Наркамаўка: розьніца паміж вэрсіямі
стыль |
|||
(не паказаныя 26 прамежных вэрсіяў аўтарства таго ж удзельніка) | |||
Радок 1: | Радок 1: | ||
''' |
'''Наркамаўка''' (таксама ''нарко́маўка'', «''афіцы́йны пра́вапіс''»{{Заўвага|У адрозьненьне ад [[Беларускі клясычны правапіс|беларускага клясычнага правапісу (тарашкевіцы)]]}}<ref name="pravapis">{{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)|к}}</ref>) — [[Русіфікацыя|русіфікаваны]] [[правапіс]] [[беларуская мова|беларускай мовы]] (у шырэйшым сэнсе — [[моўны стандарт]]<ref name="klimau-2004">[[Ігар Клімаў|Клімаў І.]] [https://web.archive.org/web/20131217215848/http://mab.org.by/materyjaly/publikacyi/dva-standarty-bielaruskaj-litaraturnaj-movy Два стандарты беларускай літаратурнай мовы] // Мова і соцыум. (TERRA ALBA. Том III). — Магілёў: ГА МТ «Брама», 2004.</ref> або [[моўная норма]]), дазволены да ўжытку [[Расейская акупацыя Беларусі|расейскай акупацыйнай адміністрацыяй]] у [[Беларусь|Беларусі]]. Бярэ адлік ад [[рэформа беларускага правапісу 1933 году|палітычнай рэформы беларускага правапісу 1933 году]] і замацоўваецца ў наступных афіцыйных зводах правілаў (1934 і 1957 гады ў [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]; і ў «[[Правілы беларускай артаграфіі і пунктуацыі (2008)|правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі]]» 2008 году часоў [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]]){{Заўвага|Разам з тым, як адзначала ў 2005 годзе працоўная група з сучаснай нармалізацыі [[Беларускі клясычны правапіс|Беларускага клясычнага правапісу]], з 1957 году афіцыйная артаграфія беларускай мовы паступова набывае рысы тарашкевіцы і эвалюцыянуе ў бок стандарту клясычнага правапісу<ref name="pravapis" />.}}. |
||
Наркамаўку крытыкуюць за яе прыняцьце ў 1933 годзе [[Саўнаркам БССР|Саўнаркамам БССР]] паводле праекту [[Палітычная камісія для перагляду расейска-беларускага слоўніка і новых правілаў правапісу беларускай мовы|Палітычнай камісіі]] [[ЦК КПБ|ЦК КП(б)Б]] ва ўмовах [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|жорсткага тэрору савецкіх уладаў]] без грамадзкага і навуковага абмеркаваньня<ref name="Sauka-2-17">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 17.</ref><ref name="klimau-2004" |
Наркамаўку крытыкуюць за яе прыняцьце ў 1933 годзе [[Саўнаркам БССР|Саўнаркамам БССР]] паводле праекту [[Палітычная камісія для перагляду расейска-беларускага слоўніка і новых правілаў правапісу беларускай мовы|Палітычнай камісіі]] [[ЦК КПБ|ЦК КП(б)Б]] ва ўмовах [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|жорсткага тэрору савецкіх уладаў]] без грамадзкага і навуковага абмеркаваньня<ref name="Sauka-2-17">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 17.</ref><ref name="klimau-2004"/>, што выявілася штучным, ненатуральным і прымусовым набліжэньнем беларускай мовы да [[Расейская мова|расейскай]]<ref name="Plotnikau-88">{{Літаратура/Беларуская мова. Лінгвістычны кампэдыюм|к}} С. 88.</ref><ref name="Panou">{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 254.</ref><ref>{{Кніга|аўтар =[[Леанід Лыч|Лыч Л.]]|загаловак =Рэформа беларускага правапісу 1933 года: ідэалагічны аспект|спасылка =http://knihi.com/mova/reforma.html|месца ={{Менск (Мн.)}}|выдавецтва =Навука і тэхніка|год =1993|isbn =5-343-01453-4}}</ref><ref>Мова мяняецца, бо жывая! // [[Звязда]]. 8 верасьня 2009 г.</ref>. Стварэньне наркамаўкі разглядаецца як адзін з захадаў [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі Беларусі]], якая праводзілася ў двух асноўных кірунках: па-першае, бесьперапыннай русіфікацыі дазволенай да ўжытку беларускай мовы і, па-другое, сыстэматычнага выцісканьня з ўжытку гэтай русіфікаванай мовы і замены яе расейскай мовай<ref name="Barsceuskaja-167-168">{{Літаратура/Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы|к}} С. 167—168.</ref>. |
||
У 2008 годзе [[IANA]] вылучыла для наркамаўкі асобны моўны падтэг «1959acad{{Заўвага|Ад «акадэмічны», у сэнсе «школьны», «рэгуляваны акадэміямі»<ref>[http://www.skarnik.by/tsbm/5046 Акадэмічны], [[Skarnik.by]]</ref> (у прыватнасьці [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміяй навук]])}}» (поўнае пазначэньне: be-1959acad)<ref>[http://www.iana.org/assignments/language-subtag-registry IANA registry of language subtags]</ref> з мэтай адрозьненьня яе ад іншых правапісаў беларускай мовы, якія ўсе ахопліваюцца моўным тэгам «be», у прыватнасьці — ад [[Беларускі клясычны правапіс|традыцыйнага клясычнага правапісу (тарашкевіцы)]], які мае ўласны падтэг «tarask». |
У 2008 годзе [[IANA]] вылучыла для наркамаўкі асобны моўны падтэг «1959acad{{Заўвага|Ад «акадэмічны», у сэнсе «школьны», «рэгуляваны акадэміямі»<ref>[http://www.skarnik.by/tsbm/5046 Акадэмічны], [[Skarnik.by]]</ref> (у прыватнасьці [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміяй навук]])}}» (поўнае пазначэньне: be-1959acad)<ref>[http://www.iana.org/assignments/language-subtag-registry IANA registry of language subtags]</ref> з мэтай адрозьненьня яе ад іншых правапісаў беларускай мовы, якія ўсе ахопліваюцца моўным тэгам «be», у прыватнасьці — ад [[Беларускі клясычны правапіс|традыцыйнага клясычнага правапісу (тарашкевіцы)]], які мае ўласны падтэг «tarask». |
||
== Назва == |
== Назва == |
||
Назва ''наркамаўка'' паходзіць ад слова «наркамат» — народны камісарыят (назва міністэрства ў [[СССР]]) і падкрэсьлівае факт яе распрацоўкі адмысловай [[Палітычная камісія для перагляду расейска-беларускага слоўніка і новых правілаў правапісу беларускай мовы|Палітычнай камісіяй]] [[ЦК КПБ|ЦК КП(б)Б]] і прыняцьця [[Саўнаркам БССР|Саўнаркамам БССР]] — савецкімі палітыкамі і чыноўнікамі — у той час, калі [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Мовазнаўства|савецкія ўлады арыштавалі шэраг знакавых беларускіх лінгвістаў і лексыкографаў]] і, паводле [[Сяргей Запрудзкі|Сяргея Запрудзкага]], «''адбыўся сапраўдны крах беларускай лінгвістыкі''»<ref name="Viacorka-2017">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/rasstralanyja-movaznaucy/28824837.html Правапіс таксама расстралялі], [[Радыё Свабода]], 30 кастрычніка 2017 г.</ref>. Уласна тэрмін ''наркомаўка'' ў навуковы ўжытак увёў [[Зьміцер Саўка]]<ref name="zapr">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] Варыянтнасць у беларускай літаратурнай мове // IV Летні семінар беларускай мовы, літаратуры і культуры: лекцыі, БДУ. — {{Менск (Мінск)}}, 1999. С. 20—26.</ref>. |
Назва ''наркамаўка'' паходзіць ад слова «наркамат» — народны камісарыят (назва міністэрства ў [[СССР]]) і падкрэсьлівае факт яе распрацоўкі адмысловай [[Палітычная камісія для перагляду расейска-беларускага слоўніка і новых правілаў правапісу беларускай мовы|Палітычнай камісіяй]] [[ЦК КПБ|ЦК КП(б)Б]] і прыняцьця [[Саўнаркам БССР|Саўнаркамам БССР]] — савецкімі палітыкамі і чыноўнікамі — у той час, калі [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Мовазнаўства|савецкія ўлады арыштавалі шэраг знакавых беларускіх лінгвістаў і лексыкографаў]] і, паводле [[Сяргей Запрудзкі|Сяргея Запрудзкага]], «''адбыўся сапраўдны крах беларускай лінгвістыкі''»<ref name="Viacorka-2017">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/rasstralanyja-movaznaucy/28824837.html Правапіс таксама расстралялі], [[Радыё Свабода]], 30 кастрычніка 2017 г.</ref>. Уласна тэрмін ''наркомаўка'' ў навуковы ўжытак увёў [[Зьміцер Саўка]]<ref name="zapr">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] Варыянтнасць у беларускай літаратурнай мове // IV Летні семінар беларускай мовы, літаратуры і культуры: лекцыі, БДУ. — {{Менск (Мінск)}}, 1999. С. 20—26.</ref>. Тым часам існавалі і іншыя прапановы для пазначэньня гэтага правапісу — ''парэформенны'' або ''рэфармаваны''<ref name="klimau-2004"/><ref>Жураўскі А. Праблемы норм беларускай літаратурнай мовы. — {{Менск (Мінск)}}, 1993.</ref>, а таксама ''чарнушэвіца''{{Заўвага|[[Аляксандар Чарнушэвіч]] быў у 1933 годзе наркамам (народным камісарам) асьветы БССР}}<ref name="zapr"/>. |
||
Назву «''афіцыйны правапіс''» тлумачаць яго фармальным афіцыйным дзяржаўным статусам і рэгуляваньнем установамі, падкантрольнымі [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] (г. зв. «афіцыйным уладам»). У 2007 годзе [[Сяргей Дубавец]] выказваў думку, што ўжываньне назвы ''лукашэнкаўка''<ref>Kammleitner A. Die Sprachensituation in Belarus als Gegenstand der politischen Reden Aljaksandr Lukašėnkas. Masterarbeit. — Wien: Universität Wien, 2014. S. 43.</ref> можа прывесьці да таго, што маладыя беларусы пры браку магчымасьці здаваць [[цэнтралізаванае тэставаньне]] па-беларуску клясычным правапісам могуць абраць [[Расейская мова|расейскую мову]]<ref name="Dubaviec-2007">[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]] [https://nn.by/?c=ar&i=11177 Ганс вялікі і Ганс малы] // [[Наша Ніва]]. № 33, 6 верасьня 2007. С. 5.</ref>. |
|||
== Гісторыя == |
== Гісторыя == |
||
Радок 14: | Радок 14: | ||
{{Асноўны артыкул|Рэформа беларускага правапісу 1933 году}} |
{{Асноўны артыкул|Рэформа беларускага правапісу 1933 году}} |
||
Нягледзячы на заўважны [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыйны]] ўхіл [[Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1933 году|акадэмічнага праекту 1933 году]], ён не задаволіў кіраўніцтва [[СССР]] праз занадтую памяркоўнасьць у справе набліжэньня беларускай мовы да расейскай<ref name=klimaw-2004>[[Ігар Клімаў|Клімаў І.]] [https://web.archive.org/web/20131217215848/http://mab.org.by/materyjaly/publikacyi/dva-standarty-bielaruskaj-litaraturnaj-movy Два стандарты беларускай літаратурнай мовы. — 2004] // Мова і соцыум. (TERRA ALBA. Том III). Магілёў, ГА МТ «Брама».</ref>. Да таго ж, новы этап змаганьня зь беларускім нацыяналізмам задаў артыкул «Под фальшиво-национальным флагом», надрукаваны 3 лютага 1933 году ў маскоўскай газэце «[[Правда]]». Спэцыяльны карэспандэнт выданьня А. Давідзюк паведаміў зь Менску<ref name="Sauka-2-15">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 15.</ref>: |
Нягледзячы на заўважны [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыйны]] ўхіл [[Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1933 году|акадэмічнага праекту 1933 году]], ён не задаволіў кіраўніцтва [[СССР]] праз занадтую памяркоўнасьць у справе набліжэньня беларускай мовы да расейскай<ref name=klimaw-2004>[[Ігар Клімаў|Клімаў І.]] [https://web.archive.org/web/20131217215848/http://mab.org.by/materyjaly/publikacyi/dva-standarty-bielaruskaj-litaraturnaj-movy Два стандарты беларускай літаратурнай мовы. — 2004] // Мова і соцыум. (TERRA ALBA. Том III). Магілёў, ГА МТ «Брама».</ref>. Да таго ж, новы этап змаганьня зь беларускім нацыяналізмам задаў артыкул «Под фальшиво-национальным флагом», надрукаваны 3 лютага 1933 году ў маскоўскай газэце «[[Правда]]». Спэцыяльны карэспандэнт выданьня А. Давідзюк паведаміў зь Менску<ref name="Sauka-2-15">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 15.</ref>: |
||
{{Цытата|Размова ідзе аб актывізацыі буржуазных нацыяналістаў у Беларусі, аб палітычнай |
{{Цытата|Размова ідзе аб актывізацыі буржуазных нацыяналістаў у Беларусі, аб палітычнай існасьці іх выступаў, якія адлюстроўваюць супраціў мерапрыемствам пралетарскай дзяржавы з боку кулацтва, якое гіне. |
||
{{Арыгінал|ru|Речь идет об активизации буржуазных националистов в Белоруссии, о политической сущности их выступлений, отражающих сопротивление мероприятиям пролетарского государства со стороны гибнущего кулачества.|Газета «Правда», 3 февраля 1933 г.}} |
{{Арыгінал|ru|Речь идет об активизации буржуазных националистов в Белоруссии, о политической сущности их выступлений, отражающих сопротивление мероприятиям пролетарского государства со стороны гибнущего кулачества.|Газета «Правда», 3 февраля 1933 г.}} |
||
}} |
}} |
||
Радок 26: | Радок 26: | ||
Пастанова мела назву — «Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу», аднак у сапраўднасьці артаграфічныя зьмены не прынесьлі спрашчэньня. Некаторыя з уведзеных рэформаю правілаў прапаноўвалася зьмяніць ужо ў наступных правапісных праектах (1939 і 1951 гады), і гэта зрабілі практычна адразу ж у выніку зьмены палітычнага рэжыму — па «разьвянчаньні культу асобы» (1956 год)<ref>{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 17—18.</ref>. |
Пастанова мела назву — «Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу», аднак у сапраўднасьці артаграфічныя зьмены не прынесьлі спрашчэньня. Некаторыя з уведзеных рэформаю правілаў прапаноўвалася зьмяніць ужо ў наступных правапісных праектах (1939 і 1951 гады), і гэта зрабілі практычна адразу ж у выніку зьмены палітычнага рэжыму — па «разьвянчаньні культу асобы» (1956 год)<ref>{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 17—18.</ref>. |
||
Дакумэнт пераняў усе прапановы Акадэмічнага праекту 1933 году, якія прадугледжвалі збліжэньне з расейскаю моваю. |
Дакумэнт пераняў усе прапановы Акадэмічнага праекту 1933 году, якія прадугледжвалі збліжэньне з расейскаю моваю. Прытым тэхнічная падрыхтоўка адпаведнай часткі дакумэнту значна лепшая за наваствораныя разьдзелы, у якіх сустракаюцца шматлікія супярэчнасьці, фактычныя й мэтадалягічныя памылкі ды недагляды<ref name="Sauka-2-18-19">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 18—19.</ref>. |
