İnsan askaridi: Redaktələr arasındakı fərq
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.2 |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
| Sətir 1: | Sətir 1: | ||
{{Takson |
{{Takson}} |
||
| adı = {{latb|İnsan askaridi}} |
|||
| aləmi = Heyvanlar |
|||
| şəkil = |
|||
| şəkil məlumat = |
|||
| şəkilaltı yazı = |
|||
| yuxarı takson = Plathelminthes |
|||
| ranqı = Növ |
|||
| latınca adı = {{btadı|''Ascaris lumbricoides''}} |
|||
| müəllif = |
|||
| sinonim = |
|||
| tipik nümayəndə = |
|||
| aşağı takson adı = |
|||
| aşağı takson = |
|||
| arealın xəritəsi = |
|||
| arealın xəritəsi haqqında = |
|||
| arealın xəritəsinin eni = |
|||
| legend sərhədi = |
|||
| mühafizə = |
|||
| vikinövlər = |
|||
| vikianbar = |
|||
| bttsmb = |
|||
| ütmx = |
|||
| mbmm = |
|||
| he = |
|||
| geiş1 = |
|||
| geiş2 = |
|||
| beabs = 7140 |
|||
}} |
|||
<u>'''İnsan askaridi'''</u> ({{lang-lat|Ascaris lumbricoides}}) [[Dəyirmi qurdlar]] tipinin [[Nematodlar]] sinfinə aid olan növ. |
<u>'''İnsan askaridi'''</u> ({{lang-lat|Ascaris lumbricoides}}) [[Dəyirmi qurdlar]] tipinin [[Nematodlar]] sinfinə aid olan növ. |
||
| Sətir 34: | Sətir 6: | ||
İnsanın bağırsağında yaşayan ən iri yumru qurdlardan biridir. Erkəklərin uzunluğu 15-25 sm, dişilərin uzunluğu isə 20-40 sm-ə çatır.<ref>V.A.Dogel “Onurğasızlar zoologiyası”. Bakı, “Maarif”, 1988, 288 səh. </ref> insan askaridi həm xarici, həm də daxili quruluşuna görə at askaridinə çox oxşardır. insan askaridi ondan bədən ölçüsünün nisbətən kiçik olmasına görə fərqlənir.insan askaridinin cinsi orqanlar sistemi güclü inkişaf etmişdir. Belə |
İnsanın bağırsağında yaşayan ən iri yumru qurdlardan biridir. Erkəklərin uzunluğu 15-25 sm, dişilərin uzunluğu isə 20-40 sm-ə çatır.<ref>V.A.Dogel “Onurğasızlar zoologiyası”. Bakı, “Maarif”, 1988, 288 səh. </ref> insan askaridi həm xarici, həm də daxili quruluşuna görə at askaridinə çox oxşardır. insan askaridi ondan bədən ölçüsünün nisbətən kiçik olmasına görə fərqlənir.insan askaridinin cinsi orqanlar sistemi güclü inkişaf etmişdir. Belə |
||
ki, 28 sm uzunluqda olan bir dişi askaridin hər bir cinsi borusunun uzunluğu 150 sm (ikisi birlikde 300 sm) olmaqla, bədən uzunluğundan 11 dəfə |
ki, 28 sm uzunluqda olan bir dişi askaridin hər bir cinsi borusunun uzunluğu 150 sm (ikisi birlikde 300 sm) olmaqla, bədən uzunluğundan 11 dəfə |
||
artıqdır. Bir dişi fərd bir gün müddətində 200000-ə qədər yumurta xaric edə bilir.<ref>B.İ.Ağayev, Z.A.Zeynalova “Onurğasızlar Zoologiyası”. Bakı, “Təhsil”, 2008, 568 səh.</ref>. |
artıqdır. Bir dişi fərd bir gün müddətində 200000-ə qədər yumurta xaric edə bilir.<ref>B.İ.Ağayev, Z.A.Zeynalova “Onurğasızlar Zoologiyası”. Bakı, “Təhsil”, 2008, 568 səh.</ref>. |
||
== Həyat tərzi == |
== Həyat tərzi == |
||
