Kembridən əvvəl üçün mənbəyə bax

{{Geoxronoloji şkala}}

'''Kembridən əvvəl''' və ya '''Prekembri''' ({{Dil-en|Precambrian}}) — Yer tarixinin hal-hazırda dəvam edən [[Fanerozoy]] eonundan əvvəlki, erkən dövrünü əhatə edən zaman dilimi üçün istifadə edilən terimdir. Bu dövr Fanerozoy eonunun ilk dövrü olan [[Kembri dövrü|Kembridən]] əvvəl gəldiyi üçün belə adlandırılmışdır. Prekembri çağı Yer kürəsinin geoloji tarixinin 88%-ni təşkil edir.

Prekembri geoloji zamanın qeyri-rəsmi bir vahididir<ref name="Gradstein_et-al_2012">{{cite book|title=The Geologic Timescale 2012 (volume 1)|publisher=Elsevier|author=Gradstein, F.M.; Ogg, J.G.; Schmitz, M.D.; Ogg, G.M. (editors)|year=2012|page=301|isbn=978-0-44-459390-0}}</ref> və 3 eonun: [[Katarxey]], [[Arxey]] və [[Proterozoy|Proterozoyun]] ümumiləşdirilmiş adıdır. Dövr 4.6 milyard il əvvəl [[Yer|Yerin]] yaranmasından, 541 milyon il əvvəl [[Kembri dövrü|Kembrinin]] başlanmasına qədər olan zaman dilimini əhatə edir.

== Xüsusiyyətləri ==
[[Yerin tarixi|Yer tarixinin]] təxminən səkkizdə yeddisini təşkil etməsinə baxmayaraq, Prekembri haqqında nisbətən az şey məlumdur və məlum olanlar əsasən 1960-cı illərdən bəri aşkar edilmişdir. Prekembriyə aid fosil tapıntıları sonrakı [[Fanerozoy|Fanerozoy erası]] ilə müqayisədə daha kasıbdır və bu qalıqlar məhdud [[Biostratiqrafiya|biostratiqrafik]] istifadəyə malikdir.<ref name="Monroe2">{{cite book|first=James S.|last=Monroe|first2=Reed|last2=Wicander|title=The Changing Earth: Exploring Geology and Evolution|edition=2nd|location=Belmont|publisher=[[Wadsworth Publishing Company]]|year=1997|page=492|url=https://books.google.es/books?id=48aiAgAAQBAJ&pg=PA492|isbn=9781285981383|access-date=2020-04-24|archive-date=2020-01-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20200124222423/https://books.google.es/books?id=48aiAgAAQBAJ&pg=PA492|url-status=live}}</ref> Bunun səbəbi, bir çox Prekembri süxurları ağır [[Metamorfik süxurlar|metamorfozlaşmış]], mənşələrini gizlətmiş, digər qismi eroziya nəticəsində məhv olmuş və ya Fanerozoy təbəqələrinin altında dərin basdırılmışdır.<ref name="Monroe2" /><ref>{{cite book|editor-first=Pamela J.W.|editor-last=Gore|chapter=The Earliest Earth: 2,100,000,000 years of the Archean Eon|chapter-url=http://higheredbcs.wiley.com/legacy/college/levin/0471697435/chap_tut/chaps/chapter08-01.html|title=The Earth Through Time|last=Levin|first=Harold L.|date=25 October 2005|page=1|access-date=24 April 2020|archive-date=5 December 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171205071515/http://higheredbcs.wiley.com/legacy/college/levin/0471697435/chap_tut/chaps/chapter08-01.html|url-status=live}}</ref><ref>{{cite book|chapter=The Precambrian Era|chapter-url=http://geo.msu.edu/extra/geogmich/precambrian.html|publisher=[[Michigan State University]]|last=Davis|first=C.M.|year=1964|title=Readings in the Geography of Michigan|access-date=2020-04-24|archive-date=2019-02-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20190205043430/http://geo.msu.edu/extra/geogmich/precambrian.html|url-status=live}}</ref>

Yerin 4,543 milyon il əvvəl Günəş orbitindəki materialllardan yarandığı və yaranmasından qısa müddət sonra çox böyük ([[Mars]] ölçülü) bir planet tərəfindən vurularaq Ayı meydana gətirən materiallara parçalandığı düşünülür (bax:[[Böyük toqquşma fərziyyəsi]]). [[Qərbi Avstraliya|Qərbi Avstraliyadakı]] zirkon kristallarının 4,404 ± 8 milyon il yaşı olduğundan, yerin sabit bir [[Yer qabığı|qabığının]] 4,433 milyon il əvvəl yarandığı qəbul edilmişdir.<ref>{{cite web|url=http://geoscience.wisc.edu/geoscience/people/faculty/john-valley/zircons-are-forever/|title=Zircons are Forever|access-date=28 April 2007|year=2005|work=Department of Geoscience|archive-date=18 May 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190518054145/http://geoscience.wisc.edu/geoscience/people/faculty/john-valley/zircons-are-forever/|url-status=dead}}</ref>

