ref=CITEREFCoqueugniotHublinVeillonHouët2004}}
*{{Cite journal|last1=Dávid-Barrett|first1=Tamás|last2=Dunbar|first2=R. I. M.|date=2016|title=Bipedality and hair loss in human evolution revisited: The impact of altitude and activity scheduling|journal=Journal of Human Evolution|volume=94|pages=72–82|doi=10.1016/j.jhevol.2016.02.006|pmid=27178459|pmc=4874949}}
*{{Cite journal|last1=Dennell|first1=Robin|last2=Roebroeks|first2=Wil|date=2005|title=An Asian perspective on early human dispersal from Africa|url=https://www.nature.com/articles/nature04259|journal=Nature|volume=438|issue=7071|pages=1099–1104|doi=10.1038/nature04259|pmid=16371999|bibcode=2005Natur.438.1099D|s2cid=4405913}}
*{{Cite journal|last=Giles|first=James|date=2010|title=Naked Love: The Evolution of Human Hairlessness|journal=Biological Theory|volume=5|issue=4|pages=326–336|doi=10.1162/BIOT_a_00062|s2cid=84164968}}
*{{Cite journal|last=Gowlett|first=J. A. J.|date=2016|title=The discovery of fire by humans: a long and convoluted process|journal=Philosophical Transactions B|volume=371|issue=20150164|page=20150164|doi=10.1098/rstb.2015.0164|pmid=27216521|pmc=4874402}}
*{{Cite journal|last1=Hatala|first1=Kevin G.|last2=Roach|first2=Neil T.|last3=Ostrofsky|first3=Kelly R.|last4=Wunderlich|first4=Roshna E.|last5=Dingwall|first5=Heather L.|last6=Villmoare|first6=Brian A.|last7=Green|first7=David J.|last8=Harris|first8=John W. K.|last9=Braun|first9=David R.|last10=Richmond|first10=Brian G.|date=2016|title=Footprints reveal direct evidence of group behavior and locomotion in ''Homo erectus''|journal=Scientific Reports|volume=6|issue=28766|page=28766|doi=10.1038/srep28766|pmid=27403790|pmc=4941528|bibcode=2016NatSR...628766H}}
*{{Cite journal|last1=Herries|first1=Andy I. R.|last2=Martin|first2=Jesse M.|display-authors=1|date=2020|title=Contemporaneity of ''Australopithecus'', ''Paranthropus'', and early ''Homo erectus'' in South Africa|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.aaw7293|journal=Science|volume=368|issue=6486|pages=eaaw7293|doi=10.1126/science.aaw7293|pmid=32241925|ref=CITEREFHerriesMartinLeeceAdams2020|hdl=11568/1040368|s2cid=214763272|hdl-access=free}}
*{{Cite book|last1=Janssen|first1=Marco A.|title=Advancing Social Simulation: The First World Congress|last2=Sept|first2=Jeanne M.|last3=Griffith|first3=Cameron S.|publisher=Springer|year=2007|isbn=978-4-431-73150-4|editor-last=Takahashi|editor-first=Shingo|chapter=Hominids Foraging in a Complex Landscape: Could ''Homo ergaster'' and ''Australopithecus boisei'' Meet Their Calories Requirements?|editor-last2=Sallach|editor-first2=David|editor-last3=Rouchier|editor-first3=Juliette}}
*{{Cite book|last1=Kimbel|first1=William H.|chapter-url=https://books.google.com/books?id=lm9QDwAAQBAJ&q=sexual+dimorphism+australopithecines&pg=PA175|title=Evolutionary History of the Robust Australopithecines|last2=White|first2=Tim D.|publisher=Routledge|year=2017|isbn=978-0-202-36137-6|editor-last=Grine|editor-first=Frederick E.|chapter=Variation, Sexual Dimorphism and the Taxonomy of ''Australopithecus''}}
*{{Cite book|last=Klein|first=Richard|title=The Human Past: World Prehistory & the Development of Human Societies|publisher=Thames & Hudson|year=2005|isbn=978-0500285312|editor-last=Chris|editor-first=Scarre|chapter=Hominin dispersals in the Old World|chapter-url=https://www.researchgate.net/publication/234167398}}
*{{Cite journal|last1=Larick|first1=Roy|last2=Ciochon|first2=Russell|date=1996|title=The African Emergence and Early Asian Dispersals of the Genus ''Homo''|url=https://www.researchgate.net/publication/241429110|journal=American Scientist|volume=84|issue=6|pages=538–551|bibcode=1996AmSci..84..538L}}
*{{Cite journal|last1=Latimer|first1=Bruce|last2=Ohman|first2=James C.|date=2001|title=Axial dysplasia in ''Homo erectus''|url=https://www.researchgate.net/publication/280983217|journal=Journal of Human Evolution|volume=40|pages=A12}}
*{{Cite journal|last1=Meyer|first1=Marc R.|last2=Vekua|first2=Abesalom|date=2006|title=Language and empathy in ''Homo erectus'': behaviors suggested by a modern spinal cord from Dmanisi, but not Nariokotome|url=https://www.researchgate.net/publication/263198625|last3=Lordkipanidze|first3=David}}