||
{| class="wikitable" cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 800px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |
{| class="wikitable" cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 800px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |
||
Радок 81: | Радок 81: | ||
Сярод прычынаў непрыняцьця палітычнай рэформы 1933 году былі наступныя: |
Сярод прычынаў непрыняцьця палітычнай рэформы 1933 году былі наступныя: |
||
* |
* Перад рэформай адбыліся ўзмоцненыя [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскія чысткі і рэпрэсіі]] ў асяродку беларускай інтэлігенцыі<ref name="klimaw-2004" /><ref name="pa">{{Кніга|аўтар =Потехина Е. А.|частка =Обучение белорусскому языку в условиях белорусско-белорусского двуязычия (проблемы обучения белорусскому языку как иностранному)|загаловак =Исследование славянских языков и литератур в высшей школе: достижения и перспективы: Информационные материалы и тезисы докладов международной научной конференции|адказны =Под ред. В. П. Гудкова, А. Г. Машковой, С. С. Скорвида|месца =М.|выдавецтва =Филологический факультет МГУ им. М. В. Ломоносова|год =2003|старонкі =170—173}}</ref>. |
||
* Праект рэформы распрацавала адмысловая «[[Палітычная камісія для перагляду расейска-беларускага слоўніка і новых правілаў правапісу беларускай мовы]]», у склад якой не ўвайшоў ні адзін лінгвіст<ref name="hrest"/>. Як зазначаюць сучасныя беларускія філёлягі, складальнікі збору правілаў кіраваліся ў першую чаргу палітычнымі, а не філялягічнымі матывамі<ref name="Plotnikau-88"/>. |
* Праект рэформы распрацавала адмысловая «[[Палітычная камісія для перагляду расейска-беларускага слоўніка і новых правілаў правапісу беларускай мовы]]», у склад якой не ўвайшоў ні адзін лінгвіст<ref name="hrest"/>. Як зазначаюць сучасныя беларускія філёлягі, складальнікі збору правілаў кіраваліся ў першую чаргу палітычнымі, а не філялягічнымі матывамі<ref name="Plotnikau-88"/>. |
||
* Зацьверджаньне праекту правёў Савет народных камісараў БССР без грамадзкага абмеркаваньня<ref name="Sauka-2-17">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 17.</ref><ref name="klimaw-2004"/>. |
* Зацьверджаньне праекту правёў Савет народных камісараў БССР без грамадзкага абмеркаваньня<ref name="Sauka-2-17">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 17.</ref><ref name="klimaw-2004"/>. |
||
* Рэформа праводзілася ва ўмовах жорсткага тэрору. Так, філёляг [[Сяргей Запрудзкі]] зазначае: |
* Рэформа праводзілася ва ўмовах жорсткага тэрору. Так, філёляг [[Сяргей Запрудзкі]] зазначае: |
||
{{Цытата|Пастанова СНК сімвалізавала для сучаснікаў неадхільную волю наблізіць беларускую мову да расійскай „любой цаной“<ref>{{артыкул|аўтар=[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]]|загаловак=Беларуская мова ў яе кантактах з расійскай: у цісках аднімальнага білінгвізму|выданьне=Lětopis|год=2003|том=50|нумар=1|старонкі=81}}</ref>.}} |
{{Цытата|Пастанова СНК сімвалізавала для сучаснікаў неадхільную волю наблізіць беларускую мову да расійскай „любой цаной“<ref>{{артыкул|аўтар=[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]]|загаловак=Беларуская мова ў яе кантактах з расійскай: у цісках аднімальнага білінгвізму|выданьне=Lětopis|год=2003|том=50|нумар=1|старонкі=81}}</ref>.}} |
||
* Беларускія філёлягі і гісторыкі |
* Беларускія філёлягі і гісторыкі зьвяртаюць увагу на тое, што рэформа штучна<ref name="Plotnikau-88"/><ref name="panou">{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 254.</ref><ref>{{Кніга|аўтар =[[Леанід Лыч|Лыч Л.]]|загаловак =Рэформа беларускага правапісу 1933 года: ідэалагічны аспект|спасылка =https://kamunikat.org/?pubid=10842|месца ={{Менск (Мн.)}}|выдавецтва =Навука і тэхніка|год =1993|isbn =5-343-01453-4}}</ref><ref>Мова мяняецца, бо жывая! // [[Звязда]]. 8 верасьня 2009 г.</ref> наблізіла беларускую мову да расейскай. [[Зьміцер Саўка]] адзначае, што палітычная камісія, якая праводзіла рэформу, узяла з [[Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1933 году|акадэмічнага праекту рэформы беларускага правапісу 1933 году]], які быў перад ёй, усе пункты, што прадугледжвалі менавіта збліжэньне з расейскай мовай, а астатнія альбо кардынальна перапрацавала ў бок набліжэньня да нормаў расейскай мовы, альбо ўвогуле не ўзяла да разгляду<ref name="Sauka-2-18-19"/>. Кандыдат філялягічных навук [[Ігар Клімаў]] піша: |
||
{{Цытата|Бальшавіцкая дзяржава, якая ўпершыню ў гісторыі ажыцьцяўляла экспэрымэнт па стварэньні новага грамадзтва і новага чалавека, разглядала і мову як аб’ект адмысловых маніпуляцыяў, накіраваных на дасягненьне пэўных, зусім не лінгвістычных мэтаў. Важным кірункам такіх маніпуляцыяў з 1930 году было замацаваньне расейскага ўплыву ў нормах літаратурных моваў іншых народаў [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. Гэта падвышала культурную гамагеннасьць сярод народаў савецкай імпэрыі, прыглушала іх памкненьні да сэпаратызму, спрыяла іх культурнай і моўнай асыміляцыі. Ахвярай такой палітыкі з 1930-х гадоў зрабілася і беларуская мова. Яе далейшае разьвіцьцё адбывалася не ў выніку ўнутранай |
{{Цытата|Бальшавіцкая дзяржава, якая ўпершыню ў гісторыі ажыцьцяўляла экспэрымэнт па стварэньні новага грамадзтва і новага чалавека, разглядала і мову як аб’ект адмысловых маніпуляцыяў, накіраваных на дасягненьне пэўных, зусім не лінгвістычных мэтаў. Важным кірункам такіх маніпуляцыяў з 1930 году было замацаваньне расейскага ўплыву ў нормах літаратурных моваў іншых народаў [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. Гэта падвышала культурную гамагеннасьць сярод народаў савецкай імпэрыі, прыглушала іх памкненьні да сэпаратызму, спрыяла іх культурнай і моўнай асыміляцыі. Ахвярай такой палітыкі з 1930-х гадоў зрабілася і беларуская мова. Яе далейшае разьвіцьцё адбывалася не ў выніку ўнутранай патрэбы ці рэальнага ўжытку, а прадвызначалася палітычнай [[каньюнктура]]й савецкай дзяржавы<ref name="klimaw-2004"/>.}} |
||
=== Парэформавая савецкая кадыфікацыя === |
=== Парэформавая савецкая кадыфікацыя === |
||
Радок 94: | Радок 94: | ||
{{Цытата|Даручыць Народнаму Камісарыяту Асьветы і Прэзыдыуму Беларускай Акадэміі Навук арганізаваць сыстэматычную навуковую працу па далейшым разьвіцьці і ўпарадкаваньні беларускага правапісу, усяе граматыкі і тэрміналёгіі, а таксама арганізаваць новае выданьне беларуска-рускіх слоўнікаў, вытраўляючы з беларускай мовы ўсялякія буржуазна-нацыяналістычныя плыні і скажэньні.|[http://pravapis.info/Change1933doc.html Пастанова Савету Народных Камісараў БССР «Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу»], г. Менск, 26 жніўня 1933 г.}} |
{{Цытата|Даручыць Народнаму Камісарыяту Асьветы і Прэзыдыуму Беларускай Акадэміі Навук арганізаваць сыстэматычную навуковую працу па далейшым разьвіцьці і ўпарадкаваньні беларускага правапісу, усяе граматыкі і тэрміналёгіі, а таксама арганізаваць новае выданьне беларуска-рускіх слоўнікаў, вытраўляючы з беларускай мовы ўсялякія буржуазна-нацыяналістычныя плыні і скажэньні.|[http://pravapis.info/Change1933doc.html Пастанова Савету Народных Камісараў БССР «Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу»], г. Менск, 26 жніўня 1933 г.}} |
||
Увогуле, рукапісы раней падрыхтаваных акадэмічных слоўнікаў савецкія ўлады загадалі зьнішчыць, сярод іх — шматтомны «Слоўнік жывой беларускай мовы», двухтомныя расейска-беларускі і беларуска-расейскі слоўнікі, польска-беларускі і беларуска-польскі, эспэранцка-беларускі і беларуска-эспэранцкі, латыска-беларускі, гістарычны і артаграфічны<ref name="Vojnic-1993">Войніч Я. Як бальшавікі рэфармавалі беларускую мову? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 67—68.</ref>. Тым часам укладзеныя наркамаўкай слоўнікі істотна перайначыла русіфікацыя. Партыйныя загады патрабавалі ўкладаць іх паводле «пралетарска-інтэрнацыянальнага» прынцыпу, |
Увогуле, рукапісы раней падрыхтаваных акадэмічных слоўнікаў савецкія ўлады загадалі зьнішчыць, сярод іх — шматтомны «Слоўнік жывой беларускай мовы», двухтомныя расейска-беларускі і беларуска-расейскі слоўнікі, польска-беларускі і беларуска-польскі, эспэранцка-беларускі і беларуска-эспэранцкі, латыска-беларускі, гістарычны і артаграфічны<ref name="Vojnic-1993">Войніч Я. Як бальшавікі рэфармавалі беларускую мову? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 67—68.</ref>. Тым часам укладзеныя наркамаўкай слоўнікі істотна перайначыла русіфікацыя. Партыйныя загады патрабавалі ўкладаць іх паводле «пралетарска-інтэрнацыянальнага» прынцыпу, прытым спрадвечная і самабытная беларуская лексыка абвяшчалася «нацдэмаўскай» і «кулацкай». Найбольш яскравай праявай такой моўнай палітыкі стаўся «[[Руска-беларускі слоўнік Александровіча|Руска-беларускі слоўнік]]» пад рэдакцыяй [[Андрэй Александровіч|Александровіча]]{{Заўвага|Беларускі паэт [[Уладзімер Хадыка]] на допыце ў [[Турма НКВД (Менск)|турме НКВД]] 30 сьнежня 1936 году сьцьвярджаў што «поручение А. Александровичу редактировать новый белорусский словарь является страшнейшей ошибкой»<ref name=mar1>{{артыкул|аўтар=Маракоў Л.|загаловак=Уладзімір Хадыка. Штрыхі да партрэта пісьменніка|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=2002|выпуск=|том=|нумар=10|старонкі=102—107|isbn=}}</ref>}} (1937 год), у якім на карысьць наяўных у расейскай мове адпаведнікаў быў адкінуты вялікі пласт беларускай лексыкі (напрыклад, калі дарэформавы «Расейска-беларускі слоўнік» [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]] і [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] для перакладу расейскага слова «государство» прапаноўваў сынонімы «дзяржава», «гаспадарства», «панства», то парэформавы слоўнік Александровіча — толькі «дзяржава», тым жа словам перакладалася і расейскае «держава», эквівалентам расейскага «город» у першым слоўніку былі «места», «горад», а ў другім — толькі «горад»)<ref name="Шыманскі">Шыманскі Д. «Хто знішчыў беларускую мову?» // Дзедзіч. № 5 (24), лістапад, 2003 г.</ref>. У гэтым жа слоўніку ёсьць такія неўласьцівыя для беларускай мовы дзеепрыметнікавыя формы, як «забыўчывы», «неўстрашымы», «брадзячы». На загад бальшавікоў таксама русіфікавалі расейска-беларускі слоўнік 1953 году. Да беларускіх словаў дапісвалі расейскія сынонімы, часта ставячы іх на першае месца<ref>{{Літаратура/Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы|к}} С. 176.</ref>: рас. ''батрак'' — бел. ''батрак'', ''парабак''; ''большак'' — ''гасцінец'', ''бальшак''; ''поезд'' — ''поезд'', ''цягнік''; ''минута'' — ''мінута'', ''хвіліна''. Яшчэ далей пайшоў слоўнік 1982 году, які рэкамэндаваў ужываць поруч з словамі «вавёрка», «бусак» таксама «белка», «багор» і г. д.<ref name="Vojnic-1993"/> |
||
У 1939 годзе бальшавікі падрыхтавалі чарговую рэформу з напісаньнямі кшталту «весна», «братскі», «бібліатека». Яшчэ ў адным праекце (1951 год) прапаноўвалася пісаць «снегі», «цеатр», «басціон»<ref name="Vojnic-1993"/>. Толькі відавочная абсурднасьць гэтых прапановаў, а таксама пэўныя вонкавыя чыньнікі ([[Другая Сусьветная вайна]], сьмерць [[Ёсіф Сталін|Сталіна]]) уратавалі беларускую мову ад іх прыняцьця. |
У 1939 годзе бальшавікі падрыхтавалі чарговую рэформу з напісаньнямі кшталту «весна», «братскі», «бібліатека». Яшчэ ў адным праекце (1951 год) прапаноўвалася пісаць «снегі», «цеатр», «басціон»<ref name="Vojnic-1993"/>. Толькі відавочная абсурднасьць гэтых прапановаў, а таксама пэўныя вонкавыя чыньнікі ([[Другая Сусьветная вайна]], сьмерць [[Ёсіф Сталін|Сталіна]]) уратавалі беларускую мову ад іх прыняцьця. |
||
Радок 104: | Радок 104: | ||
=== Правілы беларускай артаграфіі і пунктуацыі 2008 году === |
=== Правілы беларускай артаграфіі і пунктуацыі 2008 году === |
||
{{Асноўны артыкул|Правілы беларускай артаграфіі і пунктуацыі (2008)}} |
{{Асноўны артыкул|Правілы беларускай артаграфіі і пунктуацыі (2008)}} |
||
Разьвязаньне правапіснага пытаньня ў Беларусі ўзяла за мэту Камісія па ўдасканаленьні правапісу (старшыня [[Генадзь Цыхун]]) [[Таварыства беларускай мовы]], у якую сярод іншых увайшлі [[Вінцук Вячорка]] і [[Зьміцер Санько]]. Камісія актыўна працавала ў 1991—1992 гадох, а ў 1993 годзе апублікавала свае прапановы. Сьведчаньнем афіцыйнага прызнаньня |
Разьвязаньне правапіснага пытаньня ў Беларусі ўзяла за мэту Камісія па ўдасканаленьні правапісу (старшыня [[Генадзь Цыхун]]) [[Таварыства беларускай мовы]], у якую сярод іншых увайшлі [[Вінцук Вячорка]] і [[Зьміцер Санько]]. Камісія актыўна працавала ў 1991—1992 гадох, а ў 1993 годзе апублікавала свае прапановы. Сьведчаньнем афіцыйнага прызнаньня пільнай патрэбы ўдакладненьняў у правапісе стала ўнясеньне адпаведнага пункту ў «Дзяржаўную праграму развіцця беларускай мовы і іншых нацыянальных моў у Беларускай ССР» і наступныя лягічныя крокі: правядзеньне ў Акадэміі навук 19—20 лістапада 1992 году Рэспубліканскай навуковай канфэрэнцыі «Праблемы беларускага правапісу», прыняцьцё ў 1993 годзе Саветам Міністраў пастановы № 556 «Аб удакладненні правапісу беларускай літаратурнай мовы» і, дзеля рэалізацыі пастановы, стварэньне Дзяржаўнае камісіі па ўдакладненьні правапісу (старшыня [[Ніл Гілевіч]]), у якую ўвайшлі пераважна прадстаўнікі афіцыйных структураў. Камісія вынесла на грамадзкае абмеркаваньне шэраг прапановаў, але кардынальная трансфармацыя агульнае сытуацыі ў краіне (сярод іншага — вяртаньне ўладаў да [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі]]) зрабіла далейшую дзейнасьць камісіі немэтазгоднаю, таму яна спыніла сваё існаваньне праз год па стварэньні, даручыўшы Акадэміі навук і [[Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь|Міністэрству адукацыі]] «да канца 1995 года падрыхтаваць да выдання новую рэдакцыю „Правілаў беларускай арфаграфіі і пунктуацыі“ (з дадаткам правілаў беларускай артаэпіі)». У выніковых рэкамэндацыях, апублікаваных 13 верасьня 1994 году, адзначалася, што хоць вяртаньне пэўных дарэформавых нормаў і магло б быць пажаданым, але час для такіх зьменаў пакуль неадпаведны<ref>{{Кніга|загаловак =Сучасная беларуская мова: вучэб. дапам|месца ={{Менск (Мн.)}}|выдавецтва =Выш.школа|год =2006|старонкі =100, 101}}</ref>. |
