Прагляд крыніцы для Літоўска-маскоўскія войны

[[Файл:Polock 1563.jpg|320пкс|міні|Аблога [[Полацак|Полацку]] маскоўцамі, нямецкая гравюра, 1563 год]]
'''Літо́ўска-маско́ўскія во́йны''' — шэраг узброеных канфліктаў, войнаў паміж [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княствам Літоўскім]] (ад 1569 году ў складзе [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]) і [[Маскоўскае княства|Вялікім княствам Маскоўскім]] (ад 1547 году). Вяліся ад сярэдзіны XIV стагодзьдзя, найбольш частымі сталі ў канцы XV — у першай палове XVI стагодзьдзяў. Прычынай канфліктаў было імкненьне валадароў абедзьвюх дзяржаваў кантраляваць усходнеславянскія землі, абвяшчэньне [[Масква|Масквой]] сябе адзіным абаронцам [[праваслаўе|праваслаўя]] й адзіным спадчыньнікам [[Русь|вялікіх князёў кіеўскіх]], імкненьне кіраўнікоў Масковіі атрымаць выхад да мора, уцёкі незадаволеных палітыкай сваёй дзяржавы фэадалаў у суседнюю краіну і г. д. Войны вяліся зь пераменным посьпехам. Разбуральная для эканомікі Вялікага Княства Літоўскага [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкая вайна 1558—1583 гадоў]] стала адной з прычынаў заняпаду княства і вымушанага заключэньня [[Люблінская унія|Люблінскай уніі 1569 году]] з [[Польшча]]й.

== Перадгісторыя ==
{{Асноўны артыкул|Утварэньне Вялікага Княства Літоўскага}}
Каля 1240-х гадоў XIII стагодзьзя ў вярхоўях [[Панямоньне|Панямоньня]] на землях [[Гістарычная Літва|гістарычнай Літвы]] паўстае новае дзяржаўнае ўтварэньне — Вялікае Княства Літоўскае з цэнтрам у [[Наваградак|Наваградку]], калі на запрашэньне мясцовых баяраў тут пачаў княжыць [[Міндоўг]]. Працэс фармаваньня новай дзяржавы быў даволі працяглым і адбываўся шляхам дынастычных шлюбаў, пагадненьняў (у рэдкіх выпадках захопу) паміж асобнымі княствамі пры захаваньні палёгак, прывілеяў і пэўнага самакіраваньня. Цягам наступных дзесяцігодьдзяў да ВКЛ былі далучаны амаль усе ўдзельныя княствы на тэрыторыі сучаснай Беларусі: [[Полацкае княства|Полацакае]] — у 1307 годзе; [[Віцебскае княства|Віцебскае]] — у 1320 годзе; [[Берасьцейскае княства|Берасьцейскае]], [[Менскае княства|Менскае]], [[Турава-Пінскае княства|Турава-Пінскае]] — у 1320—1330-я<ref>Гісторыя // {{Літаратура/ЭВКЛ|к}} С. 8.</ref>; [[Амсьціслаўскае княства|Амсьціслаўскае]] — у 1358 годзе. Найбольш пасьпяхова працэсы аб’яднаньня беларускіх зямель праходзілі ў часе княжаньня [[Гедзімін]]а (1316—1341). Важным ягоным дасягненьнем было стварэньне незалежнай ад [[Маскоўскі патрыярхат|Маскоўскага патрыярхату]] [[Літоўская мітраполія|Літоўскай праваслаўнай мітраполіі]] з цэнтрам у Наваградку. Адначасна Гедзімін паклаў падмурак [[Русь|рускаму]] вэктару палітыкі Вялікага Княства Літоўскага, які разьвіваўся і ў наступныя дзесяцігодзьдзі.

Значныя тэрытарыяльныя набыткі ВКЛ атрымала ў часы княжаньня [[Альгерд]]а (1345—1377). За ім у склад дзяржавы ўвайшлі [[Жамойць]] на паўночным захадзе; [[Падольле]] і [[Валынь]] на паўднёвым захадзе, а таксама землі на ўсход і паўднёвы ўсход ад ВКЛ — [[Севершчына]], [[Кіеўскае княства|Кіеўскае]] і [[Смаленскае княства|Смаленскае]] княствы<ref name="ehb389">[[Анатоль Грыцкевіч|А. П. Грыцкевіч]]. Вялікае Княства Літоўскае: Гістарычны нарыс // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 389.</ref>.

Такі стан рэчаў не задавальняў і вельмі непакоіў валадароў [[Маскоўскае княства|Маскоўскага княства]], якое ставіла ўласныя мэты зьбіраньня ўсходнеславянскіх земляў<ref name="ReferenceA">{{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} С. 66</ref>.

== Вайна 1368—1372 гадоў ==
{{Асноўны артыкул|Літоўска-маскоўская вайна 1368—1372 гадоў}}
[[Файл:Algirdas kunigaikštis.jpg|180пкс|міні|Вялікі Князь Літоўскі Альгерд, партрэт XVI стагодзьдзя]]
{{Вонкавыя мэдыяфайлы
| загаловак    = 
| падзагаловак = 
| шырыня       = 180px
| выява1       = [http://www.hist-geo.net/media/blogs/blog/Encykl/1%20-%20Voyna_1368-1372_color.jpg Мапа паходаў Альгерда на Маскву] 
}}
'''Літоўска-маскоўская вайна 1368—1372''' — сэрыя ваенных кампаніяў [[Вялікае княства Літоўскае|ВКЛ]] супраць [[Маскоўскае княства|Маскоўскага вялікага княства]], перш за ўсё паходы князя Альгерда на Маскву ў 1368, 1370, 1372 гадах, а таксама спадарожныя падзеі, выкліканыя спаборніцтвам паміж дзьвюма буйнейшымі дзяржавамі [[Усходняя Эўропа|Ўсходняй Эўропы]] за палітычную гегемонію ў рэгіёне, а менавіта за ўплыў на [[Цьвярское Вялікае Княства|Цьвярское вялікае княства]]{{Заўвага|Для гэтых падзеяў ў [[Рагоскі летапісец|Рагоскім летапісцы]], пісаным у [[Цьвер|Цьвяры]], выкарыстоўваецца тэрмін Лтоўшчына (''Литовщина'')}}.

=== Першы паход ===
У 1368 годзе 18-гадовы маскоўскі князь [[Дзьмітры Данскі|Дзьмітры Іванавіч]]{{Заўвага|Празваны пазьней Дзьмітрыем Данскім}} накіроўвае войска на цьвярскія вёскі на правым беразе [[Волга|Волгі]], а цьвярскога князя Міхаіла, запрасіўшы ў [[Масква|Маскву]], падманам кідае ў вязьніцу, адкуль, аднак, таму неўзабаве ўдалося вызваліцца і ўцячы да свайго швагра Альгерда ў Літву<ref name="ReferenceA"/>.

Зьвязаны дынастычным шлюбам зь Цьвярскім княствам Альгерд зь [[Віцебск]]у ўвосені 1368 рушыць на Маскву. Дзеля спыненьня літоўскага войска з Масквы быў накіраваны вартавы полк на чале з ваяводамі Дзьмітрыем Мініным і Акінфам Шубам, якія, аднак, былі разьбітыя ўшчэнт Альгердам 21 лістапада недалёка ад ракі Трасны каля [[Валакаламск]]у<ref>''Тарас А. Е.'' Войны Московской Руси с Великим Княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII вв. Москва: «АСТ», 2006. С. 60{{ref-ru}}</ref>. Не сустрэўшы больш перашкодаў, літоўскае войска ў хуткім часе зьявілася пад мурамі [[Маскоўскі Крэмль|Крамля]]. Добра ўмацаваны маскоўскі белакаменны дзядзінец, пабудаваны годам раней, Альгерд браць не наважыўся. У гэты час на захадзе актывізаваў свае дзеяньні [[Лівонскі ордэн]]<ref>''Разин Е. А.'' [http://militera.lib.ru/science/razin_ea/2/06.html История военного искусства].{{ref-ru}}</ref>. Войска ліцьвінаў спустошыла гарадзкое навакольле і вывела ў Літву вялікую колькасьць насельніцтва<ref name="Solov3">Соловьев. С. М. [http://militera.lib.ru/common/solovyev1/03_07.html История России с древнейших времен, т.3 гл.7]</ref>.

