Qan agenti üçün mənbəyə bax

{{Orphan|date=dekabr 2023}}

'''Qan agenti''' ({{dil-en|blood agent}}) — [[Toksiklik|zəhərli]] [[Kimyəvi silah|kimyəvi agent]] qanda həll olaraq bədənə təsir edir.  Qan agentləri, otaq temperaturunda zəif qoxu və rəngsiz qazlar şəklində ortaya çıxan potensial ölümcül zəhərlərdir.  Bunlar ya [[Sianid turşusu|siyanid,]] ya da [[arsen]] əsaslıdır.

== Məruz qalma ==
Qan agentləri [[nəfəs alma]] və ya [[qida]] yolu ilə işləyir.<ref name="Walsh 151">Walsh, 151.</ref> [[Kimyəvi silah]] olaraq qan agentləri adətən [[aerozol]]lar şəklində yayılır və nəfəs yolu ilə təsir göstərir. Onların uçuculuğuna görə, məhdudlaşmış ərazilərdə açıq sahələrə nisbətən daha zəhərli olurlar.

[[Sianid turşusu|Siyanid]] birləşmələri təbii mühitdə və [[Siqaret tüstüsündə|siqaret]] tüstüsündə az miqdarda olur. Onlar həmçinin bir neçə sənaye prosesində həmçinin pestisidlər kimi istifadə olunur. Siyanidlər sintetik parça və ya [[Poliuretanlar|poliuretan]] yandıqda sərbəst buraxılır və beləliklə yanğınla əlaqəli ölümlərə səbəb ola bilər.<ref name="Walsh 151">Walsh, 151.</ref> Arsin qazı arsen turşu ilə reaksiyaya girəndə əmələ gəlir, [[pestisid]] və yarımkeçirici kimi sənayedə istifadə olunur çox məruz qalma iş yerlərində  təsadüfən baş verir.

== Simptomlar ==
Qan agenti zəhərlənməsinin əlamətləri onun qatılığına və  təsir etmə müddətə bağlıdır.

Siyanid əsaslı qan agentləri [[göz]]ləri və [[Tənəffüs aparatı|tənəffüs yollarını]] qıcıqlandırır, arsin isə qıcıqlandırmır.<ref name="Walsh 151">Walsh, 151.</ref> Hidrogen siyaniddə zəif, acı, badam qoxusu var ki, bütün insanların yalnız yarısı qoxuya bilər. Arsin yalnız ölümcül yüksək qatılıqlarda daha yüksək səviyyədə aşkar olunan çox zəif sarımsaq qoxusuna malikdir.

Az miqdarda siyanidə məruz qalmağın heç bir təsiri yoxdur.<ref name="Walsh 151">Walsh, 151.</ref> Daha yüksək qatılıqda başgicəllənmə, zəiflik və ürək bulanması yaranır, lakin uzun müddət məruz qalma daimi beyin zədələnməsi və əzələ iflici ilə müşayiət olunan yüngül simptomlara səbəb ola bilər.  Orta dərəcədə məruz qalma güclü və daha uzun müddət davam edən simptomlara, o cümlədən baş ağrısına səbəb olur ki, bu da qıcolma və koma ilə müşayiət oluna bilər. Çox güclü məruz qalma, saniyələr içində güclü zəhərli təsirlərə və sürətli ölümə səbəb olur.

Qan agentləri tərəfindən öldürülən insanların qanı parlaq qırmızıdır, çünki agentlər bədənin hüceyrələri tərəfindən oksigen istifadəsinə maneə törədirlər.<ref name="Walsh 151">Walsh, 151.</ref> Siyanid zəhərlənməsi qan içində tiyosyanat və ya siyanidin olması, [[Adi badam|acı badam]] qoxusu və ya [[İnsanın tənəffüs sistemi|tənəffüs yolları]]nın iltihabı və [[Sianxlorid|sian xlorid]] zəhərlənməsi vəziyyətində tıxanma ilə aşkar edilə bilər.  Arsin zəhərlənməsi üçün xüsusi bir test yoxdur, ancaq qurbanın nəfəsində sarımsaq qoxusu buraxa bilər.

== Effektlər ==
Kifayət qədər qatılığda qan agentləri tez bir zamanda qanı tam əhatələyir və bir neçə dəqiqə və ya saniyə ərzində ölümlə nəticələnə bilər.<ref name="Walsh 151">Walsh, 151.</ref> Onlar nəfəs, güclü şiddətli qıcololmalar və bir neçə dəqiqə çəkə biləcək ağrılı bir ölüm üçün güclü bir qaz çəkir.  [[Ölüm]]ün dərhal səbəbi ümumiyyətlə tənəffüs çatışmazlığıdır .

Qan agentləri [[Hüceyrə|hüceyrə səviyyəsində]] qan və bədənin hüceyrələri arasında [[oksigen]] və [[karbon qazı]]nın mübadiləsinin qarşısını alaraq işləyir. Bu, hüceyrələrin oksigen çatışmazlığından boğulmasına səbəb olur.<ref name="Walsh 151">Walsh, 151.</ref> Siyanid əsaslı maddələr bunu [[mitoxondri]]yanın daxili membranlarında elektron nəqliyyat zəncirinə mane olmaqla edirlər . Arsin bədənə oksigen verən [[Eritrosit|qırmızı qan hüceyrələrini]] zədələyir.

