Прагляд крыніцы для Летувіская мова

{{Ня блытаць|літоўская мова|літоўскай мовай}}
{{Іншыя значэньні|Жамойцкая мова (неадназначнасьць)}}
{{Інфармацыя пра мову
|Назва мовы                = Летувіская мова
|Лацінка                   = Letuviskaja mova 
|Назва мовы ў арыгінале    = lietuvių kalba
|Краіны ўжываньня          = [[Летува|Летуве]], [[Польшча|Польшчы]], [[Беларусь|Беларусі]] і 14 іншых краінах
|Рэгіён                    = Летува, Беларусь, Польшча ды іншыя
|Колькасьць карыстальнікаў = звыш 3 мільёнаў
|Клясыфікацыя              = [[Індаэўрапейскія мовы|Індаэўрапейская]]<br />
                             &nbsp;[[Балтыйскія мовы|Балтыйскія]]<br />
                             &nbsp;&nbsp;[[Усходнебалтыйскія мовы|Усходнебалтыйскія]]<br />
                             &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''Летувіская'''
|Афіцыйная мова ў           = [[Летува|Летуве]],<br />[[Эўрапейскі Зьвяз|Эўразьвязе]],<br />'''Прызнаная мова меншасьці:'''<br />[[Польшча|Польшчы]],<br />[[ЗША]]
|Рэгулюецца                 = Дзяржаўнай камісіяй летувіскай мовы (Valstybinė lietuvių kalbos komisija)<Br />Дзяржаўная моўная інспэкцыя (Valstybinė kalbos inspekcija)<ref>[http://www3.lrs.lt/pls/inter/www_tv.show?id=6904,1,30 Valstybinė kalbos inspekcija]</ref>
|Код па ISO 639-1           = lt
|Код па ISO 639-2(B)        = lit
|Код па ISO 639-2(T)        = lit
|Код па SIL                 = LIT
|Мапа                       =  Современный литовский язык - диалекты.gif
|Шырыня мапы                = 250пкс
}}
'''Летуві́ская мо́ва''' (гістарычная '''жамойцкая''' або '''жмудзінская мова'''{{Заўвага|Вызначэньне сучаснай летувіскай мовы менавіта як «жамойцкай» часам сустракаецца нават сярод даўніх летувіскіх этнічных групаў у Беларусі: гэтак, «''як мы, барцякі, па-жмудзінску гаворым няшчыра, як во Вільнюс там, ці за Вільнюсам…''»<ref>Унуковіч Ю. Мікраэтнонімы літоўскай этнічнай групы Рэспублікі Беларусь // Весн. Гродз. дзярж. ун-та. Сер. 1, Гуманіт. навукі. — 2008. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=bUsoAQAAMAAJ&dq=%22%D1%8F%D0%BD%D1%8B+%D0%BD%D1%96%D1%85%D1%82%D0%BE+%D0%BD%D1%8F+%D1%9E%D0%BC%D0%B5%D1%8E%D1%86%D1%8C+%D0%BF%D0%B0%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D1%83%22&focus=searchwithinvolume&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B7%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%83+%D0%B3%D0%B0%D0%B2%D0%BE%D1%80%D1%8B%D0%BC+%D0%BD%D1%8F%D1%88%D1%87%D1%8B%D1%80%D0%B0 С. 8].</ref>}}; {{мова-lt|lietuvių kalba|скарочана}}) — нацыянальная [[мова]] [[Летувісы|летувісаў]], мова ўсходнебалтыйскай падгрупы [[Балтыйскія мовы|балтыйскай групы]], якой карыстаецца каля 3 млн чалавек у [[Летува|Летуве]], а таксама ў [[Беларусь|Беларусі]], паўночна-ўсходняй [[Польшча|Польшчы]], [[Расея|Расеі]], [[ЗША]], [[Канада|Канадзе]], [[Аўстралія|Аўстраліі]] і [[Нямеччына|Нямеччыне]]. [[Дзяржаўная мова]] Летувы. Утварылася ў канцы XIX стагодзьдзя на базе гістарычнай ''жамойцкай мовы'' — архаічных гаворак ваколіцаў [[Коўна]], [[Шаўлі|Шаўляў]] і [[Клайпеда|Клайпеды]]<ref name="Sviazynski-2005-209">[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.</ref>.

== Назва ==
[[Файл:Lithuanian (1850).jpg|значак|Моўная мапа з этнаграфічнага атлясу ([[Лёндан]], 1850 г.): [[Ліцьвіны#Літоўская_мова|літоўская мова]] (''Lithuanian'') займае ўсю [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыю беларусаў]] (ад [[Горадня|Горадні]] да [[Смаленск]]у), жамойцкая мова (''Samogitian'') — этнічную тэрыторыю [[летувісы|летувісаў]]]]
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты|Летувізацыя}}

Першае [[Ліцьвіны#Балтыйская (неславянская) літоўская мова|дакладнае]] азначэньне летувіскай мовы [[Старабеларуская мова|па-беларуску]] датуецца 6 чэрвеня 1580 году і датычыцца катэхізму [[Марцінас Мажвідас|Мажвіда]] 1547 году<ref>Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 49.</ref>, які ў Летуве афіцыйна лічыцца першай друкаванай кнігай на летувіскай мове: «''катэхізм па-жамойцку друкаваны''»{{Заўвага|«''катехизмъ по жомоитьску друкованыи''»}}<ref name="Lebedys-1976-111">Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. P. 111.</ref>.

Факт масавага і традыцыйнага называньня ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] мовы [[Летувісы|летувісаў]] (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову… перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy… iszgulde»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].</ref>}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — "''…шмат ["літоўскіх" кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] <…> дзе яна ["літоўская мова" — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''"{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwey letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref> — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — "''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы ["Малая Летува"]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''"{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>. У адказ на падобныя сьведчаньні афіцыйная навука Летувы высоўвае тэорыю, што ў Вялікім Княстве Літоўскім існавала дзьве пісьмовыя летувіскія мовы: першая зь якіх называлася «летувіскай мовай» і цалкам зьнікла ў пачатку XVIII ст., а другая называлася «жамойцкай мовай» і выкарыстоўвалася ў Жамойцкіх [[Жамойцкае староства|старостве]] і [[Жамойцкае біскупства|біскупстве]]. Адпаведна, сучасная літаратурная летувіская мова, паводле гэтай тэорыі, утварылася на базе «жамойцкай мовы» (заходнеаўкштоцкі або сярэдні дыялект — у тэрміналёгіі летувіскіх мовазнаўцаў)<ref name="Sviazynski-2005-209"/>. Такім парадкам, афіцыйнае летувіскае мовазнаўства, хоць і знаходзіць пэўнае тлумачэньне называньню летувіскай мовы ў Вялікім Княстве Літоўскім жамойцкай мовай, але разам з тым прызнае, што сучасная летувіская мова ёсьць працягам старой жамойцкай пісьмовай мовы, якая называецца цяпер «літоўскай» (у значэньні летувіскай) толькі паводле імя<ref name="Kascian-2009">[[Кірыл Касьцян|Касьцян К.]], Васілевіч Г. Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў? // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>{{Заўвага|Як падкрэсьлівае сучасны польскі літаратуразнаўца прафэсар [[Ягелонскі ўнівэрсытэт|Ягелонскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Анджэй Раманоўскі||pl|Andrzej Romanowski (literaturoznawca)}}, „''усё тое, што сёньня называем „літоўскім“ (або жамойцкім ці аўкштайцкім)“, тады акрэсьлівалася адзіным тэрмінам „Жамойцкае“''» ({{мова-pl|«...wszystko to, co dziś nazywamy „litewskim” (czyli żmudzkim lub auksztockim), wtedy określano jednym terminem: „Żmudzkie”»|скарочана}})<ref>Romanowski A. Prawdziwy koniec Rzeczy Pospolitej. — Kraków: Universitas, 2007. [https://www.google.com/search?q=co+dzi%C5%9B+nazywamy+%E2%80%9E+litewskim+%E2%80%9D+%28+czyli+%C5%BCmudzkim+lub+auksztockim+%29+%2C+wtedy+okre%C5%9Blano+jednym+terminem+%3A+%E2%80%9E+%C5%BBmudzkie+&tbm=bks&sxsrf=ALiCzsaid4f_BeBghVk7UEzZjnpbWvEKug%3A1660167086385&ei=riP0YrT2FoGysAfk_YnYDw&ved=0ahUKEwi0hc6rnL35AhUBGewKHeR-AvsQ4dUDCAk&uact=5&oq=co+dzi%C5%9B+nazywamy+%E2%80%9E+litewskim+%E2%80%9D+%28+czyli+%C5%BCmudzkim+lub+auksztockim+%29+%2C+wtedy+okre%C5%9Blano+jednym+terminem+%3A+%E2%80%9E+%C5%BBmudzkie+&gs_lcp=Cg1nd3Mtd2l6LWJvb2tzEANQAFgAYGBoAHAAeACAAQCIAQCSAQCYAQCgAQKgAQHAAQE&sclient=gws-wiz-books S. 87].</ref><ref>Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?q=co+dzi%C5%9B+nazywamy+%E2%80%9E+litewskim+%E2%80%9D+%28+czyli+%C5%BCmudzkim+lub+auksztockim+%29+%2C+wtedy+okre%C5%9Blano+jednym+terminem+%3A+%E2%80%9E+%C5%BBmudzkie+&tbm=bks&sxsrf=ALiCzsaid4f_BeBghVk7UEzZjnpbWvEKug%3A1660167086385&ei=riP0YrT2FoGysAfk_YnYDw&ved=0ahUKEwi0hc6rnL35AhUBGewKHeR-AvsQ4dUDCAk&uact=5&oq=co+dzi%C5%9B+nazywamy+%E2%80%9E+litewskim+%E2%80%9D+%28+czyli+%C5%BCmudzkim+lub+auksztockim+%29+%2C+wtedy+okre%C5%9Blano+jednym+terminem+%3A+%E2%80%9E+%C5%BBmudzkie+&gs_lcp=Cg1nd3Mtd2l6LWJvb2tzEANQAFgAYGBoAHAAeACAAQCIAQCSAQCYAQCgAQKgAQHAAQE&sclient=gws-wiz-books S. 31].</ref>}}.

{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}

Назва летувіская мова (прыметнік «летувіскі» як вытворны ад назвы эўрапейскай нацыі [[Летувісы|летувісаў]], сучасная [[Нацыянальная дзяржава|нацыянальная дзяржава]] якіх — [[Летува]]) пасьлядоўна ўжываецца па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў [[Беларускі клясычны правапіс|клясычнай моўнай норме]] [[Беларуская дыяспара|Беларускай дыяспары]]<ref name="Harbacki">[[Уладзіслаў Гарбацкі|Гарбацкі Ў.]] [https://web.archive.org/web/20210607194351/https://gazeta.arche.by/article/349.html?fbclid=IwAR3445HhnFkRqQDlskrDODnITESaPQzy7EGGDNG2E9-L3fkmefK4sPg83PU У тарашкевіцы не абыйсьціся бяз слова «Летува»], [[ARCHE Пачатак|ARCHE]]: электронная газэта, 9 сакавіка 2020 г.</ref> — у адрозьненьне ад [[наркамаўка|наркамаўкі]], дзе савецкія ўлады дазволілі толькі варыянт «[[літоўская мова]]». Напрыклад, у тэкстах [[Аляксандар Надсан|Аляксандра Надсана]] сустракаецца пераважна Летува, летувіскі, летувіс (а ў размове таксама жмудзін, Жмудзь). У 1960—1970-я гады ў часопісе «[[Божым шляхам (1947)|Божым шляхам]]» у многіх тэкстах ужываліся словы Летува, летувіскі (у [[Часлаў Сіповіч|Часлава Сіповіча]], [[Леў Гарошка|Льва Гарошкі]]). Тое ж назіралася ў мове беларускага друку Паўночнай Амэрыкі: у тэкстах [[Сяргей Хмара|Сяргея Хмары]] ўжываецца Летува ў апісаньні праекту летувіскай дзяржаўнасьці з сталіцай сьпярша ў Коўне, потым у Вільні. Газэта беларусаў [[ЗША]] «[[Беларус (газэта)|Беларус]]» ўжывае выняткова Летува. Словы Летува, летувіс і летувіскі фіксуюцца ў неапублікаваным «Беларуска-францускім слоўніку» Льва Гарошкі<ref name="Sanko">[[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.</ref>.

Яшчэ ў 1850 годзе летувіскі аўтар Даніла ў сваім артыкуле ў часопісе Міністэрства народнай асьветы выкарыстоўваў наступныя тэрміны: «Літува» ({{мова-ru|Литува|скарочана}}) да краіны Летувы, «літувы» ({{мова-ru|литувы|скарочана}}) або «літувя» ({{мова-ru|литувя|скарочана}}) да народу летувісаў, а таксама вытворны ад іх прыметнік «літуўскі» ({{мова-ru|литувский|скарочана}})<ref>Данилло Н. Значение некоторых имен литовских князей и названий местностей Литвы // Журнал Министерства народного просвещения. Т. 66. — СПб., 1850. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=ohYFAAAAYAAJ&q=%40%D0%9B%D0%B8%D1%82%D1%83%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%8F#v=snippet&q=%40%D0%9B%D0%B8%D1%82%D1%83%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%8F&f=false С. 147—150, 153, 155].</ref>. Таго ж году летувіскі аўтар Даўгдарыс у сваім артыкуле ў газэце «[[Tygodnik Petersburski]]» ужыў прыметнік «лятуўскі» ({{мова-pl|letuwski|скарочана}})<ref>Tygodnik Petersburski. Nr. 54, 1850. S. 354.</ref>. У 1916 годзе польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Яноўскі||pl|Ludwik Janowski}} прапанаваў аддзяляць летувісаў ({{мова-pl|Letuwisi|скарочана}} з вытворным прыметнікам ''letuwiski'') ад [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] і зазначаў, што пра патрэбу такога разьмежаваньня раней казалі [[Бэнэдыкт Дыбоўскі]] і Ян Обст<ref>Janowski L. Litwa i Polska. — Lausanne, 1916. S. 5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] [[Фэлікс Канечны]] апублікаваў артыкул, у якім таксама прапанаваў тэрміналягічна аддзяляць летувісаў ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}} з прыметнікам ''letuwski'') ад гістарычных ліцьвінаў<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>.

{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

Мовазнаўцы [[Вінцук Вячорка]] і [[Сяргей Шупа]] крытыкуюць ужываньне прыметніка летувіскі, называючы яго «''словам-калекам''» на падставе таго, што ў гэтым слове «''канчатак становіцца суфіксам''»<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Сяргей Шупа|Шупа С.]] [https://www.svaboda.org/a/30445716.html Чаму Літва, а не «Летува»], [[Радыё Свабода]], 20 лютага 2020 г.</ref>. Аднак лінгвіст [[Зьміцер Санько]] даводзіць, што такая пазыцыя ёсьць непасьлядоўнай і недарэчнай, бо захаваньне канчаткаў у пазычаных словах — звычайная зьява ў [[Беларуская мова|беларускай мове]]. У якасьці прыкладаў ён прыводзіць запазычаныя словы з [[Грэцкая мова|грэцкай]] (апакаліпсіс, базіс, крызіс, тэзіс, Ахілес, Геркулес, Ісус) або з [[Лацінская мова|лаціны]] (кансэнсус, полюс, статус, узус, калегіюм, кворум, форум), пры скланеньні якіх да чужых «закансэрваваных» канчаткаў дадаюцца беларускія<ref name="Sanko"/>. Такім парадкам, «летувіскі» — прыметнік, утвораны паводле законаў беларускай мовы<ref name="Sanko"/>. Пагатоў, беларускі прыметнік «латыскі», вытворны ад назвы эўрапейскай нацыі [[Латышы|латышоў]], таксама ўзыходзіць да саманазвы ({{мова-lv|latviešy, latvietis|скарочана}}, ад назвы ракі ''Late'')<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|5к}} С. 256.</ref> і азначае латыскую мову, роднасную летувіскай ([[Балтыйскія мовы|балтыйская моўная група]]). Тым часам назвы «''літош''», «''літашы''» датычна летувісаў фіксуюцца ў беларускіх дыялектах<ref>[http://slounik.org/228589.html Назвы людзей па месцы пражывання] // Чалавек: Тэматычны слоўнік. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2006. {{ISBN|985-08-0715-6}}.</ref>.

== Гісторыя ==
[[Файл:Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|значак|[[Жамойць]]: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (Samogitia) і [[Малая Летува|пруская]] (Samaide)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.</ref>. З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.]]

=== Раньнія часы ===
Мяркуецца, што летувіская мова як асобная мова ў балтыйскай групе моваў пачала разьвівацца ў VII стагодзьдзі н. э. Яе носьбіты доўгі час жылі ў цяжкадаступных лясах, што дазволіла захаваць архаічную мадэль мовы<ref name="Sviazynski-2005-208">[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 208.</ref>.

=== У складзе Вялікага Княства Літоўскага і Прусіі ===
[[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга<ref name="Panucevic-271"/><ref>[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.</ref> («''у прускай мове''»), выдадзеная дзеля [[Прускія летувісы|жамойтаў («прусаў»)]] [[Самбія|Самбіі]]. [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1545 г.]]