=== Другі паход ===
Увосень 1370 году маскоўскі Дзьмітры Іванавіч зноў нападае на Цьвер, што сталася прычынай другога паходу Альгерда на Маскву. Разам з старым князем у паход рушыў ягоны брат [[Кейстут]], Міхаіл Цьвярскі, смаленскі князь Сьвятаслаў разам з войскам.

На пачатку зімы аб’яднаныя сілы саюзьнікаў прыйшлі да Масквы, разгарнуўшы свае [[Харугва|харугвы]] на [[Паклонная гара (Масква)|Паклоннай гары]]. Аблога крамля пачалася 8 сьнежня, пратрываўшы восем дзён. 16 сьнежня быў заключаны мір.

Згодна з «[[Хроніка Быхаўца|хронікай Быхаўца]]», князь Дзьмітры прасіў літоўскага князя зьлітавацца і не выганяць яго з Масквы, падараваўшы шмат золата, срэбра, футра собаля й іншых каштоўнасьцяў. Паводле хронікі, Альгерд згадзіўся з адной умовай.
{{цытата|«Хоць я з табою замірыўся, але мне іначай учыніць не выпадае, бо мушу да горада твайго Масквы дзіду сваю прысланіць ды тую славу ўчыніць, што вялікі князь літоўскі, рускі і жамойцкі Альгерд дзіду тут сваю прысланіў»<ref>[http://knihi.com/anon/Kronika_Bychauca.html#chapter22 Хроніка Быхаўца] (на беларускай мове).</ref>{{Арыгінал|be|«Aczkolwiek iesmy z toboiu peremiryłsia, ale mi sia inaczey wczynit ne hodyt, tolko muszu pod horodom twojm Moskwoiu kopije swoie prysłonity, a tuiu sławu wczynity, szto weliki kniaź litowski y ruski, y żomoytski Olgierd kopije swoje pod Moskwoiu prysłonił»<ref>[http://litopys.org.ua/psrl3235/lytov08.htm Хроніка Быхаўца], паводле публікацыі [[Тэадор Нарбут|Тэадора Нарбута]].</ref>.}}}}

=== Трэці паход ===
У 1372 годзе князь Міхаіл Цьвярскі чарговы раз зьвярнуўся па дапамогу да Альгерда. Улетку літоўскае войска рушыла на Маскву. У гэтым паходзе ўдзельнічалі, між іншымі, будучы вялікі князь [[Вітаўт]] разам з сваім бацькам, братам Альгерда [[Кейстут]]ам. 12 ліпеня 1372 году цьвярское і літоўскае войскі на чале з Альгердам злучыліся ля [[Любуцк]]у для трэцяга паходу на Маскву. Туды ж падышлі асноўныя сілы маскоўскага войска. Абодва войскі колькі дзён стаялі адзін насупраць аднаго, падзеленыя ровам. Адбылося некалькі вылазак і сутычак паміж варожымі войскамі. Да генэральнай бітвы так і не дайшло — Альгерд не гарэў жаданьнем перамагчы любой цаной і згадзіўся на новае замірэньне<ref name="Solov3"/>. У сярэдзіне ліпеня 1372 году Літва, Цьвер і Масква падпісалі [[Любуцкі дагавор]].

== Вайна 1406—1408 гадоў ==
{{Асноўны артыкул|Літоўска-маскоўская вайна 1406—1408 гадоў}}
[[Файл:Vajna 1406 1408 created by user Zmicier P .jpg|220пкс|міні|Мапа ваенных дзеньняў<ref>[[Віктар Цемушаў]], [https://web.archive.org/web/20110705114256/http://www.hist-geo.net/media/blogs/blog/Encykl/2%20-%20Voyna_1406-1408_color.jpg Мапа Літоўска-маскоўскай вайны 1406—1408 гадоў.]</ref>]]
'''Літоўска-маскоўская вайна 1406—1408 гадоў''' — шэраг ваенных сутыкненьняў на памежжы, фіналам якіх стала стаяньне на рацэ Вугры двух варожых войскаў — Вялікага Княства Літоўскага, з аднаго боку, і Маскоўскага княства, з другога.

=== Прычыны вайны ===
У 1404 годзе вялікім князем Вітаўтам быў узяты [[Смаленск]] і да ВКЛ было канчаткова далучана Смаленскае княства. Жадаючы пашырыць экспансію Літвы на ўсход і меўшы нэўтралітэт з боку Масквы{{Заўвага|Маскоўскім князь Васіль I Дзьмітрыевіч пабраўся шлюбам з дачкой Вітаўта, княжной Соф'яй і, у цэлым, вёў у адносінах да Літвы асьцярожную ўзважаную палітыку.}}, у наступным, 1405 годзе, [[Вітаўт]] распачаў ваенныя дзеяньні супраць [[Пскоў|Пскова]]. Пскоў, які лавіраваў у сваёй зьнешняй палітыцы паміж Вільняй і Масквой, зьвярнуўся па дапамогу да маскоўскага князя [[Васіль I Дзьмітрыевіч|Васіля I]], які аднак нічым не дапамог, адбіцца пскоўцам дапамагла дружына, якая прыйшла з Ноўгараду. Блізкасьць Масквы да мяжы{{Заўвага|Пасьля падзеньня Смаленскага княства літоўскія рубяжы знаходзіліся ўсяго ў 200-от кілямэтрах ад Масквы.}} і рэальная пагроза з боку Літвы прымусіла Васіля I рыхтавацца да вайны. Масква стала ўзбрайняцца, разарвала саюз зь Вітаўтам і адкрыта выступіла супраць яго «''пскоўскія дзеля крыўды''»<ref name="Solov4">Соловьев. С. М. [http://militera.lib.ru/common/solovyev1/04_01.html История России с древнейших времен, т.4, c.502]</ref>.

=== Баявыя дзеяньні ===
У 1406 годзе маскоўскае войска, у склад якога ўвайшлі таксама [[Залатая Арда|ардынскіе]] палкі, сустрэліся з арміяй Вітаўта на супрацьлеглых берагах ракі [[Плава (рака)|Плава]], пад [[Крапіўна]]й, аднак у бітву не ўступілі. Было заключана часовае перамір’е тэрмінам у год.

У 1407 годзе ваенныя дзеяньні аднавіліся, войскі ВКЛ узялі [[Адоеў]], а маскоўскія войскі ўзялі і спалілі горад Дзьмітравец. Асноўныя сілы двух бакоў сышліся ля [[Вязьма|Вязьмы]], але вырашальнай бітвы не адбылося — замірэньне было падоўжанае яшчэ на адзін год. Аднак адносіны паміж дзяржавамі абвастрыліся пасьля ад’езду ў Маскву [[Сьвідрыгайла Альгердавіч|Сьвідрыгайлы]] — суперніка Вітаўта, што выклікала незадаволенасьць апошняга.

У 1408 годзе войска ВКЛ выступіла ў паход на Маскву. На мяжы дзяржаваў — рацы Вугры — іх сустрэлі маскоўскія войскі з татарскай дапамогай. Пасьля шматдзённага стаяньня войскаў на супрацьлеглых берагах ракі Вітаўт і Васіль I склалі «вечны мір»<ref>Валерый Пазднякоў Вайна Маскоўскай дзяржавы з Вялікім Княствам Літоўскай 1406-08 // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 368.</ref>.