Parazit həyat tərzi keçirir. Adətən askarid bağırsaqda az olur, lakin bir xəstədə 900-ə qədər askaridin olması halı da qeyd edilmişdir. Həmin parazitlərin törətdiyi ziyan qarın nahiyyəsində ağrılar, katar iştahın azalması və s, eləcə də qurdlar tərəfindən bağırsaq boşluğuna xüsusi zəhərli maddələrin-toksinlərin ifraz edilməsi ilə izah oluna bilər. Uşaqlarda askaridilər özləri fəal surətdə mədədən qida borusu ilə udlağa qalxır, ağız və burundan xaricə çıxır, yaxud nəfəs yoluna enib uşağı boğulma təhlükəsində qoyur. Yumurtalar bağırsaqdan çıxdıqdan sonra rütubətli şəraitdə inkişaf edir və bir aydan sonra onlarda artıq cavan sürfələr olur. Askaridlərin yumurtaları davamlıdır. Elə hallar olmuşdur ki, yumurtalar öz həyatilik qabiliyyətini itirmədən 4-5 il formalində qalmışdır. İnsanın yoluxması, daxilində sürfə olan yumurtaları çirkli su və qida vasitəssilə udmaqla baş verir. Bəzi ölkələrd askaridin geniş yayılması çox vaxt əhalinin məişət şəraitinin xüsusiyyətləri ilə əlaqəlidir.<ref>V.A.Dogel “Onurğasızlar zoologiyası”. Bakı, “Maarif”, 1988, 288 səh.</ref>. Mayalanmış yumurtalar bağırsağa, oradan da nəcislə xarici mühitə düşür. insanın bağırsağında mayalanmış yumurtalar inkişaf edə bilmir. Onların inkişaf etməsi üçün zəngin oksigenli şəraitin olması tələb olunur. Oksigenli şəraitdə yumurtanın inkişafı nəticəsidə onun içərisində askaridin qurdvari sürfəsi əmələ gəlir. İqlim şəraitindən (temperatur, rütubət) asılı olaraq, yumurtanın bölünməsi və inkişafı müxtəlif müddətlərdə başa çatır. Yumurtanın inkişafı l5<sup>0</sup>c temperaturda 40-45 gün,24<sup>o</sup>C temperaturda 10-15 gün,33<sup>0</sup>C temperatur şəraitində isə 9-13 gün müddətində tamamlanır. Askaridin yumurtası temperaturun aşağı düşməsinə dözə bilir və uzun müddət yaşamaq qabiliyyətini saxlayır. Hətta, əlverişli şəraitdə 5-6 il qala bilmişdir.<ref>B.İ.Ağayev, Z.A.Zeynalova “Onurğasızlar Zoologiyası”. Bakı, “Təhsil”, 2008, 568 səh.</ref> İri qurdlar bağırsağın selikli qişasını yeyirlər və bağırsaqdakı həzmə hazır olan qidaları, vitamin-mineralları mənimsəyirlər. Əvəzində özlərinin nəcislərini-ifrazatlarını buraxırlar. Zəhərli maddələr qana sorulub, bütün orqanlara yayılırlar. Nəticədə bir çox xəstəliklər yaranır: eroziyalar, xora, ishal ya qəbzlik, diş qıcama, selik axma, öyümə, qusma, allergiya, səpkilər, qaşınmalar, ləkələr, saçların tökülməsi, yorğunluq, baş ağrıları, qan azlığı və s. Onlar yoğun bağırsağa keçib, kolit, appendisit törədə bilirlər. Hətda bağırsağı deşib, çox təhlükəli peritonit də törədə bilirlər. Öd yollarına, öd kisəsinə, mədəaltı vəzin axarına keçəndə sarılıq və bu orqanlarda irinli iltihablaşmalar yaradırlar.<ref>{{Cite web |title=Asksris lumbricoides |url=http://www.doksabahaddin.com/az/?q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D1%8F%2F%D0%B0%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B4%D1%8B#.WRwnxevyjIU |access-date=2017-05-17 |archive-date=2021-01-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210128044831/http://www.doksabahaddin.com/az/?q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D1%8F%2F%D0%B0%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B4%D1%8B#.WRwnxevyjIU |url-status=live }}</ref> |