У пасланьні да кардыналаў Рымскай курыі з нагоды прызначэньня ў 1417 годзе першага каталіцкага біскупа для [[Жамойць|Жамойці]] [[Мацей зь Вільні|Мацея]] львоўскі арцыбіскуп [[Ян Рашоўскі|Ян]] і віленскі біскуп [[Пётр з Кустыня|Пётар]] пісалі: «''Дастойнага пана Мацея, магістра вольных навук, пробашча Віленскага, [[Ліцьвіны|Ліцьвіна]], які поўнасьцю валодае жамойцкай гаворкай <…> мы высьвяцілі на катэдру''»{{Заўвага|{{мова-la|…venerabilem dominum Mathiam Magistrum arcium prepositum wilnensem Lythwanum necnon ydiomate Samagitico plenissime eruditum…|скарочана}}<ref>Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum. T. 3. — Posnaniae, 1856. [https://books.google.by/books?id=ugRCAAAAYAAJ&pg=PA191&dq=ydiomate+Samagitico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiBrtXIj-n1AhUASvEDHcrpBf0Q6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Samagitico&f=false P. 191].</ref>}}. Тое, што першы жамойцкі біскуп досыць добра ведаў «''жамойцкую гаворку''»{{Заўвага|{{мова-la|«wenerabilem virum magistrum Mathiam prepositum Wilnensem, de vite puritate morum venustate et sciencia ceterisque virtutibus commendatum ac de ydiomate Samagitico sufficientissime institutum, ex assumptum et pro hominibus in pontificem constitutum Medinicensem ad instanciam prefatorum clarissimorum principum in virtute trinitatis vivifice»|скарочана}}<ref>Monumenta Medii Aevi Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia. T. XII. — Cracoviae, 1891. [https://books.google.by/books?id=vDghAQAAMAAJ&pg=PA94&dq=ydiomate+Samagitico+sufficientissime+institutum&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwicju2Wk-n1AhVgQ_EDHbbLDNMQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=ydiomate%20Samagitico%20sufficientissime%20institutum&f=false P. 94].</ref>}}, паўтаралася яшчэ ў адным пасланьні гэтых жа герархаў<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 109.</ref>. Само ж новае біскупства стваралася для «''народу [[Жамойты|Жамойтаў]]''», што неаднаразова падкрэсьлівалася ў афіцыйных дакумэнтах ({{мова-la|gens Samagitarum|скарочана}} у 1409 годзе<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 25.</ref>, {{мова-la|gens Samaytarum|скарочана}} у 1416 годзе<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 26.</ref>). У просьбе [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Вітаўт]]а да папы [[Марцін V|Марціна V]] аб прызначэньні новага біскупа для «''жамойцкага народу''» [[Мікалай Камеданус|Мікалая]] (1423 год) зноў зазначалася, што гэтым разам ужо другі жамойцкі біскуп ведае «''гаворку жамойцкага народу''» (''sciensque gentis Samaitice ydioma''<ref>
Liber Cancellariae Stanislai Ciolek: ein Formelbuch der polnischen Königskanzlei aus der Zeit der husitischen Bewegung. — Wien, 1871. [https://books.google.by/books?id=glBUTL4Jz2EC&pg=PA106&dq=Samaitice+ydioma&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW8MLglOn1AhUQQfEDHY4lB6AQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=Samaitice%20ydioma&f=false S. 106].</ref>)<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 26, 109.</ref>. Такім парадкам, жамойцкія біскупы мусілі вольна валодаць жамойцкай мовай<ref name="Urban-2001-59">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 59.</ref>. У 11-й кнізе сваіх хронікаў [[Ян Длугаш]] зазначыў пра першага жамойцкага біскупа Мацея, што той «''добра ведаў мовы літоўскую і жамойцкую''»{{Заўвага|{{мова-la|«Miednicensis autem ecclesiae cathedralis primus Mathias nomine, Almanus, in Vilna tamen natus, qui linguam lituanicam et samogiticam norat, praefectus est et consecratus»|скарочана}}<ref>Gołębiowski Ł. Dzieje Polski za Władysława Jagiełły i Władysława III-go. T. 1. — Warszawa, 1846. [https://books.google.by/books?id=BtlbAAAAcAAJ&pg=PA426&dq=%22linguam+Samogiticam&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwil5teDo-n1AhWVR_EDHZxZBww4FBDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=%22linguam%20Samogiticam&f=false S. 426].</ref>}}, чым засьведчыў існаваньне дзьвюх асобных моваў — літоўскай і жамойцкай. Апроч таго, апісваючы эпізоды хрышчэньня ліцьвінаў і жамойтаў храніст адзначыў: пры хрышчэньні ліцьвінаў польскія сьвятары ня мелі патрэбы ў перакладніках, якія спатрэбіліся ім пры хрышчэньні жамойтаў{{Заўвага|Вялікі князь [[Гедзімін]] у сваім лісьце-пасланьні да манахаў-францішканаў [[Саксонія|Саксоніі]], датаваным 26 траўнем 1323 году, запрашаў у Вялікае Княства Літоўскае чатырох прапаведнікаў, каб яны маглі апеквацца двума касьцёламі, збудаванымі ў [[Вільня|Вільні]] і [[Наваградак|Наваградку]]. Гедзімін ставіў умову і пажаданьне, каб місіянэры абавязкова ведалі польскую, [[Земгальская мова|земгальскую]] (у 1289—1290 гадох па паразе паўстаньня супраць [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэну]] у ВКЛ перасялілася каля 100 тысячаў [[Земгалы|земгалаў]]) і рускую мовы. У пасланьні таксама дадавалася, што гэтымі мовамі валодалі іншыя місіянэры, якія дагэтуль былі або яшчэ знаходзіліся ў Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="Urban-2001-102">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 102.</ref>}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22, 103.</ref>. Яшчэ адным сьведчаньнем адрозьненьня лічыцца грамата вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] да біскупа жамойцкага [[Марцін Лінтфары|Марціна]] ад 1503 году, дзе зазначалася нізкая адукацыя парафіяльных ксяндзоў у Жамойці і тое, што яны былі няздольныя карыстацца ў набажэнствах «''гаворкай літоўскай або гэтай жамойцкай''»{{Заўвага|Паводле [[Павал Урбан|Паўла Урбана]], няведаньне ксяндзамі «літоўскай гаворкі» можа тлумачыцца тым фактам, што біскупства стваралася ў межах Жамойці, якія паводле мірнага пагадненьня 1398 году трапілі пад уладу Тэўтонскага ордэну. Тым часам у межах біскупства таксама маглі жыць ліцьвіны, асабліва на захад ад утокі [[Нявежа (Летува)|Нявежы]] ўздоўж Нёману<ref name="Urban-2001-110"/>}}<ref name="Urban-2001-110">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 110.</ref>. У 1507 годзе [[Барташ Табар]]авіч, брат якога біскуп віленскі [[Войцех Табар]] атрымаў аналягічную паводле зьместу грамату, аформіў фундацыю на касьцёл у [[Таўрогі|Таўрогах]] з прызначэньнем туды сьвятароў, якія б ведалі «''гутарковую жамойцкую мову''» і маглі б навучаць парафіянаў слову Божаму ў «''мове жамойтаў''»<ref name="Urban-2001-111">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 111.</ref>. Жамойцкую мову з мовай уласна ліцьвінаў адрозьнівалі і ў [[Прусія|Прусіі]], дзе апынулася значная частка тэрыторыі Жамойці ([[Малая Летува]]), якая ўвайшла ў склад Самбійскага біскупства: у 1435 годзе [[Базэльскі царкоўны сабор]] задаволіў просьбу біскупа самбійскага [[Міхал Юнге|Міхала Юнге]] дазволіць карыстацца ў царкоўным жыцьці мовамі мясцовых насельнікаў [[Самбія|Самбіі]], у тым ліку «''мовай жамойтаў''»<ref name="Urban-2001-110"/>.

[[Файл:Mazvydo katekizmas.jpg|міні|Катэхізм [[Марцінас Мажвідас|Мажвіда]], 1547 г., першае вядомае азначэньне якога [[Старабеларуская мова|па-беларуску]] (1580 г.): «''катэхізм па-жамойцку друкаваны''»<ref name="Lebedys-1976-111"/>]]

Уласна літоўскія князі і баяры, пакінуўшы ў XIV—XV стагодзьдзяў у сваіх перакладных лацінскіх і нямецкіх граматах тузіны гутарковых беларускіх словаў і выразаў, не падалі ў іх ніводнага балтыйскага слова{{Заўвага|Тым часам, да прыкладу, хаця польская мова не была пісьмовай да XVI ст., ёсьць запісы ў сярэднявечных лацінамоўных крыніцах, якія падаюць прыклады польскай мовы і адназначна сьведчаць пра тое, што палякі размаўлялі на польскай мове, а запіс пра эстонскую мову сустракаецца яшчэ пад 1214 годам у хроніцы Генрыка Латвійскага: «лаўла, лаўла, паппі» («сьпявай, сьпявай, поп»)<ref name="Dajlida-2019-29">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 29.</ref>}}<ref name="Dajlida-2019-29"/>. Першыя помнікі летувіскай пісьменнасьці зьявіліся толькі ў пачатку XVI ст. У гэты час кнігі на летувіскай мове выдаваліся па-за межамі [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] — у [[Прусія|Прусіі]] [[нямецкая мова|нямецкім]] шрыфтам. Прытым у першым летувіскім катэхізьме, выдадзеным ў 1545 годзе, летувіская мова называецца «прускай», а ў назовах дзьвюх наступных кніг (1547 і 1559 гады) назва мовы не ўпамінаецца<ref name="Panucevic-271">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.</ref>. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці герцага прускага [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхта Гогенцолерна]], які быў ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня, выйшаў летувіскі катэхізм, у назове якога мова выданьня азначалася як летувіская. Гэтая назва замацавалася ў наступных летувіскіх кнігах<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 273.</ref>{{Заўвага|Разам з тым, у 1592 годзе прускі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Каспар Шутц||en|Caspar Schütz}} у сваёй «Historia Rerum Prussicarum» згадваў «''жамойцкую мову''» ({{мова-de|«Sameitischen Sprache»|скарочана}})<ref>Schütz C. Historia Rerum Prussicarum. — Zerbst, 1592. [https://books.google.by/books?id=IWlcAAAAcAAJ&pg=RA1-PA75&dq=Sametischen+Sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwipxqeni-L1AhXwQvEDHSxUDWMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Sametischen%20Sprache&f=false S. 110].</ref>; таксама шэраг нямецкіх выданьняў XVIII ст. тлумачылі назву Жамойці менавіта з «''жамойцкай мовы''» ({{мова-de|«Samogitischen Sprache»|скарочана}})<ref>Uhse E. Universal-geographisch-historisches Lexicon. — Leipzig, 1710. [https://books.google.by/books?id=L5dEAAAAcAAJ&pg=RA2-PP8&dq=in+samogitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjHytP5sOb1AhUoQvEDHeFtCTw4HhDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=in%20samogitischen&f=false S. 348].</ref><ref>Allgemeines Geographisch-Historisches Zeitungs-LEXICON. — Frankfurt, 1738. [https://books.google.by/books?id=l2aEoaAeO80C&pg=RA2-PP14&dq=Samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPruXugOf1AhUYG-wKHdfrC-M4FBDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Samogitischen%20sprache&f=false S. 348].</ref><ref>Rink E. G. Das verwirrte Pohlen, in einer genauen Gegeneinanderhaltung der Geschichte. — Leipzig, 1711. [https://books.google.by/books?id=VEpKAAAAcAAJ&pg=RA1-PA87&dq=in+samogitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjaxuPjr-b1AhXrRPEDHVWwDCE4FBDoAXoECAkQAQ#v=onepage&q=in%20samogitischen&f=false S. 87].</ref><ref>Grosses vollständiges Universal-Lexicon aller Wissenschaften und Künste. — Leipzeig — Halle, 1742. [https://books.google.by/books?id=AxMoFrisRfUC&pg=PA1705&dq=Samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjFl--Og-f1AhXJ16QKHX5wAtI4FBDoAXoECAcQAg#v=onepage&q=Samogitischen%20sprache&f=false S. 1705].</ref>}}.

[[Файл:Mikaloiaus Daukszos, Kanoniko Bažniczios Zemaiyciu, iog esus anas perguldis ii Zemaytiszkay (1605).jpg|значак|Прадмова да надрукаванага ў 1605 годзе ў Вільні летувіскага катэхізму, дзе ананімны аўтар сьцьвярджае, што першы надрукаваны ў Вялікім Княстве Літоўскім летувіскі катэхізм [[Мікалай Даўкша|Мікалая Даўкшы]] быў на жамойцкай мове]]

Павал Урбан адзначае той факт, што малітоўнікі і катэхізмы, перакладзеныя на жамойцкую мову, пачалі выкарыстоўвацца ў Жамойці ў другой палове XVI ст. Менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці кніжнікаў-перакладнікаў сьпярша ў Прусіі («[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), а потым і ў Вільні (з 1595 году<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274.</ref>), мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы»<ref name="Urban-2001-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6, 33.</ref>. Страту з гэтай і шэрагу іншых прычынаў у другой палове XVI ст. старога значэньня назвы «літоўская мова» на карысьць жамойцкай мовы адзначае таксама [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 277.</ref>.

{{Падвойная выява|справа|Idiomate samogitico (1681).jpg|105|Po Żmudzku (1681).jpg|109|Азначэньне летувіскай кнігі 1681 году як жамойцкай: [[Міхал Вайніловіч|Міхалам Вайніловічам]] і ўласьнікам захаванага яе асобніка{{Заўвага|Азначэньне гэтай кнігі як выдадзенай «па-жамойцку»  ({{мова-pl|«po żmudzku»|скарочана}}) таксама даў польскі гісторык літаратуры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Караль Эстрэйхэр||pl|Karol Estreicher (starszy)}} у сваёй «Bibliografia Polska» (1905 год)<ref>Estreicher K. Bibliografia Polska. T. XX. — Kraków, 1905. S. [https://archive.org/details/estreicher-bibliografia-staropolska-t.-20-kon-ky-1905/page/15/mode/2up?q=zmudzku S. 15].</ref>}}}}

Як падкрэсьлівае гісторык і літаратуразнаўца [[Іван Саверчанка]], у XVI ст. раньнія ідэолягі жамойцкага (летувіскага) нацыянальнага руху, найперш пісьменьнікі і багасловы [[Марцін Мажвід]], [[Мэльхіёр Пяткевіч]], [[Мікалай Даўкша]] і [[Канстанцін Шырвід]], пачалі актыўна ўжываць тэрмін «літоўская мова» ў дачыненьні да гістарычна жамойцкай мовы. Абапіраючыся выняткова на этнічныя фантазіі ды показкі, яны назвалі свой народ «літоўцамі»<ref>[[Іван Саверчанка|Саверчанка І.]] Aurea mediocritas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. — {{Менск (Мінск)}}: Тэхналогія, 1998. С. 14.</ref>. Тым часам амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] падкрэсьлівае, што ''«летувіская мова цягам стагодзьдзяў не была мовай палітыкі»''<ref name="Snyder, T 1999">Snyder T. The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569—1999. — New Haven: Yale Univ. Press, 2003.</ref>. Палітычная, эканамічная, сацыяльная і культурная сытуацыя ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] не была прыхільнай да летувіскай мовы, якую паводле летувіскага лінгвіста [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]] загналі ''«ў ніжэйшую клясу ва ўласнай айчыне»''<ref>Zinkevičius Z. History of the Lithuanian Language. — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 1998. P. 244.</ref>. Напрыклад, ''«вялікія князі літоўскія ніколі не друкавалі кнігаў на летувіскай мове»''<ref name="Snyder, T 1999"/>.

[[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад булы [[Папа|Папы]] на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]]