=== Вынікі ===
Вугрская дамова 1408 году канчаткова ўсталявала мяжу паміж дзьвюма дзяржавамі ў вышнявінах [[Ака|Акі]] па рэках Вугра, Роса і Брыня. Васіль I абавязаўся спыніць падтрымку Сьвідрыгайлы і прызнаваў за ВКЛ [[Смаленск|Смаленскую зямлю]] і [[Вярхоўскія княствы]]. У склад Маскоўскага княства ўвайшла невялікая па плошчы, раней спрэчная тэрыторыя ў басэйне ракі Жыздра з гарадамі Перамышль, Казельск, Любуцк. Васіль першы таксама адмаўляўся ад прэтэнзіяў на Смаленск, які быў канчаткова захоплены Вітаўтам у 1404 годзе.<ref>[http://library.by/portalus/modules/belarus/referat_readme.php?subaction=showfull&id=1144790192&archive=&start_from=&ucat=8& ВНЕШНЯЯ ПОЛИТИКА ВЕЛИКОГО КНЯЖЕСТВА ЛИТОВСКОГО В 1377—1430 ГГ.]</ref>.

== Памежная вайна 1492—1494 гадоў ==
{{Асноўны артыкул|Літоўска-маскоўская вайна 1492—1494 гадоў}}
'''Літоўска-маскоўская вайна 1492—1494 гадоў, Памежная вайна''' <ref>Зимин А. А. Россия на рубеже XV—XVI столетий. — М.: Мысль, 1982. С. 93.</ref>. — вайна Вялікга Княства Літоўскага з Маскоўскім княствам у 1492—1494 гадах.

=== Прычыны ===
[[Файл:Alaksandar. Аляксандар (XIX).jpg|145пкс|міні|Вялікі Князь Аляксандар, невядомы мастак, XIX стагодьдзе]]
[[Файл:Ivan III of Russia.jpg|зьлева|145пкс|міні|Іван III, гравюра з «касмаграфіі» А. Тэвэ, 1575 год]]

Вайна была распачата Маскоўскай дзяржавай за г. зв. «отчину» — усходнеславянскія землі, што былі ў складзе ВКЛ. Вайне папярэднічалі памежныя канфлікты, якія пачасьціліся з 1486 году, калі ваяводы [[Іван III Васільевіч|Івана III]] разрабавалі Любуцк, Мцэнск і Вяземскае княства<ref>Цемушаў В. М. «Вайна падчас міру». Першая памежная вайна ВКЛ з Вялікім княствам Маскоўскім (1486—1494 гг.) // Беларускі гістарычны агляд. — Сьнежань 2008. — Т. 15. Сшытак 1—2 (18—19). С. 33—36.</ref><ref>Зимин А. А. Россия на рубеже XV—XVI столетий. — М.: Мысль, 1982. С. 96.</ref>.

18-га траўня 1492 году Іван III накіраваў да [[Казімер IV Ягелончык|Караля Польскага і Вялікага Князя Літоўскага Казімера IV]] пасла з праграмай тэрытарыяльных дамаганьняў, аднак той неўзабаве вярнуўся назад, даведаўшыся пра раптоўную сьмерць Вялікага Князя Літоўскага Казімера (памёр 7-га чэрвеня 1492 году)<ref>Цемушаў В. М. «Вайна падчас міру». Першая памежная вайна ВКЛ з Вялікім княствам Маскоўскім (1486—1494 гг.) // Беларускі гістарычны агляд. — Сьнежань 2008. — Т. 15. Сшытак 1—2 (18—19). С. 33—44.</ref><ref>Зимин А. А. Россия на рубеже XV—XVI столетий. — М.: Мысль, 1982. С. 97.</ref>.

Для Маскоўскага Княства склалася спрыяльная сытуацыя, каб распачаць вайну.

=== Хада вайны ===
У жніўні 1492 войска на чале з Ф.Целяпнём-Абаленскім, накіраванае на Любуцк і Мцэнск, папаліла гарады, а баяраў і жыхароў забрала ў палон. Восеньню маскоўскія ваяводы занялі Хлепень і Рагачоў. У гэты час у Маскву перабеглі князі з памежных раёнаў ВКЛ — С. Ф. Варатынскі, М. Р. Мязецкі, А. і В. Бялёўскія, А. Ю. Вяземскі, што дазволіла Івану III бязь цяжкасьцяў авалодаць землямі ў вышнявіне Акі. Пры дапамозе князёў-перабежнікаў былі занятыя Мязецк, Сярпейск, Масальск, спалены Апакаў, пазьней была захопленая Вязьма<ref name="ReferenceB">[[Генадзь Сагановіч]]. Вайна Маскоўскай дзяржавы з Вялікім Княствам Літоўскім 1492-94 // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 370.</ref><ref>Базилевич К. В. Внешняя политика русского централизованного государства (вторая половина XV века). С. 299—300. С. 370.</ref>.

Рыхтуючыся да пашырэньня ваенных дзеяньняў, князь маскоўскі сабраў войска ў Вялікіх Луках, Ноўгарадзе, Пскове і Цьверы, заклікаў крымскага хана Менглі-Гірэя нанесьці ўдар па ВКЛ з поўдня. У 1493 маскоўскае пасольства наведала князя Конрада Мазавецкага і магістра Тэўтонскага ордэна з прапановай утварыць супраць Ягелонаў ваенны альянс. ВКЛ не было гатовае да абароны, таму вялікі князь Аляксандар накіраваў паслоў у Крым, Заволскую Арду і да свайго брата польскага караля Яна Альбрэхта з просьбай аб дапамозе<ref>{{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} С. 83</ref>.

=== Вялікае пасольства ===
Каб спыніць агрэсію, віленскі двор прапанаваў выдаць дачку Івана III [[Алена Маскоўская|Алену]] за вялікага князя Аляксандра. «Вялікае пасольства» князя Аляксандра прыбыло ў Маскву 17 сьнежня 1494. З гэтае нагоды пачаліся перамовы, у час якіх маскоўскі бок імкнуўся заняць як мага больш тэрыторыі ВКЛ. У выніку складаных перамоў было дасягнута пагадненьне («докончание»), падпісанае 7 лютага 1494 году аб новай мяжы паміж дзяржавамі<ref>Базилевич К. В. Внешняя политика русского централизованного государства (вторая половина XV века). С. 318—325.</ref><ref>Зимин А. А. Россия на рубеже XV—XVI столетий. С. 102.</ref>.

=== Вынікі ===

Дамова прадугледжвала хаўрус супраць усіх ворагаў, але вайсковая дапамога пры гэтым была неабавязковай. У новай дамове Іван III выкарыстаў свой тытул як «государь всея Руси»<ref>Базилевич К. В. Внешняя политика русского централизованного государства (вторая половина XV века). С. 326—329.</ref>.
Да Маскоўскай дзяржавы адышлі Вяземскае княства і землі ў басэйне Верхняй Акі, дзе дакладная мяжа не была вызначана, што пакідала падставы для будучых канфліктаў. ВКЛ адмовілася ад прэтэнзій на Ноўгарад Вялікі, Пскоў, Цьвер, Разань, прызнала ўсе «ад’езды» вярхоўскіх князёў.<ref name="ReferenceB"/>

Пасольства ВКЛ правяло таксама пераморы аб сватаньні Аляксандра да дачкі Івана III і, атрымаўшы станоўчы адказ, прадстаўляла вялікага князя на заручынах.

== Вайна 1500—1503 гадоў ==
{{Асноўны артыкул|Літоўска-маскоўская вайна 1500—1503 гадоў|Бітва пры Ведрашы|Амсьціслаўская бітва}}
[[Файл:Russo–Lithuanian Wars-1500 campaign-rus0.2.svg|250пкс|міні|Ваенная кампанія 1500 году]]

'''Літоўска-маскоўская вайна 1500—1503 гадоў''' — вайна Вялікага Княства Літоўскага з Маскоўскім Княствам у 1500—1503 гадах.