"Prekembri" termini Stratiqrafiya üzrə Beynəlxalq Komissiya tərəfindən bu dövrə [[Katarxey]], [[Arxey]] və [[Proterozoy]] eonları daxil olduğu üçün yerin geoloji tarixində yeganə "supereon" olaraq tanınıb.<ref>{{cite web|work=[[International Commission on Stratigraphy]]|publisher=[[International Chronostratigraphic Chart]]|date=February 2017|url=http://www.stratigraphy.org/index.php/ics-chart-timescale|first=Junxuan|last=Fan|first2=Xudong|last2=Hou|title=Chart|access-date=10 May 2018|archive-date=30 May 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140530005940/http://www.stratigraphy.org/index.php/ics-chart-timescale|url-status=live}}</ref> Lakin prekembri dəqiq eon adlarını tələb etməyən ümumi müzakirələr üçün geoloqlar və paleontoloqlar tərəfindən istifadə olunur. 2010-cu ildən etibarən Birləşmiş Ştatların Geoloji Tədqiqatı termini stratiqrafik dərəcəsi olmayan, qeyri-rəsmi olaraq qəbul edir.<ref>{{citation|author=U.S. Geological Survey Geologic Names Committee|title=Divisions of geologic time—major chronostratigraphic and geochronologic units|publisher=[[United States Geological Survey]]|work=U.S. Geological Survey Fact Sheet 2010–3059|pages=2|year=2010|url=https://pubs.usgs.gov/fs/2010/3059/|access-date=20 June 2018|archive-date=20 June 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180620153113/https://pubs.usgs.gov/fs/2010/3059/|url-status=live}}</ref>

{{Həyatın xronologiyası}}

== Həyat formaları ==
Həyatın mənşəyi üçün müəyyən bir tarix müəyyənləşdirilməyib. Qərbi [[Qrenlandiya adası|Qrenlandiya]] yaxınlığında yerləşən adalardakı 3,8 milyard illik ([[Arxey|Arxeyə]] aid) süxurlarda tapılan [[karbon]] üzvi mənşəli ola bilər. [[Qərbi Avstraliya cərəyanı|Qərbi Avstraliyada]] 3.46 milyard yaşdan yuxarı [[Bakteriyalar|bakteriyaların]] yaxşı qorunmuş mikroskopik qalıqları tapılmışdır.<ref>{{cite book|last=Brun|first=Yves|author-link=Yves Brun|first2=Lawrence J.|last2=Shimkets|title=Prokaryotic development|publisher=[[ASM Press]]|date=January 2000|page=114|isbn=978-1-55581-158-7|url=https://books.google.es/books?id=wRxrAAAAMAAJ|access-date=2020-04-24|archive-date=2018-07-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20180722125807/https://books.google.es/books?id=wRxrAAAAMAAJ|url-status=live}}</ref> Eyni ərazidə 100 milyon yaşdan yuxarı olduğu ehtimal olunan fosillər də aşkar edilmişdir. Bununla birlikdə, 4.280 milyard il əvvəl həyatın inkişaf edə biləcəyinə dair dəlillər var.<ref name="NAT-201703012">{{cite journal|author=Dodd, Matthew S.|volume=543|bibcode=2017Natur.543...60D|pmid=28252057|doi=10.1038/nature21377|date=2 March 2017|pages=60–64|issue=7643|journal=Nature|author2=Papineau, Dominic|title=Evidence for early life in Earth's oldest hydrothermal vent precipitates|author8=Little, Crispin T. S.|author7=O'Neil, Jonathan|author6=Pirajno, Franco|author5=Rittner, Martin|author4=slack, John F.|author3=Grenne, Tor|doi-access=free}}</ref><ref name="NYT-201703012">{{cite news|last=Zimmer|first=Carl|authorlink=Carl Zimmer|title=Scientists Say Canadian Bacteria Fossils May Be Earth's Oldest|url=https://www.nytimes.com/2017/03/01/science/earths-oldest-bacteria-fossils.html|date=1 March 2017|work=[[The New York Times]]|accessdate=2 March 2017|archive-date=14 June 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180614044747/https://www.nytimes.com/2017/03/01/science/earths-oldest-bacteria-fossils.html|url-status=live}}</ref><ref name="BBC-20170301">{{cite web|last=Ghosh|first=Pallab|title=Earliest evidence of life on Earth 'found'|url=https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-39117523|work=[[BBC News]]|date=1 March 2017|accessdate=2 March 2017|archive-date=12 May 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190512023941/https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-39117523|url-status=live}}</ref><ref name="4.3b oldest">{{cite news|last1=Dunham|first1=Will|title=Canadian bacteria-like fossils called oldest evidence of life|url=http://ca.reuters.com/article/topNews/idCAKBN16858B?sp=true|date=1 March 2017|work=[[Reuters]]|accessdate=1 March 2017|archive-date=2 March 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170302114728/http://ca.reuters.com/article/topNews/idCAKBN16858B?sp=true|url-status=live}}</ref> Prekembrinin qalan hissəsi ([[Proterozoy|Proterozoy eonu]]) boyunca kifayət qədər davamlı bir bakteriya həyatı mövcud olmuşdur.