З мэтай павелічэньня ўплыву на вернікаў-летувісаў у канцы XVI ст. кнігі на летувіскай мове пачалі друкавацца ў Вялікім Княстве Літоўскім: першай такой кнігай стаў «Катэхізм» у перакладзе Даўкшы ({{мова-lt|Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs|скарочана}}), выдадзены ў 1595 годзе. Хоць у прадмове да «Катэхізму» Даўкшта сьцьвярджаў, што пераклаў яго «''на ўласную мову нашу летувіскую''», аднак ужо ў 1605 годзе выйшла перавыданьне, дзе ўжо ананімны перакладнік сьцьвярджаў, што папярэднік пераклаў катэхізм на жамойцкую мову і таму летувісы скардзіліся: «''Ня маем катэхізму летувіскага''»<ref name="Sviazynski-2005-209"/>{{Заўвага|Тым часам у 1823 годзе пад назвай «Вытрымкі з жамойцкіх казаньняў» ({{мова-pl|«Wyjątek z kazań żmudzkich»|скарочана}}) у Вільні надрукавалі вытрымкі з «Пасьцілы», выдадзенай Даўкшам у 1599 годзе<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 86.</ref>, у прадмове да якой той таксама сьцьвярджаў назву «''летувіская мова''». Урэшце, польскі гісторык літаратуры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Караль Эстрэйхэр||pl|Karol Estreicher (starszy)}} азначаў «Пасьцілу» Даўкшы ў сваёй «Bibliografia Polska» (1882 год) як выдадзеную «па-жамойцку» ({{мова-pl|«po żmudzku»|скарочана}})<ref>Estreicher K. Bibliografia Polska. T. VIII. — Kraków, 1882. [https://archive.org/details/bibliografiapols08estr/page/106/mode/2up?q=%22po-zmudzku%22 S. 107].</ref>}}. Паводле тлумачэньня летувіскага мовазнаўцы [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]]{{Заўвага|У 1993 годзе [[Зігмас Зінкявічус]] заклікаў замяніць навуковы тэрмін [[старабеларуская мова]] «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»<ref>[[Мікалай Нікалаеў|Нікалаеў М.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-5/nika503.html Вільня і Літва ў расейскім друку] // [[ARCHE Пачатак]]. № 5 (28), 2003.</ref>}}, у кнігах XVII ст. усталяваліся тры варыянты пісьмовай летувіскай мовы — заходні (мова летувісаў у [[Прусія|Прусіі]] — «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), заснаваны на заходнежамойцкім дыялекце<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [https://web.archive.org/web/20220921214302/http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B%3A_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>, блізкі да яго сярэдні, заснаваны на гаворках ваколіцаў [[Кейданы|Кейданаў]] (выкарыстоўваўся ў Жамойцкіх [[Жамойцкае староства|старостве]] і [[Жамойцкае біскупства|біскупстве]] Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай) і ўсходні — уласна «летувіская мова». Адпаведна, першыя летувіскія кнігі, выдадзеныя Даўкшам, былі на сярэднім варыянце летувіскай мовы — жамойцкай мове, аднак ужо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы (уласна «летувіская мова»), што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на прывіленскіх дыялектах, цалкам зьнік<ref name="Kascian-2009"/>{{Заўвага|Аднак складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні не зафіксавалі прыкметаў поўнага зьнікненьня ў пачатку XVIII ст. мовы, якая ў іх азначаецца як «літоўская»: калі ў 1666—1700 гадох 97% навучэнцаў-жамойтаў ведалі жамойцкую мову, а 19% — літоўскую мову, тым часам 57% навучэнцаў-ліцьвінаў ведалі літоўскую мову, а сярод навучэнцаў-русінаў веданьне літоўскай мовы не адзначалася, то ў 1700—1752 гадох толькі 37% жамойтаў ведалі жамойцкую мову, але ўжо 73% — літоўскую мову, тым часам веданьне літоўскай мовы дэкляравалі 37% ліцьвінаў, 7% русінаў і нават 6 навучэнцаў-палякаў. Увогуле, увесь час веданьне жамойцкай мовы дэкляравалі толькі навучэнцы-жамойты<ref>Litwin H. Przynależność narodowa alumnów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582—1798. Przyczynek do badań nad świadomością narodową w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych // Między Wschodem i Zachodem. Rzeczpospolita XVI—XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. — Warszawa, 1993. S. 63—64.</ref>}}. Як адзначае Зінкявічус, ''«для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка»''. З гэтай прычыны летувіскія мовазнаўцы імкнуцца падкрэсьліваць ''«адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж Вялікім Княства Літоўскім і Прусіяй»''{{Заўвага|Тым часам яшчэ ў 1874 годзе ў лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] зазначалася, што ў [[Прусія|Прусіі]] ўсіх летувісаў, што жывуць у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], называюць жамойтамі ({{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}})<ref>Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&pg=RA2-PA14&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 14].</ref>. Зь іншага боку, жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) азначаў прускіх летувісаў як жамойтаў, якія «''гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову''» ({{мова-lt|«…daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.</ref>. Зрэшты, у 1882 годзе нямецкі лінгвіст [[Адальбэрт Бэцэнбэргер]], які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што летувісы ў Расейскай імпэрыі называлі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў ({{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nennen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}})<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў ({{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.</ref>}}, прызнаючы той факт, што летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) складаліся і друкаваліся галоўным парадкам у Прусіі:
* «Летувіская граматыка» ({{мова-la|Grammatica Litvanica|скарочана}}, Даніэль Кляйн, 1653 год)
* «Зборнік летувіскай граматыкі» ({{мова-la|Compendium Grammaticae Lithvanicae|скарочана}}, Хрыстафор Сапун, 1673 год)
* «Ключ нямецка-летувіскі» ({{мова-la|Clavis Germanico-Lithvana|скарочана}}, Фрыдрых Прэторыюс, 1680 год, рукапіс)
* «Прынцыпы летувіскай мовы» ({{мова-la|Principium primarium in lingva Lithvanica|скарочана}}, Міхаэль Мёрлін, 1706 год)
* «Слоўнік летувіска-нямецкі і нямецка-летувіскі» ({{мова-la|Vocabularium Litthuanico-Germanicum, et Germanico-Litthvanicum|скарочана}}, Фрыдрых Вільгельм Гаак, 1730 год)
* «Лексыкон нямецка-летувіскі і летувіска-нямецкі» ({{мова-la|Lexicon Germanico-Lithvanicum et Lithvanico-Germanicum|скарочана}}, Якуб Брадоўскі, да 1744 году, рукапіс)
* «Разгляд летувіскай мовы ў яе вытоках» ({{мова-la|Betrachtung der littauischen Sprache in ihrem Ursprunge|скарочана}}, Філіп Руіг, 1745 год)
* «Летувіска-нямецкі і нямецка-летувіскі лексыкон» ({{мова-la|Littauisch-Deutschen und Deutsch-Littauischen Lexicon|скарочана}}, Філіп Руіг, 1747 год), тым часам рэдкі асобнік гэтага слоўніка (як і, увогуле, хоць-якой кнігі, выдадзенай у Прусіі), што трапіў у кнігазбор на тэрыторыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага, азначылі ў каталёзе бібліятэкі кляштару францішканаў у [[Крэтынга|Крэтынзе]] як «''Жамойцка-нямецкі слоўнік''» ({{мова-la|«Dictionarium Samogitico-Germanicum»|скарочана}}<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. P. 111.</ref>)
* «Пачаткі граматыкі летувіскай мовы» ({{мова-la|Anfangsgründe einer Littauischen Grammatick|скарочана}}, Фрыдрых Руіг, 1747 год)
* «Новая летувіская граматыка» ({{мова-la|Neue Littauische Grammatik|скарочана}}, 1791 год)

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]<ref>Schmalstieg W. R. [https://web.archive.org/web/20090530141220/http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.</ref> (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы<ref>Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.</ref> (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}<ref name="Kiopen-1827-103">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.</ref><ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&pg=PA709&dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&f=false S. 709].</ref><ref>Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.</ref>, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}<ref>Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&pg=PA45&dq=in+samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20samogitischen%20sprache&f=false S. 45].</ref>) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Synonima Polsko Łacinsko Żmuycka»|скарочана}} ў [[Вільня|Вільні]]<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. P. 120.</ref>, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}} ў [[Слонім]]е<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=WxIHAQAAIAAJ&dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&focus=searchwithinvolume&q=synonyma+latino P. 115].</ref>, {{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}} ў [[Крэтынга|Крэтынзе]]<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.</ref>){{Заўвага|Разам з тым, сустракалася і азначэньне «літоўскі» ({{мова-la|Lituanicum, Litvanicu, Lithvanica|скарочана}}): у каталёзе бібліятэкі Віленскага езуіцкага навіцыяту (1748 год)<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. P. 117.</ref>, у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) і ў каталёзе бібліятэкі бэрнардынскага кляштару ў [[Трашкуны|Трашкунах]] (1782 год)}}. Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе на сярэднім варыянце пісьмовай летувіскай мовы (жамойцкай мове)<ref name="Sviazynski-2005-209"/> і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»<ref>[https://web.archive.org/web/20230106184619/http://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}</ref> ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. & in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})<ref>Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&pg=RA2-PA31&dq=schamaitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=schamaitischen%20sprache&f=false S. 31].</ref>. Існуюць зьвесткі, што ў 1752 годзе ў Віленскай друкарні францішканаў выйшаў «Лемантар жамойцкі», які, аднак, не захаваўся<ref name="Dziarnovic-2011">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>. Першы вядомы летувіскі лемантар у ВКЛ выйшаў паміж 1759—1761 гадамі (захаваліся выданьні 1763 і 1766 гадоў) і меў назву «''Навука чытаньня пісьма польскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} = {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}}), у выданьні 1783 году ён застаўся бяз польскай моўнай часткі і польскага назову, але ўжо з пазначэньнем у назове «''летувіскага пісьма''»: «''Навука чытаньня пісьма летувіскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszta lietuwiszka dieł mazu wayku|скарочана}})<ref name="Dziarnovic-2011"/>. Тым часам у каталёзе бібліятэкі кляштару бэнэдыктынак у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] ([[Пінскі павет|Піншчына]]), складзеным паміж 1783—1790 гадамі, асобнік летувіскага лемантара азначылі як «''Мокслас або лемантар жамойцкай мовы''» ({{мова-pl|«Moksłas czyli Elementarz Zmudzkiego Ięzyka»|скарочана}})<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 183.</ref>, таксама ў складзеным [[Адукацыйная камісія|Адукацыйнай камісіяй]] у 1773—1774 гадох інвэнтары Віленскай езуіцкай акадэміі адзначалася 100 асобнікаў «''жамойцкага лемантара''» ({{мова-pl|«Elementarz żmudzki»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 266.</ref>{{Заўвага|У першай палове XIX ст. перавыданьні гэтага лемантара працягвалі азначаць «жамойцкімі» {{мова-pl|«Elementarz żmudzki»|скарочана}}<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 269.</ref>}}.

[[Файл:Zmudzki ięzyk (1773).jpg|значак|Біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] азначае летувіскую мову кнігі як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Вільня, 1773 г.]]

Разам з тым, назва «літоўская мова» ўсё ж зьявілася ў назове адной рэлігійнай кнігі з друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі «Punkty kazan od adwentu az do postu. Litewskim iezykiem, z wytlumaczeniem na polskie. Przez ksiedza Konstantego Szyrwida» 1629 году{{Заўвага|Таксама згадваюць кнігу Шырвіда «Clavis linguae Lituanicae» 1630 году, ніводнага асобніка якой не захавалася (як і вытрымак з гэтай кнігі або апісаньня яе зьместу)<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 398.</ref>}}, якая перавыдавалася езуітамі ў 1644 годзе. Апроч таго, азначэньні «літоўская мова» ({{мова-pl|«Litewski ięzyk»|скарочана}}) ёсьць у прадмовах да выдадзеных гатычным шрыфтам «Polski z litewskim katechism» (Вільня, 1598 г.) і «Knyga nobažnystės» ([[Кейданы]], 1653 г.), якія пазьней не перавыдавалася. Летувіская кніга «Ewangelie polskie i litewskie» (Вільня, 1647 г.), якая перавыдавалася ў XVII—XIX ст. (апошнія разы — у 1858 і 1859 гадох пад назвай «Ewangelje polskie i żmudzkie»<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 144.</ref>), уласна словазлучэньня «літоўская мова» ў тэксьце не зьмяшчае{{Заўвага|Простае азначэньне «летувіскі» трапіла ў назоў кнігі «Postilla lietvwiszka» (Вільня, 1600 г.), таксама ў ананімным лацінамоўным панэгірыку [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонту Вазе]], выдадзеным ў 1589 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі, зьмяшчаецца фрагмэнт летувіскага тэксту пад назовам «Litvanica» (у заканчэньне, пасьля італьянскага, гішпанскага, францускага, нямецкага, ангельскага і польскага тэкстаў)}}. У 1681 годзе тагачасная блытаніна і няпэўнасьць тэрміналёгіі знайшла адлюстраваньне ў выдадзенай у Вільні летувіскай кнізе, у пачатку якой [[Казімер Пац]] азначае яе мову як «''літоўскую гаворку''» ({{мова-la|«litvanico idiomate»|скарочана}}), а [[Міхал Вайніловіч]] — як «''жамойцкую гаворку''» ({{мова-la|«idiomate Samogitico»|скарочана}}), урэшце сам уласьнік асобніка азначыў гэтую кнігу як «''выдадзеную… па-жамойцку''» ({{мова-pl|«wydana… po Żmudzku»|скарочана}}). Тым часам у складзеным у 1772 годзе каталёзе бібліятэкі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] назву кнігі Шырвіда абрэзалі да «Punkty kazan od adwentu az do postu»<ref>Catalogus Auctorum Ordine Alphabetico dispositus in Bibliotheca Collegii Academiae Vilnensi S. I. reperibilium. — Vilnae, 1772. [https://virtus.mb.vu.lt/en/p/148/ P. 148].</ref>, а адзіную ў сьпісе цалкам летувіскую кнігу азначылі як жамойцкую ({{мова-la|«Samogitico idiomate»|скарочана}})<ref>Catalogus Auctorum Ordine Alphabetico dispositus in Bibliotheca Collegii Academiae Vilnensi S. I. reperibilium. — Vilnae, 1772. [https://virtus.mb.vu.lt/en/p/69/ P. 69].</ref>. Адзіную кнігу на летувіскай мове азначылі як «жамойцкую кнігу» ({{мова-pl|«Książka Żmudzka»|скарочана}} і ў бібліятэцы [[Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў (Берасьце)|Берасьцейскага трынітарскага кляштару]]<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 184.</ref>.

{{Падвойная выява|справа|Pawinastis krykscionyszkas Arba Pamoksłas trumpas (in Lithuanian language), 1781.jpg|98|Pawinastis krykscionyszkas arba Pamoksłas trumpas apey tay ką pawinas kożnas Katalykas żinoty... isz liezuwe Lękiszka ant Ziemaytyszka su nekureys pridotkays pardietas (1806).jpg|116|Летувіская кніга (Варшава, 1781 г. і Вільня, 1806 г.), мова якой на вокладцы азначаецца як жамойцкая}}