=== Прычыны ===
Прычынай вайны, распачатай Маскоўскай дзяржавай, сталі прэтэнзіі на ўсходнеславянскія землі, якія ўваходзілі ў склад ВКЛ. Маскоўскія князі лічылі Маскву правапераемніцай Кіева, які некалі нібыта валодаў гэтымі землямі, землямі Русі. Напрыканцы XV стагодзьдзя адносіны паміж Маскоўскай дзяржавай і ВКЛ настолькі абвастрыліся, што новы канфлікт за ўсходнія землі ВКЛ стаў непазьбежны<ref name="VKL_1500-03">[[Генадзь Сагановіч]]. Вайна Маскоўскай дзяржавы з Вялікім Княствам Літоўскім 1500-03 // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 370—371.</ref>.

=== Пачатак вайны ===
Непасрэднай зачэпкай, якая паслужыла Івану ІІІ падставай для пачатку вайны, сталі чуткі аб ганеньнях на праваслаўе ў Вялікім Княстве. У той самы час да Васіля ІІІ перабягаюць вярхоўскія і некаторыя чарнігава-северскія князі: Сямён Бельскі са сваёй вотчынай, князь Хацетоўскі, баяры Мцэнскія і Сярпейскія і іншыя.<ref>Кром М. М. Меж Русью и Литвой: Западнорусские земли в системе русско-литовских отношений конца XV-первой трети XVI в. — 2-е изд., доп. — М.: Квадрига, 2010. С. 107—111.</ref>.

Прыняўшы перабежнікаў, Іван парушаў раней складзеную між манархамі мірную дамову. У красавіку 1500 году ў Маскву прыехала пасольства вялікага князя літоўскага Аляксандра на чале са смаленскім намесьнікам [[Станіслаў Кішка|Станіславам Кішкам]], якое імкнулася зьняць напружаньне паміж дзяржавамі. Аляксандар пайшоў на кампраміс і ўпершыню зьвяртаўся да Івана III як да «государя всея Руси», патрабуючы вярнуць «здрадцаў» (князёў-перабежнікаў) і не чыніць болей крыўды на межах. Вялікі князь маскоўскі ўсю віну пераклаў на Аляксандра і, выслаўшы назад паслоў, накіраваў у ВКЛ сваё войска, якое 3-га траўня 1500 году рушыла ў Бранск.
Пасьля азначаных падзей у Вільню быў накіраваны ганец з граматай, у якой дэкляравалася, што Іван III, склаўшы хроснае цалаваньне, «за христианство хочет стоять» і пачынае вайну. Тым часам маскоўскае войска пад кіраўніцтвам былога казанскага цара Магмэд-Аміня авалодала Бранскам, занялі Пуціўль, Мцэнск, Сярпейск, Старадуб, Гомель, Любеч, Ноўгарад-Северскі, Рыльск<ref>http://www.litmir.net/br/?b=123509{{Недаступная спасылка|date=February 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Карамзин Н. М. т.6 гл.6</ref>.

Частка войск — 2-я групоўка — была накіраваная да Смаленска і на Дарагабуж. 3-я групоўка стаяла напагатове ў Вялікіх Луках, а 4-я — у рэзэрве ў Цьвяры. На бок Масквы перайшлі князі Масальскія і Трубяцкія. Напрыканцы чэрвеня да Смаленска падышоў конны корпус ВКЛ пад камандаваньнем найвышэйшага гетмана Канстантына Астроскага. 14-га ліпеня 4-тысячны атрад коньнікаў найвышэйшага гетмана атакаваў на рацэ Вядроша пад Дарагабужам абяднаныя сілы маскоўскіх ваявод (40 тысячаў чалавек) і ў жорсткай 6-гадзіннай бітве быў амаль цалкам зьнішчаны (гл. [[Бітва пры Ведрашы]])<ref name="VKL_1500-03" /><ref name="Taras_1500-03">Тарас А. Е. Войны Московской Руси с Великим Княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII вв. Москва: «АСТ», 2006. С. 160—165</ref>.

=== Дыпляматычныя захады ===
Не падрыхтаваны да вайны вялікі князь Аляксандар шукаў дапамогі праз дыпляматаў. Летам і восеньню 1500 году паслы ВКЛ спрабавалі адгаварыць Мэнглі-Гірэя ад ваеннага зьвязу з Масквой, яны пабывалі таксама ў Малдове, Заволскай ардзе, Лівонскім ордэне, у братоў Аляксандра — польскага караля Яна Ольбрахта — і караля вугорцаў і чэхаў Уладзіслава.

21-га лютага 1501 году паслы зь Вільні і Кракава разам прыбылі ў Маскву і спрабавалі пераканаць Івана III спыніць ваенныя дзеяньні, але беспасьпяхова<ref name="VKL_1500-03" />.

=== Ваенныя дзеяньні ў 1501—1503 гадах ===
У траўні 1501 году маскоўскае войска зноў рушыла на ВКЛ, а ў чэрвені з поўдня ўдарылі крымскія татары. На баку ВКЛ у вайну ўступілі Заволская арда і Лівонскі ордэн, магістар якога Вальтэр фон Плятэнбэрг у траўні 1501 распачаў ваенныя дзеі.

Пасьля сьмерці Яна Ольбрахта вялікі князь Аляксандар быў абраны польскім каралём і выехаў у Польшчу. Адначасова з прыняцьцем акта [[Мельніцкая вунія|Мельніцкай вуніі 1501 году]] аднаўлялася унія паміж ВКЛ і Польскім каралеўствам<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/sie/10794/%D0%9C%D0%95%D0%9B%D0%AC%D0%9D%D0%98%D0%A6%D0%9A%D0%90%D0%AF Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. Под ред. Е. М. Жукова. 1973—1982.]</ref>.

Адсутнасьць манарха і спадзеў на хуткую дапамогу палякаў абумовілі пасіўнасьць войска ВКЛ у 2-й палове 1501 году. Гэтым скарыстаўся маскоўскі князь Іван III, які накіраваў ва ўсходнюю Беларусь аб’яднаныя сілы, якія 4 лістапада 1501 году разьбілі пад Амсьціславам групу войск князёў М. Заслаўскага і А. Дашковіча. Улетку 1502 году маскоўскае войска беспасьпяхова імкнулася захапіць Смаленск. Яно заняло і спаліла Воршу, разрабавала мсьціслаўскія воласьці, а таксама землі на Віцебшчыне і Полаччыне. Восеньню таго ж году «воевать в Литовскую землю» хадзілі ваяводы з Ноўгараду, Ржэва і Северскай зямлі. У лютым 1503 году Іван III зноў пасылае на Беларусь «князей і воевод многих со многим людом»<ref name="Taras_1500-03" />.

=== Вынікі ===
Адначасова з тым заключэньне уніі з Польшчай і падтрымка ВКЛ Лівонскім ордэнам схілілі Івана III да перамоў. Да таго ж у маскоўскага князя ўзьніклі сур’ёзныя праблемы са здароўем пасьля інсульту. Спыніць вайну заклікала бацьку і вялікая княгіня і каралева Алена Іванаўна, дачка Івана III і жонка вялікага князя Аляксандра<ref name="Taras_1500-03" />.

4-га сакавіка 1503 году ў Маскву прыбыло пасольства Аляксандра. Пасьля вострых спрэчак былі падрыхтаваныя граматы, якія абьвяшчалі 6-гадовае замірэньне (1503—09) і вызначалі новыя межы паміж дзяржавамі. Да Масквы адышлі вялікія тэрыторыі ВКЛ з гарадамі Белы, Бранск, Веліж, Гомель, Дарагабуж, Дрокаў, Карачаў, Любеч, Любуцк, Масальск, Мглін, Мцэнск, Мязецк, Невель, Ноўгарад-Северскі, Папова Гара, Почап, Пуціўль, Радагошч, Рыльск, Серанск, Старадуб, Сярпейск, Трубчэўск, Хоцім, Чарнігаў і іншыя. Вялікае княства страціла ўсе левабярэжжа Дняпра (каля 1/3 часткі сваёй тэрыторыі).<ref name="VKL_1500-03" />.