*{{Cite journal|last1=Nowell|first1=April|last2=Chang|first2=Melanie Lee|date=2009|title=The Case Against Sexual Selection as an Explanation of Handaxe Morphology|url=http://paleoanthro.reedd.webfactional.com/static/journal/content/PA20090077.pdf|journal=PaleoAnthropology|volume=2009|pages=77–88}}
*{{Cite book|last1=Pagel|first1=Mark|url=https://link.springer.com/book/10.1007/978-94-017-0443-4|title=Evolutionary Theory and Processes: Modern Horizons|last2=Bodmer|first2=Walter|publisher=Springer|year=2004|isbn=978-90-481-6457-8|editor-last=Wasser|editor-first=Solomon P.|chapter=The Evolution of Human Hairlessness: Cultural Adaptations and the Ectoparasite Hypothesis|doi=10.1007/978-94-017-0443-4_17}}
*{{Cite journal|last1=Reno|first1=Philip L.|last2=Meindl|first2=Richard S.|last3=McCollum|first3=Melanie A.|last4=Lovejoy|first4=C. Owen|date=2003|title=Sexual dimorphism in ''Australopithecus afarensis'' was similar to that of modern humans|url=https://www.pnas.org/content/pnas/100/16/9404.full.pdf|journal=PNAS|volume=100|issue=16|pages=9404–9409|doi=10.1073/pnas.1133180100|pmid=12878734|pmc=170931|bibcode=2003PNAS..100.9404R|doi-access=free}}
*{{Cite book|last=Roberts|first=Alice|url=https://books.google.com/books?id=nz9VDwAAQBAJ&q=ergaster|title=Evolution: The Human Story|publisher=Dorling Kindersley Ltd|year=2018|isbn=978-0-2413-0431-0|edition=Revised}}
*{{cite journal|last1=Rogers|first1=Alan R.|last2=Iltis|first2=David|last3=Wooding|first3=Stephen|date=2004|title=Genetic Variation at the MC1R Locus and the Time since Loss of Human Body Hair|journal=Current Anthropology|volume=45|issue=1|pages=105–108|doi=10.1086/381006|s2cid=224795768}}
*{{Cite journal|last1=Ruxton|first1=Graeme D.|last2=Wilkinson|first2=David M.|date=2011|title=Avoidance of overheating and selection for both hair loss and bipedality in hominins|url=https://www.pnas.org/content/pnas/108/52/20965.full.pdf|journal=PNAS|volume=108|issue=52|pages=20965–20969|doi=10.1073/pnas.1113915108|pmid=22160694|pmc=3248486|bibcode=2011PNAS..10820965R|doi-access=free}}
*{{Cite journal|last1=Sandgathe|first1=Dennis M.|last2=Berna|first2=Francesco|date=2017|title=Fire and the Genus ''Homo'': An Introduction to Supplement 16|journal=Current Anthropology|volume=58|issue=Supplement 16|pages=S165–S175|doi=10.1086/691424|s2cid=164992270}}
*{{cite journal|last1=Schiess|first1=Regula|last2=Häusler|first2=Martin|year=2013|title=No skeletal dysplasia in the Nariokotome boy KNM-WT 15000 (''Homo erectus''){{snd}}a reassessment of congenital pathologies of the vertebral column|journal=American Journal of Physical Anthropology|volume=150|issue=3|pages=365–374|doi=10.1002/ajpa.22211|pmid=23283736}}
*{{cite journal|last1=Schiess|first1=Regula|last2=Böni|first2=Thomas|last3=Rühli|first3=Frank J.|last4=Häusler|first4=Martin|year=2014|title=Revisiting scoliosis in the KNM-WT 15000 ''Homo erectus'' skeleton|url=https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/92705/1/Schiess_et_al._-_Scoliosis_in_WT15000_2013-10-24.pdf|journal=Journal of Human Evolution|volume=67|pages=48–59|doi=10.1016/j.jhevol.2013.12.009|pmid=24491377}}
*{{Cite journal|last=Schwartz|first=Jeffrey H.|date=2000|title=Taxonomy of the Dmanisi Crania|url=https://www.pitt.edu/~jhs/articles/taxonomy_dmanisi.pdf|journal=Science|volume=289|issue=5476|pages=55–56|doi=10.1126/science.289.5476.55b|pmid=10928927|s2cid=23195350}}
*{{Cite journal|last1=Simpson|first1=Scott W.|last2=Quade|first2=Jay|last3=Levin|first3=Naomi E.|last4=Butler|first4=Robert|last5=Dupont-Nivet|first5=Guillaume|last6=Everett|first6=Melanie|last7=Semaw|first7=Sileshi|date=2008|title=A Female ''Homo erectus'' Pelvis from Gona, Ethiopia|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1163592|journal=Science|volume=322|issue=5904|pages=1089–1092|doi=10.1126/science.1163592|pmid=19008443|bibcode=2008Sci...322.1089S|citeseerx=10.1.1.710.7337|s2cid=22191315}}