Увогуле, нягледзячы на спробы папулярызацыі ў XVII ст. назвы «літоўская мова» сярод літоўскіх жамойтаў{{Заўвага|Як прыклад (з усяго відаць, адзінкавы) плёну такой папулярызацыі на Жамойці летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстанцінас Яблонскіс||ru|Яблонскис, Константинас}} падае тэкст прысягі з судовай кнігі маёнтку [[Біржы|Біржаў]], датаваны 1699 годам, дзе пасьля польскага тэксту ідзе летувіскі з подпісам «''Toż samo po litewsku''»<ref>Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 302—303.</ref>}} (пры пасьпяховым замацаваньні гэтай назвы ў [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]]), у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] летувіская мова працягвала называцца і ўспрымацца менавіта як жамойцкая. Паводле зробленага польскім гісторыкам і дзяржаўным дзеячом [[Ян Гербурт|Янам Гербуртам]] перакладу тэксту [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]], зьмешчанага ў працы «Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone» (Кракаў, 1570 год), пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''замак Мэмэль па-жамойцку завецца [[Клайпеда#Назва|Клайпеда]]''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…zamek Memel ktory po Zmudzku zowe Klupedo»|скарочана}}}}<ref>Herburt J. Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone. — Kraków, 1570. [https://books.google.by/books?id=YaHmofKR8m8C&pg=PT174&dq=po+zmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwicru31mt_0AhWRhv0HHSqYDuEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=zmudzku&f=false S. 740].</ref><ref>Malinowski M. Dzieje Korony Polskiej i Wielkiego Ksiestwa Litewskiego od roku 1380 do 1535. — Wilno, 1847. [https://books.google.by/books?id=DiRaAAAAcAAJ&pg=PA489&dq=zmudzku+klajpeda&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjd2oC3wOD0AhVL8rsIHUo1AtkQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=zmudzku%20klajpeda&f=false S. 489].</ref>. Пры прызначэньні ў 1575 годзе [[Мэльхіёр Гедройц|Мэльхіёра Гедройца]] на Медніцкую катэдру неаднаразова падкрэсьлівалася, што ён «''валодае жамойцкай мовай''»{{Заўвага|{{мова-la|«…linguae Samogiticae, cum qua inter indigenas majore cum commmendatione atque fractu versari possit, peritum…»|скарочана}}<ref>Ivinskis Z. [https://www.aidai.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=4890:is&catid=311:5-gegu&Itemid=343 Merkelis Giedraitis arba Lietuva dviejų amžių sąvartoje] // Aidai. Nr. 5 (40), 1951.</ref>; {{мова-la|«…praeterea indigena huius patriae et linguam norit Samogiticam, qua tanto maiorem fructum in illa dioecesi facere possit»|скарочана}}<ref>Elementa ad Fontium Editiones. T. XXII. — Romae, 1970. [https://pau.krakow.pl/Elementa/tomy/Elementa_XXII_1970.pdf P. 132].</ref>; {{мова-la|«Accedit quod linguam illam Samogiticam bene novit»|скарочана}}<ref>Annales ecclesiastici. T. 2. — Romae, 1856. [https://books.google.by/books?id=uSw2AQAAMAAJ&pg=PA105&dq=%22linguam+Samogiticam&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwil5teDo-n1AhWVR_EDHZxZBww4FBDoAXoECAYQAg#v=onepage&q=Samogiticam&f=false P. 105].</ref>}}. Пры візытацыі Жамойцкага біскуства ў 1579 годзе абмяркоўвалася выняткова жамойцкая мова ({{мова-la|lingua Samogitica|скарочана}}) — як вусная мова мясцовага насельніцтва{{Заўвага|{{мова-la|«Interrog., an calleat linguam Samogiticam? — R.: Partim scio, quia fui in ista regione 18 annos…; Interrog., an isti parochiani soleant confiteri et communicare? — R.: Raro confitentur et non sunt in hac civitate quatuor vel quinque, qui istud faciant, — et facta replicatione dixit: Isti confitentur lingua Samogitica, — et iterum interogatus dixit: Parum servant festa et multi etiam comedant carnes tempore prohibito praesertim extra civitatem <…> Et iterum facta replicatione dixit: Ego intelligo confitentes Samogitice et etiam aliquantulum loquor, quia fui in istis regionibus 18 annos, — sed facta experientia ostendit se parum scire loqui Samogitice»|скарочана}}<ref name="Jablonskis-1973-189">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 189.</ref>}}. У [[Хроніка літоўская і жамойцкая|Хроніцы літоўскай і жамойцкай]] адзінае летувіскае слова сярод беларускага тэксту прыпісваецца жамойцкім сялянам, якія «''зь лясоў выходзячы… крычалі: „Мушк [лет. „бі“] немца“''»<ref>ПСРЛ. Т. 32. — М., 1975. С. 36.</ref>. У 1618 годзе Станіслаў Бурневіч, «''жыхар места [[Кейданы|Кейданскага]] ў Жамойцкай зямлі''», падаў цытату па-летувіску «''Toi yra walia tawo''», якую азначыў як зробленую «па-жамойцку» ({{мова-pl|«po Żmucku»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 1. — Chicago, 1960. [https://books.google.by/books?id=owg-AQAAIAAJ&q=%22Toi+yra+walia+tawo%22&dq=%22Toi+yra+walia+tawo%22&hl=ru&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjA85GG39ODAxVJhv0HHf7wChQQ6AF6BAgHEAI P. 231].</ref>. Складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні разьмяжоўваюць літоўскую (lingua lituanica) і жамойцкую (lingua samogitica) мовы<ref>Grickevičius A. Popiežiškosios seminarijos Vilniuje studentų lietuvių ir žemaičių kalbų mokėjimas 1626−1651 m. // Lituanistica. Nr. 1, 1993. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=ngcWAQAAMAAJ&dq=lingua+litvanica+ir+lingua+samogitica&focus=searchwithinvolume&q=samogitica P. 61].</ref> — як і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Жамойты|жамойтамі]]<ref>Litwin H. Przynależność narodowa alumnów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582—1798. Przyczynek do badań nad świadomością narodową w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych // Między Wschodem i Zachodem. Rzeczpospolita XVI—XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. — Warszawa, 1993. S. 64.</ref>. У 1631 годзе пры прызначэньні на Медніцкую катэдру [[Мэльхіёр Гейш|Мэльхіёра Гейша]], народжанага на Жамойці, староства генэральны жамойцкі [[Геранім Валовіч]] зазначаў, што той «''вольна валодае жамойцкай мовай…, якой амаль не валодаў ніводны біскуп да цяперашняга часу''» ({{мова-la|«Et ita existimo, quia ipse callet linguam Samogiticam…, quam fere nullus Episcopus, praeter modernum, possedit»|скарочана}})<ref>Acta Nuntiaturae Polonae. [https://pau.krakow.pl/ANP/ANP_XXIV_1_1992.pdf T. XXIV, Vol 1]. — Romae, 1992. P. 391.</ref>. У 1647 годзе чацьверты сынод Жамойцкага біскупства пастанавіў перакласьці булу папы рымскага [[Урбан VIII|Урбана VIII]] менавіта на «''жамойцкую мову''» ({{мова-la|«lingua Samogitica translaram»|скарочана}}), таго ж году адпаведны тэкст зьмясьцілі ў кнізе «Synodus quarta dioecesis Samogitiae», надрукаванай у Вільні. Публікацыя жамойцкага перакладу тлумачылася ў пастанове сыноду тым, што некаторыя сьвятары і прапаведнікі перакручвалі зьмест булы «''ў мясцовай мове''»<ref>Zinkevičius. Reikšmingas žemaitiškas rankraštinis tekstas // Žodžių formos ir jų vartosena. — Vilnius, 1974, P. 172.</ref>. У 1690 годзе адпаведны тэкст папскай булы «''жамойцкай мовай''» зь невялікімі зьменамі зьмясьцілі ў надрукаваным у Вільні зборніку дакумэнтаў Жамойцкага біскупства<ref>Collectanea: Constitutionum Synodalium Dioecesis Samogitiensis. — Vilnius, 1690. [https://books.google.by/books?id=VvBNZ9BNRgsC&pg=RA1-PA15&dq=Samogitica+lingua&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj3nuHIhOf1AhUwwQIHHWSKAVsQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=samogitica&f=false P. 146].</ref>. У інтэрмэдыі на польскай і летувіскай мовах (паходзіць з зборніку другой паловы XVII ст., творы зь якога ставіліся ў езуіцкіх калегіюмах Рэчы Паспалітай ды іншых краінаў) адзін з пэрсанажаў у адказ на зварот па-летувіску гаворыць свайму суразмоўцу (пад імём «Rusticus, г.зн. жамойт»<ref>Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce. T. 9. — Kraków, 1910. [https://books.google.by/books?id=D2xKAAAAIAAJ&pg=PA263&dq=%22gdym+zadrymau%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW_p2yo6P6AhVZR_EDHX6XDz4Q6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%22gdym%20zadrymau%22&f=false S. 263].</ref>), што не разумее па-жамойцку{{Заўвага|{{мова-pl|«Nierozumiem po żmuydzku»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Lituanica von A Brückner // Archiv für slavische philologie. Band 13. — Berlin, 1891. [https://books.google.by/books?id=uWgoAAAAYAAJ&pg=PA217&dq=%C5%BCmuydzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJiKnmoaP6AhWQYPEDHYhcA7wQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%C5%BCmuydzku&f=false S. 217].</ref>. Аршанскі шляхціч [[Адам Рыгор Каменскі Длужык]], які ў 1660 годзе трапіў у палон [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (далей — на поўнач [[Сыбір]]ы), у сваім дзёньніку зазначаў, што мова [[Зыране|пярмі-зыранаў]] (заходнія суседзі [[Самадыйскія народы|самаедаў]]) мае падабенства з жамойцкай{{Заўвага|{{мова-pl|«I stąd się poczyna Permia, a Moskwa zowie ją Zyrany, którzy są ludzie dziwnego języka; mają wiarę ruską; powiadają, że ich chrzcił ś[w.] Stephan. Ludzie przemyślni, mianowicie w lasach, na wodzie, strzelcy z łuków. Język poszedł trochę na żmudzki»<ref>Kamieński-Dłużyk A. Diariusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc // Warta, Książka zbiorowa ofiarowana ks. Fr. Bażyńskiemu. — Poznań, 1874. S. 380.</ref>|скарочана}}}}<ref>Грицкевич В. П. От Нёмана к берегам Тихого океана. — Мн.: Полымя, 1986. С. 49.</ref>, чым засьведчыў, што ліцьвіны называлі летувіскую мову жамойцкай<ref>[[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — {{Менск (Мн.)}}, 1995. С. 57.</ref>. У паэтычных практыкаваньнях [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскай акадэміі]] 1685 году{{Заўвага|{{мова-pl|«Zmuydz przezorna powiada niegierey del Dewo. Iuz tu odwagi trzeba lub wprawo, lub lewo|скарочана}}}} і ў вершы 1724 году{{Заўвага|{{мова-pl|«Zmuydź przezorna powiada, ńié giéreij del dewo Iuż tu odwagi trzeba, lub w prawo, lub w lewo.|скарочана}}}} адзіная ўстаўка на летувіскай мове азначаецца як «''Жамойць гаворыць''»<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. P. 28—29.</ref>. Паводле выдадзенага ў 1691 годзе [[Жагоры|жагорскім]] намесьнікам дэкрэту, «''…навучыла тых словаў на гаспадара свайго Мацяша Стракша мовіць па-жамойцку: „Welnie iszszłuok łowi ir banda io“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…nauczyła tych słow na gospodara swego, Matyasza Straksza, mówić po żmujdzku: „Welnie iszszłuok łowi ir banda io“»|скарочана}}<ref>Žagarės dvaro teismo knygos (1670—1751). — Vilnius, 2003. [https://books.google.by/books?id=3lIlAQAAIAAJ&q=%C5%BCmujdzku+Welnie+iszsz%C5%82uok&dq=%C5%BCmujdzku+Welnie+iszsz%C5%82uok&hl=ru&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiGhMOh_dGGAxX4hv0HHTlqBV8Q6AF6BAgHEAI P. 150].</ref><ref>Jucewicz L. A. Wspomnienia Żmudzi. — Wilno, 1842. [https://books.google.by/books?id=95kQAQAAIAAJ&printsec=frontcover&dq=Wspomnienia+Zmudzi,+1842&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%C5%BBmudzku&f=false S. 182].</ref>}}<ref name="Jablonskis-1973-291">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. [https://archive.org/details/jablonskis-lietuviu-kultura-ir-jos-veikejai-1973/page/290/mode/2up?q=zmudzku P. 291].</ref>. У надрукаванай у 1699 годзе кнізе «[[Рыга|Riga]] Literata» дзеля высьвятленьня этымалёгіі назвы [[Інфлянты|Інфлянтаў (Лівоніі)]] пасьля эстонскага ({{мова-la|Esthonico|скарочана}}) ''Liva'' і перад латыскім ({{мова-la|Lettice|скарочана}}) ''Laivas'' прыводзілася «жамойцка-прускае» ({{мова-la|Samogithico & Prussico|скарочана}}) ''Lewas'' або ''Loiwas''<ref>Riga Literata. — Rostochii, 1699. [https://books.google.by/books?id=Eo1OwWzPaCgC&pg=PP7&dq=Samogithico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiO9ZPTvIn2AhUoRfEDHciFC5kQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=Samogithico&f=false P. A 2].</ref>. Рукапісная летувіская кніга 1707 году азначаецца на вокладцы як пераклад на жамойцкую мову: «''ператлумачаная з польскай на жамойцкую''» ({{мова-lt|«par[t]łumoczita isz Lynkiyska ąt Zemajty[szka]»|скарочана}})<ref>Kregždys R. Lietuvių kalbos polonizmų žodynas. — Vilnius, 2016. P. 200.</ref>. У запісах мэтрыкі папскай сэмінарыі ў Браўнсбэргу народжаны на Жамойці Гадэон [[Бэйнар|Бэйнэр]] (''Gedeon Beyner'') задэкляраваў у 1735 годзе валоданьне лацінскай, польскай і жамойцкай мовамі ({{мова-la|«Callet idioma lat. pol. et samogitieum»|скарочана}}), народжаны на Жамойці Юры Касевіч (''Georgius Kossewitz'') задэкляраваў у 1742 годзе валоданьне лацінскай, польскай, літоўскай, жамойцкай, курляндзкай і нямецкай мовамі ({{мова-la|«Scit lat. pol. lit. samog. curl. germ.»|скарочана}}), а народжаны на Літве Ігнаці Бальсярэвіч (''Ignatius Balserewicz'') задэкляраваў у 1774 годзе валоданьне жамойцкай, лацінскай, польскай, літоўскай і нямецкай мовамі ({{мова-la|«Seit samog. lat. pol. lit. germ.»|скарочана}})<ref>Die Matrikel des päpstlichen Seminars zu Braunsberg 1578—1798. — Braunsberg, 1925. S. 143, 147, 169.</ref>. Польскі гісторык і лексыкограф [[Каспар Нясецкі]] ў 1737 годзе пісаў: «''…слова „гедрос“, паводле [[Мацей Стрыйкоўскі|Стрыйкоўскага]], у жамойцкай мове значыць сонца''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…słowo Gedros, ''według Stryikow: fol: 355'', w Zmudzkim języku słońce znaczy»|скарочана}}}}<ref>Niesiecki K. Korona polska przy zlotej wolnosci. T. 2. — Lwów, 1738. [https://books.google.by/books?id=VVRJAAAAcAAJ&pg=PA194&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=jezyku%20zmudzkim&f=false S. 194].</ref>. У рукапісным зборніку, укладзеным на польскай мове ў сярэдзіне XVIII ст., адзіны твор на летувіскай мове падаваўся пад назвай «Жамойцкая песьня» ({{мова-pl|«Pieśn Żmucka»|скарочана}})<ref>Brückner A. Lituanica von A Brückner // Archiv für slavische philologie. Band 13. — Berlin, 1891. [https://books.google.by/books?id=uWgoAAAAYAAJ&pg=PA217&dq=%C5%BCmuydzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJiKnmoaP6AhWQYPEDHYhcA7wQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Pie%C5%9Bn%20Zmucka%20&f=false S. 223].</ref>. Жамойцкай азначалася мова летувіскіх кніг XVIII ст., друкаваных у Вільні, Варшаве і [[Супрасьля|Супрасьлі]]: у назове кнігі 1750 году («''з польскай на жамойцкую мову перакладзеная''», {{мова-lt|«Isz Lankiszka Ziemaytiszkay iżguldita»|скарочана}}), у назове («''па-жамойцку вытлумачаная і друкаваная''», {{мова-lt|«ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas»|скарочана}}) і ў тэксьце ({{мова-lt|«Ziemaytyszku liezuwiu»|скарочана}})<ref>1759 metų «Ziwatas». — Vilnius, 1998. [https://books.google.by/books?id=D8pMAQAAMAAJ&q=Ziemaytiszku&dq=Ziemaytiszku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjLxezn6vT1AhWniv0HHXFKDVIQ6AF6BAgCEAI P. 5].</ref> кнігі 1759 году, якая перавыдалася ў 1787 годзе, а таксама ў назове кнігі 1781 году («''з польскай мовы на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Liezuwe Lękiszka ant ziemaytyszka»|скарочана}}), якая перадрукоўвалася ў 1806 і 1830 гадох{{Заўвага|Разам з тым, адну кнігу з азначэньнем яе мовы менавіта як летувіскай выдалі ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі ў 1772 годзе}}. Каля 1750 году зь перавыданьнем каля 1762 і ў 1765, 1770, каля 1775, каля 1778 і ў 1798 гадох у Вільні друкавалі кнігу «''Жамойт на роднай мове славіць Пана Бога''» ({{мова-lt|«Ziemaytis prigimtu sawa lieżuwiu Pona Diewa garbin»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 464—465.</ref>. У 1773 годзе біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] ў сваёй польскамоўнай прадмове да летувіскай кнігі, выдадзенай у Вільні, азначыў яе мову як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Устава, зьмешчаная ў інвэнтары [[Рэтаў]]скага староства 1784 году, вызначала павіннасьць: «''…уставу два разы на год для ўсёй воласьці, па-жамойцку перакладзеную, прачытаць і патлумачыць, што каторы пункт значыць…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…ustawę dwa razy na rok dla całey włosci, po Żmudzku przekopiowaną, przeczytać y wyexplikować, co ktory punkt znaczy…»|скарочана}}}}<ref>Акты издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Т. XXV. — Вильна, 1898. [https://books.google.by/books?id=IOYDAAAAYAAJ&pg=PA547&dq=po+%C5%BBmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWlaXJsfD1AhUZOuwKHbYlAmQQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%C5%BBmudzku&f=false С. 547].</ref>. Паводле слоўніка [[Курляндыя|курляндзка]]-нямецкага лінгвіста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Штэндэр|Фрыдрыха Штэндэра|en|Gotthard Friedrich Stender}}, надрукаванага ў 1789 годзе, назва «жамойцкая мова» ({{мова-lv|Smuhdschu walloda|скарочана}}) бытавала сярод [[Латышы|латышоў]]<ref>Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&pg=PA280&lpg=PA280&dq=Smuhdschu+walloda&source=bl&ots=ekL0XE71m0&sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=onepage&q=Smuhdschu%20walloda&f=false S. 280].</ref>. Шматлікія выдадзеныя ў Вільні летувіскія кнігі (дзьве 1793, 1797, 1805, 1812, 1820, 1824, 1826, 1830, 1832, 1834, 1840, 1848, дзьве 1851, 1852, дзьве 1853, 1854, 1856 гады) зьмяшчалі лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў ({{мова-lt|«Mienesey Łotiniszki, Lękiszki, Ziemaytiszki / Źiemaytiszki / Ziemaytyszki / Żiamaytyszki / Żiamaytiszki / Ziamaytiszki / Žiamaytiszki»|скарочана}}). Складзены ў 1797 годзе каталёг бібліятэкі Віленскага францішканскага кляштару, у якой захоўваўся вялікі збор летувіскіх кнігаў<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 180.</ref>, меў назву: «Каталёг кніг у мовах жамойцкай, рускай, габрэйскай, арабскай, грэцкай і нямецкай» ({{мова-pl|Katalog ksiąg w Języku Zmudzkim, Ruskim, Hebrayskim, Arabskim, Greckim i Niemieckim|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR aukstuju mokyklu mokslo darbai. Nr. 33—34, 1998. [https://books.google.by/books?id=szAPAQAAMAAJ&q=jezyku+zmudzkim&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgMEAI P. 33.]</ref>{{Заўвага|У даходнай кнізе друкарні Віленскага францішканскага кляштару за пэрыяд 1752—1762 гадоў усе выданьні на летувіскай мове азначаюцца як жамойцкія, пазьней спарадчына асобныя выданьні азначаюцца як «літоўскія»<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. P. 93—98.</ref>}}. Тым часам [[Генэрал-ад’ютант|генэрал-ад’ютант]] [[Войска Вялікага Княства Літоўскага ў XVIII стагодзьдзі|войска былога Вялікага Княства Літоўскага]] Юры Грушэўскі азначыў летувіскую біблію [[Багуслаў Самуэль Хілінскі|Багуслава Самуэля Хілінскага]], асобнік якой у 1805 годзе падараваў бібліятэцы [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], як «''рэдкую біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«rzadką Biblią w Żmudzkim języku»|скарочана}})<ref>Stankiewicz M. Bibliografia litewska od 1547 do 1701 r. — Kraków, 1889. [https://books.google.by/books?id=fMgtAAAAYAAJ&pg=PA56&dq=Gru%C5%BCewski+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiUl9rCvun1AhVzSPEDHfrwDOAQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Gru%C5%BCewski%20jezyku%20zmudzkim&f=false S. 56].</ref>, таксама ў cьпісе кніг Віленскага ўнівэрсытэту 1810 году яна значыцца як «''біблія ў жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Biblia w języku Żmuydzkim przekładania Samuela Boguslawa Chylinskiego w Londynie. 1660. tit. def. Dar J W Jerzego Grużewskiego»|скарочана}}}}<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. P. 121.</ref>{{Заўвага|Сярод іншага, друкаваную ў Лёндане біблію ў жамойцкай мове ўпамінае маршалак [[Цельшы|Цельшаўскага]] павету Ўладзімер Гадон у сваёй «Статыстыцы Жамойцкага княства» (1839 год)<ref>Gadon W. Statystyka Xięstwa Żmudzkiego. — VIC, 1839. [https://archive.org/details/gadon-statystyka-xiestwa-zmudzkiego/page/53/mode/2up?q=jezyk S. 53].</ref>}}.

Як сьведчаць праўныя крыніцы, выкарыстаньне жамойцкай (летувіскай) мовы ў Вялікім Княстве Літоўскім да самых [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелаў Рэчы Паспалітай]] абмяжоўвалася максымум рэгіянальным узроўнем, у тым ліку асобнымі натарыяльна засьведчанымі перакладамі дзяржаўных актаў<ref name="Kascian-2009"/> (тым часам рукапісны летувіскі пераклад тэксту [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|Канстытуцыі 3 траўня 1791 году]] зрабілі толькі ў пачатку XIX стагодзьдзя, пра што сьведчаць вадзяныя знакі на паперы «ВФ СТ» = «Вологодская фабрика содержателя Торунтаевского» і год «1803»<ref>[http://www.mdl.projektas.vu.lt/wp-content/uploads/2013/03/aprasas.pdf Rankraščio aprašas] ([https://web.archive.org/web/20240331023058/http://www.mdl.projektas.vu.lt/wp-content/uploads/2013/03/aprasas.pdf архіваваная копія]), Gegužės 3-iosios Konstitucija, Magnus Ducatus Lithuaniae</ref>).