== Вайна 1507—1508 гадоў ==
{{Асноўны артыкул|Літоўска-маскоўская вайна 1507—1508 гадоў}}

'''Літоўска-маскоўская вайна 1507—1508 гадоў''' — чарговая вайна паміж [[ВКЛ]] і [[Масковія|Маскоўскім княствам]] за ўсходнеславянскія землі.

=== Першы этап ===
[[Файл:Vasiliy3 titularnik.jpg|145пкс|міні|зьлева|Васіль III, выява з царскага тытулярніку 1672 году]]
[[Файл:Lesseur-Zygmunt I Stary.jpg|140пкс|міні|Жыгімонт І Стары, Wincenty de Lesseur 1802 год]]
Віленскі сойм у лютым 1507 прыняў разьвязак аб вяртаньні зямель, страчаных у часы папярэдніх дзьвюх войнаў ВКЛ з Масквой. У сакавіку — красавіку 1507 году пасольства [[Жыгімонт I Стары|Жыгімонта I Старога]] ў [[масква|Маскве]] ва ўльтыматыўнай форме запатрабавала вярнуць гарады і землі, захопленыя [[Іван III|Іванам III]]. Маскоўскі ўрад не прыняў патрабаваньняў і заявіў аб гатоўнасьці распачаць вайну супраць ВКЛ. Ужо ў красавіку 1507 году маскоўскі князь [[Васіль III]] накіраваў конныя палкі на [[Полацак]] і [[Смаленск]]. Абмінуўшы фартэцыі, ваяводы зайшлі глыбока на тэрыторыю Беларусі, толькі тады з [[Кракаў|Кракава]] ў ВКЛ выехаў вялікі князь літоўскі і кароль польскі Жыгімонт, які загадаў гетману найвышэйшаму Станіславу Кішку сабраць земскую службу (да 14 тысячаў чалавек) каля [[Менск]]у. У чэрвені, калі паспалітае рушаньне сабралося, маскоўскія ваяводы пакінулі межы ВКЛ. Кішка накіраваў войска да [[Друцк]]а, адкуль накіроўваў невялікія атрады на памежныя маскоўскія землі. У хуткім часе паспалітае рушаньне было распушчанае. [[Крымскія татары]], якія абяцалі дапамогу Жыгімонту, не зрабілі назначаныя напады на [[Пуціўль]] і [[Чарнігаў]]. У кастрычніку — лістападзе 1507 году Васіль III зноў накіроўвае войскі ў Беларускае Падняпроўе. Яны асадзілі [[Крычаў]] і [[Амсьціслаў]]. Калі на дапамогу асаджаным стала падыходзіць паспалітае рушаньне, маскоўскія ваяводы разам з войскам адступілі ў свае землі<ref>[[Генадзь Сагановіч]]. Вайна Маскоўскай дзяржавы з Вялікім Княствам Літоўскім 1507-08 // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 371.</ref><ref>[[Анатоль Тарас|Тарас А. Е.]] Войны Московской Руси с Великим Княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII вв. Москва: «АСТ», 2006. С. 168—176</ref>.

=== Другі этап ===
{{Асноўны артыкул|Мяцеж Глінскіх}}

Другі этап вайны зьвязаны з бунтам, узьнятым у студзені 1508 на Беларусі [[Міхал Глінскі|Міхалам Глінскім]]. Сабраўшы каля 2 тысячаў чалавек, Глінскі авалодаў [[Тураў|Туравам]], [[Мазыр]]ом, спрабаваў захапіць [[Слуцак]]. Васіль III накіраваў войска на чале з В. Шамячычам на Слуцак да Глінскага, палкі Д. Шчэні з [[Вялікія Лукі|Вялікіх Лук]] і Я. Захар’іна з Масквы — на Смаленск, а трэцяе войска — на Полацк. У траўні 1508 году абьяднаныя сілы Глінскага і Шамячыча трымалі ў аблозе Менск і спустошылі ягонае навакольле, рабілі рэйды ажно да [[Слонім]]у. У гэты час каля [[Ліда|Ліды]] зьбіралася паспалітае рушаньне ВКЛ, а з [[Польшча|Польшчы]] падыходзіла пяцітысячнае войска. Абьяднаўшы сілы (агульная колькасьць войска 15—16 тысячаў чалавек), Жыгімонт I даручыў камандаваньне імі гетману найвышэйшаму [[Канстанцін Астрожскі|К. Астрожскаму]]. У пачатку чэрвеня пры набліжэньні абьяднанага войска ВКЛ ваявода Шамячыч і Глінскі пакінулі Менск і адступілі на ўсход, а ў сярэдзіне ліпеня, таксама не прыняўшы бою, адступіла буйная групоўка маскоўскага войска, якая трымала ў аблозе [[Ворша|Воршу]]. У жніўні 1508 году Астроскі і [[М. Фірлей]] з атрадамі коньніцы напалі на [[Северская зямля|Северскую зямлю]], а Кішка зь невялікім атрадам рушыў у напрамку Масквы і захапіў [[Дарагабуж]] і [[Таропец]], аднак ваяводы Васіля III ударам у адказ вярнулі гэтыя гарады. Астроскі зь Фірлеем таксама мусілі вярнуцца ў свае землі<ref>Кром М. М. Меж Русью и Литвой. Пограничные земли в системе русско-литовских отношений конца XV — первой трети XVI в. — 2-е изд., исправ. и доп. — М.: Квадрига; Объединенная редакция МВД России, 2010. — 320 с — С. 146</ref><ref>''Зимин А. А.'' [http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Russ/XVI/1520-1540/Russkij_vremennik/text1.htm Новое о восстании Михаила Глинского в 1508 году] // Советские архивы. — № 5. — 1970. — С. 71.</ref><ref name="Шэйфер">''Шэйфер В.'' [https://web.archive.org/web/20160305040800/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/almanach/02/02kraj_szejfer.htm Мяцеж ці паўстаньне? Выступ Міхала Глінскага падчас вайны Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ у 1507—1508 гг.] // Гістарычны Альманах. — 1999. — Т. 2.</ref>.

=== Вечны мір ===
Вайна скончылася безвынікова. 19 верасьня 1508 году падпісанае пагадненьне аб «вечным міры», згодна зь ім за Масквой замацоўваліся ўсе землі, захопленыя раней у выніку папярэдніх дзьвюх войнаў (1492—94 і 1500—03). Глінскія атрымалі права ад’ехаць на службу ў Маскоўскую дзяржаву. Абодва бакі абавязаліся разам выступаць супраць «всех недругов», у тым ліку і крымскіх татар<ref name="SH">''Шымуковіч С. Ф.'' Гісторыя Беларусі — Мн.: Вышэйшая школа, 2007. С.71</ref>.

== Дзесяцігадовая вайна 1512—1522 гадоў ==
{{Асноўны артыкул|Літоўска-маскоўская вайна 1512—1522 гадоў}}
'''Літоўска-маскоўская вайна 1512—1522 гадоў, Дзесяцігадовая вайна, Смаленская вайна''' — вайна паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Маскоўскім княствам за Смаленск і ўсходнеславянскія землі. «Вечны мір» хутка скончыўся, новая вайна Масквы і пачалася ў 1512 годзе. Масква правяла значную дыпляматычную падрыхтоўку да вайны, была створана кааліцыя са Сьвятой Рымскай Імпэрыяй і некаторымі эўрапейскімі краінамі супраць ВКЛ і саюзнай Польшчы, што абяцала ўдалы пачатак вайны для Маскоўскага княства<ref name="SH" /><ref name=TAR15>Тарас А. Е. Войны Московской Руси с Великим Княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII вв. Москва: «АСТ», 2006. С. 183—202</ref>.