== Aşkar etmək yolları və əks tədbirlər ==
Dəstlər və ya sınaq zolaqları şəklində kimyəvi aşkarlama üsulları hidrogen siyanid üçün mövcuddur. Adi geyim bəzi qoruma təmin edə bilər, lakin müvafiq olaraq qoruyucu geyim və maskalar tövsiyə olunur. Yalnız  kömür  filtrləri olan təsirsizdir və effektiv filtrlər tez doyur.<ref name="Ledgard 72">Ledgard, [https://books.google.com/books?id=atU4GuKE8x0C&pg=PA72 72] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210831134651/https://books.google.com/books?id=atU4GuKE8x0C&pg=PA72 |date=2021-08-31 }}.</ref>

Yüksək dəyişkənlik səbəbindən siyanid agentləri ümumiyyətlə zərərsizləşdirməyə ehtiyac duymur. Bağlı ərazilərdə natrium karbonat püskürtən yanğınsöndürənlər hidrogen siyanidini zərərsizləşdirə bilər, amma meydana gələn metal duzları ilə təmasda olan zaman zəhərli qalır.<ref name="Ledgard 72"/> Maye hidrogen siyanid su ilə yuyula bilər.<ref name="Ledgard 73">Ledgard, [https://books.google.com/books?id=atU4GuKE8x0C&pg=PA73 73] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210831134648/https://books.google.com/books?id=atU4GuKE8x0C&pg=PA73 |date=2021-08-31 }}.</ref>

Siyanid zəhərlənməsi antidotlarla müalicə edilə bilər;

== Qan agentlərinin siyahısı ==
Hərbi əhəmiyyətə malik qan agentlərini sadalayan aşağıdakı cədvəldəki məlumatlar <ref name="Ledgard 72"/> Ledgard-dan götürülmüşdür.  Verilən dəyərlər 1-dən 10-a qədərdir. 
{| class="wikitable sortable"
! Agent 
! Təsvir 
! Ərimə / qaynama nöqtəsi 
! Qan agenti kimi effektivlik 
! Dözümlülük, açıq sahə 
! Dözümlülük, qapalı sahə 
! Sahə sabitliyi 
! Saxlama sabitliyi 
! Qan agenti olaraq toksiklik 
|-
| [[Sianid turşusu|Hidrogen siyanidi]]
| Rəngsiz qaz və ya maye, badam qoxusu, mavi alovla yanır. 
| -13 / 26 &nbsp; °C 
| 10 
| 2 
| 9 
| 10 
| 8 
| 10 
|-
| Siyanogen 
| Rəngsiz qaz, badam qoxusu mavi haşiyəyə malik bir çəhrayı alovla yanır. 
| -28 / -21 &nbsp; °C 
| 9 
| 2 
| 9 
| 8 
| 7 
| 9 
|-
| [[Sianxlorid|Sianogen xlorid]] 
| Rəngsiz qaz və ya maye, kəskin və acı iy, suda və spirtdə həll olunur. 
| -6 / 14 &nbsp; °C 
| 8 
| 3 
| 9 
| 9 
| 9 
| 8 
|-
| Sianogen bromid 
| Rəngsiz iynə şəklində və ya kub kristalları, bir silah olaraq məhdud faydalılığına görə dayanarkən dəyişməyə meyllidir. 
| 52/62 &nbsp; °C 
| 9 
| 5 
| 8 
| 5 
| 6 
| 8 
|-
| Arsin 
| Rəngsiz qaz, sarımsağa bənzər bir qoxu, suda bir az həll olunur. 
| -117 / -62 &nbsp; °C 
| 9 
| 3 
| 8 
| 5 
| 9 
| 9 
|-
| Vinil arsin 
| Suda biraz həll olunan rəngsiz maye, qıcıqlandırıcı və acı qoxu da bir qarışıq agent kimi çıxış edir. 
| 124 &nbsp; °C (qaynar) 
| 7 
| 7 
| 9 
| 8 
| 9 
| 6 
|-
| [[Fosgen]] 
| Rəngsiz qaz və biraz sarı maye, küflü ot iyi, suda bir az həll olunan və əksər həlledicilərdə həll olunan maddələr də boğulma maddəsi rolunu oynayır . 
| -118 / 8 
| 10 
| 6 
| 9 
| 5 
| 8 
| 6 
|}
Natrium siyanid və [[kalium sionid]], şəkərə bənzər rəngsiz kristal birləşmələr də qan agenti rolunu oynayır.<ref name="Walsh 151">Walsh, 151.</ref> Karbonmonoksid texniki cəhətdən qan agenti adlandırıla bilər, çünki o, qanda oksigen daşıyan hemoglobinlə birləşir, lakin yüksək dəyişkənlik onu kimyəvi müharibə agenti kimi təsirsiz hala gətirir.

Ən erkən təklif olunan kimyəvi silahlardan biri, kakodil oksidi və ya Cadetin tüpürən mayesi də qan agentinin xüsusiyyətlərini (eyni zamanda malodorant kimi) göstərir. [[Krım müharibəsi]] dövründə [[Britaniya İmperiyası|Britaniya imperiyasında]] daha güclü qan agenti olan kakodil siyanid ilə birlikdə. kimyəvi silah kimi təklif edildi.

== İstifadəsi ==
Qan agentlərinin ən əhəmiyyətli praktik tətbiqi [[Holokost|, Holokost]] zamanı yəhudilərin və digərlərinin kütləvi şəkildə öldürülməsi üçün [[Üçüncü Reyx|Nasist Almaniyasının]] [[Qaz kamerası|qaz kameralarında]] [[Sianid turşusu|hidrogen siyanidinin]] ( Zyklon B ) istifadəsi idi.<ref>Longerich, Peter (2010). Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews. Oxford; New York: Oxford University Press. {{ISBN|978-0-19-280436-5}}.</ref> Bu, bu günə qədər kimyəvi maddələrin istifadəsi nəticəsində ən böyük ölüm hadisəsinə səbəb oldu.

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
{{Kimyəvi maddələr}}
 
[[Kateqoriya:Zəhərli kimyəvi maddələr]]