||
З другой паловы 1990-х гадоў група навукоўцаў [[Інстытут мовазнаўства|Інстытуту мовазнаўства]] [[НАН Беларусі]] і выкладнікаў шэрагу менскіх унівэрсытэтаў на чале з акадэмікам [[Аляксандар Падлужны|Аляксандрам Падлужным]] (які ў 1998 годзе ў адной з сваіх публікацыяў<ref>[[Аляксандар Падлужны|Падлужны А.]] Праблемы варыянтнасці беларускай літаратурнай мовы // Беларуская мова ў другой палове ХХ стагоддзя. — {{Менск (Мн.)}}, 1998. С. 31.</ref> заклікаў [[рэжым Лукашэнкі]] да рэпрэсіяў у дачыненьні да карыстальнікаў клясычнага правапісу<ref>Bazhutkina A. Belarussische Standardsprache(n) im Diskurs. Dissertation. — LMU München, 2020. S. 100.</ref>) падрыхтавала тры варыянты праекту зьменаў у правапісе, у якіх прапаноўвалася вярнуць ў афіцыйны беларускі правапіс некаторыя нормы клясычнага. Невялікая частка гэтых прапановаў трапіла ў распрацаваны ў 2006 годзе міністэрскі праект новых правілаў беларускай мовы<ref>{{артыкул|аўтар=[[Зьміцер Саўка|Саўка З.]]|загаловак=Правілы левапісу|спасылка=https://files.knihi.com/Knihi/Sauka/Pravapisy/2008/Zmicier_Sauka.Pravily_levapisu.pdf|выданьне=[[ARCHE Пачатак]]|выдавецтва=|год=2007|нумар=1—2 (53)}}</ref> (што можна разглядаць як працяг павольнай эвалюцыі афіцыйнага правапісу ў бок клясычнага, якая адзначаецца з 1957 году<ref name="pravapis"/>), зацьверджаны ўпершыню ў сусьветнай гісторыі [[мовазнаўства]] ў форме закону «Аб Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» [[Палата прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Беларусі|Палатай прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу]] і асабіста [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандрам Лукашэнкам]]<ref>{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|4к}} С. 135.</ref>. |
З другой паловы 1990-х гадоў група навукоўцаў [[Інстытут мовазнаўства|Інстытуту мовазнаўства]] [[НАН Беларусі]] і выкладнікаў шэрагу менскіх унівэрсытэтаў на чале з акадэмікам [[Аляксандар Падлужны|Аляксандрам Падлужным]] (які ў 1998 годзе ў адной з сваіх публікацыяў<ref>[[Аляксандар Падлужны|Падлужны А.]] Праблемы варыянтнасці беларускай літаратурнай мовы // Беларуская мова ў другой палове ХХ стагоддзя. — {{Менск (Мн.)}}, 1998. С. 31.</ref> заклікаў [[рэжым Лукашэнкі]] да рэпрэсіяў у дачыненьні да карыстальнікаў клясычнага правапісу<ref>Bazhutkina A. Belarussische Standardsprache(n) im Diskurs. Dissertation. — LMU München, 2020. S. 100.</ref>) падрыхтавала тры варыянты праекту зьменаў у правапісе, у якіх прапаноўвалася вярнуць ў афіцыйны беларускі правапіс некаторыя нормы клясычнага. Невялікая частка гэтых прапановаў трапіла ў распрацаваны ў 2006 годзе міністэрскі праект новых правілаў беларускай мовы<ref>{{артыкул|аўтар=[[Зьміцер Саўка|Саўка З.]]|загаловак=Правілы левапісу|спасылка=https://files.knihi.com/Knihi/Sauka/Pravapisy/2008/Zmicier_Sauka.Pravily_levapisu.pdf|выданьне=[[ARCHE Пачатак]]|выдавецтва=|год=2007|нумар=1—2 (53)}}</ref> (што можна разглядаць як працяг павольнай эвалюцыі афіцыйнага правапісу ў бок клясычнага, якая адзначаецца з 1957 году<ref name="pravapis"/>), зацьверджаны ўпершыню ў сусьветнай гісторыі [[мовазнаўства]] ў форме закону «Аб Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» [[Палата прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Беларусі|Палатай прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу]] і асабіста [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандрам Лукашэнкам]]<ref>{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|4к}} С. 135.</ref>. |
||
У кастрычніку 2007 году, напярэдадні прыняцьця закону «Аб правілах беларускай артаграфіі і пунктуацыі» міністар адукацыі рэжыму Лукашэнкі [[Аляксандар Радзькоў]] заявіў, што мэта дакумэнту — забарона «''супрацьзаконнага ўжываньня ў пэрыёдыцы''» [[Беларускі клясычны правапіс|клясычнага правапісу]]<ref>[http://www2.polskieradio.pl/eo/dokument.aspx?iid=85636 Кары за «няправільны» правапіс вызначыць Савет міністраў], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 25 чэрвеня 2008 г.</ref>. Тым часам выдадзены Інстытутам мовазнаўства ў 2009 годзе новы артаграфічны слоўнік адзначыўся шматлікімі супярэчнасьцямі зь зьместам афіцыйна прынятых у 2008 годзе правілаў беларускай артаграфіі<ref>{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|4к}} С. 139.</ref>. |
|||
== Ацэнкі == |
== Ацэнкі == |
||
У 2007 годзе [[Сяргей Дубавец]] на старонках [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] адзначыў, што канфлікт двух правапісаў |
У 2007 годзе [[Сяргей Дубавец]] на старонках [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] адзначыў, што канфлікт двух правапісаў — афіцыйнага (наркамаўкі) і [[Беларускі клясычны правапіс|клясычнага (тарашкевіцы)]] — на яго думку, акрэсьліўся галоўным парадкам як маральна-этычны (у 2005 годзе [[Сяргей Запрудзкі]] заявіў, што лічыць правапіс справай грамадзкай згоды, а не навуковай дыскусіі<ref>Запрудскі С. Мова ўтвараецца ўжываннем // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 15, 2015. С. 221—229.</ref>). Гэты канфлікт выявіўся ў фактычным прызнаньні або непрызнаньні права ўладаў [[СССР]] — ініцыятараў і праваднікоў [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі гвалтоўнай русіфікацыі Беларусі]] — зьмяняць беларускую мову паводле сваіх густаў і мэтаў. Сяргей Дубавец таксама выказаў меркаваньне, што прыняты ў 2008 годзе [[Рэжым Лукашэнкі|рэжымам Лукашэнкі]] [[Правілы беларускай артаграфіі і пунктуацыі (2008)|правапіс беларускай мовы]] ня мае таго адмоўнага напаўненьня, якое мела [[Рэформа беларускага правапісу 1933 году|рэформа 1933 году]]. Сваю думку ён паспрабаваў падмацаваць сьцьверджаньнем (вынесеным у назоў артыкула ў выглядзе параўнаньня з сытуацыяй вакол грамадзянаў [[Трэці Райх|Нацысцкай Нямеччыны]] і іх дзяцей), што рэжым Лукашэнкі як нашчадак не нясе адказнасьці за сваіх гістарычных папярэднікаў — [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|савецкія злачынствы ў Беларусі]]. З гэтай прычыны Дубавец выступіў за адыход ад прынцыпаў прыхільнасьці клясычнаму правапісу на карысьць супрацы з рэжымам у мовазнаўчых пытаньняў (выказвалася прапанова ў тым ліку «''адчуць сябе часткай''» [[Аўтарытарызм|аўтарытарнай]] Беларусі), што на яго думку, дыктуецца патрэбамі выжываньня беларускай мовы<ref name="Dubaviec-2007"/>. Адной з рэакцыяў на заяву Дубаўца (і далейшы пераход «Нашай Нівы» на афіцыйны правапіс) стала ацэнка гэтага кроку як памылкі і здрады маральным прынцыпам<ref>Bazhutkina A. Belarussische Standardsprache(n) im Diskurs. Dissertation. — LMU München, 2020. S. 169—171, 189.</ref>. Тым часам па непрацяглым і даволі супярэчлівым пэрыядзе, які часам называюць «мяккай [[беларусізацыя]]й», у час здушэньньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020)|масавых пратэстаў]] супраць фальсыфікацыі [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2020 году|прэзыдэнцкіх выбараў 2020 году]] рэжым Лукашэнкі выявіўся [[Сьпіс загінулых падчас акцыяў пратэсту ў Беларусі (2020)|забойствамі]] і масавымі катаваньнямі беларусаў, цынічнай зьнявагай беларускіх [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальных сымбаляў]], маштабнымі рэпрэсіямі ў дачыненьні да прыхільнікаў беларускай мовы, гісторыі і культуры — пры фінансавай, вайсковай і інфармацыйнай падтрымцы ўладаў [[Расея|Расеі]]. |
||
У сьнежні 2008 годзе [[Зянон Пазьняк]] азначыў мадыфікаваную рэжымам Лукашэнкі наркамаўку як «рэжымны правапіс», а таксама раскрытыкаваў пераход на яго Нашай Нівы. Падобныя дзеяньні ён ахарактарызаваў як яскравую праяву [[канфармізм]]у — «''халуйства''», «''поўзаньня перад Масквой''»<ref>[http://www.bielarus.net/archives/2008/12/16/1552 Зянон Пазьняк: патрэбны новы народны рух], Выступ на сьнежаньскім Сойме Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ і Беларускага Народнага Фронту «Адраджэньне», 14 сьнежня 2008 г.</ref>. |
|||
Па [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскім уварваньні ва Ўкраіну]] 2 красавіка 2022 году Сяргей Дубавец фактычна вызнаў уласную памылку: «''…гэта спаўзаньне з носа ружовых акуляраў ва ўсіх, хто здольны мысьліць самастойна і крытычна. Хто яшчэ ўчора мог дапусьціць сваё зрастаньне з [[Расейская акупацыя Беларусі|акупацыяй]] і падманваўся магчымасьцю мяняць яе ў лепшы бок. Цяпер раптам стала відавочна, што гэта немагчыма. Наадварот, гэта слабіна, якая дазваляе акупацыі прасоўвацца ўсё глыбей у тваю краіну''»<ref>[[Сяргей Дубавец]], [https://www.svaboda.org/a/31781579.html Жыцьцё ў зрушаным часе. Чаму важна прызнаць «беларускія ўлады» расейскімі акупацыйнымі], [[Радыё Свабода]], 2 красавіка 2022 г.</ref>. А 21 красавіка ён азначыў пераход пэўных беларускіх мас-мэдыя ў другой палове 2000-х гадоў на наркамаўку як вымушаную здраду і спробу прыстасавацца да рэжыму Лукашэнкі, што ва ўмовах расейскага тэрору і адкрытай акупацыі Беларусі ў 2020—2022 гадох цалкам страціла ўсякае абгрунтаваньне, лёгіку і пэрспэктыву, тым часам сама наркамаўка «''засталася мёртванароджаным прадуктам на ўзбочыне гісторыі, які выканаў сваю русіфікатарскую функцыю''»<ref name="Dubaviec-21-04-2022">[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]] [https://www.svaboda.org/a/31814026.html «Застаюся камуністам»… Чаму незалежныя СМІ захоўваюць вернасьць «наркамаўцы»], [[Радыё Свабода]], 21 красавіка 2022 г.</ref>. Таксама Сяргей Дубавец падкрэсьлівае, што ранейшы аргумэнт пра «школьны» правапіс не працуе, бо школа ўшчэнт русіфікаваная, а выкладаньне там беларушчыны ў большасьці выпадкаў прыводзіць да яе зьнялюбленьня. Ён параўноўвае прыхільнасьць да наркамаўкі пэўных сьвядомых беларусаў з тым, як бы па [[Распад СССР|распадзе СССР]] хтосьці зь іх дэманстратыўна працягваў падтрымліваць [[Камуністычная партыя Савецкага Саюзу|камуністычную партыю]], у якую раней уступіў дзеля нармальнай кар’еры, то бок «''застаўся… верным сваёй колішняй вымушанай здрадзе, зь якой зросься ў адно цэлае''»<ref name="Dubaviec-21-04-2022"/>. |
|||
== Адрозьненьні ад клясычнай моўнай нормы == |
== Адрозьненьні ад клясычнай моўнай нормы == |
||
Радок 121: | Радок 125: | ||
|- bgcolor=#D0E1E0 align="center" |
|- bgcolor=#D0E1E0 align="center" |
||
| style="width: 360px" | '''Клясычная''' || style="width: 360px" | ''' |
| style="width: 360px" | '''Клясычная беларуская''' || style="width: 360px" | '''Наркамаўка''' |
||
|-style="background:#E4E4E4;" align="center" |
|-style="background:#E4E4E4;" align="center" |
||
| colspan="2" | '''Альфабэт''' |
| colspan="2" | '''[[Беларускі альфабэт|Альфабэт]]''' |
||
|-style="background:#FAFAFA;" align="left" |
|-style="background:#FAFAFA;" align="left" |
||
| valign="top" style="padding-right: 10px;" | |
| valign="top" style="padding-right: 10px;" | [[Кірыліца|Кірылічны]] ў варыянце 1918 году, нармалізацыя клясычнага правапісу 2005 году зьмяшчае факультатыўную літару [[ґ]], якая абазначае выбухны гук [г]. Таксама выкарыстоўваецца [[лацінка]] ў варыянце 1918 году (з улікам мадыфікацыі 1926 году). |
||
{{Нататка|[[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] літара ґ упершыню фіксуецца ў [[Перасопніцкае Эвангельле|Перасопніцкім эвангельлі]], створаным на [[Валынь|Валыні]] ў сярэдзіне XVI ст., а ўжо ў XVII ст. яна масава ўжывалася ў беларускіх рукапісах і друках (раней, яшчэ ў XIV ст. звонкі выбухны [г] у [[Старабеларуская мова|старабеларускай мове]] меў асобнае пазначэньне на пісьме — дзьвюма літарамі к і г). У кірылічнай вэрсіі «Беларускай граматыкі для школ» (1918 год) Браніслава Тарашкевіча лацінскай літары g адпавядала г'. Літару ґ папулярызаваў [[Ян Станкевіч]], яе ўжывалі некаторыя выданьні, найперш віленскія. Урэшце, ґ як літара беларускага альфабэту падаецца ў ангельскамоўным падручніку «Беларуская мова» ([[Таронта]], 1974 год) [[Валянтына Пашкевіч|Валянтыны Пашкевіч]] — адзіным сыстэматычным і найбольш поўным курсе беларускай мовы за межамі Беларусі<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/litara-g-pa-bielarusku-mova/26523275.html Часам трэба крычаць ґвалтам], [[Радыё Свабода]], 10 жніўня 2014 г.</ref>.}} |
|||
| valign="top" | Кірылічны ў варыянце 1918 году. Таксама дзеля [[Трансьлітарацыя|трансьлітарацыі]] геаграфічных назваў Беларусі літарамі лацінскага альфабэту існуе [[Інструкцыя па трансьлітарацыі|асобная інструкцыя]], першы варыянт якой афіцыйна зацьвердзілі ў 2000 годзе. |
|||