=== Аблогі Смаленску ===
У лістападзе 1512 году войска князя І. Рапніна-Абаленскага і Канюшага І. А. Чалядніна рушыла ў бок Смаленска. У сьнежні 1512 году на Смаленск былі накіраваныя галоўныя сілы з Масквы на чале з Васілём III. Пасьля шасьцітыднёвай аблогі маскоўскае войска, якое цярпела значныя страты, вярнулася дадому<ref name="VKL_1512-22">[[Генадзь Сагановіч]]. Вайна Маскоўскай дзяржавы з Вялікім Княствам Літоўскім 1512-22 // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 371—372.</ref>.

У чэрвені 1513 году быў распачаты другі паход на Смаленск. Да восені пад горадам была сканцэнтравана 80-тысячная маскоўская армія зь вялікай колькасьцю гармат і 2-ма тысячамі пішчалялямі. Каля 24 тысячаў маскоўскіх ратнікаў ваявалі на Полаччыне, 8 тысячаў чалавек — пад Віцебскам, а 14-тысячная групоўка аблажыла Воршу. Жыхары Смаленска зноў адбілі напад маскоўскіх войск, і Васіль III у лістападзе 1513 адвёў свае палкі назад<ref name=TAR15 /><ref name="VKL_1512-22" />.

У канцы траўня 1514 году, пасьля зімовай перадышкі, пачаўся 3-і паход на Смаленск, у якім удзельнічала каля 80 тысячаў чалавек. 31 ліпеня пасьля няспыннага абстрэлу з 300-сот гармат Смаленск капітуляваў<ref name="VKL_1512-22" />.

=== Бітва пад Воршай 1514 году ===
[[Файл:Autor nieznany (malarz z kręgu Lukasa Cranacha Starszego), Bitwa pod Orszą.jpg|280пкс|міні|Бітва пад Воршай, малюнак XVI стагодзьдзя]]

{{Асноўны артыкул|Бітва пад Воршай}}

Імкнучыся разьвіць посьпех, ваяводы Васіля III хутка рухаліся ў глыб Беларусі. Яны захапілі Амсьціслаў, Крычаў, Дуброўну, перайшлі Дняпро і Друць і толькі каля Бярэзіны сутыкнуліся зь перадавымі атрадамі 35-тысячнай армім вялікага князя літоўскага Жыгімонта I Старога<ref name="VKL_1514">[[Анатоль Грыцкевіч]]. Аршанская бітва 1514 // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 249—250.</ref>.

8-га верасьня 1514 году ў час генэральнай бітвы пад Воршай Найвышэйшы Гетман Літоўскі [[Канстантын Астроскі]] дашчэнту разьбіў 80-тысячнае маскоўскае войска. Усходняя Беларусь была вызвалена ад захопнікаў. Войска Астроскага аблажыла Смаленск, але авалодаць горадам у яго не хапіла сіл. Перамога пад Воршай была ўдала скарыстана ў дыпляматычных колах у выніку чаго маскоўская кааліцыя зь эўрапейскімі хаўрусьнікамі распалася, што было замацавана на Венскім кангрэсе 1515 году, на якім Ягайлавічы і Габсбургі прыйшлі да поўнага паразуменьня<ref name=TAR15 /><ref name="VKL_1514" />.

=== Ваенныя сутычкі 1515—1517 гадоў ===
На працягу 3 гадоў пасьля перамогі літоўскага войска пад Воршай вайсковыя дзеяньні вяліся стрымана. Вясной 1515 маскоўскае войска з Пскова хадзіла на Рослаў, спаліла Браслаў і Друю, а харугвы ВКЛ на чале з А. Дашкевічам і А. Неміровічам пры падтрымцы крымскіх татар напалі на Северскую зямлю. У тым жа годзе маскоўскія ваяводы хадзілі на Полацк, Віцебск і Амсьціслаў, а войска ВКЛ — на Вялікія Лукі. У 1516 абодва бакі абмежаваліся дробнымі парубежнымі рэйдамі. У 1517 войска Астроскага з Полацку рушыла на Пскоўшчыну і аблажыла Апочку, асобныя харугвы хадзілі да Варонеча, Краснага, Вельлі і Пскова, аднак у цэлым кампанія скончылася няўдала<ref name=TAR15 /><ref name="VKL_1512-22" />.

=== Актывізацыя ваенных дзеяньняў 1517—1522 гадоў ===
[[Файл:Muscovy cavalryman mid XVI century.PNG|150пкс|міні|Вершнік-масковец, нямецкая гравюра XVI стагодзьдзя]]
Пасьля няўдалых перамоў бакоў у 1517 годзе вайсковыя дзеяньні актывізаваліся. Летам 1518 году Васіль III накіроўвае на Беларусь свае войскі зь Вялікіх Лукаў — на Полацак, зь Белай — на Віцебск, са Смаленска і Старадуба — у Падняпроўе. Пад Полацкам маскоўскае войска было разгромлена і адступіла, у іншых месцах яно даходзіла да Слуцку, Менску, Наваградку<ref name="VKL_1512-22" />.

У 1519 у вайну на баку Маскоўскай дзяржавы ўступіў Тэўтонскі ордэн. У ліпені 1519 на Кіеўшчыну і Валынь уварвалася 40-тысячнае крымскае войска і разьбіла коньніцу Астроскага пад Сокалам. Выкарыстаўшы цяжкі для ВКЛ момант, Васіль III зноў ударыў па Беларусі зь Вялікіх Лукаў, Смаленску і Старадубу, маскоўскае войска па дарозе паліла гарады і вёскі, ў палон былі ўзятыя мясцовыя жыхары<ref name=TAR15 /><ref name="VKL_1512-22" />.

=== Падпісаньне міру ===
Апошняй акцыяй Васіля III у гэтай вайне стаў рэйд ваяводы В. Гадунова ў лютым 1520 пад Полацак і Віцебск. Перамогі над тэўтонцамі і пагадненьне, падпісанае Жыгімонтам I Старым з Крымскім ханствам, схілілі Васіля III да перамоў. Улетку 1520 году пасольства ВКЛ дамовілася ў Маскве пра спыненьне вайсковых дзеяньняў. Для падпісаньня мірнага пагадненьня «вялікае пасольства» на чале з полацкім ваяводам П. Кішкам прыбыло ў Маскву толькі ў 1522. Пагадненьне мела кампрамісны характар і прадугледжвала замірэньне тэрмінам на 5 гадоў (пасьля чаго меркавалася падпісаць «вечны мір»>). Смаленск застаўся ў Маскоўскай дзяржаве, шматлікі «маскоўскі палон» — у ВКЛ<ref name="VKL_1512-22" />.

== Старадубская вайна 1534—1537 гадоў ==
{{Асноўны артыкул|Літоўска-маскоўская вайна 1534—1537 гадоў}}

'''Літоўска-маскоўская вайна 1534—1537 гадоў, Старадубская вайна''' — чарговы ваенны канфлікт паміж [[ВКЛ|Вялікім Княствам Літоўскімм]] '' і [[Масковія|Маскоўскім княствам]].

=== Прычыны ===
[[Файл:Abloha Staradubu 1535.png|значак|Аблога Старадубу ліцьвінамі, гравюра Марціна Бельскага з «Хронікі ўсяго сьвету», 1564 год]]

Незадаволенасьць [[ВКЛ|Вялікага Княства Літоўскага]] і [[Масковія|Вялікага Княства Маскоўскага]] вынікамі [[Літоўска-маскоўская вайна 1512—1522 гадоў|папярэдняй вайны]] абумовіла чарговы збройны канфлікт між імі.