Parazit həyat tərzi keçirir. Adətən askarid bağırsaqda az olur, lakin bir xəstədə 900-ə qədər askaridin olması halı da qeyd edilmişdir. Həmin parazitlərin törətdiyi ziyan qarın nahiyyəsində ağrılar, katar iştahın azalması və s, eləcə də qurdlar tərəfindən bağırsaq boşluğuna xüsusi zəhərli maddələrin-toksinlərin ifraz edilməsi ilə izah oluna bilər. Uşaqlarda askaridilər özləri fəal surətdə mədədən qida borusu ilə udlağa qalxır, ağız və burundan xaricə çıxır, yaxud nəfəs yoluna enib uşağı boğulma təhlükəsində qoyur. Yumurtalar bağırsaqdan çıxdıqdan sonra rütubətli şəraitdə inkişaf edir və bir aydan sonra onlarda artıq cavan sürfələr olur. Askaridlərin yumurtaları davamlıdır. Elə hallar olmuşdur ki, yumurtalar öz həyatilik qabiliyyətini itirmədən 4-5 il formalində qalmışdır. İnsanın yoluxması, daxilində sürfə olan yumurtaları çirkli su və qida vasitəssilə udmaqla baş verir. Bəzi ölkələrd askaridin geniş yayılması çox vaxt əhalinin məişət şəraitinin xüsusiyyətləri ilə əlaqəlidir.<ref>V.A.Dogel “Onurğasızlar zoologiyası”. Bakı, “Maarif”, 1988, 288 səh.</ref>. Mayalanmış yumurtalar bağırsağa, oradan da nəcislə xarici mühitə düşür. insanın bağırsağında mayalanmış yumurtalar inkişaf edə bilmir. Onların inkişaf etməsi üçün zəngin oksigenli şəraitin olması tələb olunur. Oksigenli şəraitdə yumurtanın inkişafı nəticəsidə onun içərisində askaridin qurdvari sürfəsi əmələ gəlir. İqlim şəraitindən (temperatur, rütubət) asılı olaraq, yumurtanın bölünməsi və inkişafı müxtəlif müddətlərdə başa çatır. Yumurtanın inkişafı l5<sup>0</sup>c temperaturda 40-45 gün,24<sup>o</sup>C temperaturda 10-15 gün,33<sup>0</sup>C temperatur şəraitində isə 9-13 gün müddətində tamamlanır. Askaridin yumurtası temperaturun aşağı düşməsinə dözə bilir və uzun müddət yaşamaq qabiliyyətini saxlayır. Hətta, əlverişli şəraitdə 5-6 il qala bilmişdir.<ref>B.İ.Ağayev, Z.A.Zeynalova “Onurğasızlar Zoologiyası”. Bakı, “Təhsil”, 2008, 568 səh.</ref> İri qurdlar bağırsağın selikli qişasını yeyirlər və bağırsaqdakı həzmə hazır olan qidaları, vitamin-mineralları mənimsəyirlər. Əvəzində özlərinin nəcislərini-ifrazatlarını buraxırlar. Zəhərli maddələr qana sorulub, bütün orqanlara yayılırlar. Nəticədə bir çox xəstəliklər yaranır: eroziyalar, xora, ishal ya qəbzlik, diş qıcama, selik axma, öyümə, qusma, allergiya, səpkilər, qaşınmalar, ləkələr, saçların tökülməsi, yorğunluq, baş ağrıları, qan azlığı və s. Onlar yoğun bağırsağa keçib, kolit, appendisit törədə bilirlər. Hətda bağırsağı deşib, çox təhlükəli peritonit də törədə bilirlər. Öd yollarına, öd kisəsinə, mədəaltı vəzin axarına keçəndə sarılıq və bu orqanlarda irinli iltihablaşmalar yaradırlar.<ref>{{Cite web |title=Asksris lumbricoides |url=http://www.doksabahaddin.com/az/?q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D1%8F%2F%D0%B0%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B4%D1%8B#.WRwnxevyjIU |access-date=2017-05-17 |archive-date=2021-01-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210128044831/http://www.doksabahaddin.com/az/?q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D1%8F%2F%D0%B0%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B4%D1%8B#.WRwnxevyjIU |url-status=live }}</ref> |