{{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] хоць на пэўным этапе (2003 год) афіцыйная інструкцыя па трансьлітарацыі цалкам супадала з [[Лацінка|клясычнай нацыянальнай лацінкай]], аднак пазьней у яе патаемна ўнесьлі зьмены — без тлумачэньняў прычынаў зьмянілі перадачу мяккага ''l''<ref name="Viacorka-2020">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/slucak-ci-slutsk/30640129.html SŁUCAK. Ці Slutsk? Беларуская лацінка, трансьліт і рэпутацыя слаўнага гораду], [[Радыё Свабода]], 28 траўня 2020 г.</ref>. Увогуле жа, паводле сусьветнай практыкі, пры наяўнасьці ў пэўнай мове традыцыйнага лацінскага альфабэту ўсе ўласныя назвы (ня толькі геаграфічныя), якія належаць гэтай мове, мусяць нязьменна перадавацца ў лацінапісьмовай прасторы іншых моваў. Асобныя сыстэмы трасьлітарацыі ствараюцца толькі для тых моваў, якія гістарычна ня маюць лацінскага альфабэту<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/bielaruskaja-lacinka/28819537.html І кірыліца, і лацінка нам не чужыя], [[Радыё Свабода]], 27 кастрычніка 2017 г.</ref>.}} |
|||
|-style="background:#E4E4E4;" align="center" |
|-style="background:#E4E4E4;" align="center" |
||
Радок 178: | Радок 188: | ||
{{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] супрацоўнікі [[Інстытут мовазнаўства|Інстытуту мовазнаўства]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Акадэміі навук Беларусі]] ў 1933 годзе азначалі гэта як уласьцівасьць расейскага вымаўленьня<ref name="proekt">[http://andrejczyk.blogspot.com/2006/03/1933.html Прадмова да акадэмічнага праекту рэформы беларускага правапісу 1933 году]</ref>.}} |
{{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] супрацоўнікі [[Інстытут мовазнаўства|Інстытуту мовазнаўства]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Акадэміі навук Беларусі]] ў 1933 годзе азначалі гэта як уласьцівасьць расейскага вымаўленьня<ref name="proekt">[http://andrejczyk.blogspot.com/2006/03/1933.html Прадмова да акадэмічнага праекту рэформы беларускага правапісу 1933 году]</ref>.}} |
||
{{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] [[Вінцук Вячорка]] |
{{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] [[Вінцук Вячорка]] зьвяртае ўвагу на парушэньне еднасьці беларускай мовы празь бессыстэмнасьць і непасьлядоўнасьць, што стала вынікам мэханічнага пераносу расейскай моўнай практыкі: хлёрка, але «хлор»; пляц, але «плацдарм»; шлягер, але «шлагбаўм»; лямпа, але «лампада» і іншае. Тым часам у [[Лацінка|беларускай лацінцы]] чужаземныя словы з [л'] пішуцца пазнавальна: plan, dyplom. Зьмена характару мяккага [л'] на цьвёрды [л] у пазычаньнях парушае ўзаемную канвэртацыю двух альфабэтаў<ref name="Viacorka-2019">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/plan-i-lozung-l/29743915.html Чаму Тарашкевіч пісаў «пляны» і «лёзунгі»? Пра важную рысу клясычнага правапісу], [[Радыё Свабода]], 31 студзеня 2019 г.</ref>.}} |
||
|-style="background:#EEEEEE;" align="center" |
|-style="background:#EEEEEE;" align="center" |
||
Радок 218: | Радок 228: | ||
{{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] супрацоўнікі Інстытуту мовазнаўства ў 1933 годзе азначалі гэта як уласьцівасьць расейскага вымаўленьня<ref name="proekt" />.}} |
{{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] супрацоўнікі Інстытуту мовазнаўства ў 1933 годзе азначалі гэта як уласьцівасьць расейскага вымаўленьня<ref name="proekt" />.}} |
||
{{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] [[Алесь Жлутка]] |
{{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] [[Алесь Жлутка]] зьвяртае ўвагу на існаваньне праблемы пры перадачы ўласных імёнаў, калі ўзьнікае разнабой праз ужываньне аканьня/яканьня: Вергілій і Вяргілій, Непт і Пелід, але Няптун і іншыя<ref name="Viacorka-2015"/>.}} |
||
|-style="background:#FAFAFA;" align="left" |
|-style="background:#FAFAFA;" align="left" |
||
Радок 256: | Радок 266: | ||
| colspan="2" | |
| colspan="2" | |
||
{{Нататка|[[Файл:Symbol neutral vote.svg|15пкс]] з аднаго боку, гук [ф] у беларускай мове зьявіўся хоць і з запазычанымі словамі, але даўно, і ўжо мае значнае пашырэньне ў дыялектах; зь іншага боку, нельга ўпэўнена казаць пра тое або іншае вымаўленьне ў старажытных мёртвых мовах, а |
{{Нататка|[[Файл:Symbol neutral vote.svg|15пкс]] з аднаго боку, гук [ф] у беларускай мове зьявіўся хоць і з запазычанымі словамі, але даўно, і ўжо мае значнае пашырэньне ў дыялектах; зь іншага боку, нельга ўпэўнена казаць пра тое або іншае вымаўленьне ў старажытных мёртвых мовах, а існасьць праблемы наогул крыецца не ў канкрэтным чытаньні, а ў выбары агульнай традыцыі пісьменства, якое на Беларусі складалася як пад уплывам бізантыйска-грэцкай (пашыранай ва ўсіх усходніх славянаў), так і лацінскай (праз пасярэдніцтва польскай мовы) моўных традыцыяў<ref>Арашонкава Г., Булыка А., Люшцік У., Падлужны А. Мовазнаўчая праблематыка ў тэрміналогіі // Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі / Навук. рэд. А. Падлужны. — {{Менск (Мн.)}}: Беларуская навука, 1999. С. 132—134.</ref>.}} |
||
{{Нататка|[[Файл:Symbol neutral vote.svg|15пкс]] у выдавецкай дзейнасьці заснавальніка ўсходнеэўрапейскага першадрукарства [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]] «ройхлінаўскае чытаньне» і «эразмаўскае чытаньне» чаргуюцца<ref>{{Кніга|аўтар = [[Аркадзь Жураўскі|Жураўскі А.]]|частка = Графіка-арфаграфічныя асаблівасці тэкстаў «Бібліі» Ф. Скарыны|загаловак = Біблія. Факсімільнае ўзнаўленне Бібліі, выдадзенай Францыскам Скарынам у 1517-1519 гадах: у 3 тамах|месца = Мінск|выдавецтва = Беларуская Энцыклапедыя|год = 1990|том = |старонкі =15}}</ref> пры дамінаваньні «ройхлінаўскага». <br />Напрыклад: ''Ѳедосий, Ѳемианъ, МатѲеи, ЕсѲеръ, ІѲдиѲъ, РуѲь'' належыць чытаць з гукам [ф], але трапляюцца і напісаньні ''аритметика, темианъ, Їюдитъ'', якія належыць чытаць з гукам [т].}} |
{{Нататка|[[Файл:Symbol neutral vote.svg|15пкс]] у выдавецкай дзейнасьці заснавальніка ўсходнеэўрапейскага першадрукарства [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]] «ройхлінаўскае чытаньне» і «эразмаўскае чытаньне» чаргуюцца<ref>{{Кніга|аўтар = [[Аркадзь Жураўскі|Жураўскі А.]]|частка = Графіка-арфаграфічныя асаблівасці тэкстаў «Бібліі» Ф. Скарыны|загаловак = Біблія. Факсімільнае ўзнаўленне Бібліі, выдадзенай Францыскам Скарынам у 1517-1519 гадах: у 3 тамах|месца = Мінск|выдавецтва = Беларуская Энцыклапедыя|год = 1990|том = |старонкі =15}}</ref> пры дамінаваньні «ройхлінаўскага». <br />Напрыклад: ''Ѳедосий, Ѳемианъ, МатѲеи, ЕсѲеръ, ІѲдиѲъ, РуѲь'' належыць чытаць з гукам [ф], але трапляюцца і напісаньні ''аритметика, темианъ, Їюдитъ'', якія належыць чытаць з гукам [т].}} |
||
Радок 279: | Радок 289: | ||
|- bgcolor=#D0E1E0 align="center" |
|- bgcolor=#D0E1E0 align="center" |
||
| style="width: 360px" | '''Клясычная''' || style="width: 360px" | ''' |
| style="width: 360px" | '''Клясычная беларуская''' || style="width: 360px" | '''Наркамаўка''' |
||
|-style="background:#E4E4E4;" align="center" |
|-style="background:#E4E4E4;" align="center" |
||
Радок 413: | Радок 423: | ||
|- bgcolor=#D0E1E0 align="center" |
|- bgcolor=#D0E1E0 align="center" |
||
| style="width: 360px" | '''Клясычная''' || style="width: 360px" | ''' |
| style="width: 360px" | '''Клясычная беларуская''' || style="width: 360px" | '''Наркамаўка''' |
||
|-style="background:#E4E4E4;" align="center" |
|-style="background:#E4E4E4;" align="center" |
||
Радок 452: | Радок 462: | ||
|- bgcolor=#D0E1E0 align="center" |
|- bgcolor=#D0E1E0 align="center" |
||
| style="width: 360px" | '''Клясычная''' || style="width: 360px" | ''' |
| style="width: 360px" | '''Клясычная беларуская''' || style="width: 360px" | '''Наркамаўка''' |
||
|-style="background:#E4E4E4;" align="center" |
|-style="background:#E4E4E4;" align="center" |
||
Радок 478: | Радок 488: | ||
''Прыклады: скасаваць → адмяніць, скласьці → саставіць, рабунак → грабеж, вайсковы → воінскі'' |
''Прыклады: скасаваць → адмяніць, скласьці → саставіць, рабунак → грабеж, вайсковы → воінскі'' |
||
{{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] з выдадзеных па рэформе 1933 году слоўнікаў зьнік значны пласт беларускай лексыкі; у варыятыўных выпадках пакідалі словы, |
{{Нататка|[[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] з выдадзеных па рэформе 1933 году слоўнікаў зьнік значны пласт беларускай лексыкі; у варыятыўных выпадках пакідалі словы, наяўныя ў расейскай мове<ref name="klimaw-2004" /><ref name="Шыманскі"/>.}} |
||
|} |
|} |
||
Радок 520: | Радок 530: | ||
== Вонкавыя спасылкі == |
== Вонкавыя спасылкі == |
||
{{Interwiki|be|беларускай (наркамаўка)|}} |
|||
* [https://baltoslav.eu/tar/index.php?mova=by#tut Анлайн-канвэртар (з наркамаўкі ў тарашкевіцу) тэкстаў і вэб-старонак БалтаСлаў] |
* [https://baltoslav.eu/tar/index.php?mova=by#tut Анлайн-канвэртар (з наркамаўкі ў тарашкевіцу) тэкстаў і вэб-старонак БалтаСлаў] |
||
* [http://www.svaboda.org/content/article/801947.html Наркамаўка і тарашкевіца: два правапісы, як два сьцягі], [[Радыё Свабода]], 31 кастрычніка 2005 г. |
* [http://www.svaboda.org/content/article/801947.html Наркамаўка і тарашкевіца: два правапісы, як два сьцягі], [[Радыё Свабода]], 31 кастрычніка 2005 г. |
||
* [[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/rasstralanyja-movaznaucy/28824837.html Правапіс таксама расстралялі], [[Радыё Свабода]], 30 кастрычніка 2017 г. |
* [[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/rasstralanyja-movaznaucy/28824837.html Правапіс таксама расстралялі], [[Радыё Свабода]], 30 кастрычніка 2017 г. |
||
* [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]] [https://www.svaboda.org/a/31814026.html «Застаюся камуністам»... Чаму незалежныя СМІ захоўваюць вернасьць «наркамаўцы»], [[Радыё Свабода]], 21 красавіка 2022 г. |
|||
{{Беларуская мова}} |
{{Беларуская мова}} |
Цяперашняя вэрсія на 15:00, 1 кастрычніка 2024
Наркамаўка (таксама нарко́маўка, «афіцы́йны пра́вапіс»[a][1]) — русіфікаваны правапіс беларускай мовы (у шырэйшым сэнсе — моўны стандарт[2] або моўная норма), дазволены да ўжытку расейскай акупацыйнай адміністрацыяй у Беларусі. Бярэ адлік ад палітычнай рэформы беларускага правапісу 1933 году і замацоўваецца ў наступных афіцыйных зводах правілаў (1934 і 1957 гады ў СССР; і ў «правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» 2008 году часоў рэжыму Лукашэнкі)[b].
Наркамаўку крытыкуюць за яе прыняцьце ў 1933 годзе Саўнаркамам БССР паводле праекту Палітычнай камісіі ЦК КП(б)Б ва ўмовах жорсткага тэрору савецкіх уладаў без грамадзкага і навуковага абмеркаваньня[3][2], што выявілася штучным, ненатуральным і прымусовым набліжэньнем беларускай мовы да расейскай[4][5][6][7]. Стварэньне наркамаўкі разглядаецца як адзін з захадаў палітыкі русіфікацыі Беларусі, якая праводзілася ў двух асноўных кірунках: па-першае, бесьперапыннай русіфікацыі дазволенай да ўжытку беларускай мовы і, па-другое, сыстэматычнага выцісканьня з ўжытку гэтай русіфікаванай мовы і замены яе расейскай мовай[8].
У 2008 годзе IANA вылучыла для наркамаўкі асобны моўны падтэг «1959acad[c]» (поўнае пазначэньне: be-1959acad)[10] з мэтай адрозьненьня яе ад іншых правапісаў беларускай мовы, якія ўсе ахопліваюцца моўным тэгам «be», у прыватнасьці — ад традыцыйнага клясычнага правапісу (тарашкевіцы), які мае ўласны падтэг «tarask».
Назва
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Назва наркамаўка паходзіць ад слова «наркамат» — народны камісарыят (назва міністэрства ў СССР) і падкрэсьлівае факт яе распрацоўкі адмысловай Палітычнай камісіяй ЦК КП(б)Б і прыняцьця Саўнаркамам БССР — савецкімі палітыкамі і чыноўнікамі — у той час, калі савецкія ўлады арыштавалі шэраг знакавых беларускіх лінгвістаў і лексыкографаў і, паводле Сяргея Запрудзкага, «адбыўся сапраўдны крах беларускай лінгвістыкі»[11]. Уласна тэрмін наркомаўка ў навуковы ўжытак увёў Зьміцер Саўка[12]. Тым часам існавалі і іншыя прапановы для пазначэньня гэтага правапісу — парэформенны або рэфармаваны[2][13], а таксама чарнушэвіца[d][12].
Назву «афіцыйны правапіс» тлумачаць яго фармальным афіцыйным дзяржаўным статусам і рэгуляваньнем установамі, падкантрольнымі рэжыму Лукашэнкі (г. зв. «афіцыйным уладам»). У 2007 годзе Сяргей Дубавец выказваў думку, што ўжываньне назвы лукашэнкаўка[14] можа прывесьці да таго, што маладыя беларусы пры браку магчымасьці здаваць цэнтралізаванае тэставаньне па-беларуску клясычным правапісам могуць абраць расейскую мову[15].
Гісторыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Стварэньне наркамаўкі ў выніку палітычнай рэформы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Нягледзячы на заўважны русіфікацыйны ўхіл акадэмічнага праекту 1933 году, ён не задаволіў кіраўніцтва СССР праз занадтую памяркоўнасьць у справе набліжэньня беларускай мовы да расейскай[16]. Да таго ж, новы этап змаганьня зь беларускім нацыяналізмам задаў артыкул «Под фальшиво-национальным флагом», надрукаваны 3 лютага 1933 году ў маскоўскай газэце «Правда». Спэцыяльны карэспандэнт выданьня А. Давідзюк паведаміў зь Менску[17]:
Размова ідзе аб актывізацыі буржуазных нацыяналістаў у Беларусі, аб палітычнай існасьці іх выступаў, якія адлюстроўваюць супраціў мерапрыемствам пралетарскай дзяржавы з боку кулацтва, якое гіне.