[[Şimali Amerika]] və [[Hindistan|Hindistandan]] tapılan daha köhnə formalara aid bir neçə mübahisəli hesabat istisna olmaqla, ilk mürəkkəb [[Eumetazoylar|çoxhüceyrəli]] həyat formalarının [[Proterozoy]] eonunun [[Mezoproterozoy]] erasında, təxminən 1500 milyon il əvvəl meydana gəldiyi düşünülür. Yumşaq bədənli həyat formaların kolleksiyası dünyanın müxtəlif yerlərində tapılıb və 635 ilə 542 milyon il əvvəllər arasında tarixə təsadüf edir. Bunlara Ediakar və ya Vend biotası deyilir. Fanerozoy eonunun başlanğıcını qeyd edən bu dövrün sonuna doğru sərt quruluşlu canlılar meydana gəldi. Erkən [[Kembri dövrü|Kembri]] dövründə həyat formalarının müxtəlifliyinin birdən-birə artmasına [[Kembri partlayışı]] deyilir.<ref>{{cite book|last=Fedonkin|last3=Grey|doi=10.1086/598305|author5-link=Patricia Vickers-Rich|last5=Vickers-Rich|first5=Patricia|last4=Narbonne|first4=Guy M.|first3=Kathleen|first=Mikhail A.|last2=Gehling|first2=James G.|isbn=9780801886799|publisher=[[JHU Press]]|year=2007|title=The Rise of Animals: Evolution and Diversification of the Kingdom Animalia|author-link=Mikhail A. Fedonkin|pages=326}}</ref><ref>{{cite book|last=Dawkins|first=Richard|author-link=Richard Dawkins|title=The Ancestor's Tale: A Pilgrimage to the Dawn of Evolution|year=2005|publisher=[[Houghton Mifflin Harcourt]]|isbn=9780618619160|first2=Yan|last2=Wong|url=https://archive.org/details/ancestorstale00rich_0|url-access=registration|pages=[https://archive.org/details/ancestorstale00rich_0/page/n696 673]}}</ref>

551 milyon il əvvələ aid palçıq qalığı üzərində hər hansı bir heyvanın ətraflarının izlərinə bənzər tapıntı aşkar edildi. <ref>[https://www.independent.co.uk/news/science/archaeology/oldest-fossil-footprints-china-found-discovered-yangtze-virginia-tech-a8386911.html Scientists discover 'oldest footprints on Earth' in southern China dating back 550 million years] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190522173110/https://www.independent.co.uk/news/science/archaeology/oldest-fossil-footprints-china-found-discovered-yangtze-virginia-tech-a8386911.html |date=2019-05-22 }} ''[[The Independent]]''</ref>

== Planetar mühit və oksigen fəlakəti ==
Kembridən əvvəl [[Tektonik plitələr|tektonik plitələrin]] və digər tektonik fəaliyyətlərin varlığına dair sübutlar zəif qorunub saxlanılmışdır. Ümumiyyətlə, kiçik proto-qitələrin 4280 milyon il əvvəldən mövcud olduğu və Yerin quru hissələrinin çoxunun 1130 milyon il əvvəl ətrafında vahid [[Superqitə|superqitəyə]] toplandığı güman edilir. [[Rodiniya]] olaraq bilinən superqitə 750 milyon il əvvəl ətrafında dağıldı. 2400-2100 milyon il əvvələ qədər bir neçə [[Buzlaq epoxaları|buz dövrü]] ard-arda dünyanı buzla örtdü. Ən yaxşı araşdırılanlardan biri, "Qartopu Yer" ilə nəticələnən, buzların ekvatora qədər yayıldığı düşünülən 850–635 milyon il əvvəl baş vermiş [[Kriogen dövrü|Sturt-Varanq]] buzlaşmasıdır.Erkən 