<gallery caption="Лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў з кніг, надрукаваных у Вільні" widths=150 heights=150 class="center">
Ziemaytiszki (1793).jpg|(«''Ziemaytiszki''»). 1793 г.
Ziemaytiszki (1793) (2).jpg|(«''Ziemaytiszki''»). 1793 г.
Ziemaytiszki (1797).jpg|(«''Ziemaytiszki''»). 1797 г.
Ziemaytiszki (1805).jpg|(«''Ziemaytiszki''»). 1805 г.
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class="center">
Źiemaytiszki (1830).jpg|(«''Źiemaytiszki''»). 1830 г.
Ziemaytyszki (1840).jpg|(«''Ziemaytyszki''»). 1840 г.
Żiamaytiszki (1851).jpg|(«''Żiamaytiszki''»). 1851 г.
Ziamaytiszki (1854).jpg|(«''Ziamaytiszki''»). 1854 г.
</gallery>

=== У складзе Расейскай імпэрыі і Прусіі ===
[[Файл:Jistoriję Justinaus parguldę Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû K. Daugkientys metusî (1798, 1834-36).jpg|значак|Летувіскі пераклад [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]] «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» (1834—1836 гг., з мэтай фальсыфікацыі больш раньняга часу стварэньня падпісаны «1798 г.»)]]

Адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага руху [[Сыманас Даўкантас]] (1793—1864) — з мэтай зрабіць летувіскую літаратуру больш старажытнай<ref>Roma Bončkutė, [https://www.bernardinai.lt/nedegantys-simono-daukanto-rastai/ Nedegantys Simono Daukanto raštai], bernardinai.lt, 28 лістапада 2020 г.</ref> — пакінуў на вокладцы падпісанага псэўданімам уласнага летувіскага перакладу азначэньне «''з лацінскай мовы на жамойцкую''»{{Заўвага|Хоць ад свайго імя Даўкантас сьцьвярджаў толькі азначэньне «летувіская мова»<ref>Kalnius P. Žemaičių etniškumo sampratos XIX a. šaltiniuose. 2. Nuo žemaičių kultūrinio sąjūdžio iki XIX a. pab // Liaudies kultūra. 2 (131), 2010. P. 15.</ref>}} ({{мова-lt|«Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû»|скарочана}}) і дату «''1798 год''». Азначэньнем летувіскай мовы як жамойцкай ён, з усяго відаць, спрабаваў зрабіць сваю фальсыфікацыю адпаведнай сапраўдным раньнім летувіскім перакладам: {{Артыкул у іншым разьдзеле|Антанас Кляментас|Антанаса Кляментаса|lt|Antanas Jackus Klementas}} паміж 1790—1810 гадамі («''з польскай на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Linkiszka… unt… Ziemaytiszka»|скарочана}}, {{мова-lt|«isz linkiszka raszta ziemaytyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/225/mode/2up?q=Ziemaytiszka P. 226].</ref>{{Заўвага|Таксама захаваліся шматлікія прыклады азначэньняў «жамойцкая мова» ({{мова-pl|«Język żmudzki»|скарочана}}), «па-жамойцку» ({{мова-pl|«po żmudzku»|скарочана}}) у архіве гэтага аўтара<ref>Lietuvių tauta. T. 1, kn. 4. — Vilnius, 1910. P. [https://archive.org/details/t.-1-kn.-4-1910/page/512/mode/2up?q=zmudzku 512—513], 515, 526—527.</ref>}} і [[Юзэф Арнульф Гедройц|Юзэфа Арнульфа Гедройца]] 1809 году («''на жамойцкую мову''», {{мова-lt|«and ležuwia… Ziematyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/211/mode/2up?q=Ziematyszka P. 212].</ref>{{Заўвага|Апроч таго, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юры Пабрэжа||en|Jurgis Pabrėža}} ў 1814 годзе падаваў у сваім рукапісе пра лекарскія расьліны менавіта іх «''жамойцкія назвы''» ({{мова-pl|«Imiona Żmuydzkie»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 521.</ref>}}.

{{Падвойная выява|справа|Grammatyka języka żmudzkiego. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko (1832).jpg|107|Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun (1848).jpg|107|Выдадзеныя ў Вільні жамойцкія (летувіскія) «Граматыка жамойцкай мовы» (1832 г.) і лемантар «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» (1848 г.)}}

Як зазначае гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]], яшчэ ў пачатку XIX ст. тэрмін «літоўскі» ў розных мовах (як і «беларускі», «рускі» і многія іншыя) меў «дыфузнае», няўстойлівае ў тэрміналягічным пляне значэньне і ня быў замацаваны за назвай мовы сучасных летувісаў<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://web.archive.org/web/20211211192815/https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%D0%97%D0%B0%D0%BF%D1%80%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%9D%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D1%8B%20%D0%B1%D0%B5%D0%BB%20%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D1%8B_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 85.</ref>. Напрыклад, нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Хрыстаф Адэлюнг||en|Johann Christoph Adelung}} у сваёй працы «Мітрыдат, або Агульнае мовазнаўства…»<ref>Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. S. 696—697.</ref> (1809 год) пісаў, што «літоўцы» маюць няяснае мяшанае «германа-славянскае» паходжаньне; іх жамойцкая група складаецца з носьбітаў дыялекту, які мае назву «польска-літоўскі», сама ж «літоўская» мова на дзьве траціны складаецца з славянскай; аўтар паведаміў, што суседзям «літоўцы» сьпярша былі вядомыя як гуды, а таксама згадаў яцьвягаў і такую іх назву, як палешукі. Сяргей Запрудзкі зазначае, што з пададзенай інфармацыі можна меркаваць, што пад назвай «літоўцы» нямецкі лінгвіст часткова разумеў [[беларусы|беларусаў]]<ref name="Zaprudzki-2013-96">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://web.archive.org/web/20211211192815/https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%D0%97%D0%B0%D0%BF%D1%80%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%9D%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D1%8B%20%D0%B1%D0%B5%D0%BB%20%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D1%8B_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 96.</ref>. Іншы нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Сэвэрын Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у свай працы «Літаратура, датычная граматык, лексыкі і збораў словаў усіх моваў зямлі: выкладзеная ў альфабэтным парадку моваў…»<ref>Litteratur der Grammatiken, Lexika und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. S. 132.</ref> (1815 год) сьцьвярджаў, што будучы сястрой [[Латыская мова|латыскай мовы]], з пункту гледжаньня лексыкі і граматыкі «літоўская» мова была пераважна славянскай, у іншых дачыненьнях — германскай; «літоўская» мова мела свае адгалінаваньні ў Жамойці і на поўдні Вялікага Княства Літоўскага. Апошняе сьцьверджаньне дазваляе меркаваць, што тут таксама пад «літоўскай» мовай часткова разумелася беларуская<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://web.archive.org/web/20211211192815/https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%D0%97%D0%B0%D0%BF%D1%80%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%9D%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D1%8B%20%D0%B1%D0%B5%D0%BB%20%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D1%8B_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 100.</ref>.

{{Падвойная выява|справа|Ewangelie polskie y litewskie, 1647.jpg|107|Ewangelje polskie i żmudzkie (1858).jpg|107|«Эвангельле польскае і літоўскае» (1647 г.), перавыдадзенае ў 1858 г. як «Эвангельле польскае і жамойцкае»}}

У пачатку XIX ст. працэс паступовага атаясамліваньня жамойцкай мовы зь «літоўскай» працягнуўся{{Заўвага|Гэта выявілася ў выданьні кніг з пазначэньнем у назовах «летувіскай мовы»: «''Naujas Istatimas Jezaus Christaus Wieszpaties musu / lietuwiszku leżuwiu iszgulditas par Jozapa Arnulpa kunigaykszti Giedrayti wiskupa Żiemayciu, żenklinika s. Stanislowo''» (Вільня, 1816 г.), «''Karawakas, arba Krzizius anioliszkas. Runku s. Tamosziaus isz Akwina iszpažintoia, zokana kaznadzieju, latiniszkay iszraszitas, ira baznicioy kunigu Daminikonu mieste Anagnios … Tas pats krizius czieši missyu szwętu, lietuviszkay iszgulditas''» (Вільня, 1817 г.), «''Kielas kruwinas karalaus sopulu Jezusa Chrystusa brangu krauiu iszkłotas o eynantiems ant scieśliwos wiecznastes zmoniems kieleywems troksztantiems zinoty taiemnicios niewinnos mukos Wieszpaties Pona musu paroditas / ir su pazwaliimu wiresniu isz łankiszko ant lietuwiszko lieźuwie iszgulditas''» (Вільня, 1821 г.), «''Jonas isz Swisłoczes krominikas wędrawois / lietuwiszku lieźuwiu iszgulditas kasztu yr storony par Jozapa Rupeyka kanaunika Płocka, klebona Szaduwos, źenklinika s. Onos''» (Вільня, 1823 г.), «''Surinkimas dasekimu par mokintus źmonias, senowias amźiose tikray daritu apey bytes / o par kunigo Kluko kanauniko Kruszwickojo metuose 1780 Warszuwoje lenkiszkay yszdrukawotas, yr diel lenku yszdotas; o dabar pirmo siki ant leźuwio letuwiszkay-zemaytiszko, par kunigo Cypriono Juzapo Niezabitawski kanauninko Minskojo, prabaszcziu Welonos pargulditas yr metuose 1823 ing drukarnia diel yszspaudimo, ant kningu raszto, podatas''» (Вільня, 1823 г.)}}, чаму спрыяла ў тым ліку ўлучэньне ўладамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] ўсёй тэрыторыі Жамойці (разам з гістарычна адасобленым ад [[Літва старажытная|уласна Літвы]] колішнім [[Жамойцкае староства|Жамойцкім староствам]]) у склад [[Літоўская губэрня|Літоўскай]], з 1801 году [[Віленская губэрня|Літоўска-Віленскай губэрні]]. У 1808 годзе народжаны ў [[Вількамірскі павет|Вількамірскім павеце]] былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] надрукаваў у [[Варшава|Варшаве]] кнігу «Аб пачатку народу і мовы літоўскай» ({{мова-pl|«O początkach narodu i języka litewskiego»|скарочана}}), дзе атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.</ref>, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.</ref> і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.</ref>, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе<ref>Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.</ref>), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… <…> ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»<ref>Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.</ref>. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы». Лінгвістычны падзел на «аўкштайтаў» і жамойтаў Даўкантас спрабаваў сьцьвердзіць выдадзеным у 1842 годзе «Лемантаром летувіска-горнай і жамойцкай моваў» («''Abecieļa lîjtuwiû-kalnienû ir źiamajtiû kałbos''», сучаснае летувіскае «''Abėcėlė lietuvių-kalnėnų ir žemaičių kalbos''»){{Заўвага|Тым часам мовазнаўца [[Станіслаў Мікуцкі]] ў 1855 годзе падзяляў летувісаў, паводле асаблівасьцяў іх мовы, на «паўночных» ([[Сьвянцянскі павет (Віленская губэрня)|Сьвянцянскі]], [[Новааляксандраўскі павет|Новааляксандраўскі]], [[Вількамірскі павет (Расейская імпэрыя)|Вількамірскі]], [[Панявескі павет (Расейская імпэрыя)|Панявескі]] і часткова [[Шавельскі павет (Расейская імпэрыя)|Шавельскі]] паветы) і «паўднёвых», адзначыўшы, што мяжа між адпаведнымі гаворкамі часткова праходзіць ракой [[Вяльля|Вяльлёй]]<ref name="Mikucki-1855-109">Известия Императорской Академии наук по Отделению русского языка и словесности. Т. 4. — СПб., 1855. [https://books.google.by/books?id=SdohAQAAMAAJ&pg=PA109&dq=kalnienaj&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiE3un0_dn1AhXI2KQKHbkrAuwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=kalnienaj&f=false С. 109].</ref>}}.

[[Файл:Naujas ziamajtiszkas elementorius su katekizmoms ir ministranturu (1864).jpg|значак|«Новы жамойцкі лемантар». Вільня, 1864 г.]]

Разам тым, да вылучэньня «аўкштайтаў» розныя аўтары (як летувіскія, так і іншаземныя) мелі даволі розныя погляды на «літоўскую» і жамойцкую мовы — як і на склад «літоўскіх народаў». Яшчэ ў 1824 годзе народжаны на Жамойці мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Каэтан Незабітоўскі||ru|Незабитовский, Каэтан Любич}} (з 1835 году працаваў у [[Міністэрства асьветы Расейскай імпэрыі|Міністэрстве асьветы Расейскай імпэрыі]], потым цэнзарам і начальнікам канцылярыі ў Варшаўскім цэнзурным камітэце) выдаў кнігу «Сборнік усіх відаў пісьменства на летувіскай, жамойцкай і пруска-летувіскай мовах» («''Surinkimas wysokiu rasztu Lietuwiszku, Žemaytiszku yr Prusiszkay Lietuwiszku''», сучаснае летувіскае «''Surinkimas visokių raštų lietuviškų, žemaitiškų ir prūsiškai lietuviškų''»). Тым часам у 1827 годзе расейскі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} у сваёй кнізе «О происхождении, языке и литературе литовских народов» крытыкаваў апублікаваны ў 1822 годзе артыкул латыскага сьвятара-дасьледніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карл Ватсан|Карла Ватсана|de|Karl Friedrich Watson}}, які да «латыскіх народаў» ({{мова-de|«Lettischer Volksstamm»|скарочана}}) адносіў латышоў, летувісаў і ўсіх беларусаў («крывічоў»)<ref name="Kiopen-1827-11">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 11.</ref>. Таксама ён палемізаваў датычна назвы адпаведнай моўнай групы, сьцьвярджаючы «літоўскія мовы» і «літоўскія народы» замест прынятых у той час «латыскія мовы» і «латыскія народы»<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 32—36.</ref>, ужываючы, разам з тым, наступныя азначэньні: «''ўласна гэтак званая літоўская гаворка''», «''уласна гэтак званая літоўская мова''», «''уласна гэтак званыя літоўцы (жамойць?)''», «''уласна гэтак званая літоўская [гаворка] (або жамойцка-літоўская)''» ({{мова-ru|«собственно так называемое литовское наречие», «собственно так называемый литовский язык», «собственно так называемые литовцы (жмудь?)», «собственно так называемое литовское [наречие] (или жмудско-литовское)»|скарочана}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 29, 31, 33, 49, 77.</ref>){{Заўвага|У 1824 годзе віленскі [[Kurier Litewski (1793)|Kurier Litewski]] называў мову летувіскіх кніг «жамойцка-літоўскай» («літоўска-жамойцкай») і «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскай]]» ({{мова-pl|«...w języku Litewsko-Żmudzkim i Prusko-Litewskim... Napisane w języku Żmudzko-Litewskim przez Kajetana Niezabitowskiego Żmudzina...»|скарочана}})<ref>Kurier Litewski. Nr. 49, 1824. [https://books.google.by/books?id=qkZJAAAAcAAJ&pg=RA8-PT6&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwick8Hn7-H0AhXESPEDHVluBb84ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&q&f=false S. 4].</ref>; а яшчэ ў 1860 годзе «Encyklopedyja Powszechna» азначала дзьве першыя бібліі на летувіскай мове як «літоўска-прускую» ([[Ёнас Брэткунас]], [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1590 год) і «жамойцкую» ([[Багуслаў Самуэль Хілінскі]], [[Лёндан]], 1660 год)<ref>Encyklopedyja powszechna. T. 3. — Warszawa, 1860. [https://books.google.by/books?id=XMhLAQAAIAAJ&pg=PA428&dq=biblija+zmudzka&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiOo7Xy2uX1AhVnSfEDHXUCDCQQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=biblija%20zmudzka&f=false S. 428].</ref>}}. Аднак у 1829 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1830 годзе) расейскі пісьменьнік і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Палявы||ru|Полевой, Николай Алексеевич}} зазначаў: «''Няма сумневу прылічваць сюды [да латыскіх народаў] крывічоў (цяперашніх літвіна-русаў і беларусаў)''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Нет сомнения причислять сюда [к Латышским народам] Кривичей (нынешних Литвино-Русов и Белоруссов)»|скарочана|}}}}<ref>Полевой Н. История русского народа. — Москва, 1829. С. 47.</ref>. Яшчэ ў 1831 годзе прафэсар гісторыі [[Парыская акадэмія|Парыскай акадэміі]] Андрыен Жары Мансі вылучаў у «літоўскай мове» чатыры падмовы: «літоўскую» (уласна) каля [[Вільня|Вільні]] ды іншых; «крывіцкую» каля [[Віцебск]]у, [[Смаленск]]у ды іншых; «жамойцкую»; «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскую]]» каля [[Тыльзыт]]у ды іншых<ref>Жарри Манси А. История древних и новых литератур, наук и изящных искусств. — Москва, 1832. С. 46.</ref>{{Заўвага|Аналягічныя зьвесткі падаваліся ў італьянскіх навукова-літаратурных часопісах «Antologia» (1828 год; з удакладненьнем, што на ўласна літоўскім дыялекце літоўскай мовы гавораць у Вільні, Горадні ды іншых, на жамойцкім — у Жамойці, на крывіцкім — у Віцебску, Смаленску ды іншых, на пруска-літоўскім — у Тыльзыце, Лабяве, Рагніце, Мэмэлі ды іншых)<ref>Antologia: giornale di scienze, lettere e arti. T. 31. — Firenze, 1828. [https://books.google.by/books?id=v-pFAAAAcAAJ&pg=RA1-PA51&dq=I+principali+dialetti+di+questa+lingua+sono+in+lituania+proprio+,+il+qual+si+parla+a+Wilna+,+Grodno+ec&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiJusTs0YH9AhUghf0HHQhRCB8Q6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=I%20principali%20dialetti%20di%20questa%20lingua%20sono%20in%20lituania%20proprio%20%2C%20il%20qual%20si%20parla%20a%20Wilna%20%2C%20Grodno%20ec&f=false P. 51].</ref> і «Il Liceo» (1843 год; з удакладненьнем, што на ўласна літоўскім дыялекце літоўскай мовы гавораць у [[Віленская губэрня|Віленскай]] і [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] губэрнях, а на крывіцкім — у [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Смаленская губэрня|Смаленскай]] губэрнях)<ref>Il Liceo: giornale di scienze e di letteratura. Nr. 40. — Torino, 1843. [https://books.google.by/books?id=ox4QAAAAYAAJ&pg=PA319&dq=lituanico+proprio,+parlato&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjQi-LyzoH9AhXsnf0HHSLzDSEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=lituanico%20proprio%2C%20parlato&f=false P. 519].</ref>}}. Падобныя зьвесткі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Х’ю Мюрэй||en|Hugh Murray (geographer)}} зьмясьціў у сваёй «An Encyclopaedia of Geography», выдадзенай у 1834 годзе (перавыдавалася ў 1839 годзе, а таксама ў 1861 годзе пад назвай «The Encyclopedia of All Nations»<ref>Murray H. The Encyclopedia of All Nations. Vol. 1. — New York, 1861. [https://books.google.by/books?id=yJERZqUGwpMC&pg=PA307&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 307].</ref>), вылучаючы ў «літоўскай мове» дыялекты «сапраўдны літоўскі», «жамойцкі», «крывіцкі» і «пруска-літоўскі»<ref>Murray H. An Encyclopaedia of Geography. — London, 1834. [https://books.google.by/books?id=-vlCAAAAcAAJ&pg=PA306&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 306].</ref>. А ў 1837 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1839, 1845, 1849 і 1855 гадох) расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Устралаў||ru|Устрялов, Николай Герасимович}} ужываў да мовы летувісаў назву «латыская гаворка» ({{мова-ru|«...в воеводствах Виленском и Трокском удержалось Латышское наречие»|скарочана}})<ref>Устрялов Н. Русская история. Ч. 2. — СПб., 1837. [https://books.google.by/books?id=0JpOAQAAMAAJ&pg=PA106&dq=%D0%92%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A+%D0%B8+%D0%A2%D1%80%D0%BE%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A+%D1%83%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%B6%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D1%81%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisx7idvcf6AhXSO-wKHR8JDlgQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%92%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A%20%D0%B8%20%D0%A2%D1%80%D0%BE%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A%20%D1%83%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%B6%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D1%81%D1%8C&f=false С. 106].</ref>. У 1842 годзе афіцыйны часопіс Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначаў, што «''паводле меркаваньня Ватсана, які прылічвае крывічоў (літвіна-русаў і беларусаў) да народаў літоўскіх, колькасьць літоўцаў можа дасягаць 11 мільёнаў''»{{Заўвага|{{мова-ru|«По мнению Ватсона, причисляющего Кривичей (Литвино-Руссов и Белоруссов) к народам Литовским, число Литовцев может простираться до 11 мил.»|скарочана}}}}<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 36 (1842). С. 173.</ref>. У 4-м томе часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Biblioteka Warszawska||pl|Biblioteka Warszawska}} за 1848 год захавалася сьведчаньне, што «''…палякі звычайна называюць беларускую (крывіцкую) мову літоўскай, а літоўскую{{Заўвага|Тут — у сэнсе „летувіскую“}} — жамойцкай''» ({{мова-pl|«…Polacy język biało-ruski (krzywicki) powszechnie nazywają litewskim, a litewski żmudzkim»|скарочана}}<ref>Biblioteka Warszawska. T. 4, 1848. S. 435</ref>){{Заўвага|Аднак сам аўтар нататкі (J. Szreder) лічыць, што гэтая замена нібыта адбываецца з прычыны «''невуцтва''» ({{мова-pl|«Tylko niewiadomość popełnić może taką zamianę»|скарочана}})}}. Тым часам у 1832 годзе народжаны на Жамойці сьвятар і мовазнаўца Калікст [[Касакоўскія|Касакоўскі]] выдаў па-польску ў Вільні граматыку летувіскай мовы пад назвай «Граматыка жамойцкай мовы» ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} = {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}})<ref>Subačius G. Kalikstas Kasakauskis // Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. IX (Juocevičius — Khiva). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. P. 521.</ref>, у 1848 годзе ксёндз Ян Ляховіч выдаў летувіскі лемантар пад назвай «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» ({{мова-lt|«Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun»|скарочана}}), а ў 1861 годзе Язэп Багдановіч склаў «жамойцка-польскі слоўнік»<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 496.</ref>. Яшчэ ў 1888 годзе польскі гісторык літаратуры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Караль Эстрэйхэр||pl|Karol Estreicher (starszy)}}, якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», азначаў надрукаваны ў Кёнігзбэргу першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову як «''жамойцкую біблію''», «''біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»|скарочана}})<ref>Estreicher K. Bibliografia Polska. T. IX. — Kraków, 1888. S. [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzkim%20krolewiec&f=false 527], [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzka%201735&f=false CCCXLI].</ref>.

Патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага» ({{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}). Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] наступным спосабам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}<ref>Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].</ref>.

У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>:
{{Цытата|Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах.
{{арыгінал|de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»}}|
}}

У 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся ўраджэнцам [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыны]] прафэсарам-паліглётам [[Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім]], зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў (будучая «[[Аўкштота]]») «[[ліцьвіны|літоўцамі]]», а жамойцкай мовы — «літоўскай»<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім парадкам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}
[[Файл:Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык (1861).jpg|значак|«Расейскі лемантар зь перакладам словаў і фразаў на жамойцкую мову» ({{мова-ru|«Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык»|скарочана}}), 1861 г.]]

У 1855 годзе ў «Навуковых запісках Імпэратарскай акадэміі навук» прыводзілася сьведчаньне роспыту «літоўскага селяніна» з Жамойці, які шмат езьдзіў суседнімі губэрнямі і адрозьніваўся асаблівым веданьнем моваў: на пытаньне, якімі мовамі ён валодае, апроч польскай і расейскай, той адказаў, што можа гаварыць «''па-літоўску, па-жамойцку, па-латыску, па-[[Куршы|куршаўску]] і трошачкі па-нямецку''»<ref>Ученые записки Императорской академии наук: по первому и третьему отделению. Т. 3. — СПб., 1855. [https://books.google.by/books?id=sT7hf8AbYpQC&pg=PA747&dq=%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%9B%D0%BE%D1%82%D1%8B%D1%88%D0%B5%D0%B9+Kurszis&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj_qO_O6Lr6AhWSGuwKHSG5DWMQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%9B%D0%BE%D1%82%D1%8B%D1%88%D0%B5%D0%B9%20Kurszis&f=false С. 747].</ref>. Яшчэ ў 1802 годзе, у зьвязку з наведваньнем [[Падзелы Рэчы Паспалітай|анэксаванай]] Вільні маскоўскім гаспадаром [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандрам I]] адзначалася, што ў месьце ўжывалася «''мова польская, руская, літоўская, жамойцкая і г.д.''»{{Заўвага|Te na przyiazd do Wilna w Roku 1802. Nayiasnieyszego Imperatora Alexandra stosownie do używanego w Wilnie języka Polskiego, Ruskiego, Litewskiego, Zmudzkiego etc. tak były utożone<ref>Golański F. N. O wymowie i poezyi. — Wilno, 1808. [https://polona.pl/item-view/3dbb42ee-f2c5-4184-9af3-c2e6db3c5c6c?page=497 S. 488].</ref>.}}. 

У артыкуле «Народная літоўска-жамойцкая літаратура», надрукаваным у 1858 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Dziennik Literacki||pl|Dziennik Literacki}}, зазначалася, што «''насельніцтва, якое размаўляе літоўска-жамойцкай мовай, займае: 1) Ковенскую губэрню, апроч часткі Новааляксандраўскага (даўняга Браслаўскага) павету…, 2) частку Віленскай губэрні, 3) частку Прусіі да самага Караляўца, 4) частку Аўгустоўскай губэрні ўлучна з Мар’ямпалем — і 5) ёсьць некалькі вёсак у Гарадзенскай губэрні, у якіх гавораць той мовай''»<ref>Dziennik Literacki. Nr. 124, 1858. [https://books.google.by/books?id=TqCfX3hdldAC&pg=PA1008&dq=szyrwid+zmudzki&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiptMTotIb2AhVvgv0HHStRAMYQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=szyrwid%20zmudzki&f=false S. 1008].</ref>. Народжаны на [[Троцкі павет|Троччыне]] пісьменьнік і мовазнаўца Валяр’ян Тамашэвіч (1819—1861) у сваёй публікацыі ад 1860 году, прысьвечанай выданьню [[Віленскі альбом|Віленскага альбому]], азначаў пададзены ў альбоме прывітальны летувіскі верш да маскоўскага гаспадара як напісаны «''па-жмудзку''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…po Żmudzku z Rossyjskim przekładem obok… Podpisano: po żmudzku… Żmudzkiego pieśniarża»|скарочана}}}}<ref>Tomaszewicz W. Album wileński // Przegląd Rzeczy Рolskich. Nr. 3, 1860. S. 30—31.</ref> (аналягічнае азначэньне падаў часопіс «Dziennik Literacki»<ref>Dziennik Literacki. Nr. 34, 1860. [https://books.google.by/books?id=V_PSbWCBP9AC&pg=PA272&lpg=PA272&dq=po+zmudzku+przekladem&source=bl&ots=KOXzsAlWVy&sig=ACfU3U3QIP6tzHQLWIOtcfhNfxFq5yvt-w&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwi36YuBwoP8AhVz_rsIHf6qCQgQ6AF6BAgYEAM#v=onepage&q&f=false S. 272].</ref>).

[[Файл:Жемойтско-литовский букварь. Изданный по распоряжению господина главного начальника Cеверо-западного края (1864).jpg|значак|«Жамойцка-літоўскі буквар», выдадзены ў 1864 годзе на загад [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]]]]

У 1861 годзе ў афіцыйным прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да генэрал-губэрнатара {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Назімаў|Ўладзімера Назімава|ru|Назимов, Владимир Иванович}} адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] размаўляюць па-жамойцку, а большасьць сельскага насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрніяў — па-беларуску. Адпаведна, у [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]] дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Тым часам летувіская мова ({{мова-ru|литовский язык|скарочана}}) не ўпаміналася:
{{Цытата|Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі.
{{арыгінал|ru|Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 4—5.
}}

[[Файл:Букварь жмудско-русский (1865).jpg|значак|Буквар жамойцка-расейскі ({{мова-ru|Букварь жмудско-русский|скарочана}}), 1865 г.]]

Як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}, «''Хоць уласна тэрмін „літоўцы“ ўжываўся даволі часта, больш звыклымі для расейскай бюракратыі [у 1860-я гады] заставаліся іншыя паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“{{Заўвага|Сярод іншага, існавала „Камісія для разгляду польскіх і жамойцкіх кніг, якія прадаюцца ў Вільні“ ({{мова-ru|«Комиссия для рассмотрения польских и жмудских книг, продаваемых в г. Вильне»|скарочана}}), утвораная ў 1865 годзе наступнікам [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстанцін фон Каўфман|Канстанцінам фон Каўфманам|ru|Кауфман, Константин Петрович фон}}. Таксама таго ж году пры ўправе Віленскай навучальнай акругі выйшаў з друку „Жамойцка-расейскі буквар“ ({{мова-lt|«Букварс жемайтишкай-русишкасис паращитас пагал мокима ну В. Золотова падота, ишгульдитас пар И. Кречински»|скарочана}} або {{мова-ru|«Букварь жмудско-русский, составленный но методе В. Золотова. Пер. И. Кречинского»|скарочана}})}} або „самагіцкая“{{Заўвага|Напрыклад, назва „самагіцкая мова“ ({{мова-ru|«самогитский язык»|скарочана}}) ужываецца ў афіцыйных дакумэнтах Міністэрства народнай асветы Расейскай імпэрыі ад 1803 году датычна летувіскіх выданьняў віленскіх друкарняў езуітаў ([[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]]) і базылянаў<ref>[https://www.prlib.ru/item/442849 Сборник материалов для истории просвещения в России, извлеченных из Архива Министерства народного просвещения. Т. 4. Вып. 1]. — СПб, 1902. С. 341—342.</ref>}}''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref>.

{{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў [[Панявеж|Панявескай]] настаўніцкай сэмінарыі: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}}

У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і [[ліцьвіны|літоўцы (ліцьвіны)]] і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|107|Lietuwiszki (1879).jpg|107|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}

Пры здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) 1 лютага 1864 году генэрал-губэрнатар [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]] [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] у сваім цыркуляры дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году ён выдаў загад «''прапанаваць біскупу [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Валанчэўскаму]], пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}. Акруговы інспэктар Мікалай Новікаў, які займаўся ўладкаваньнем школаў у Ковенскай губэрні, 25 жніўня 1864 году пісаў папячыцелю Віленскай навучальнай акругі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Карнілаў|Івану Карнілаву|ru|Корнилов, Иван Петрович}}: «''Гэтая сумесь гаворкі дае надзею на магчымасьць стварыць на развалінах розных гаворак расейскую і жамойцкую мовы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эта смесь говора дает надежду на возможность создать на развалинах разных говоров русский и жмудский языки»|скарочана}}}}, а 11 верасьня таго ж году — «''Дазволю сабе ня першы раз паўтарыць, што сапраўдны стан літоўскай мовы ў Ковенскай губэрні дапускае магчымасьць і ўзнавіць яе з развалінаў, і на гэтых развалінах стварыць хоць-якую іншую мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Позволю себе не в первый раз повторить, что настоящее состояние литовского языка в Ковенской губернии допускает возможность и воссоздать его из развалин, и на этих развалинах создать какой угодно другой язык»|скарочана}}}}.

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Па нацыянальна-вызвольным паўстаньні 1863—1864 гадоў улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] пастанавілі падтрымаць летувіскі нацыянальны рух у супрацьвагу моцным пазыцыям палякаў<ref name="Arlou">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]], [[Уладзімер Каткоўскі|Каткоўскі Ў.]] [http://www.svaboda.org/content/article/792180.html Вільня, Вялікае Княства і Беларусь — поўны тэкст онлайнавай канфэрэнцыі з Уладзімерам Арловым], [[Радыё Свабода]], 8 лютага 2005 г.</ref>. Яны пачалі заахвочваць летувіскія асьвету і друк<ref name="Katlarcuk">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref>, летувіскую мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Летувіскую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. Тым часам яшчэ перад паўстаньнем біскуп [[Матэвус Валанчус]] дамогся дазволу адчыняць пры касьцёлах парафіяльныя школы з выкладаньнем па-летувіску<ref name="Arlou-2012-348">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.</ref>.

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

У 1863 годзе Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў на сродкі Віленскай навучальнай акругі вялікім накладам надрукаваў «[[Рассказы на белорусском наречии (1863)|Рассказы на белорусском наречии]]» (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]], дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага [[імпэрыялізм]]у дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў [[Русіфікацыя Беларусі|іх русіфікацыі]] і асыміляцыі<ref>Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.</ref>: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, [[Міхаіл Каяловіч]]<ref name="Chaustovic-2001-9">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 9.</ref>) апавядае пра «літоўскую заваёву Беларусі»{{Заўвага|Хоць супольнае жыцьцё беларусаў з «заваёўнікамі» ў гэтым творы падаецца досыць станоўча<ref name="Tokc-2006"/>}}, называючы «літвінамі» летувісаў<ref name="Tokc-2006">[[Сяргей Токць|Токць С.]] Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.</ref>, у другім творы праводзіцца думка, што «''нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць ліцьвіны і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў''»<ref name="Chaustovic-2001-9"/>, трэці твор «Великая помылка наших белорусов» заканчваецца заклікам, што «''Русскими, а не Поляками мы повинны называтца''»<ref>Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 10.</ref>, у чацьвертым творы прапагандуецца навучаньне дзяцей у расейскіх школах<ref>Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.</ref>. Выдадзены ў 1870 годзе Імпэратарскай акадэміяй навук у [[Санкт-Пецярбург]]у «Словарь белорусского наречия» [[Іван Насовіч|Івана Насовіча]] падае да беларускага слова «литвин» расейскі адпаведнік «литовец» і прыклад ужываньня «''литвин як лин''»{{Заўвага|Выдадзены ў 2011 годзе [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі]] «Слоўнік беларускіх народных параўнанняў» дае наступнае тлумачэньне выразу «''літвін як лін''»: «''Пра характар колішняга беларуса — дужага, моцнага, выкрутлівага, якога голай рукой ня возьмеш''»<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 241.</ref>}}, сьледам падаецца слова «[[Літвякі (неадназначнасьць)|литвяк]]», якому даецца расейскае тлумачэньне «тоже, что литвин» і прыклад ужываньня «''литвяки по нашему не говоруць''»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб, 1870. С. 269.</ref>. Тым часам у якасьці прыкладу да слова «[[Бацьвіньне|боцвинне]]» падаецца «''Кузьма и Дземьян два лицвины, принешли горшочек боцвиння''»<ref name="Nasovic-1870-31">Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб, 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&pg=PA31&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 31].</ref>{{Заўвага|Як зазначаюць сучасныя дасьледнікі, сьвятых Кузьму і Дзям’яна беларусы здаўна лічылі сваімі апекунамі і дарадцамі: у беларускім фальклёры адлюстроўваецца вера ў тое, што Кузьма і Дзям’ян дапамагалі сялянам у іх галоўных клопатах — сенакосе, падрыхтоўцы да жніва, малацьбе. Сярод іншага, менавіта Кузьма і Дзям’ян дапамагаюць ліцьвіну паводле сюжэту ўкраінскай інтэрмэдыі XVIII стагодзьдьзя<ref name="Kabrzyckaja-2007">Кабржыцкая Т., Рагойша У. Феномен часу: драматургія Кіева-Магілянцаў як выява ўкраінска-беларускай культурнай супольнасці // Беларусь і беларусы ў прасторы і часе: зборнік да 75-годдзя прафесара Адама Мальдзіса / Грамадскае аб’яднанне «Міжнародная асацыяцыя беларусістаў», Польскі інстытут у Мінску. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 140―151</ref>}}. Гэты ж слоўнік да вядомай беларускай назвы расейцаў — [[маскаль]] — падае толькі адно расейскае значэньне «солдат»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб, 1870. С. 290.</ref>.