Фактычна ваенныя дзеяньні між дзяржавамі пасьля папярэдняй вайны не прыпыняліся. Але трывалы час цэнтральныя ўрады былі не гатовыя да новага маштабнага супрацьстаяньня і некалькі разоў падпісвалі замірэнчыя ўгоды: 25 сьнежня 1522 году — на пяць гадоў; 25 сьнежня 1526 году — на шэсьць гадоў; 24 сакавіка 1532 году — на год.

=== Вайна ===
Адначасова, у 1530-х гадах маскоўскі князь Васіль III Іванавіч стаў засяроджваць войскі на Смаленшчыне і Севершчыне. З Крымскім ханствам і Малдаўскім княствам быў заключаны супрацьлітоўскі саюз. Крымскае войска ўвайшло на Кіеўшчыну і аблажылі Чаркасы. Аднак сьмерць Васіля III Іванавіча ў сьнежні 1533 году і ўсобіцы пры маскоўскім двары зьмянілі палітычную сытуацыю. Спадзяючыся на паслабленьне маскоўскай улады, літоўскія радцы 15 лютага 1534 году на Віленскім сойме вырашылі пачаць ваенны наступ на Маскву<ref name=TAR16>Тарас А. Е. Войны Московской Руси с Великим Княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII вв. Москва: «АСТ», 2006. С. 207—212</ref>.

Найбуйнейшыя ваенныя акцыі:

* Напады ў жніўні і верасьні 1534 году літоўскіх атрадаў князя [[Вішнявецкія|А. Вішнявецкага]], А. Неміровіча і [[Яўстафі Дашковіч|Я. Дашковіча]] на Смаленшчыну і Севершчыну;
* Рэйд узімку 1534—1535 гадоў маскоўскага войска ў цэнтральныя раёны ВКЛ, будаўніцтва маскоўцамі на літоўскай тэрыторыі крэпасьці Іван-горад-на-Себежы і пасьпяховая яе абарона ад літоўскага войска А. Неміровіча ў 1536 годзе;
* Захоп у ліпені — жніўні 1536 году літвінамі [[Гомель|Гомелю]], Пачэпа, Радагошча і [[Старадуб]]у.

=== Вынікі ===
25 сьнежня 1536 году ў [[Масква|Маскве]] распачаліся перамовы аб заканчэньні вайны, якія скончыліся падпісаньнем 18 лютага 1537 году 5-гадовага перамір’я. За ўмовамі пагадненьня за Масквою застаўся [[Себеж]], а да Вялікага Княства Літоўскага пераходзіў [[Гомель]]<ref name=TAR16 />.

== Інфлянцкая вайна 1558—1582 гадоў ==
{{Асноўны артыкул|Інфлянцкая вайна}}

'''Інфля́нцкая вайна́'''<ref name="VKL_1558-1582">[[Андрэй Янушкевіч]]. Інфлянцкая вайна 1558—1582 // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 670—673.</ref>, '''Ліво́нская вайна́'''<ref>Лівонская вайна 1558—1582 // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 196.</ref> (1558—1582) — вайна паміж [[Масковія|Маскоўскай дзяржавай]] з аднаго боку, і [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княствам Літоўскім]] ([[Рэч Паспалітая|Рэччу Паспалітай]]), [[Швэцыя|Швэдзкім]] і [[Данія|Дацкім]] каралеўствамі зь іншага за тэрыторыі [[Інфлянты|Інфлянтаў]] ([[Лівонія]]).

=== Прычыны ===
[[Файл:Livonia in 1534 (English).png|зьлева|міні|220пкс|Лівонія, 1534 год:{{Слупок-пачатак}}{{Слупок-2}}{{легенда|White|Лівонскі ордэн}}{{легенда|purple|Курляндзкае біскупства}}{{легенда|green|Эзэль-Вікзкае біскупства}}{{Слупок-2}}{{легенда|#3388FF|Дорпацкае біскупства}}{{легенда|teal|Крэпасьць Рыга}}{{легенда|olive|Рыскае арцыбіскупства}}{{Слупок-канец}}]]

У 1558 годзе маскоўскі цар [[Іван IV]], больш вядомы як Іван Жахлівы, распачаў вайну супраць былога [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэна]]. На той час Ордэн уяўляў сабой канфэдэрацыю — злучнасьць 5 княстваў, створаных нямецкімі рыцарамі. Асноўнай мэтай маскоўскага цара было здабыць выхад да [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]]. Атрымаўшы выхад да Балтыкі, Масква магла больш актыўна ўдзельнічаць у эўрапейскіх справах. Лівонія была абвешчаная спадчынай маскоўскіх князёў на той падставе, што маўляў, у старажытныя часы гэтай тэрыторыяй валодалі князі [[Кіеўская Русь|Кіеўскай Русі]]. Сваёй спадчынай Масква, у які-ўжо раз, таксама абвясьціла і частку [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] — беларускія і ўкраінскія землі з [[Полацак|Полацкам]], [[Віцебск]]ам, [[Ворша]]й, [[Магілёў|Магілёвам]], [[Кіеў|Кіевам]] і іншымі буйнымі гарадамі на ўсходзе Княства<ref name="VKL_1558-1582" /><ref>Тарас А. Е. Войны Московской Руси с Великим Княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII вв. Москва: «АСТ», 2006. С. 220—223</ref>.

=== Пачатак вайны ===
[[Файл:Siege of Narva 1558.jpg|міні|300пкс|Штурм Нарвы маскоўцамі. Барыс Чорыкаў, 1836 год]]
Вялікая маскоўская армія ў першыя месяцы ваенных дзеяньняў у Прыбалтыцы захапіла [[Нарва (горад)|Нарву]], [[Дэрпт]], падступіла да [[Рэвель|Рэвеля]]. Ордэн запрасіў перамір’я, адначасова актыўна пачаў шукаць саюзьнікаў у Эўропе, аднак [[Швэцыя]], [[Данія]] і [[Польшча]] адмовіліся ваяваць супраць Масквы, толькі Вялікае Княства Літоўскае, разумеючы небясьпеку маскоўскага заваяваньня Лівоніі, вырашыла дапамагчы Ордэну<ref name="VKL_1558-1582" /><ref name=TAR18>Тарас А. Е. Войны Московской Руси с Великим Княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII вв. Москва: «АСТ», 2006. С. 225—246</ref>.

У 1559 годзе Лівонія перайшла пад пратэктарат ВКЛ, у выніку ваенныя дзеяньні аднавіліся, і зноў пасьпяхова для Івана IV. У ліпені 1561 году войска ВКЛ на чале зь [[Мікалай Радзівіл Руды|Мікалаем Радзівілам Рудым]] уступіла ў Лівонію, але было разьбіта каля гораду [[Пярну]]. Ордэн фактычна перастаў існаваць. Апошні магістар Готхгард Кетлер перадаў у сакавіку 1562 году [[Мікалай Радзівіл Чорны|Мікалаю Радзівілу Чорнаму]] (стрыечны брат Мікалая Радзівіла Рудога) пячатку Ордэна і ключы ад [[Рыга|Рыгі]]. Каб пашырыць кола ўдзельнікаў вайны, Кетлер таксама перадаў эстонскія землі Швэцыі, востраў Эзэль Даніі, Лівонію — ВКЛ, за сабой захаваў толькі [[Курляндыя|Курляндыю]] на правах спадчыннага сьвецкага княства. Адначасова вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] прызначыў Кетлера сваім намесьнікам у Лівоніі. Так перастала існаваць ваенна-царкоўная дзяржава — Лівонскі ордэн<ref name="VKL_1558-1582" /><ref>Тарас А. Е. Войны Московской Руси с Великим Княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII вв. Москва: «АСТ», 2006. С. 225—246</ref name=TAR18></ref>.