Арыгінальны тэкст (рас.)
|
||
Адразу па гэтай публікацыі Акадэмічны праект пасьпешліва разгледзелі і абмеркавалі ў Наркамаце асьветы пад кіраўніцтвам новапрызначанага (замест рэпрэсаванага) народнага камісара, Аляксандра Чарнушэвіча, Пэдагагічным інстытуце, розных савецкіх і партыйных арганізацыях. У выніку чаго да дакумэнту дадалі выразна русіфікацыйныя прапановы, што мела сьведчыць пра ляяльнасьць, «правільную ідэалягічную арыентацыю» і стваральнікаў, і абмеркавальнікаў Праекту. Але нягледзячы на гэта, дакумэнт цалкам перапрацавалі[18].
5 траўня ЦК КП(б)Б стварыла адмысловую «Палітычную камісію для перагляду руска-беларускага слоўніка і новых правілаў правапісу беларускай мовы»[19]. Паказальна, што ў склад камісіі не ўвайшоў ніводны лінгвіст, а ейнымі сябрамі сталі пераважна палітыкі[20].
Ужо да 21 ліпеня выйшла пастанова Бюро ЦК КП(б)Б, якая сьведчыла пра сканчэньне працы над праектам рэформы: «Згадзіцца з прапановай т. Чарнушэвіча аб перасылцы проэктаў новага беларускага правапісу на разгляд культпропа ЦК УсеКП(б)»[21]. 26 жніўня дакумэнт сваёй пастановай зацьвердзіў Саўнаркам БССР, а 27 жніўня — беларускі ЦК. Такім чынам, прыняцьце праекту адбылося ў загадным парадку без папярэдняй публікацыі і грамадзкага абмеркаваньня[22].
Пастанова мела назву — «Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу», аднак у сапраўднасьці артаграфічныя зьмены не прынесьлі спрашчэньня. Некаторыя з уведзеных рэформаю правілаў прапаноўвалася зьмяніць ужо ў наступных правапісных праектах (1939 і 1951 гады), і гэта зрабілі практычна адразу ж у выніку зьмены палітычнага рэжыму — па «разьвянчаньні культу асобы» (1956 год)[23].
Дакумэнт пераняў усе прапановы Акадэмічнага праекту 1933 году, якія прадугледжвалі збліжэньне з расейскаю моваю. Прытым тэхнічная падрыхтоўка адпаведнай часткі дакумэнту значна лепшая за наваствораныя разьдзелы, у якіх сустракаюцца шматлікія супярэчнасьці, фактычныя й мэтадалягічныя памылкі ды недагляды[24].
Зьмены ў беларускім правапісе (па пераглядзе праекту 1933 году адмысловай Палітычнай камісіяй) |
Акадэмічны праект 1930 году | Акадэмічны праект 1933 году (да перагляду Палітычнай камісіяй) |
Зьмены ў перадачы пазычаньняў | ||
1. Перадача складоў [л’а], [л’о], [л’у]) празь цьвёрдае «л». (напрыклад: маналог замест маналёг) | Захоўваліся існыя правілы. | Аўтары праекту характаразуюць гэтыя прапановы, як «вялікадзяржаўніцкія», «уласьцівыя расейскаму вымаўленьню»[25]. |
2. Зьмякчэньне зычных [з], [с], [б], [п], [в], [ф], [м], [н] перад галосным [е] (напрыклад: кааперацыя, фанетыка замест каапэрацыя, фанэтыка) | ||
3. Замена спалучэньняў -тар, -дар на -тр, -др на канцы словаў (напрыклад: літр, цэнтр замест літар, цэнтар) | Захоўваліся існыя правілы. | |
4. Перадача літары «θ» у грэцызмах праз «ф» або «т» у залежнасьці ад правілаў расейскай мовы (міф, кафедра замест міт, катэдра) | Гэты захад мусіў адпавядаць агучанаму партыйным кіраўніцтвам патрабаваньню «па замацаваньні расейскай мовы як пасярэдніка для пазычаньняў з трэціх моваў»[26] | |
Зьмены ў артаграфіі ўласнабеларускіх словаў | ||
1. Скасаваньне пазначэньня асыміляцыйнага зьмякчэньня зычных [з], [с], [ц] (напрыклад: (свет, след замест сьвет, сьлед) | Гэтая прапанова зьявілася толькі ў карэктуры (г. зн. па згортваньні палітыкі беларусізацыі — і гвалтоўнага адхіленьня ад кіраваньня праектам акадэміка Сьцяпана Некрашэвіча, які выступаў катэгарычна супраць яе прыняцьця. Таксама супраць гэтай прапановы быў Янка Купала[27] | Аўтары абгрунтоўваюць прыняцьцё гэтай прапановы «палягчэньнем і эканоміяй для паліграфічнай справы»[25]. |
2. Скасаваньне напісаньня мяккага знаку паміж падоўжанымі зычнымі [з], [с], [ц], [н], [л] (напрыклад: насенне, галлё, ззяе, рыззё, калоссе, суддзя, жыццё замест насеньне, гальлё, зьзяе, рызьзё, калосьсе, судзьдзя, жыцьцё) | Камісія прыняла гэтую прапанову як кампрамісны варыянт — пры ўмове захаваньня пазначэньня мяккасьці ўва ўсіх астатніх выпадках[27]. | Прапаноўвалася сьцягненьне падвоеных зычных на манер заходнебеларускіх гаворак (напрыклад: насене, галё, зяе, рызё, калосе, судзя, жыцё) |
3. Увядзеньне нязьменнага напісаньня часьціцы і прыназоўніка «не» (напрыклад: без нас, не руш замест бяз нас, ня руш) | Захоўваліся існыя правілы[28][29] | Захоўваліся існыя правілы. |
Такім чынам, у выніку рэформы паводле палітычнага праекту 1933 году ў беларускую мову ўводзілася больш за 30 фанэтычных і марфалягічных асаблівасьцяў, уласьцівых расейскай мове[30].
Галоўным наступствам рэформы стала зьяўленьне двух правапісаў (нормаў) беларускай мовы, адзін зь якіх — наркамаўка — пачаў афіцыйна выкарыстоўвацца ў Савецкім Саюзе, а другі — традыцыйны клясычны правапіс — працягваў ужывацца беларусамі па-за межамі СССР. Стварэньне наркамаўкі разглядаецца як адзін з захадаў палітыкі русіфікацыі Беларусі, якая праводзілася ў двух асноўных кірунках: па-першае, бесьперапыннай русіфікацыі дазволенай да ўжытку беларускай мовы і, па-другое, сыстэматычнага выцісканьня з ўжытку гэтай русіфікаванай мовы і замены яе расейскай мовай[8].
Прычыны непрыняцьця наркамаўкі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Беларусы за межамі СССР, у першую чаргу ў Заходняй Беларусі, а таксама беларускія цэнтры ў Латвіі, Празе і Бэрліне не прынялі ўведзеных у беларускую мову зьменаў[16]. У прыватнасьці, Беларускае навуковае таварыства ў Вільні на сваім надзвычайным паседжаньні 31 кастрычніка 1933 году прыняло рэзалюцыю супраць рэформы, дзе зазначыла ейную русіфікацыйную скіраванасьць і кволы навуковы фундамэнт.
Сярод прычынаў непрыняцьця палітычнай рэформы 1933 году былі наступныя:
- Перад рэформай адбыліся ўзмоцненыя сталінскія чысткі і рэпрэсіі ў асяродку беларускай інтэлігенцыі[16][31].
- Праект рэформы распрацавала адмысловая «Палітычная камісія для перагляду расейска-беларускага слоўніка і новых правілаў правапісу беларускай мовы», у склад якой не ўвайшоў ні адзін лінгвіст[21]. Як зазначаюць сучасныя беларускія філёлягі, складальнікі збору правілаў кіраваліся ў першую чаргу палітычнымі, а не філялягічнымі матывамі[4].
- Зацьверджаньне праекту правёў Савет народных камісараў БССР без грамадзкага абмеркаваньня[3][16].
- Рэформа праводзілася ва ўмовах жорсткага тэрору. Так, філёляг Сяргей Запрудзкі зазначае:
Пастанова СНК сімвалізавала для сучаснікаў неадхільную волю наблізіць беларускую мову да расійскай „любой цаной“[32]. | ||
- Беларускія філёлягі і гісторыкі зьвяртаюць увагу на тое, што рэформа штучна[4][33][34][35] наблізіла беларускую мову да расейскай. Зьміцер Саўка адзначае, што палітычная камісія, якая праводзіла рэформу, узяла з акадэмічнага праекту рэформы беларускага правапісу 1933 году, які быў перад ёй, усе пункты, што прадугледжвалі менавіта збліжэньне з расейскай мовай, а астатнія альбо кардынальна перапрацавала ў бок набліжэньня да нормаў расейскай мовы, альбо ўвогуле не ўзяла да разгляду[24]. Кандыдат філялягічных навук Ігар Клімаў піша:
Бальшавіцкая дзяржава, якая ўпершыню ў гісторыі ажыцьцяўляла экспэрымэнт па стварэньні новага грамадзтва і новага чалавека, разглядала і мову як аб’ект адмысловых маніпуляцыяў, накіраваных на дасягненьне пэўных, зусім не лінгвістычных мэтаў. Важным кірункам такіх маніпуляцыяў з 1930 году было замацаваньне расейскага ўплыву ў нормах літаратурных моваў іншых народаў СССР. Гэта падвышала культурную гамагеннасьць сярод народаў савецкай імпэрыі, прыглушала іх памкненьні да сэпаратызму, спрыяла іх культурнай і моўнай асыміляцыі. Ахвярай такой палітыкі з 1930-х гадоў зрабілася і беларуская мова. Яе далейшае разьвіцьцё адбывалася не ў выніку ўнутранай патрэбы ці рэальнага ўжытку, а прадвызначалася палітычнай каньюнктурай савецкай дзяржавы[16]. | ||
Парэформавая савецкая кадыфікацыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Апошні пункт (№ 27) Пастановы Саўнаркаму «Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу» (1933 год) вызначыў працяг мэтанакіраванай працы з русіфікацыі беларускай мовы:
Даручыць Народнаму Камісарыяту Асьветы і Прэзыдыуму Беларускай Акадэміі Навук арганізаваць сыстэматычную навуковую працу па далейшым разьвіцьці і ўпарадкаваньні беларускага правапісу, усяе граматыкі і тэрміналёгіі, а таксама арганізаваць новае выданьне беларуска-рускіх слоўнікаў, вытраўляючы з беларускай мовы ўсялякія буржуазна-нацыяналістычныя плыні і скажэньні. | ||
—Пастанова Савету Народных Камісараў БССР «Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу», г. Менск, 26 жніўня 1933 г. |
Увогуле, рукапісы раней падрыхтаваных акадэмічных слоўнікаў савецкія ўлады загадалі зьнішчыць, сярод іх — шматтомны «Слоўнік жывой беларускай мовы», двухтомныя расейска-беларускі і беларуска-расейскі слоўнікі, польска-беларускі і беларуска-польскі, эспэранцка-беларускі і беларуска-эспэранцкі, латыска-беларускі, гістарычны і артаграфічны[36]. Тым часам укладзеныя наркамаўкай слоўнікі істотна перайначыла русіфікацыя. Партыйныя загады патрабавалі ўкладаць іх паводле «пралетарска-інтэрнацыянальнага» прынцыпу, прытым спрадвечная і самабытная беларуская лексыка абвяшчалася «нацдэмаўскай» і «кулацкай». Найбольш яскравай праявай такой моўнай палітыкі стаўся «Руска-беларускі слоўнік» пад рэдакцыяй Александровіча[e] (1937 год), у якім на карысьць наяўных у расейскай мове адпаведнікаў быў адкінуты вялікі пласт беларускай лексыкі (напрыклад, калі дарэформавы «Расейска-беларускі слоўнік» Сьцяпана Некрашэвіча і Міколы Байкова для перакладу расейскага слова «государство» прапаноўваў сынонімы «дзяржава», «гаспадарства», «панства», то парэформавы слоўнік Александровіча — толькі «дзяржава», тым жа словам перакладалася і расейскае «держава», эквівалентам расейскага «город» у першым слоўніку былі «места», «горад», а ў другім — толькі «горад»)[38]. У гэтым жа слоўніку ёсьць такія неўласьцівыя для беларускай мовы дзеепрыметнікавыя формы, як «забыўчывы», «неўстрашымы», «брадзячы». На загад бальшавікоў таксама русіфікавалі расейска-беларускі слоўнік 1953 году. Да беларускіх словаў дапісвалі расейскія сынонімы, часта ставячы іх на першае месца[39]: рас. батрак — бел. батрак, парабак; большак — гасцінец, бальшак; поезд — поезд, цягнік; минута — мінута, хвіліна. Яшчэ далей пайшоў слоўнік 1982 году, які рэкамэндаваў ужываць поруч з словамі «вавёрка», «бусак» таксама «белка», «багор» і г. д.[36]
У 1939 годзе бальшавікі падрыхтавалі чарговую рэформу з напісаньнямі кшталту «весна», «братскі», «бібліатека». Яшчэ ў адным праекце (1951 год) прапаноўвалася пісаць «снегі», «цеатр», «басціон»[36]. Толькі відавочная абсурднасьць гэтых прапановаў, а таксама пэўныя вонкавыя чыньнікі (Другая Сусьветная вайна, сьмерць Сталіна) уратавалі беларускую мову ад іх прыняцьця.
Па разьвянчаньні культу асобы Сталіна ў 1957 годзе ў афіцыйны правапіс увялі зьмены (рэдакцыя 1957—1959 гадоў), якія ў пэўнай ступені ішлі насуперак русіфікацыйнаму вэктару. Разам з тым, калі ў канцы 1950-х гадоў з Масквы прыйшоў новы загад правесьці русіфікацыю граматыкі беларускае мовы, то гэта ажыцьцявілі ў двухтомнай акадэмічнай «Граматыцы», выдадзенай у 1962 годзе[36].
Па аднаўленьні незалежнасьці Беларусі значная колькасьць расейскіх моўных элемэнтаў ў афіцыйным наркамаўскім стандарце паслужыла для шавіністаў падставаю зьневажаць беларускую мову, называць яе «испорченным русским языком», «грубым диалектом русского языка», заяўляць пра яе неразьвітасьць[36].
Правілы беларускай артаграфіі і пунктуацыі 2008 году
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Разьвязаньне правапіснага пытаньня ў Беларусі ўзяла за мэту Камісія па ўдасканаленьні правапісу (старшыня Генадзь Цыхун) Таварыства беларускай мовы, у якую сярод іншых увайшлі Вінцук Вячорка і Зьміцер Санько. Камісія актыўна працавала ў 1991—1992 гадох, а ў 1993 годзе апублікавала свае прапановы. Сьведчаньнем афіцыйнага прызнаньня пільнай патрэбы ўдакладненьняў у правапісе стала ўнясеньне адпаведнага пункту ў «Дзяржаўную праграму развіцця беларускай мовы і іншых нацыянальных моў у Беларускай ССР» і наступныя лягічныя крокі: правядзеньне ў Акадэміі навук 19—20 лістапада 1992 году Рэспубліканскай навуковай канфэрэнцыі «Праблемы беларускага правапісу», прыняцьцё ў 1993 годзе Саветам Міністраў пастановы № 556 «Аб удакладненні правапісу беларускай літаратурнай мовы» і, дзеля рэалізацыі пастановы, стварэньне Дзяржаўнае камісіі па ўдакладненьні правапісу (старшыня Ніл Гілевіч), у якую ўвайшлі пераважна прадстаўнікі афіцыйных структураў. Камісія вынесла на грамадзкае абмеркаваньне шэраг прапановаў, але кардынальная трансфармацыя агульнае сытуацыі ў краіне (сярод іншага — вяртаньне ўладаў да палітыкі русіфікацыі) зрабіла далейшую дзейнасьць камісіі немэтазгоднаю, таму яна спыніла сваё існаваньне праз год па стварэньні, даручыўшы Акадэміі навук і Міністэрству адукацыі «да канца 1995 года падрыхтаваць да выдання новую рэдакцыю „Правілаў беларускай арфаграфіі і пунктуацыі“ (з дадаткам правілаў беларускай артаэпіі)». У выніковых рэкамэндацыях, апублікаваных 13 верасьня 1994 году, адзначалася, што хоць вяртаньне пэўных дарэформавых нормаў і магло б быць пажаданым, але час для такіх зьменаў пакуль неадпаведны[40].