7 лютага 1869 году літоўскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб абмаскаліць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005"/>.

[[Файл:Littauischen Sprachgebiets (1876).jpg|значак|Мапа абшару з часткова летувіскамоўным насельніцтвам, большая частка якога азначаецца [[Жамойць|Жамойцю]] ({{мова-de|Samogitien|скарочана}}). Аўтар — прафэсар [[Кёнігсбэрг|Кёнігсбэрскага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Куршат||en|Friedrich Kurschat}}, 1876 г.]]

У 218-м томе (1881 год) афіцыйнага часопіса Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 218 (1881). [https://books.google.by/books?id=-BkFAAAAYAAJ&pg=RA3-PA299&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj0r-DJicLzAhWdQvEDHUzGBMI4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 299].</ref>:
{{Цытата|Зрэшты, варта заўважыць, што назвы «Жмудзіны» і «Літвіны» (Літоўцы) у лінгвістычна-этнаграфічным сэнсе далёка не супадаюць зь іх гістарычным значэньнем і зь іх папулярным ужываньнем у цяперашні час. Шмат хто называе «Жмудзінамі» ўсіх сапраўдных Літоўцаў, у супрацьлегласьць «Літвінаў», гэта значыць людзям не літоўскага, але славянскага этнаграфічнага паходжаньня, якія жывуць у Літве, альбо ў супрацьлегласьць «літвінаў» як наогул жыхарам гістарычнай Літвы без адрозьненьня іх паходжаньня. Пры такім поглядзе замест назвы «літоўская мова» ўжываюць «жамойцкая мова».
{{арыгінал|ru|Впрочем, следует заметить, что названия «Жмудины» и «Литвины» (Литовцы) в лингвистико-этнографическом смысле далеко не совпадают с их историческим значением и с их популярным употреблением в настоящее время. Многие называют «Жмудинами» всех настоящих Литовцев, в противоположность «Литвинам», то есть людям не литовского, но славянского этнографического происхождения, живущим в Литве, или же в противоположность «Литвинам» как вообще жителям исторической Литвы без различия их происхождения. При таком взгляде вместо названия «литовский язык» употребляют «язык жмудский».}}
|
}}

[[Файл:Мяжа перавагі летувіскай мовы на Віленшчыне (1908).jpg|значак|Мяжа перавагі летувіскай мовы ([[Вільня]] і [[Трокі]] з ваколіцамі не ўваходзяць у летувіскамоўны арэал) паводле [[Летувізацыя|жмудзінафіла («літвамана»)]] [[Міхал Піюс Ромэр|Міхала Ромэра]], 1908 г.]]

У 1885 годзе ў расейскай прэсе Паўночна-Заходняга краю асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})<ref>Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&pg=PP3&dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224].</ref>. Урэшце, у 1888 годзе начальнік [[Віленскі цэнтральны архіў старажытных актаў|Віленскага цэнтральнага архіву старажытных актаў]] [[латыш]] з паходжаньня {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Спрогіс||ru|Спрогис, Иван Яковлевич}}, які разам зь сям’ёй дзеля паляпшэньня сацыяльнага становішча зьмяніў [[Лютэранства|лютэранскую веру]] на [[Расейская праваслаўная царква|маскоўскую]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] (сярод іншага, гэты дзяяч спрабаваў сьцьвярджаць «расейскі» характар Вялікага Княства Літоўскага, азначаў беларускую газэту [[Наша Ніва]] як «''вядомае сэпаратысцкае выданьне, якое выдаецца за польскія грошы з мэтай убіць клін паміж беларусамі і [[расейцы|вялікарусамі]] паводле прыкладу ўкраінцаў''», беларускую мову лічыў «сапсаванай вэрсіяй» [[Расейская мова|расейскай]] і, увогуле, актыўна займаўся антыбеларускай прапагандай на карысьць «вялікай расейскай нацыі»<ref>Ціхаміраў А. Іван (Яніс) Спрогіс і беларускасць // Латыши и белорусы вместе сквозь века: сб. науч. ст. Вып. 5, 2016. С. 9—18.</ref>), зрабіў наступную заяву ў выдадзеным пры падтрымцы расейскіх ўладаў «Геаграфічным слоўніку даўняй Жамойцкай зямлі XVI стагодзьдзя»: «''У гэтым пункце лічу неабходным зрабіць заўвагу, што ўжываныя ў цяперашні час некаторымі пісьменьнікамі і навукоўцамі выразы пра мову літоўцаў „літоўская мова“, „жамойцкая мова“ як штосьці адзін ад аднаго аддаленае і ці ледзь не супрацьлеглае, ня маюць для сябе апраўданьня ў апісаных мною юрыдычных актах XVI стагодзьдзя. Існавала Жамойцкая зямля (таксама — Жамойцкае княства, Жамойць), але не існавала жамойцкай або жмудзкай мовы. Для ўсіх літоўцаў, як бы не называлася займаная імі мясцовасьць (у тым ліку на першым пляне Жамойцкая зямля), была адна мова — літоўская»<ref>Спрогис И. Я. Географический словарь древней Жомойтской земли XVI столетия. — Вильна, 1888. С. VII.</ref>{{Заўвага|Дзеля абгрунтаваньня гэтага сьцьверджаньня Іван Спрогіс прывёў пэўныя вытрымкі зь некалькіх крыніцаў (найбольшую вядомасьць атрымала датаваная 1597 годам — «''по литовску Ожолиос, а по руску Дубины''», цытаваная ў тым ліку дзеячом і прапагандыстам [[Расейская акупацыя Беларусі|расейскай акупацыйнай адміністрацыі]] ў [[Беларусь|Беларусі]] — [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] — [[Ігар Марзалюк|Ігарам Марзалюком]]<ref>[[Ігар Марзалюк|Марзалюк І.]] Тэрміналогія этнічнай гісторыі Беларусі // Гістарычны альманах. Т. 9 (2003). С. 115—116.</ref>), арыгінальныя сканы якіх, нягледзячы на відавочную важнасьць для летувіскай гістарыяграфіі, дагэтуль не зьявіліся ў адкрытым доступе (у летувіскай публікацыі 1998 году, дзе цытуюцца тыя ж самыя выразы, аўтар спасылаецца не на арыгіналы дакумэнтаў у архівах, а на твор Спрогіса<ref>Garliauskas V. Lietuviškos oikonimų lytys nelietuviškuose XVI—XIX a. šaltiniuose // Lietuvių kalbotyros klausimai. Nr. 40, 1998. P. 123.</ref>)}}.

Як прызнае летувіскі этноляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пятрас Кальнюс||lt|Petras Kalnius}}, у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі азначэньне жамойцкай мовы ў якасьці «літоўскай» ({{мова-ru|«литовский язык»|скарочана}}) — як і само паняцьце «літоўскі народ» ({{мова-ru|«литовский народ»|скарочана}}) датычна летувісаў Віленскай і Ковенскай губэрняў — пачало дамінаваць толькі ў 1890—1900-я гады<ref>Kalnius P. Žemaičių etniškumo sampratos XIX a. šaltiniuose. 2. Nuo žemaičių kultūrinio sąjūdžio iki XIX a. pab // Liaudies kultūra. 2 (131), 2010. P. 22.</ref>.

Знаходжаньне часткі этнічнай Летувы (г. зв. «[[Малая Летува|Малой Летувы]]») у складзе [[Прусія|Прусіі]] дазволіла да 1904 году ў [[Тыльзыт|Тыльзыце]] і [[Каралявец|Караляўцы]] выдаць па-летувіску каля 3300 найменьняў кніг і каля 120 пэрыядычных выданьняў агульным накладам некалькі мільёнаў асобнікаў<ref name="Arlou-2012-349">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.</ref>. Тым часам багата літаратуры па-летувіску выходзіла і ў Расейскай імпэрыі: буквары, граматыкі, календары, малітоўнікі, кантычкі, катэхізмы (па паўстаньні 1863—1864 гадоў расейскія ўлады ня сталі забараняць друк па-летувіску, але змусілі перавесьці яго на [[кірыліца|кірыліцу]])<ref name="Arlou-2012-349"/>.

Сярод летувіскіх аўтараў традыцыйна бытуе думка, што ў другой палове XIX стагодзьдзя за панаваньнем Расейскай імпэрыі, улады якой забаранілі беларускамоўныя адукацыйна-культурніцкую дзейнасьць і друк, нібы адбылася маштабная славянізацыя гістарычна «[[Балтыйскія мовы|балтыйскіх]]» (летувіскіх) земляў зь пераходам тамтэйшага насельніцтва зь летувіскай мовы на беларускую, аднак пра брак нейкай масавай «беларусізацыі» летувісаў у гэты час сьведчыць супастаўленьне статыстычных зьвестак пра колькасьць летувісаў (жамойтаў) у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]]: 17,56% ад усяго насельніцтва на 1851 год паводле зьвестак расейска-нямецкага навукоўцы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн|Пятра Кёпэна|ru|Кёппен, Пётр Иванович}}<ref>Кеппен П. Об этнографической карте Европейской России. — СПб., 1852. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=cWZAAQAAMAAJ&q=%D0%92%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D1%8B+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8#v=snippet&q=%D0%92%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D1%8B%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8&f=false С. 35].</ref><ref>Кеппен П. Девятая Ревизия. Исследование о числе жителей в России в 1851 году. — СПб., 1857. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=erJXAAAAMAAJ&q=%22787%2C609%22+%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F#v=snippet&q=%22787%2C609%22%20%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F&f=false С. 26].</ref> і 17,58% ад усяго насельніцтва губэрні на 1897 год паводле вынікаў усеагульнага перапісу<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=87 Перепись 1897 года. Виленская губерния], Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей</ref>. Увогуле, сьведчаньнем пераважнай беларускамоўнасьці жыхароў Віленшчыны з даўніх часоў ёсьць даволі хуткі пераход [[Беларускія татары|крымскіх татараў]], якіх вялікі князь [[Вітаўт]] асадзіў у ваколіцах [[Вільня|Вільні]] і [[Трокі|Трокаў]], менавіта на беларускую (а не летувіскую) мову, што выявілася ў напісаных гутарковай беларускай мовай татарскіх літаратурных помніках (у тым ліку [[Кітабы|аль-кітабах]])<ref>Станкевіч Я. Беларускія мусульмане і беларуская літаратура арабскім пісьмом. — Вільня, 1933. С. 8—9, 13—16.</ref><ref>Канапацкі І. Татары // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 663—664.</ref>.

Фармаваньне сучаснай літаратурнай летувіскай мовы адбылося ў канцы XIX ст. на базе найбольш архаічных гаворках ваколіцаў [[Коўна]], [[Шаўлі|Шаўляў]] і [[Клайпеда|Клайпеды]] (сярэдні варыянт кніжнай летувіскай мовы XVII стагодзьдзя — гістарычная жамойцкая мова ў Вялікім Княстве Літоўскім)<ref name="Sviazynski-2005-209"/>. Тым часам яшчэ ў першай палове XIX ст. ураджэнцы Жамойці (Дыянізі Пашкевіч, Людвік Юцэвіч, [[Сыманас Даўкантас]] ды інш.) у сваіх этнаграфічных публікацыях пачалі задаваць эталёны [[летувісы|летувіскасьці]], якія пазьней пачалі выкарыстоўвацца іншымі дасьледнікамі дзеля ацэнкі адпаведнасьці «традыцыйнаму» і «этнічнаму». Значную ролю ў іх дасьледаваньнях адыграла канцэптуалізацыя «чыстых», «клясычных», «не закранутых вонкавымі ўплывамі» летувіскіх зямель. Лінгва-этнаграфічны калярыт Жамойці дазволіў выбудаваць значную адлегласьць ад «славянскага» і стварыць на аснове жамойцкага трывалы вобраз летувіскасьці з максымальным індэксам адрознасьці ад суседзяў<ref>Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 393.</ref>.

<gallery caption="Летувіскія кнігі, мова якіх у назове азначаецца як жамойцкая (усе да здушэньня паўстаньня 1863—1864 гадоў)" widths=150 heights=150 class="center">
Historyia szwenta isz łotinyszka liźuwia pardieta ant żemaytyszka par Symona Stanewisze Żemayty (1823).jpg|(«''liźuwia... żemaytyszka''»). Вільня, 1823 г.
S. Tamosziaus à Kempis zokana kanauniku regularnuju pagal rieda s. Augustina... O dabar ysz łotiniszkos ant źemaytyszkos kałbas diel nuopełna dusziu nobaźnu yszgulditas par kuniga Antona Sawicki Tyrkszluse (1828).jpg|(«''źemaytyszkos kałbas''»). Вільня, 1828 г.
Kałbas dusziu su Diewu. Iszimtas isz knigu szwęta Augustyna, yr ant Źemaytyszka leźuwe iszguldytas metuose 1827 par kuniga Antona Sawicki wietyninka tuo kartu baźniczios miestele Gargźdu Źemaycziuose (1829).jpg|(«''Źemaytyszka leźuwe''»). Вільня, 1829 г.
Pawinastis krykscionyszkas arba Pamoksłas trumpas apey tay ką pawinas koźnas Katalikas źynoty... isz leźuwie Lękiszka ant ziemaytyszka su nekureys pridotkays pardietas (1830).jpg|(«''leźuwie... ziemaytyszka''»), 1830 г.
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class="center">
Spasabay wedyma giera yr krykszczioniszka giwenyma par wiena kunega francuzyszkay paraszity, wo dabarcziou ant źemaytiszka leźuwy iszguldity yr antratiek padauginty par kunega Kazimiera Pryałgawski (1845).jpg|(«''źemaytiszka leźuwy''»). Вільня, 1845 г.
Moksłas krykszczionyszkas dydesis... O dabar ant Źemajtyszkos kałbos par kuniga Antona Janikowicze klebona Płatelu iszgulditas (1845).jpg|(«''Źemajtyszkos kałbos''»). Вільня, 1845 г.
Pasakas Phedro iszgúldę isz łotiniszkos kałbos i żamajtiszką Motiejus Szauklys (1846).jpg|(«''kałbos... żamajtiszką''»). Пецярбург, 1846 г.
Knigele apej zinias draugistes nuosituriejimo... Ziamajcziu kalboj diel anu duszes ir kuna gieribes paraszita par kuniga Simforiona Mieleszka, zokonika szwenta Dominika (1846).jpg|(«''Ziamajcziu kalboj''»). Пецярбург, 1846 г.
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class="center">
Didžioji nediele dieł iszganingos naudos krikszczionu isz lenkiszkos ant żemajtiszkos kalbos iszguldita par kunega Wincenta Szurewicze żemajti (1847).jpg|(«''żemajtiszkos kalbos''»). Вільня, 1847 г.
Pamokimas a'pe auginimą taboku, kóri iszraszę gudiszkaj D. Strukow o i Źiamajtiû kałbą iszgoldę Jonas Girdenis (1847).jpg|(«''Źiamajtiû kałbą''»). Пецярбург, 1847 г.
Parodimas kajp apinius auginti pagał Naujujû pritirimû, kórius apskélbę teutoniszkaj B. A. Grunards o Iszgóldę i Žiamajtiû kałbą Jonas Ragaunis (1847).jpg|(«''Žiamajtiû kałbą''»). Пецярбург, 1847 г.
Pamoksłą ape sodnus arba dajginus wajsingû mediû ĩszraszytą nu Joan. Herm. Zigras ĩszgoldę ĩsz teutonû kałbos i źámajtiû Anton's Źejmys (1849).jpg|(«''kałbos... źámajtiû''»). Пецярбург, 1849 г.
</gallery>
<gallery widths=150 heights=150 class="center">
Pamôkimą kajp rinkti medĩnès siekłàs pargóldę ĩsz gudû kałbos i źámajtiû kałbą Jonas Purwys (1849).jpg|(«''źámajtiû kałbą''»). Пецярбург, 1849 г.
Kiali i dangu par iwajrius szio swieta kriźelus kanakados lankiszkaj paraszitą, dabar źemajtiszkaj iszgulde kunegas Wincentas Juzumowicze (1857).jpg|(«''źemajtiszkaj''»). Вільня, 1857 г.
Źenkłas wisudidziausios małones del dusziu cziszcziuj kentancziu. Isz lenkiszka raszta unt żemajtiszkos kałbos parwerstas par K.A.M. (1860).jpg|(«''żemajtiszkos kałbos''»). Вільня, 1860 г.
Giwenimas żmogaus krikszczionies, arba Izsguldimas prisakimu Wieszpaties Diewa ir baźninczios szwentos źiamajtiszkaj paraszitas par kunega Wincenta Juzumowicze (1861).jpg|(«''źiamajtiszkaj''»). Вільня, 1861 г.
</gallery>

=== Летувіская Рэспубліка ===
Паводле летувіскага лінгвіста [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]], ''«перасьледаваная стагодзьдзямі летувіская мова ўпершыню за сваю гісторыю атрымала статус дзяржаўнай»'' толькі ў першай Летувіскай Рэспубліцы — у 1918 годзе<ref>Zinkevičius Z. History of the Lithuanian Language. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 1998. P. 297.</ref>.

Сучасныя летувіскія мовазнаўцы адрозьніваюць у летувіскай мове два галоўныя [[дыялект]]ы: [[аўкштайцкі дыялект|аўкштоцкі]] й [[жамойцкі дыялект|жамойцкі]], якія сваім парадкам падзяляюцца на паддыялекты.

== Альфабэт ==
Дзеля запісу летувіскай мовы з XVI стагодзьдзя выкарыстоўваецца трохі мадыфікаваны [[лацінскі альфабэт]]. Разам з тым, у дакумэнце [[Вількамір]]скага [[Гродзкі суд|гродзкага суду]] захаваўся фрагмэнт [[Кірыліца (летувіская мова)|кірылічнага]] запісу летувіскай цытаты пасярод [[Старабеларуская мова|беларускага тэксту]]: «''Падданая вашая, да іменіча і дому вашага Ґаідамоўскага ў полю Курклеўскам… прыслухаючая, домам мешкаючая ў сяле Макілях, называемым Нацавічамі,… паxвалку на здароўе сына Дзешуковага… учыніла мовячы тымі словы: „Жыноки, ку нежыдеси илкгаи ант ся света“''»<ref name="Jablonskis-1973-291"/>.