Yerin [[Atmosfer|atmosferi]] yaxşı başa düşülmür. Əksər geoloqlar bunun ilk növbədə azot, karbon dioksid və digər qazlardan ibarət olduğunu, sərbəst [[Oksigen|oksigenin]] olmadığını düşünürlər. Ancaq erkən [[Arxey|Arxeydən]] bəri oksigenlə zəngin bir atmosferin mövcud olduğuna dair sübut var. <ref>{{cite journal|last=Clemmey|first=Harry|first2=Nick|last2=Badham|title=Oxygen in the Precambrian Atmosphere|url=https://archive.org/details/sim_geology_1982-03_10_3/page/141|journal=[[Geology (journal)|Geology]]|date=1982|volume=10|issue=3|pages=141–146|doi=10.1130/0091-7613(1982)10<141:OITPAA>2.0.CO;2|bibcode=1982Geo....10..141C}}</ref> 

Hal-hazırda, [[Fotosintez|fotosintetik]] həyat formaları inkişaf etdikdən və maddələr mübadiləsinin bir məhsulu olaraq onu çox miqdarda istehsal etməyə başlayana qədər [[Molekul|molekulyar]] [[Oksigen|oksigenin]] Yer atmosferinin əhəmiyyətli bir hissəsi olmadığı güman edilir. Kimyəvi inertdən oksigenli bir atmosferə bu radikal keçid [[oksigen fəlakəti]] adlandırılan ekoloji böhrana səbəb oldu. Əvvəlcə oksigen Yer qabığındakı digər elementlərlə, ilk növbədə dəmir ilə birləşərək bu elementləri atmosferdən çıxardı. Bu prosesdən sonra atmosferdə oksigen yığılmağa başlamış və müasir oksigenli atmosfer yaranmış ola bilər. 

== Superqitələr ==
Yerdəki [[Tektonik plitələr|tektonik plitələrin]] hərəkəti zaman keçdikcə qitələrin yaranmasına və parçalanmasına, o cümlədən təsadüfi quru hissəsinin çoxunu və ya hamısını əhatə edən superqitələrin meydana gəlməsinə səbəb oldu. Ən erkən məlum superkontinent [[Vaalbara]] idi. [[Vaalbara]] 3.636 milyard il əvvəl yaranan bir super qitə idi. [[Vaalbara]] təxminən 2.845–2.803 milyon il əvvəl dağılmışdır. Superqitə Kenorland 2.72 milyard il əvvəl meydana gəlmiş və sonra 2.45-2.1 milyard il əvvəldən sonrakı dövrdə parçalanmışdır. Superqitə [[Kolumbiya (qitə)|Kolumbiya]] və ya Nuna 2.06-1.82 milyard il əvvəl meydana gəlmiş və təxminən 1.5-1.35 milyard il əvvəl dağılmışdı.<ref name="Zhao12">{{Cite journal|first=Guochun|last=Zhao|author2=Cawood, Peter A.|author3=Wilde, Simon A.|author4=Sun, M.|date=2002|title=Review of global 2.1–1.8 Ga orogens: implications for a pre-Rodinia super-continent|journal=Earth-Science Reviews|volume=59|issue=1|pages=125–162|doi=10.1016/S0012-8252(02)00073-9|bibcode=2002ESRv...59..125Z}}</ref><ref name="Zhao23">{{Cite journal|first=Guochun|last=Zhao|author2=Sun, M.|author3=Wilde, Simon A.|author4=Li, S.Z.|date=2004|title=A Paleo-Mesoproterozoic super-continent: assembly, growth and breakup|journal=Earth-Science Reviews|volume=67|issue=1|pages=91–123|doi=10.1016/j.earscirev.2004.02.003|bibcode=2004ESRv...67...91Z|url=http://www.gt-crust.ru/jour/article/view/518|type=Submitted manuscript|access-date=2020-04-24|archive-date=2019-04-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20190409162821/https://www.gt-crust.ru/jour/article/view/518|url-status=live}}</ref> Superqitə [[Rodiniya|Rodiniyanın]] təxminən 1.13-1.071 milyard il əvvəl meydana gəldiyi, yer kürəsinin çoxunu və ya hamısını əhatə etdiyi və 750-600 milyon il əvvəl səkkiz qitəyə parçalandığı düşünülür.

== İstinadlar ==
<references responsive="" />

[[Kateqoriya:Kembridən əvvəl| ]]