З другой паловы 1990-х гадоў група навукоўцаў Інстытуту мовазнаўства НАН Беларусі і выкладнікаў шэрагу менскіх унівэрсытэтаў на чале з акадэмікам Аляксандрам Падлужным (які ў 1998 годзе ў адной з сваіх публікацыяў[41] заклікаў рэжым Лукашэнкі да рэпрэсіяў у дачыненьні да карыстальнікаў клясычнага правапісу[42]) падрыхтавала тры варыянты праекту зьменаў у правапісе, у якіх прапаноўвалася вярнуць ў афіцыйны беларускі правапіс некаторыя нормы клясычнага. Невялікая частка гэтых прапановаў трапіла ў распрацаваны ў 2006 годзе міністэрскі праект новых правілаў беларускай мовы[43] (што можна разглядаць як працяг павольнай эвалюцыі афіцыйнага правапісу ў бок клясычнага, якая адзначаецца з 1957 году[1]), зацьверджаны ўпершыню ў сусьветнай гісторыі мовазнаўства ў форме закону «Аб Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» Палатай прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу і асабіста Аляксандрам Лукашэнкам[44].
У кастрычніку 2007 году, напярэдадні прыняцьця закону «Аб правілах беларускай артаграфіі і пунктуацыі» міністар адукацыі рэжыму Лукашэнкі Аляксандар Радзькоў заявіў, што мэта дакумэнту — забарона «супрацьзаконнага ўжываньня ў пэрыёдыцы» клясычнага правапісу[45]. Тым часам выдадзены Інстытутам мовазнаўства ў 2009 годзе новы артаграфічны слоўнік адзначыўся шматлікімі супярэчнасьцямі зь зьместам афіцыйна прынятых у 2008 годзе правілаў беларускай артаграфіі[46].
Ацэнкі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У 2007 годзе Сяргей Дубавец на старонках Нашай Нівы адзначыў, што канфлікт двух правапісаў — афіцыйнага (наркамаўкі) і клясычнага (тарашкевіцы) — на яго думку, акрэсьліўся галоўным парадкам як маральна-этычны (у 2005 годзе Сяргей Запрудзкі заявіў, што лічыць правапіс справай грамадзкай згоды, а не навуковай дыскусіі[47]). Гэты канфлікт выявіўся ў фактычным прызнаньні або непрызнаньні права ўладаў СССР — ініцыятараў і праваднікоў палітыкі гвалтоўнай русіфікацыі Беларусі — зьмяняць беларускую мову паводле сваіх густаў і мэтаў. Сяргей Дубавец таксама выказаў меркаваньне, што прыняты ў 2008 годзе рэжымам Лукашэнкі правапіс беларускай мовы ня мае таго адмоўнага напаўненьня, якое мела рэформа 1933 году. Сваю думку ён паспрабаваў падмацаваць сьцьверджаньнем (вынесеным у назоў артыкула ў выглядзе параўнаньня з сытуацыяй вакол грамадзянаў Нацысцкай Нямеччыны і іх дзяцей), што рэжым Лукашэнкі як нашчадак не нясе адказнасьці за сваіх гістарычных папярэднікаў — савецкія злачынствы ў Беларусі. З гэтай прычыны Дубавец выступіў за адыход ад прынцыпаў прыхільнасьці клясычнаму правапісу на карысьць супрацы з рэжымам у мовазнаўчых пытаньняў (выказвалася прапанова ў тым ліку «адчуць сябе часткай» аўтарытарнай Беларусі), што на яго думку, дыктуецца патрэбамі выжываньня беларускай мовы[15]. Адной з рэакцыяў на заяву Дубаўца (і далейшы пераход «Нашай Нівы» на афіцыйны правапіс) стала ацэнка гэтага кроку як памылкі і здрады маральным прынцыпам[48]. Тым часам па непрацяглым і даволі супярэчлівым пэрыядзе, які часам называюць «мяккай беларусізацыяй», у час здушэньньня масавых пратэстаў супраць фальсыфікацыі прэзыдэнцкіх выбараў 2020 году рэжым Лукашэнкі выявіўся забойствамі і масавымі катаваньнямі беларусаў, цынічнай зьнявагай беларускіх нацыянальных сымбаляў, маштабнымі рэпрэсіямі ў дачыненьні да прыхільнікаў беларускай мовы, гісторыі і культуры — пры фінансавай, вайсковай і інфармацыйнай падтрымцы ўладаў Расеі.
У сьнежні 2008 годзе Зянон Пазьняк азначыў мадыфікаваную рэжымам Лукашэнкі наркамаўку як «рэжымны правапіс», а таксама раскрытыкаваў пераход на яго Нашай Нівы. Падобныя дзеяньні ён ахарактарызаваў як яскравую праяву канфармізму — «халуйства», «поўзаньня перад Масквой»[49].
Па расейскім уварваньні ва Ўкраіну 2 красавіка 2022 году Сяргей Дубавец фактычна вызнаў уласную памылку: «…гэта спаўзаньне з носа ружовых акуляраў ва ўсіх, хто здольны мысьліць самастойна і крытычна. Хто яшчэ ўчора мог дапусьціць сваё зрастаньне з акупацыяй і падманваўся магчымасьцю мяняць яе ў лепшы бок. Цяпер раптам стала відавочна, што гэта немагчыма. Наадварот, гэта слабіна, якая дазваляе акупацыі прасоўвацца ўсё глыбей у тваю краіну»[50]. А 21 красавіка ён азначыў пераход пэўных беларускіх мас-мэдыя ў другой палове 2000-х гадоў на наркамаўку як вымушаную здраду і спробу прыстасавацца да рэжыму Лукашэнкі, што ва ўмовах расейскага тэрору і адкрытай акупацыі Беларусі ў 2020—2022 гадох цалкам страціла ўсякае абгрунтаваньне, лёгіку і пэрспэктыву, тым часам сама наркамаўка «засталася мёртванароджаным прадуктам на ўзбочыне гісторыі, які выканаў сваю русіфікатарскую функцыю»[51]. Таксама Сяргей Дубавец падкрэсьлівае, што ранейшы аргумэнт пра «школьны» правапіс не працуе, бо школа ўшчэнт русіфікаваная, а выкладаньне там беларушчыны ў большасьці выпадкаў прыводзіць да яе зьнялюбленьня. Ён параўноўвае прыхільнасьць да наркамаўкі пэўных сьвядомых беларусаў з тым, як бы па распадзе СССР хтосьці зь іх дэманстратыўна працягваў падтрымліваць камуністычную партыю, у якую раней уступіў дзеля нармальнай кар’еры, то бок «застаўся… верным сваёй колішняй вымушанай здрадзе, зь якой зросься ў адно цэлае»[51].
Адрозьненьні ад клясычнай моўнай нормы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Клясычная беларуская | Наркамаўка |
Альфабэт | |
Кірылічны ў варыянце 1918 году, нармалізацыя клясычнага правапісу 2005 году зьмяшчае факультатыўную літару ґ, якая абазначае выбухны гук [г]. Таксама выкарыстоўваецца лацінка ў варыянце 1918 году (з улікам мадыфікацыі 1926 году).
літара ґ упершыню фіксуецца ў Перасопніцкім эвангельлі, створаным на Валыні ў сярэдзіне XVI ст., а ўжо ў XVII ст. яна масава ўжывалася ў беларускіх рукапісах і друках (раней, яшчэ ў XIV ст. звонкі выбухны [г] у старабеларускай мове меў асобнае пазначэньне на пісьме — дзьвюма літарамі к і г). У кірылічнай вэрсіі «Беларускай граматыкі для школ» (1918 год) Браніслава Тарашкевіча лацінскай літары g адпавядала г'. Літару ґ папулярызаваў Ян Станкевіч, яе ўжывалі некаторыя выданьні, найперш віленскія. Урэшце, ґ як літара беларускага альфабэту падаецца ў ангельскамоўным падручніку «Беларуская мова» (Таронта, 1974 год) Валянтыны Пашкевіч — адзіным сыстэматычным і найбольш поўным курсе беларускай мовы за межамі Беларусі[52]. |
Кірылічны ў варыянце 1918 году. Таксама дзеля трансьлітарацыі геаграфічных назваў Беларусі літарамі лацінскага альфабэту існуе асобная інструкцыя, першы варыянт якой афіцыйна зацьвердзілі ў 2000 годзе.
хоць на пэўным этапе (2003 год) афіцыйная інструкцыя па трансьлітарацыі цалкам супадала з клясычнай нацыянальнай лацінкай, аднак пазьней у яе патаемна ўнесьлі зьмены — без тлумачэньняў прычынаў зьмянілі перадачу мяккага l[53]. Увогуле жа, паводле сусьветнай практыкі, пры наяўнасьці ў пэўнай мове традыцыйнага лацінскага альфабэту ўсе ўласныя назвы (ня толькі геаграфічныя), якія належаць гэтай мове, мусяць нязьменна перадавацца ў лацінапісьмовай прасторы іншых моваў. Асобныя сыстэмы трасьлітарацыі ствараюцца толькі для тых моваў, якія гістарычна ня маюць лацінскага альфабэту[54]. |
Пазначэньне асыміляцыйнай мяккасьці зычных | |
Вызначаецца з дапамогай мяккага знака. Напрыклад: сьнег, зьява, дзьве фіксуецца ў старабеларускай мове з XVI ст., сярод іншага ў перакладзе Эвангельля з царкоўнаславянскае мовы на беларускую, зробленым асьветнікам Васілём Цяпінскім каля 1580 году[55][56] |
Артаэпічная норма, дадаткова не вызначаецца. Напрыклад: снег, з’ява, дзве ужо ў 1960-я гады адзначалася, што спадзяваньні на асыміляцыйнае зьмякчэньне не апраўдаліся і адбылася зьмена беларускага вымаўленьня (найперш у вучнёўскай моладзі Беларусі) пад уплывам новага напісаньня[57]. У 1983 годзе Інстытут мовазнаўства фактычна пацьвердзіў гэтыя тэндэнцыі ў выданьні «Фанэтыка слова ў беларускай мове», дзе праводзіўся аналіз вымаўленьня носьбітаў беларускай літаратурнай мовы — пісьменьнікаў, фальклярыстаў, дыктараў радыё[55]. напісаньне прыставак праз апостраф (з’езд) зьявілася ў афіцыйным правапісе на ўзор адпаведнага расейскага напісаньня (с’езд), якое выкарыстоўвалася ў савецкім правапісе расейскай мовы з 1918 да канца 1930-х гадоў[58] |
Правапісны фанэтычны прынцып | |
Пашыраны, у тым ліку на зычныя і на сутыку марфэмаў. Напрыклад: стагодзьдзе, ня толькі, тэатар |
У асноўным абмяжоўваецца ненаціскнымі галоснымі. Напрыклад: стагоддзе, не толькі, тэатр |
Трансьлітарацыя пазычаных словаў | |
Склады [ла], [ло], [лу] | |
Трансьлітаруюцца зь мяккім [л'] у словах заходнеэўрапейскага паходжаньня, апроч большасьці англіцызмаў. Зь цьвёрдым [л] у большасьці англіцызмаў. У запазычаньнях зь іншых моваў трансьлітаруецца ў залежнасьці ад цьвёрдасьці або мяккасьці гука ў выточнай мове-крыніцы. Напрыклад: плян, лёгіка, Плятон, клон фанэтычная традыцыя асяродзьдзя, якая склалася вакол газэты «Наша Ніва»[59]. аўтары абодвух акадэмічных праектаў 1930 і 1933 гадоў прапаноўвалі захаваць гэтую норму[60] мяккая перадача сярэднеэўрапейскага [л] фіксуецца ў формах старабеларускай мовы XVII—XVIII стагодзьдзяў (люнатык, лабиринт [л'а], капаланъ [л'а], каппеллѧ [л'а]), а таксама ў беларускіх формах XIX стагодзьдзя (ляўр(ы), кляс(а))[61][1]. Мяккая перадача арабскага [л] фіксуецца ў старабеларускай мове XVII стагодзьдзя (корабеля < горад Kerbela)[61][1]. паводле меркаваньня А. Пацехінай, цяпер складана з упэўненасьцю сьцьвярджаць, ці было такое вымаўленьне пашыраным альбо мела «характар своеасаблівага інтэлігенцкага арго»[62]. |
Трансьлітаруюцца ў асноўным цьвёрдым [л]. Напрыклад: план, логіка, Платон, клон супрацоўнікі Інстытуту мовазнаўства Акадэміі навук Беларусі ў 1933 годзе азначалі гэта як уласьцівасьць расейскага вымаўленьня[63]. Вінцук Вячорка зьвяртае ўвагу на парушэньне еднасьці беларускай мовы празь бессыстэмнасьць і непасьлядоўнасьць, што стала вынікам мэханічнага пераносу расейскай моўнай практыкі: хлёрка, але «хлор»; пляц, але «плацдарм»; шлягер, але «шлагбаўм»; лямпа, але «лампада» і іншае. Тым часам у беларускай лацінцы чужаземныя словы з [л'] пішуцца пазнавальна: plan, dyplom. Зьмена характару мяккага [л'] на цьвёрды [л] у пазычаньнях парушае ўзаемную канвэртацыю двух альфабэтаў[64]. |
Зубныя зычныя [д], [т], [з], [с] перад пярэднімі галоснымі [е], [і] | |
У асноўным, захоўваецца цьвёрдасьць [д], [т]. Гукі [з], [с] застаюцца цьвёрдымі, калі знаходзяцца ў пачатку, а часам і ў сярэдзіне слова; у астатніх выпадках [з], [с] перадаюцца пераважна мякка. Напрыклад: дыван, тыгр, сыгнал, фізыка, казіно, апэльсін аўтары абодвух акадэмічных праектаў 1930 і 1933 гадоў прапаноўвалі захаваць гэтую норму[60]. захаваньне цьвёрдасьці зычных перад [е] фіксуецца ў старабеларускай мове XVI—XVII стагодзьдзяў (сэнат, сындикъ, сындыкъ, сынодъ, визытовати, дыспозыцы(я)), а таксама ў беларускіх формах словаў у XIX стагодзьдзі (сэнат, сындыкат(ъ), сынод, дыспазыцы(я))[61][1]. |
У асноўным, захоўваецца цьвёрдасьць [д], [т], а [з], [с] вымаўляецца мякка. Напрыклад: дыван, тыгр, сігнал, фізіка, казіно, апельсін як і ў выпадку [л']/[л], з прычыны мэханічнага пераносу расейскага вымаўленьня адзначаецца бессыстэмнасьць і непасьлядоўнасьць з [з]/[з'] і [с]/[с'] у запазычаных словах: экзэмпляр і экзэма, але «экзекуцыя»; сэптыма, але «секста»; сэнс, але «сенсуалізм» і «сенсацыя»; сэпсіс, але «антысептык» і іншае[65]. у 1957 годзе ў афіцыйную моўную норму ўвялі мяккае вымаўленьне [д], [т] перад суфіксамі -ін, -ёр, -ейскі: каранцін, акцёр, іўдзейскі, якія ў беларускай мове вымаўляюцца толькі цьвёрда[66] |
наогул сама зьява ацьвярдзеньня [д] і [т] перад пярэднімі галоснымі ў словах іншамоўнага паходжаньня разглядаецца як вынік польскага ўплыву на беларускую пісьмовую мову, часам вельмі даўняга (XIV стагодзьдзе)[67]. | |
[б], [в], [м], [н], [п], [ф] перад пярэднімі галоснымі [е] | |
У асноўным цьвёрдыя варыянты. Напрыклад: абанэнт, унівэрсытэт, мэтрапалітэн, дэбэт аўтары абодвух акадэмічных праектаў 1930 і 1933 гадоў прапаноўвалі захаваць гэтую норму[60]. захаваньне цьвёрдасьці зычных перад [е] фіксуецца ў старабеларускай мове XVI—XVII стагодзьдзяў (фэстъ, апэляцыя, вэтоваті, комэта, пэрсуна, Нэаполь), а таксама ў беларускіх формах словаў у XIX стагодзьдзі (маніфэст, пэнсія, камэдны)[61][65]. |