У другой палове 1860-х гадоў улады Расейскай імпэрыі спрабавалі перавесьці летувіскую мову на кірыліцу, што, аднак, вынікаў не прынесла праз супраціў з боку летувісаў. У 1901—1905 гадох праводзілася рэформа правапісу, калі таксама ўнесьлі зьмены ў альфабэт.

Летувіскі [[альфабэт]] складаецца з 32 літараў. У яго аснове — [[Чэская мова|чэская]] традыцыя (дыякрытычныя знакі для пазначэньня шыпячых), [[Польская мова|польская]] традыцыя захавался ў напісаньні літараў, які раней перадавалі насавыя галосныя і цяпер служаць дзеля адрозьненьня [[Амонім|аманімуючых]] словаў і граматычных формаў<ref name="Sviazynski-2005-208"/>.

{|
|
{| class="wikitable"
! № !! Літара !! Назва !! Гучаньне ([[Міжнародны фанэтычны альфабэт|МФА]])
|-
| 1
! A a
| ''a''
| [ ɑ ]
|-
| 2
! [[Ą|Ą ą]]
| ''a nosinė''
| [ ɑː ]
|-
| 3
! B b
| ''bė''
| [ b ]
|-
| 4
! C c
| ''cė''
| [ t͡s ]
|-
| 5
! [[Č|Č č]]
| ''čė''
| [ t͡ʃ ]
|-
| 6
! D d
| ''dė''
| [ d ]
|-
| 7
! E e
| ''e''
| [ ɛ ] [ æː ]
|-
| 8
! [[Ę|Ę ę]]
| ''e nosinė''
| [ æː ]
|-
| 9
! [[Ė|Ė ė]]
| ''ė''
| [ eː ]
|-
| 10
! F f
| ''ef''
| [ f ]
|-
| 11
! G g
| ''gė''
| [ g ]
|-
| 12
! H h
| ''ha''
| [ ɣ ]
|-
| 13
! I i
| ''i trumpoji''
| [ ɪ ]
|-
| 14
! Į į
| ''i nosinė''
| [ iː ]
|-
| 15
! Y y
| ''i ilgoji''
| [ iː ]
|-
| 16
! J j
| ''jot''
| [ j ]
|}
| ||
|valign=top|
{|class="wikitable"
! № !! Літара !! Назва !! Гучаньне ([[Міжнародны фанэтычны альфабэт|МФА]])
|-
| 17
! K k
| ''ka''
| [ k ]
|-
| 18
!L l
| ''el''
| [ ɫ ]
|-
| 19
! M m
| ''em''
| [ m ]
|-
| 20
! N n
| ''en''
| [ n ]
|-
| 21
! O o
| ''o''
| [ ɔ ] [ oː ]
|-
| 22
! P p
| ''pė''
| [ p ]
|-
| 23
! R r
| ''er''
| [ r ]
|-
| 24
! S s
| ''es''
| [ s ]
|-
| 25
! [[Š|Š š]]
| ''eš''
| [ ʃ ]
|-
| 26
! T t
| ''tė''
| [ t ]
|-
| 27
! U u
| ''u''
| [ ʊ ]
|-
| 28
! [[Ų|Ų ų]]
| ''u nosinė''
| [ uː ]
|-
| 29
! [[Ū|Ū ū]]
| ''u ilgoji''
| [ uː ]
|-
| 30
! V v
| ''vė''
| [ ʋ ]
|-
| 31
! Z z
| ''zė''
| [ z ]
|-
| 32
! [[Ž|Ž ž]]
| ''žė''
| [ ʒ ]
|}
|}

Дзеля запісу пэўных зычных і галосных гукаў выкарыстоўваюцца камбінацыі, напрыклад, ch — х.

== Граматыка ==
Летувіская мова захавала ад індаэўрапейскай эпохі складаную граматычную сыстэму, якая шмат у чым агульная з [[Славянскія мовы|славянскай]]<ref name="Sviazynski-2005-209"/>: 2 роды і 5 скланеньняў назоўнікаў, парны лік, 7 склонаў, у тым ліку клічны; множныя лічэбнікі, апроч колькасных, парадкавых і дробавых; ускосны лад дзеяслова, апроч абвеснага, умоўнага і загаднага, складаная сыстэма формаў дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў у залежнасьці ад часу, трываньня і стану; ужываньне дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў у ролі выказьніка, архаічныя сынтаксічныя звароты тыпу давальны самастойны ды іншае.

Граматыка летувіскай мовы няпростая, але падпарадкаваная строгім правілам. Летувіская — мова з разьвітай сыстэмай [[флексія]]ў, што робіць лацінскую падобнай на яе, асабліва ў сваім фіксаваньні склонавых канчаткаў і выкарыстаньні для апісаньня [[назоўнік]]аў разьмешчаных перад ім прыметнікаў або іншых назоўнікаў, якія ставяцца ў родным склоне. Назвы склонаў назоўнікаў (''linksniai''): ''vardininkas'' ([[назоўны склон|назоўны]]), ''kilmininkas'' ([[родны склон|родны]]), ''naudininkas'' ([[давальны склон|давальны]]), ''galininkas'' ([[вінавальны склон|вінавальны]]), ''įnagininkas'' ([[творны склон|творны]]), ''vietininkas'' ([[месны склон|месны]]) i ''šauksmininkas'' ([[клічны склон|клічны]]). У летувіскай мове няма артыкляў. Існуе чатыры часы [[дзеяслоў|дзеясловаў]]: цяперашні, будучы, мінулы, радзей выкарыстоўваецца шматразовы мінулы. Летувіская мова адрозьніваецца багацьцем [[дзеепрыметнік]]аў, якіх некалькі дзясяткаў. Націск зьяўляецца рухомым і свабодным, што азначае, што можа падаць на кожны склад у выразе, а таксама зьмяняць сваю пазыцыю пры зьмене выразу.

Летувіская мова вельмі цікавая для мовазнаўства, бо шмат у чым захавала некаторыя марфалягічныя асаблівасьці [[праіндаэўрапейская мова|праіндаэўрапейскай мовы]] — мовы, у выніку распаду якой быў закладзены пачатак будучаму ўтварэньню моваў [[індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскай]] сям’і.

== Лексыка ==
Базавая лексыка летувіскай мовы мае невялікую колькасьць [[запазычаньне|запазычаньняў]]. Ёсьць старыя запазычаньні (''senieji skoliniai'', ''buslas'') з моваў суседніх рэгіёнаў. Сярод іх: ''stiklas'' (шкло), ''muilas'' (мыла), ''gatvė'' ад славянскага «гатво», дарога, ''spinta'' ад нямецкага ''der Spind''. Ёсьць таксама словы лацінскага і грэцкага паходжаньня (''ciklas'', ''schema'' і г. д.). Па аднаўленьні Летувой незалежнасьці ўзмацняецца ўплыў [[Ангельская мова|ангельскай]] мовы (''hakeris'', ''singlas'' ды іншыя).

Адзначаецца, што абсалютная большасьць зь мільёну словаў, запісаных у Вялікім слоўніку летувіскай мовы, нідзе не фіксуецца да XIX стагодзьдзя<ref>Виргиниюс Мисюнас, [https://geraldika.ru/article/32700?fbclid=IwAR28m-i_KnAC_5VGdQo4pIQez1zx3I6BcS0mFsqLfZBX7VunHv0VXpquyZM Витис: возникновение литовского названия Погони], geraldika.ru, 2.10.2012 г.</ref>.

== Агульныя рысы зь беларускай мовай і яе гістарычны ўплыў ==
[[Файл:BROMA ATWERTA Ing WIECZNASTI (in Lithuanian language) by Mykolas Olševskis, Vilnius, 1753.jpg|значак|Летувіская кніга «Broma atwerta ing wiecznastį» ({{мова-be|«Брама, адчыненая да вечнасьці»|скарочана}}, сучаснае {{мова-lt|«Vartai, atverti į amžinybę»|скарочана}}), выдадзеная ў Вільні, 1753 год]]

Польская мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ніна Бароўская||pl|Nina Borowska}} адзначала: «''Бясьпярэчным довадам існаваньня хрысьціянства ў Літве да часоў Ягайлы, у кожным разе, ёсьць склад літоўскай царкоўнай тэрміналёгіі. Гэта было хрысьціянства ўсходняга абраду з славянска-рускай царкоўнай тэрміналёгіяй. Хрост Літвы, учынены Ягайлам, трэба разумець, відаць, гэтак, што ён замяніў усходні, праваслаўны абрад, што існаваў дагэтуль пры княскіх дварох, сярод некаторай часткі паноў, рыцарства і мяшчанства — каталіцкім…''»<ref>Borowska N. Wpływy słowiańskie na litewską terminologię kościelną na podstawie Dictionarum Szyrwida. // Studia z filologii polskiej i słowiańskiej. T. II. — Warszawa, 1957. S. 364—365.</ref>. Мовазнаўца [[Альфрэд Зэн]] пісаў: «''Польскія місіянэры, якія прыйшлі да літоўцаў, знайшлі ў іх ужо гатовую царкоўную тэрміналёгію, якую яны прынялі бязь зьменаў. Гэтая тэрміналёгія была беларускага паходжаньня. Літоўцы ўзялі яе ад беларускіх місіянэраў, значыць, ад праваслаўных. Гэтая праваслаўная місія, відаць, была пасьпяховай. Яна была такой пасьпяховай, што частка гэтай беларускай тэрміналёгіі захавалася аж да дваццатага стагодзьдзя''»<ref>Зинкявичус З. К истории литовских личных имѐн восточнославянского происхождения // Балто-славянские этноязыковые контакты. — Москва, 1980. С. 152.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 162.</ref>.

Пра беларускія царкоўныя тэрміны ў жамойцкай мове пісаў яшчэ летувіскі мовазнаўца [[Казімерас Буга]]: «''Усе гэтыя хрысьціянскія тэрміны, бяз сумневу, ужо карысталіся правамі грамадзянства да 1386 году; інакш на месцы рускіх тэрмінаў мы мелі б польскія<ref name="Zinkiavicus-1980-151-152">Зинкявичус З. К истории литовских личных имѐн восточнославянского происхождения // Балто-славянские этноязыковые контакты. — Москва, 1980. С. 151—152.</ref>. <…> У сваёй мове мы маем багата паказьнікаў на тое, хто былі першыя пашыральнікі хрысьціянскае рэлігіі ў Літве <…>. Моўныя зьявы прымусілі мяне прызнаць, што для літоўцаў хрысьціянства не было чыста чужым яшчэ да хросту Ягайлы. Назвы хрысьціянскіх паняцьцяў паказваюць, што літоўцы навучаліся веры ад усходу, уласна, ад беларусаў. Пра тое, што беларусы былі настаўнікамі рэлігіі, сьведчаць наступныя словы: 1) назвы дзён: nedėlia (нядзеля), utarnikas (аўторак), sereda (серада) ды інш.; 2) назвы сьвятаў: kučia (куцця), velykos (Вялікдзень), verbų nedėlia (Вербная нядзеля), blovieščios (Благавешчаньне, Блавешчаньне); 3) krikštas (хрост), kumas (кум), gavėnia (гавеньне, пост); 4) хрысьціянскія ўласныя імёны: Alena, Ulijona, Povilas, Algenia <…>. Жамойцкі дыялект захаваў для нас cirkva — вельмі старую назву беларускае царквы. Гэтае слова ёсьць найлепшым сьведкам таго, што беларусы мелі свае цэрквы на жамойцкай зямлі ў XI і першай палове XII стагодзьдзя''»<ref name="Zinkiavicus-1980-151-152"/>. Летувіскі мовазнаўца [[Зігмас Зінкявічус]] на грунце свайго дасьледваньня антрапаніміі і хрысьціянскай тэрміналёгіі адзначыў: «''Відаць, хрысьціянская царква ўсходняга абраду пачала ўплываць на Літву яшчэ ў XI стагоддзі, але асабліва моцным уплыў быў ад другой паловы XII стагодзьдзя. Большасьць хрысьціянскіх (царкоўных) тэрмінаў, у тым ліку і нейкая частка ўласных імёнаў, у літоўскую мову прыйшла ад усходнеславянскіх суседзяў яшчэ да пачатку XIV стагодзьдзя''»<ref>Зинкявичус З. К истории литовских личных имѐн восточнославянского происхождения // Балто-славянские этноязыковые контакты. — Москва, 1980. С. 139.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 34—35.</ref>.

Агульнавядомым ёсьць тое, што ў старой летувіскай мове значны пласт складалі словы беларускага паходжаньня<ref name="Sviazynski-2005-209"/>. Агульныя рысы паміж летувіскай і беларускай мовамі таксама былі ў [[фанэтыка|фанэтыцы]], [[Марфалёгія (мовазнаўства)|марфалёгіі]] і [[сынтаксіс]]е: паводле беларускага лінгвіста [[Уладзімер Сьвяжынскі|Ўладзімера Сьвяжынскага]] — гэта пазыцыйная мяккасьць зычных, [[ётацыя]] пры зьбегу галосных, [[клічны склон]], параўнальная ступень прыметнікаў і прыслоўяў з прыназоўнікам «за», асобная форма загаднага ладу дзеля выразу супольнага дзеяньня, дробавыя лічэбнікі, структурна-сэмантычная блізкасьць пэўных займеньнікаў, агульная [[Валентнасьць|валентавасьць]] паасобных дзеясловаў, канструкцыі тыпу «хвораму палепшала», пераважнае ўжываньне роднага склону з адмоўем, канструкцыі зь дзеясловам «мець», даслоўнае супадзеньне спалучэньняў тыпу «ставіць хату» ды іншае<ref name="Sviazynski-2005-209"/>.

У XX стагодзьдзі ўлады [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] спрабавалі замяніць традыцыйныя гістарычныя беларускія назвы мясцовасьцяў, а таксама імёны людзей на адпаведныя [[Летувізацыя|запазычаньні зь летувіскае мовы]].

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* [[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Кароткая граматыка літоўскай мовы. — Менск, 2010. — {{nowrap|116 с.}} (Сэрыя «Беларускія ЭўраГраматыкі»). {{ISBN|978-985-448-091-6}}
* [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15.
* [[Кірыл Касьцян|Касьцян К.]], Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}
* {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}
* Bense G. Deutsch-litauische Kulturbeziehungen: Kolloquium zu Ehren von August Schleicher an der Friedrich-Schiller-Universität Jena. — Jena/Erlangen: Mayer Verlag GmbH, 1994. {{ISBN|3-925978-38-0}}
* Jähnert K. Litauisch — Wort für Wort. — Bielefeld: REISE KNOW-HOW Verlag Peter Rump GmbH, 2003. {{ISBN|3-89416-244-9}}
* Schleicher A. Handbuch der litauischen Sprache. 2 Bde. 1856/57.
* Encyclopedia Lituanica. I—VI. — Boston, 1970—1978
* Remys E. Review of Modern Lithuanian Grammar. Lithuanian Research and Studies Center. — Chicago, 2003.
* [[Зігмас Зінкявічус|Zinkevičius Z.]] The history of the Lithuanian language / Inst. of Lithuanian lang.; Ed. R. Bendes. — Vilnius : Mokslo ir encikl. l-kla, 1996. — 333 p.
* Dabartinės lietuvių kalbos žodynas. — Vilnius, 1972.
* Kazlauskas J. Lietuvių kalbos istorinė gramatika. — Vilnius, 1968.
* Križinauskas J. A. Vokiečių-lietuvių lietuvių-vokiečių kalbų žodynas. Deutsch-litauisches litauisch-deutsches Wörterbuch. — Vilnius: TEV Verlag, 2003. {{ISBN|9986-546-94-X}}
* Lietuvių kalbos gramatika. T. 1—2. — Vilnius, 1965—1971.
* Lietuvių kalbos žodynas. T. 1—8. — Vilnius, 1941—1970.
* Zinkevičius Z. Lietuvių dialektologija. — Vilnius, 1966.
* Zinkevičius Z. Lietuvių kalbos dialektologija. — Vilnius, 1994.
* Zinkevičius Z. Lietuviu kalbos istorija / Rec. V. Ambrazas. — T.6, Lietuviu kalba naujaisiais laikais. — Vilnius : Mokslo ir encikl. l-kla, 1994. — 394 p.
* Zinkevičius, Z. Lietuviu kalbos istorija: rodykles ir bibliogr. — T.6, Lietuviu kalba naujaisiais laikais. — Vilnius : Mokslo ir encikl. l-kla, 1995. — 374 p.
* [[Фэлікс Канечны|Koneczny F.]] Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45.
* Амбразас В., Вайткявичюте В., Валяцкене А. и др. Литовский язык. — В кн.: Языки народов СССР. Т. I. — М., 1966.
* Амбразас В. Некоторые следы балто-финских контактов в синтаксисе балтийских языков // Проблемы этногенеза и этнической истории балтов. — Вильнюс: Мокслас, 1985. С. 188—196. 
* Зинкявичюс З. Литовская диалектология. — Вильнюс: Минтис, 1966. — 542 с.
* Зинкявичюс З. Откуда родом литовцы / З. Зинкявичюс, А. Лухтанас, Г. Чеснис. — Вильнюс: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. — 144 с.

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Interwiki|lt|летувіскай|}}
* [http://www.lki.lt/ Інстытут летувіскай мовы]
* [https://web.archive.org/web/20210420230752/http://www.vlkk.lt/ Дзяржаўная камісія летувіскай мовы]
* [https://web.archive.org/web/20060704095657/http://vki.lrs.lt/ Дзяржаўная інспэкцыя мовы]
* [[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.

{{Балцкія мовы}}
{{МовыЭЗ}}

[[Катэгорыя:Летувіская мова| ]]