*{{Cite book|last1=Strait|first1=David|title=Handbook of Paleoanthropology|last2=Grine|first2=Frederick|last3=Fleagle|first3=John|publisher=Springer|year=2015|isbn=978-3-642-39979-4|editor-last=Henke|editor-first=Winfried|edition=2nd|chapter=Analyzing Hominin Hominin Phylogeny: Cladistic Approach|doi=10.1007/978-3-642-39979-4_58|editor-last2=Tattersall|editor-first2=Ian|chapter-url=http://www.academia.edu/download/55535112/Homo_ergaster_Handbook_2_2015.pdf|access-date=23 May 2020|archive-date=12 June 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200612125818/http://www.academia.edu/download/55535112/Homo_ergaster_Handbook_2_2015.pdf|url-status=dead}}
*{{Cite book|last=Tattersall|first=Ian|title=Handbook of Paleoanthropology|publisher=Springer|year=2013|isbn=978-3-642-39978-7|editor-last=Henke|editor-first=Winfried|chapter=''Homo ergaster'' and Its Contemporaries|editor-last2=Tattersall|editor-first2=Ian|chapter-url=http://www.academia.edu/download/55535112/Homo_ergaster_Handbook_2_2015.pdf|access-date=23 May 2020|archive-date=12 June 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200612125818/http://www.academia.edu/download/55535112/Homo_ergaster_Handbook_2_2015.pdf|url-status=dead}}
*{{cite journal|last1=Ungar|first1=Peter S.|last2=Grine|first2=Frederick E.|last3=Teaford|first3=Mark F.|date=2008|title=Diet in Early ''Homo'': A Review of the Evidence and a New Model of Adaptive Versatility|url=https://www.researchgate.net/publication/228173401|journal=Annual Review of Anthropology|volume=35|issue=1|pages=208–228}}
*{{Cite journal|last1=Willems|first1=Erik P.|last2=van Schaik|first2=Carel P.|date=2017|title=The social organization of ''Homo ergaster'': Inferences from anti-predator responses in extant primates|url=https://www.researchgate.net/publication/317400374|journal=Journal of Human Evolution|volume=109|pages=11–21|doi=10.1016/j.jhevol.2017.05.003|pmid=28688456|ref=CITEREFWillemsSchaik2017}}
*{{Cite journal|last1=Wang|first1=Weijie|last2=Crompton|first2=Robin H.|last3=Carey|first3=Tanya S.|last4=Günther|first4=Michael M.|last5=Li|first5=Yu|last6=Savage|first6=Russell|last7=Sellers|first7=Williams I.|date=2004|title=Comparison of inverse-dynamics musculo-skeletal models of AL 288-1 ''Australopithecus afarensis'' and KNM-WT 15000 ''Homo ergaster'' to modern humans, with implications for the evolution of bipedalism|url=https://www.nature.com/articles/316788a0|journal=Journal of Human Evolution|volume=47|issue=6|pages=453–478|doi=10.1016/j.jhevol.2004.08.007|pmid=15566947}}
*{{Cite journal|last1=Wood|first1=Bernard|last2=Collard|first2=Mark|date=1999|title=The Human Genus|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.284.5411.65|journal=Science|volume=284|pages=65–71|issue=5411|doi=10.1126/science.284.5411.65|pmid=10102822|bibcode=1999Sci...284...65.}}
*{{Cite journal|last1=Zhu|first1=Zhaoyu|last2=Dennell|first2=Robin|last3=Huang|first3=Weiwen|last4=Wu|first4=Yi|last5=Qiu|first5=Shifan|last6=Yang|first6=Shixia|last7=Rao|first7=Zhiguo|last8=Hou|first8=Yamei|last9=Xie|first9=Jiubing|last10=Han|first10=Jiangwei|last11=Ouyang|first11=Tingping|date=2018|title=Hominin occupation of the Chinese Loess Plateau since about 2.1 million years ago|url=https://www.nature.com/articles/s41586-018-0299-4|journal=Nature|volume=559|issue=7715|pages=608–612|doi=10.1038/s41586-018-0299-4|pmid=29995848|bibcode=2018Natur.559..608Z|s2cid=49670311}}
{{Refend}}

== Xarici keçidlər ==
{{Xarici keçidlər}}
{{Commons category|Homo ergaster}}

* ''[https://australianmuseum.net.au/learn/science/human-evolution/homo-ergaster/ Homo ergaster]''; The Australian Museum
* ''[https://milnepublishing.geneseo.edu/the-history-of-our-tribe-hominini/chapter/homo-ergaster/ Homo ergaster]''; Milne Publishing – The History of Our Tribe: Hominini
* [http://www.bradshawfoundation.com/origins/homo_ergaster.php ''Homo ergaster'']; Origins – Exploring the Fossil Record – Bradshaw Foundation
* ''[http://www.efossils.org/species/homo-ergaster Homo ergaster]''; eFossils Resources
* [https://www.dnalc.org/view/16083-Human-origins-family-tree.html Human origins family tree]; DNA Learning Center


[[Kateqoriya: Antropologiya]]
[[Kateqoriya:Nəsli kəsilmiş heyvanlar]]