У асноўным мяккія варыянты. Напрыклад: абанент, універсітэт, метрапалітэн, дэбет супрацоўнікі Інстытуту мовазнаўства ў 1933 годзе азначалі гэта як уласьцівасьць расейскага вымаўленьня[63]. Алесь Жлутка зьвяртае ўвагу на існаваньне праблемы пры перадачы ўласных імёнаў, калі ўзьнікае разнабой праз ужываньне аканьня/яканьня: Вергілій і Вяргілій, Непт і Пелід, але Няптун і іншыя[65]. |
хоць вядома, што ў асноўным у дыялектах у запазычаных словах цьвёрдыя зубныя перад пярэднімі галоснымі зьмякчаюцца, дастатковай колькасьці дыялекталягічных зьвестак пра вымаўленьне ў такіх палажэньнях [с], [з], [н] няма, што ўскладняе выпрацоўку нарматыўных правілаў, якія не супярэчаць моўнай сыстэме[68]. | |
Спалучэньні [j]/[й] з галоснымі | |
Пасьлядоўна перадаюцца з устаўным [j]. Напрыклад: маёр, Нью-Ёрк, езуіт, маянэз, мая, трыё, радыюс, іён |
У асноўным перадаюцца з устаўным [j], у той жа час існуе мноства абмежаваньняў. Напрыклад: маёр, Нью-Йорк, езуіт, маянэз, майя Правілы беларускай артаграфіі і пунктуацыі 2008 году замацавалі больш пасьлядоўную перадачу ўстаўнога [j]. абмежаваньні зьявіліся праз навязваньне канвэнцыяў расейскай мовы[16]. |
Трансьлітарацыя літараў β («бэта») і θ («фіта») у грэцызмах | |
Пасьлядоўна перадаюцца паводле лацінскай традыцыі, «бэта» як [б], «фіта» як [т]. Напрыклад: абат, араб, сымбаль, Бізантыя; артаграфія, міт, матэматыка, рытм аўтары абодвух акадэмічных праектаў 1930 і 1933 гадоў прапаноўвалі захаваць гэтую норму[60]. перадача «бэты» як [б], а «фіты» як [т] фіксуецца ў старабеларускай мове XV—XVII стагодзьдзяў (дьѧбл-, д'ѧбл-, барбар(ъ); аритметыка, ωртокграθеѧ), а таксама ў беларускіх формах словаў у XIX стагодзьдзі (дьябал(ъ), сымболь)[61][1]. |
Часткова паводле бізантыйскай традыцыі — «бэта» як [в], «фіта» як [ф] (г. зв. «ройхлінаўскае чытаньне»), — часткова як у лацінскай традыцыі — «бэта» як [б], «фіта» як [т] (г. зв. «эразмаўскае чытаньне»). Напрыклад: абат, араб, сімвал, Візантыя; арфаграфія, міф, матэматыка, рытм |
з аднаго боку, гук [ф] у беларускай мове зьявіўся хоць і з запазычанымі словамі, але даўно, і ўжо мае значнае пашырэньне ў дыялектах; зь іншага боку, нельга ўпэўнена казаць пра тое або іншае вымаўленьне ў старажытных мёртвых мовах, а існасьць праблемы наогул крыецца не ў канкрэтным чытаньні, а ў выбары агульнай традыцыі пісьменства, якое на Беларусі складалася як пад уплывам бізантыйска-грэцкай (пашыранай ва ўсіх усходніх славянаў), так і лацінскай (праз пасярэдніцтва польскай мовы) моўных традыцыяў[69]. у выдавецкай дзейнасьці заснавальніка ўсходнеэўрапейскага першадрукарства Францішка Скарыны «ройхлінаўскае чытаньне» і «эразмаўскае чытаньне» чаргуюцца[70] пры дамінаваньні «ройхлінаўскага». | |
Трансьлітарацыя грэцкага спалучэньня ευ і лацінскага спалучэньня eu | |
Пасьлядоўна праз [эў]: Напрыклад: Эўрыпід, Эўропа, эўкарыёт, эўфанія, эўфарыя, ляўконія, леўкацыт |
Часткова праз [эў], часткова праз [ей]: Напрыклад: Еўрыпід і Эўрыпід, але толькі Еўропа; эўкарыёт, эўфанія, але эйфарыя; ляўконія, але лейкацыт цалкам паўтарае практыку расейскай мовы[1]. |
Клясычная беларуская | Наркамаўка |
Выкарыстаньне словаўтваральнага фарманта -ір-/-ыр- у дзеясловах з запазычанымі асновамі | |
Пераважная большасьць запазычаных дзеясловаў выкарыстоўваецца без фарманта -ір-/-ыр-, нехарактэрнага для беларускай мовы і які выкарыстоўваецца ў першую чаргу ў тых выпадках, калі трэба пазьбегнуць аманіміі[1]. Напрыклад: фармаваць, санкцыянаваць, замаскаваць; шпацыраваць (ад слова шпацыр), буксаваць — буксіраваць (ад буксір), камандаваць — выпраўляць або дэлегаваць, сумаваць — падсумоўваць старажытныя агульнаславянская мадэль, пашыраная яшчэ ў старабеларускай мове ў тым ліку пры ўтварэньні дзеясловаў ад запазычаных словаў[71]. |
Захоўваецца ў запазычаных праз расейскую мову словах. Напрыклад: фарміраваць, санкцыяніраваць, замаскіраваць, буксіраваць, камандзіраваць, суміраваць старабеларуская мова, мова беларускіх гаворак і беларускія слоўнікі 1920-х гадоў ня ведаюць дзеясловаў на -іраваць, упершыню гэтая канструкцыя зьявіліся ў выдадзеным у 1937 годзе падкрэсьлена русіфікатарскім слоўніку Александровіча[71]. як адзначае Мікалай Васілеўскі, у беларускай літаратурнай мове няма ніводнага прыкладу, каб пры дапамозе -ірава- дзеяслоў утвараўся ад уласна беларускай асновы[71]. |
Пашырэньне безафікснай мадэлі ўтварэньня назоўнікаў. Напрыклад: выступленне → выступ, наступленне → наступ, спадзяванне → спадзеў |
|
Выкарыстаньне суфіксаў -нік/-шчык у прафэсійных назвах асобы | |
Пашырэньне суфіксу -нік: Напрыклад: закупнік, перавозьнік яшчэ ў XIX ст. суфікс -нік (-льнік) бясспрэчна панаваў пры ўтварэньні прафэсійных назваў асобы[72]. |
Пашырэньне суфіксаў -чык/-шчык: Напрыклад: закупшчык, перавозчык як адзначае Юры Пацюпа, суфікс -шчык масава пашырыўся за савецкім часам і наблізіў беларускую мову да расейскай[72]. |
Сыстэма словазьмяненьня | |
Флексіі -ах, -ях назоўнікаў мужчынскага і ніякага роду меснага склону множнага ліку могуць зьмяняцца на -ох, -ёх, аднак, дапушчальныя абодва варыянты. Напрыклад: у лясах — у лясох, у палях — у палёх |
Для назоўнікаў мужчынскага і ніякага роду меснага склону множнага ліку дапускаюцца толькі флексіі -ах, -ях. Напрыклад: у лясах, у палях паводле меркаваньня Станіслава Станкевіча, флексіі -ах, -ях як уласьцівыя расейскай мове штучна ўвялі ў 1933 годзе замест характэрных беларускай мове флексіяў -ох, -ёх[73][30]. |
У родным склоне множнага ліку назоўнікі 3 скланеньня звычайна маюць канчатак -яў. Напрыклад: магчымасьцяў, цяжкасьцяў, сувязяў |
У родным склоне множнага ліку назоўнікі 3 скланеньня звычайна маюць канчатак -ей. Напрыклад: магчымасцей, цяжкасцей, сувязей Але назоўнікі з націскам на аснове могуць ужывацца і з канчаткам -яў: паводле меркаваньня Станіслава Станкевіча, канчатак -ей — характэрная асаблівасьць расейскай мовы ў адрозьненьне ад уласьцівага беларускай мове канчатку -яў[73][30]. |
Абмежаванае выкарыстаньне флексіі -а роднага склону адзіночнага ліку 2-га скланеньня на карысьць -у. Напрыклад: заводу, інстытуту, сацыялізму, абеду, Менску, Полацку шырокае ўжываньне канчатку -у сярод розных тыпаў назоўнікаў мужчынскага роду (рэчыўных, зборных, аддзеяслоўных, з часавым і прасторавым значэньнем, назваў арганізацыяў і установаў, геаграфічных назваў і інш.) фіксуецца ў беларускіх гаворках[74]. |
Пашыранае выкарыстаньне флексіі -а роднага склону адзіночнага ліку 2-га скланеньня (у назвах адушаўлёных назоўнікаў мужчынскага роду). Напрыклад: вожыка, вужа. Неадушаўлёныя назоўнікі ў залежнасьці ад значэньня маюць канчатак -а(-я) ці -у(-ю): Геаграфічныя і астранамічныя назвы ўжываюцца з канчаткам -а(-я): як заўважае Павал Сьцяцко, імкненьне расшчапіць словаформу на дзьве, надаўшы адной зь іх «канкрэтызаванае» адценьне і замацаваўшы за ёю канчатак -а, разбурае моўную норму[74]. |
Дапушчальна пашырэньне формы будучага часу формай простага будучага часу, характэрнай для паўднёва-заходніх дыялектаў[31]. Напрыклад: буду рабіць — рабіцьму, будзем рабіць — рабіцьмем |
Выкарыстаньне толькі складанага будучага часу. Напрыклад: буду рабіць, будзем рабіць форму простага будучага часу прыбралі зь беларускай мовы ў 1933 годзе[75]. |
Пашырэньне флексіі -аў роднага склону множнага ліку. Напрыклад: словы — слоў → словаў, мовы — моў → моваў |
У родным склоне множнага ліку назоўнікі 1 скланеньня маюць канчаткі -аў, — яў — з асновай на зьбег зычных або з падаўжэньнем зычных у аснове: Напрыклад: адозва — адозв-аў, ванна — ванн-аў. Некаторыя назоўнікі 2 скланеньня ў множным ліку ўжываюцца з варыянтнымі канчаткамі: |
Магчыма выкарыстаньне ў творным склоне адзіночнага ліку ў парадыгме 3-га скланеньня флексіі 2-га скланеньня. Напрыклад: Беларусьсю — Беларусяй, з маці — з мацерай |
Адрозьненьні пераважна існуюць у кіраваньні прыназоўнікаў.
Клясычная беларуская | Наркамаўка |
Зьмена кіраваньня ў канструкцыях з прыназоўнікам па | |
Уніфікаванае (па + месны склон). Прыклады: па футболе, па вызваленьні |
Варыянтнае (па + давальны або месны склон). Прыклады: па футболу — па футболе, па вызваленню — па вызваленні |
Выбар прыназоўнікаў пры кіраваньні | |
Выкарыстаньне ўласнабеларускіх мадэляў:
Прыклады: паводле мясцовага часу, на запросіны, камітэт у справах, з прычыны, але па вайне |
Арыентацыя на сынтаксіс расейскай мовы, у тым ліку празьмерна частае ўжываньне прыназоўніка па Прыклады: па мясцоваму часу, па запрашэнню[73][76], камітэт па справах, па прычыне, але пасля вайны |
увогуле, у беларускай мове адзначаецца вялікая сынанімічнасьць прыназоўнікавых канструкцыяў, выкліканая істотнымі адрозьненьнямі паміж усходнімі і заходнімі беларускімі гаворкамі[77]. |
Адрозьненьні ў галіне лексыкалёгіі маюць характар ацэнак канкрэтных варыянтаў выкарыстаньня ў прыватных выпадках, але ў агульным выпадку залежаць ад выбару лексыкі самімі носьбітамі мовы. Выбар артаграфіі грае тут дастаткова нязначную ролю і асаблівасьці, прыведзеныя ніжэй, у шырокім разуменьні, могуць выкарыстоўвацца носьбітамі мовы незалежна ад ужыванай артаграфіі.
Клясычная беларуская | Наркамаўка |
Лексэмы іншамоўнага паходжаньня | |
А. Пацехіна сьцьвярджае, што ў мэтах пазбаўленьня беларускай мовы ад русізмаў актывізуецца пазычаньне з польскай мовы, прычым неабавязкова польскіх лексэмаў[31]. Прыклады: пасол → амбасадар, фактар → чыньнік, карта → мапа, вадзіцель → кіроўца[f][78] |
З прычыны русіфікацыі Беларусі ва ўжываную ў БССР беларускую мову ўводзілася значная колькасьць неўласьцівай ёй расейскай лексыкі[73][79]. Прыклады: асцерагацца → апасацца, гераізм → доблесць, угода → здзелка, цягнік → поезд |
Лексэмы гістарычна беларускага паходжаньня | |
Паводле меркаваньня А. Пацехінай, часам адбываецца замена пэўных спрадвечна беларускіх лексэмаў[31]. Прыклады: адбывацца → тачыцца, умова → варунак, намаганьні → высілкі, іменна → менавіта[g] |
Увядзеньне ва ўжываную ў БССР беларускую мову словаў зь беларускімі каранямі, але структурай расейскай мовы, а таксама замена значэньняў беларускіх словаў на значэньні аналягічных паводле гучаньня словаў расейскай мовы[73][80]. Прыклады: скасаваць → адмяніць, скласьці → саставіць, рабунак → грабеж, вайсковы → воінскі з выдадзеных па рэформе 1933 году слоўнікаў зьнік значны пласт беларускай лексыкі; у варыятыўных выпадках пакідалі словы, наяўныя ў расейскай мове[16][38]. |
Глядзіце таксама
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Беларускі клясычны правапіс (тарашкевіца)
- Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1933 году
- Палітычны праект і рэформа беларускага правапісу 1933 году
- Русіфікацыя Беларусі
- Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі
Заўвагі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ У адрозьненьне ад беларускага клясычнага правапісу (тарашкевіцы)
- ^ Разам з тым, як адзначала ў 2005 годзе працоўная група з сучаснай нармалізацыі Беларускага клясычнага правапісу, з 1957 году афіцыйная артаграфія беларускай мовы паступова набывае рысы тарашкевіцы і эвалюцыянуе ў бок стандарту клясычнага правапісу[1].
- ^ Ад «акадэмічны», у сэнсе «школьны», «рэгуляваны акадэміямі»[9] (у прыватнасьці Нацыянальнай акадэміяй навук)
- ^ Аляксандар Чарнушэвіч быў у 1933 годзе наркамам (народным камісарам) асьветы БССР
- ^ Беларускі паэт Уладзімер Хадыка на допыце ў турме НКВД 30 сьнежня 1936 году сьцьвярджаў што «поручение А. Александровичу редактировать новый белорусский словарь является страшнейшей ошибкой»[37]
- ^ Мовазнаўца Юры Бабіч паказвае, што слова «кіроўца» ўласнабеларускае
- ^ У гэтым выпадку абедзьве лексэмы — калькі зь ням. nämlich
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ а б в г д е ё ж з Бушлякоў Ю., Вячорка В., Санько З., Саўка З. Беларускі клясычны правапіс. Збор правілаў. Сучасная нармалізацыя. — Вільня—Менск, 2005.