||
| Sətir 41: | Sətir 14: | ||
Askarid bütün dünyada yayılmışdır, ancaq [[Yaponiya]]da daha çox yayılmışdır.<ref>V.A.Dogel “Onurğasızlar zoologiyası”. Bakı, “Maarif”, 1988, 288 səh.</ref> |
Askarid bütün dünyada yayılmışdır, ancaq [[Yaponiya]]da daha çox yayılmışdır.<ref>V.A.Dogel “Onurğasızlar zoologiyası”. Bakı, “Maarif”, 1988, 288 səh.</ref> |
||
İnsan askaridinin inkişafında aralıq sahib iştirak etmir. İnsanın bağırsağında yaşayan yetkin askaridin yumurtaları nəcis vasitəsilə ətrafa yayılır. |
İnsan askaridinin inkişafında aralıq sahib iştirak etmir. İnsanın bağırsağında yaşayan yetkin askaridin yumurtaları nəcis vasitəsilə ətrafa yayılır. |
||
== Ədəbiyyat == |
|||
* V.A.Dogel “Onurğasızlar zoologiyası”. Bakı, “Maarif”, 1988, 288 səh. |
|||
* B.İ.Ağayev, Z.A.Zeynalova “Onurğasızlar Zoologiyası”. Bakı, “Təhsil”, 2008, 568 səh. |
|||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
[[Ankilostom]] |
|||
[[Uşaq bizquyruğu]] |
|||
[[Tükbaş qurd]] |
|||
[[Rişta]] |
|||
[[Bankroft sap qurdu]] |
|||
== Xarici keçidlər == |
|||
* [https://az.elibrary.bsu.az/books_rax/N_195.pdf Onurğasızlar zoologıyası]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} |
|||
* [https://az.elibrary.bsu.az/books_rax/N_195.pdf Onurğasızlar zoologiyası]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} |
|||
* [http://www.doksabahaddin.com/az/?q=%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D1%8F/%D0%B0%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B4%D1%8B#.WRwnxevyjIU Asksris lumbricoides] |
|||
== İstinadlar == |
== İstinadlar == |
||
{{İstinad siyahısı}} |
|||
| ⚫ | |||
{{Taksonbar}} |
{{Taksonbar}} |
||
[[Kateqoriya:Nematodlar sinfi|Nematoda]] |
|||
| ⚫ | |||
Səhifəsinin 00:05, 19 fevral 2023 tarixinə olan son versiyası
| İnsan askaridi | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||
|
XƏTA: parent və rang parametrlərini doldurmaq lazımdır. ???: İnsan askaridi |
||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||
| ||||||||
İnsan askaridi (lat. Ascaris lumbricoides) Dəyirmi qurdlar tipinin Nematodlar sinfinə aid olan növ.
Xarici quruluşu
[redaktə | mənbəni redaktə et]İnsanın bağırsağında yaşayan ən iri yumru qurdlardan biridir. Erkəklərin uzunluğu 15-25 sm, dişilərin uzunluğu isə 20-40 sm-ə çatır.[1] insan askaridi həm xarici, həm də daxili quruluşuna görə at askaridinə çox oxşardır. insan askaridi ondan bədən ölçüsünün nisbətən kiçik olmasına görə fərqlənir.insan askaridinin cinsi orqanlar sistemi güclü inkişaf etmişdir. Belə ki, 28 sm uzunluqda olan bir dişi askaridin hər bir cinsi borusunun uzunluğu 150 sm (ikisi birlikde 300 sm) olmaqla, bədən uzunluğundan 11 dəfə artıqdır. Bir dişi fərd bir gün müddətində 200000-ə qədər yumurta xaric edə bilir.[2].