=== Беларускі тэатар ваенных дзеяньняў ===
У адказ на гэта атрады Івана IV у пачатку 1562 году спустошылі ваколіцы [[Амсьціслаў|Амсьціслава]], [[Шклоў|Шклова]], Воршы, Віцебску, [[Дуброўна]], [[Копыль|Копылю]]. Для генэральнага наступу на Полацак пад [[Мажайск]]ам рыхтавалася армія ў 60 тысячаў чалавек. 31 студзеня 1563 году гэтае войска асадзіла Полацак, а праз два тыдні (15 лютага) захапіла горад. [[Вільня]] запрасіла міру, але патрабаваньні маскоўскага цара былі празьмерныя — Полацак і Лівонія мусілі далучыцца да Масквы. У 1564 годзе ваенныя дзеяньні зноў актывізаваліся. Невялікаму войску Мікалая Радзівіла Рудога ўдалося разьбіць дзьве маскоўскія арміі — каля [[Бітва на рацэ Уле|ракі Улы]] 25 студзеня і [[Бітва пад Воршай (1564)|пад Воршай]] 2 лютага 1564 году. Спробы Івана IV пранікнуць у цэнтар дзяржавы былі сарваныя<ref name="VKL_1558-1582" />.

Між тым, царскія войскі добра замацаваўся ў паўночнай [[Беларусь|Беларусі]] — у 1566—1569 гадах каля Полацку былі збудаваныя крэпасьці [[Крэпасьць Суша]], [[Крэпасьць Сокал|Сокал]], [[Крэпасьць Сітна|Сітна]], [[Крэпасьць Красны|Красны]], [[Крэпасьць Казяны|Казяны]], [[Усьвяты]], [[Крэпасьць Туроўля|Туроўля]]. У гэтых умовах княству патрабаваўся саюзьнік, бо аднаму яму адбіць напады маскоўскага цара было немагчыма. Найбольш імаверным саюзьнікам была Польшча, па выніках доўгатрывалых перамоваў у 1569 годзе была складзена [[Люблінская унія|Люблінскую унію]], на вельмі неспрыяльных для Княства ўмовах. У 1570 годзе новая дзяржава — Рэч Паспалітая пайшла на перамір’е з Іванам IV, апошняму таксама патрабавалася часова замірыцца зь Літвой і Польшчай, бо пачаліся ваенныя дзеяньні супраць Швэцыі. Хутка памёр апошні прадстаўнік дынастыі Ягелонаў бязьдзетны [[Жыгімонт II Аўгуст]], таму ваенныя дзеяньні аднавіліся толькі празь некалькі гадоў, калі ў Рэчы Паспалітай усталяваўся ўнутраны парадак<ref name="VKL_1558-1582" />.

=== Узнаўленьне вайны ===
[[Файл:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300пкс|міні|[[Баторы]] пад [[Пскоў|Псковам]], [[Ян Матэйка]], 1872]]
Новаабраны кароль Рэчы Паспалітай [[Стэфан Баторы]] ажыцьцявіў у 1577—1579 энэргічную падрыхтоўку да ўзнаўленьня вайны за Полаччыну. 41-тысячнае войска выйшла зь Дзісны на Полацак у ліпені 1579 і абклала горад 11 жніўня 1579. 30 жніўня горад здаўся<ref name="VKL_1558-1582" />.

На працягу ліпеня—жніўня быў заняты шэраг меншых маскоўскіх замкаў, 4 верасьня ўзятая Туроўля, 11 верасьня штурмам узятая і разбураная крэпасьць Сокал, 16 кастрычніка бяз бою занятая крэпасьць Суша. У сьнежні 1579 была ўзятая Няшчэрда. Да канца 1580 у час паходу войска Рэчы Паспалітай на Маскву былі вернутыя і тыя землі Полаччыны, якія пасьля 1579 заставаліся пад уладай Масквы (Себеж, Завалачча, замкі Азярышча, Усьвяты). Былі занятыя Вялікія Лукі, атакаваныя Холм і [[Старая Руса]]. Швэдзкае войска заняло [[Карэла|Карэлу]] (1580), [[Нарва (горад)|Нарву]], [[Івангорад]], [[Ям]], [[Капор’е]] (усё — 1581), абклалі Арэшак (1581). У 1581 Баторы з раёну [[Дзісна|Дзісны]] рушыў да Вострава (узяты 21 жніўня 1581) і Пскова. Атрад Радзівіла Рудога 5 жніўня 1581 выйшаў зь Віцебску на Веліж, Таропец, Старую Русу і злучыўся пад Псковам з галоўнай арміяй. 26 жніўня 1581 войска РП пачало 5-месячную няўдалую аблогу Пскова<ref name="VKL_1558-1582" />.

=== Канец вайны ===
Незадаволенасьць вайной у Рэчы Паспалітай і няўдача аблогі Пскова вымусілі Баторыя пачаць перамовы, і 15 студзеня 1582 быў заключаны Ям-Запольскі 10-гадовы мір. Лівонія, Веліж і Полацак вярнуліся ў ВКЛ. Паводле Плюскага міру (1583) за Швэцыяй засталіся Паўночная [[Эстонія]], Нарва, Ям, Капор’е, Івангорад<ref name="VKL_1558-1582" />.

== Тэрытарыяльныя зьмяненьні ==
{|
|
{| class=wikitable align=right
|+ Тэрытарыяльныя страты Вялікага Княства Літоўскага з 1430 па 1583 гады<ref>Norkus, Zenonas.[http://www.if.vu.lt/files/LIS%20serveris/LietuvosIstorijosStudijosNo23.pdf «Kada senoji Lietuvos valstybė tapo imperija ir nustojo ja būti? Atsakymas į lietuvišką klausimą, naudojantis estišku metodu».] Lietuvos istorijos studijos 23.—2009. ISSN 1392-0448. P. 60—62.</ref>
|-
! Год|| Плошча (прыблізна) || Тлумачэньне
|-
| 1429 |||930 тыс. км² || Найбуйнейшая плошча Княства
|-
| 1430 ||| Страчана 21 тыс. км² || Страта заходняй Падоліі на карысьць Польшчы ў выніку [[Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім 1431—1435 гадоў|Грамадзянскай вайны 1431—1435 гадоў]]
|-
| 1485 ||| Страчана 88 тыс. км² || Страта часткі паўднёвай Украіны на карысьць [[Крымскае ханства|Крымскага хантсва]]
|-
| 1494 ||| Страчана 87 тыс. км² || Пасьля вайны 1492—1494 гадоў
|-
| 1503 ||| Страчана 210 тыс. км² || Пасьля вайны 1500—1503 гадоў
|-
| 1522 ||| Страчана 56 тыс. км² || Пасьля Дзесяцігадовай вайны
|-
| 1537 ||| Здабыта 20 тыс. км² || Пасьля Старадубскай вайны
|-
| 1561 ||| Здабыта 85 тыс. км² || Прыяднаныя да ВКЛ землі Лівоніі па ўмовах [[Віленская ўнія|Віленскай уніі 1561 году]]
|-
| 1569 ||| Страчана 170 тыс. км² || Украінскія тэрыторыі, страчаныя ВКЛ па ўмовах Люблінскай уніі на карысьць Польшчы
|-
| 1582 ||| Страчана 40 тыс.км² || Пасьля Інфлянцкай вайны
|-
| 1583 ||  365 тыс. км² || Тэрыторыя ВКЛ пасьля Інфлянцкай вайны
|}
|}

== Глядзіце таксама ==
* [[Войны Рэчы Паспалітай і Расеі]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|1=2}}

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}}
* [[Анатоль Тарас|Тарас А. Е.]] Войны Московской Руси с Великим Княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII вв. Москва: «АСТ», 2006. — 800 с. — {{ISBN|5-17-035350-2}}.

{{Войны Маскоўскай дзяржавы й Расеі з ВКЛ і Рэччу Паспалітай}}
{{Гісторыя Беларусі}}

[[Катэгорыя:Літоўска-маскоўскія войны| ]]