Həyat tərzi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Parazit həyat tərzi keçirir. Adətən askarid bağırsaqda az olur, lakin bir xəstədə 900-ə qədər askaridin olması halı da qeyd edilmişdir. Həmin parazitlərin törətdiyi ziyan qarın nahiyyəsində ağrılar, katar iştahın azalması və s, eləcə də qurdlar tərəfindən bağırsaq boşluğuna xüsusi zəhərli maddələrin-toksinlərin ifraz edilməsi ilə izah oluna bilər. Uşaqlarda askaridilər özləri fəal surətdə mədədən qida borusu ilə udlağa qalxır, ağız və burundan xaricə çıxır, yaxud nəfəs yoluna enib uşağı boğulma təhlükəsində qoyur. Yumurtalar bağırsaqdan çıxdıqdan sonra rütubətli şəraitdə inkişaf edir və bir aydan sonra onlarda artıq cavan sürfələr olur. Askaridlərin yumurtaları davamlıdır. Elə hallar olmuşdur ki, yumurtalar öz həyatilik qabiliyyətini itirmədən 4-5 il formalində qalmışdır. İnsanın yoluxması, daxilində sürfə olan yumurtaları çirkli su və qida vasitəssilə udmaqla baş verir. Bəzi ölkələrd askaridin geniş yayılması çox vaxt əhalinin məişət şəraitinin xüsusiyyətləri ilə əlaqəlidir.[3]. Mayalanmış yumurtalar bağırsağa, oradan da nəcislə xarici mühitə düşür. insanın bağırsağında mayalanmış yumurtalar inkişaf edə bilmir. Onların inkişaf etməsi üçün zəngin oksigenli şəraitin olması tələb olunur. Oksigenli şəraitdə yumurtanın inkişafı nəticəsidə onun içərisində askaridin qurdvari sürfəsi əmələ gəlir. İqlim şəraitindən (temperatur, rütubət) asılı olaraq, yumurtanın bölünməsi və inkişafı müxtəlif müddətlərdə başa çatır. Yumurtanın inkişafı l50c temperaturda 40-45 gün,24oC temperaturda 10-15 gün,330C temperatur şəraitində isə 9-13 gün müddətində tamamlanır. Askaridin yumurtası temperaturun aşağı düşməsinə dözə bilir və uzun müddət yaşamaq qabiliyyətini saxlayır. Hətta, əlverişli şəraitdə 5-6 il qala bilmişdir.[4] İri qurdlar bağırsağın selikli qişasını yeyirlər və bağırsaqdakı həzmə hazır olan qidaları, vitamin-mineralları mənimsəyirlər. Əvəzində özlərinin nəcislərini-ifrazatlarını buraxırlar. Zəhərli maddələr qana sorulub, bütün orqanlara yayılırlar. Nəticədə bir çox xəstəliklər yaranır: eroziyalar, xora, ishal ya qəbzlik, diş qıcama, selik axma, öyümə, qusma, allergiya, səpkilər, qaşınmalar, ləkələr, saçların tökülməsi, yorğunluq, baş ağrıları, qan azlığı və s. Onlar yoğun bağırsağa keçib, kolit, appendisit törədə bilirlər. Hətda bağırsağı deşib, çox təhlükəli peritonit də törədə bilirlər. Öd yollarına, öd kisəsinə, mədəaltı vəzin axarına keçəndə sarılıq və bu orqanlarda irinli iltihablaşmalar yaradırlar.[5]
Yayılması
[redaktə | mənbəni redaktə et]Askarid bütün dünyada yayılmışdır, ancaq Yaponiyada daha çox yayılmışdır.[6] İnsan askaridinin inkişafında aralıq sahib iştirak etmir. İnsanın bağırsağında yaşayan yetkin askaridin yumurtaları nəcis vasitəsilə ətrafa yayılır.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ V.A.Dogel “Onurğasızlar zoologiyası”. Bakı, “Maarif”, 1988, 288 səh.
- ↑ B.İ.Ağayev, Z.A.Zeynalova “Onurğasızlar Zoologiyası”. Bakı, “Təhsil”, 2008, 568 səh.
- ↑ V.A.Dogel “Onurğasızlar zoologiyası”. Bakı, “Maarif”, 1988, 288 səh.
- ↑ B.İ.Ağayev, Z.A.Zeynalova “Onurğasızlar Zoologiyası”. Bakı, “Təhsil”, 2008, 568 səh.
- ↑ "Asksris lumbricoides". 2021-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-17.
- ↑ V.A.Dogel “Onurğasızlar zoologiyası”. Bakı, “Maarif”, 1988, 288 səh.