- ^ а б в Клімаў І. Два стандарты беларускай літаратурнай мовы // Мова і соцыум. (TERRA ALBA. Том III). — Магілёў: ГА МТ «Брама», 2004.
- ^ а б Саўка З. Мазаічная артаграфія (ч. 2) // ARCHE. № 12, 2008. С. 17.
- ^ а б в Плотнікаў Б., Антанюк Л. Беларуская мова. Лінгвістычны кампендыум. — Менск: Інтэрпрэссэрвіс, Кніжны Дом, 2003. С. 88.
- ^ Паноў С. В. Матэрыялы па гісторыі Беларусі; пад навук. рэд. М. С. Сташкевіча, Г. Я. Галенчанкі. — Мн.: «Аверсэв», 2003. С. 254.
- ^ Лыч Л. Рэформа беларускага правапісу 1933 года: ідэалагічны аспект. — Менск: Навука і тэхніка, 1993. — ISBN 5-343-01453-4
- ^ Мова мяняецца, бо жывая! // Звязда. 8 верасьня 2009 г.
- ^ а б Баршчэўская Н. Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы. — Варшава, 2004. С. 167—168.
- ^ Акадэмічны, Skarnik.by
- ^ IANA registry of language subtags
- ^ Вячорка В. Правапіс таксама расстралялі, Радыё Свабода, 30 кастрычніка 2017 г.
- ^ а б Запрудскі С. Варыянтнасць у беларускай літаратурнай мове // IV Летні семінар беларускай мовы, літаратуры і культуры: лекцыі, БДУ. — Менск, 1999. С. 20—26.
- ^ Жураўскі А. Праблемы норм беларускай літаратурнай мовы. — Менск, 1993.
- ^ Kammleitner A. Die Sprachensituation in Belarus als Gegenstand der politischen Reden Aljaksandr Lukašėnkas. Masterarbeit. — Wien: Universität Wien, 2014. S. 43.
- ^ а б Дубавец С. Ганс вялікі і Ганс малы // Наша Ніва. № 33, 6 верасьня 2007. С. 5.
- ^ а б в г д е ё Клімаў І. Два стандарты беларускай літаратурнай мовы. — 2004 // Мова і соцыум. (TERRA ALBA. Том III). Магілёў, ГА МТ «Брама».
- ^ Саўка З. Мазаічная артаграфія (ч. 2) // ARCHE. № 12, 2008. С. 15.
- ^ Саўка З. Мазаічная артаграфія (ч. 2) // ARCHE. № 12, 2008. С. 15—16.
- ^ Запрудзкі С., Кулеш Г. Гісторыя беларускага мовазнаўства, 1918―1941: хрэстаматыя для студэнтаў філалагічнага факультэта: у 2 ч. — Менск: Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт, 2008. — Т. 2. — С. 156. — 258 с. — 200 ас. — ISBN 978-985-485-881-4
- ^ Саўка З. Мазаічная артаграфія (ч. 2) // ARCHE. № 12, 2008. С. 16.
- ^ а б Запрудзкі С., Кулеш Г. Гісторыя беларускага мовазнаўства, 1918―1941: хрэстаматыя для студэнтаў філалагічнага факультэта: у 2 ч. — Менск: Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт, 2008. — Т. 2. — С. 168. — 258 с. — 200 ас. — ISBN 978-985-485-881-4
- ^ Саўка З. Мазаічная артаграфія (ч. 2) // ARCHE. № 12, 2008. С. 16—17.
- ^ Саўка З. Мазаічная артаграфія (ч. 2) // ARCHE. № 12, 2008. С. 17—18.
- ^ а б Саўка З. Мазаічная артаграфія (ч. 2) // ARCHE. № 12, 2008. С. 18—19.
- ^ а б Прадмова // Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1933 году
- ^ Саўка З. Мазаічная артаграфія (ч. 1) // ARCHE. № 11, 2008. С. 21.
- ^ а б Саўка З. Мазаічная артаграфія (ч. 1) // ARCHE. № 11, 2008. С. 17.
- ^ Саўка З. Мазаічная артаграфія (ч. 1) // ARCHE. № 11, 2008. С. 16.
- ^ Беларускі правапіс (проект) / Апрацаваны Правапіснай Камісіяй Беларускае Акадэміі Навук. — Менск: 1930. — С. 12.
- ^ а б в Баршчэўская Н. Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы. — Варшава, 2004. С. 169.
- ^ а б в г Потехина Е. А. Обучение белорусскому языку в условиях белорусско-белорусского двуязычия (проблемы обучения белорусскому языку как иностранному) // Исследование славянских языков и литератур в высшей школе: достижения и перспективы: Информационные материалы и тезисы докладов международной научной конференции / Под ред. В. П. Гудкова, А. Г. Машковой, С. С. Скорвида. — М.: Филологический факультет МГУ им. М. В. Ломоносова, 2003. — С. 170—173.
- ^ Запрудскі С. Беларуская мова ў яе кантактах з расійскай: у цісках аднімальнага білінгвізму // Lětopis. — 2003. — Т. 50. — № 1. — С. 81.
- ^ Паноў С. В. Матэрыялы па гісторыі Беларусі; пад навук. рэд. М. С. Сташкевіча, Г. Я. Галенчанкі. — Мн.: «Аверсэв», 2003. С. 254.
- ^ Лыч Л. Рэформа беларускага правапісу 1933 года: ідэалагічны аспект. — Менск: Навука і тэхніка, 1993. — ISBN 5-343-01453-4
- ^ Мова мяняецца, бо жывая! // Звязда. 8 верасьня 2009 г.
- ^ а б в г д Войніч Я. Як бальшавікі рэфармавалі беларускую мову? // 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Менск, 1993. С. 67—68.
- ^ Маракоў Л. Уладзімір Хадыка. Штрыхі да партрэта пісьменніка // Роднае слова. — Мн.: 2002. — № 10. — С. 102—107.
- ^ а б Шыманскі Д. «Хто знішчыў беларускую мову?» // Дзедзіч. № 5 (24), лістапад, 2003 г.
- ^ Баршчэўская Н. Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы. — Варшава, 2004. С. 176.
- ^ Сучасная беларуская мова: вучэб. дапам. — Менск: Выш.школа, 2006. — С. 100, 101.
- ^ Падлужны А. Праблемы варыянтнасці беларускай літаратурнай мовы // Беларуская мова ў другой палове ХХ стагоддзя. — Менск, 1998. С. 31.
- ^ Bazhutkina A. Belarussische Standardsprache(n) im Diskurs. Dissertation. — LMU München, 2020. S. 100.
- ^ Саўка З. Правілы левапісу // ARCHE Пачатак. — 2007. — № 1—2 (53).
- ^ Саўка З. Мазаічная артаграфія (ч. 4) // ARCHE. № 11—12, 2009. С. 135.
- ^ Кары за «няправільны» правапіс вызначыць Савет міністраў, Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё, 25 чэрвеня 2008 г.
- ^ Саўка З. Мазаічная артаграфія (ч. 4) // ARCHE. № 11—12, 2009. С. 139.
- ^ Запрудскі С. Мова ўтвараецца ўжываннем // Дзеяслоў. № 15, 2015. С. 221—229.
- ^ Bazhutkina A. Belarussische Standardsprache(n) im Diskurs. Dissertation. — LMU München, 2020. S. 169—171, 189.
- ^ Зянон Пазьняк: патрэбны новы народны рух, Выступ на сьнежаньскім Сойме Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ і Беларускага Народнага Фронту «Адраджэньне», 14 сьнежня 2008 г.
- ^ Сяргей Дубавец, Жыцьцё ў зрушаным часе. Чаму важна прызнаць «беларускія ўлады» расейскімі акупацыйнымі, Радыё Свабода, 2 красавіка 2022 г.
- ^ а б Дубавец С. «Застаюся камуністам»… Чаму незалежныя СМІ захоўваюць вернасьць «наркамаўцы», Радыё Свабода, 21 красавіка 2022 г.
- ^ Вячорка В. Часам трэба крычаць ґвалтам, Радыё Свабода, 10 жніўня 2014 г.
- ^ Вячорка В. SŁUCAK. Ці Slutsk? Беларуская лацінка, трансьліт і рэпутацыя слаўнага гораду, Радыё Свабода, 28 траўня 2020 г.
- ^ Вячорка В. І кірыліца, і лацінка нам не чужыя, Радыё Свабода, 27 кастрычніка 2017 г.
- ^ а б Вячорка В. За што рэпрэсавалі мяккі знак, або Ці фашыст Васіль Цяпінскі?, Радыё Свабода, 22 красавіка 2015 г.
- ^ Жураўскі А. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Т. І. — Менск, 1967. С. 204.
- ^ Баршчэўская Н. Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы. — Варшава, 2004. С. 23—24.
- ^ Саўка З. Мазаічная артаграфія (ч. 2) // ARCHE. № 12, 2008. С. 19.
- ^ Гапоненка І. Лексічныя запазычанні ў беларускай мове пачатку XX ст. і асаблівасці іх фармальнай адаптацыі // Беларуская лінгвістыка. Вып. 49 / НАН Беларусі. Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа; Рэдкал.: І. Падлужны (адк. рэд.) і інш. — Менск: Беларуская навука, 2000. — 95 с. ISBN 985-08-0311-8.
- ^ а б в г С. 16—17, 21—22.
- ^ а б в г д Булыка А. М. Даўнія запазычанні беларускай мовы. — Менск, 1972; Булыка А. М. Лексічныя запазычанні ў беларускай мове XVI—XVIII стст. — Менск, 1980.
- ^ Кіклевіч А., Пацехіна А. Беларуская літаратурная норма: дынаміка і інавацыі (па матэрыялах сучаснага беларускага друку) // Slavia Orientalis. XLIX, Nr 1. S. 93—105.
- ^ а б Прадмова да акадэмічнага праекту рэформы беларускага правапісу 1933 году
- ^ Вячорка В. Чаму Тарашкевіч пісаў «пляны» і «лёзунгі»? Пра важную рысу клясычнага правапісу, Радыё Свабода, 31 студзеня 2019 г.
- ^ а б в Вячорка В. «Мне чарку акавіты!», або Чаму Скарына ня меў моўнага бар’еру ў Эўропе, Радыё Свабода, 17 чэрвеня 2015 г.
- ^ Баршчэўская Н. Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы. — Варшава, 2004. С. 170.
- ^ Арашонкава Г., Булыка А., Люшцік У., Падлужны А. Мовазнаўчая праблематыка ў тэрміналогіі // Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі / Навук. рэд. А. Падлужны. — Менск: Беларуская навука, 1999. С. 134—136.
- ^ Арашонкава Г., Булыка А., Люшцік У., Падлужны А. Мовазнаўчая праблематыка ў тэрміналогіі // Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі / Навук. рэд. А. Падлужны. — Менск: Беларуская навука, 1999. С. 137—139.
- ^ Арашонкава Г., Булыка А., Люшцік У., Падлужны А. Мовазнаўчая праблематыка ў тэрміналогіі // Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі / Навук. рэд. А. Падлужны. — Менск: Беларуская навука, 1999. С. 132—134.
- ^ Жураўскі А. Графіка-арфаграфічныя асаблівасці тэкстаў «Бібліі» Ф. Скарыны // Біблія. Факсімільнае ўзнаўленне Бібліі, выдадзенай Францыскам Скарынам у 1517-1519 гадах: у 3 тамах. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 1990. — С. 15.
- ^ а б в Вячорка В. Каго люстраваць, а каго і лягчаць, Радыё Свабода, 8 верасьня 2015 г.
- ^ а б Крофта Г. Канкурэнцыя словаўтваральных сродкаў пры ўтварэнні агентываў і яе адлюстраванне на старонках беларускамоўнага інтэрнэту // MediaLex-2015. — Менск, 2015.
- ^ а б в г д Станкевіч С. Русіфікацыя беларускае мовы ў БССР і супраціў русіфікацыйнаму працэсу. — Менск, 1994.
- ^ а б Баршчэўская Н. Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы. — Варшава, 2004. С. 30.
- ^ Будучы час (Futur Imperfect) у беларускай мове, Pravapis.org
- ^ Баршчэўская Н. Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы. — Варшава, 2004. С. 170.
- ^ Баршчэўская Н. Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы. — Варшава, 2004. С. 33.
- ^ Бабіч Ю. Лексіка з нацыянальна-культурным кампанентам у сучасным публіцыстычным дыскурсе // Роднае слова. № 6, 2016. С. 13.
- ^ Баршчэўская Н. Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы. — Варшава, 2004. С. 167, 173.
- ^ Баршчэўская Н. Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы. — Варшава, 2004. С. 171—172.
Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. І. Саверчанка, З. Санько. — Менск: Рэдакцыя газеты «Звязда», 1993. — 80 с.
- Баршчэўская Н. Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы. — Варшава: Катэдра Беларускай Філялёгіі Факультэт Прыкладной Лінгвістыкі і Ўсходнеславянскіх Філялёгіяў Варшаўскі Ўніверсітэт, 2004.. — 368 с. — ISBN 83-920472-0-6.
- Вячорка В. Правапіс — люстэрка гісторыі // Спадчына. № 4, 1991. С. 2—10.
- Запрудзкі С. Варыянтнасць у беларускай літаратурнай мове // IV Летні семінар беларускай мовы, літаратуры і культуры: лекцыі, БДУ. — Менск, 1999. С. 20—26.
- Клімаў І. Да асэнсавання нарматыўнага плюралізму ў беларускай літаратурнай мове // Беларуская арфаграфія: здабыткі і перспектывы: матэрыялы рэспубліканскай навук.-практ. канф., прысвечанай 90-годдзю БДУ, Мінск 20-21 кастр. 2011 г. — Менск: Выдавецкі цэнтр БДУ, 2011. С. 18—27.
- Клімаў І. Два стандарты беларускай літаратурнай мовы // Мова і соцыум. (TERRA ALBA. Том III). — Магілёў: ГА МТ «Брама», 2004. С. 92—131.
- Пацюпа Ю. Правапісны сымптом моўнай хваробы // ARCHE Пачатак. № 11 (62), 2007. С. 49—60.
- Плотнікаў Б., Антанюк Л. Беларуская мова. Лінгвістычны кампендыум. — Менск: Інтэрпрэссэрвіс, Кніжны Дом, 2003.— 672 с. ISBN 985-482-033-5, ISBN 985-428-614-2.
- Рамза Т. Тарашкевіца і наркамаўка: ці ёсць граматычнае процістаянне // Rozprawy Komisji Językowej ŁTN. Tom 66, 2018. S. 409—432.
- Саўка З. Мазаічная артаграфія (частка 1) // ARCHE Пачатак. № 11, 2008. С. 13—22.
- Саўка З. Мазаічная артаграфія (частка 2) // ARCHE Пачатак. № 12, 2008. С. 10—22.
- Саўка З. Мазаічная артаграфія (частка 3) // ARCHE Пачатак. № 5, 2009. С. 38—49.
- Саўка З. Мазаічная артаграфія (частка 4) // ARCHE Пачатак. № 11—12, 2009. С. 132—139.
- Саўка З. Правілы левапісу // ARCHE Пачатак. — 2007. — № 1—2 (53).
- Станкевіч С. Русіфікацыя беларускае мовы ў БССР і супраціў русіфікацыйнаму працэсу. — Менск: Навука і тэхніка, 1994. — 79 с. — ISBN 5-343-01645-6.
- Bazhutkina A. Belarussische Standardsprache(n) im Diskurs. Dissertation. — LMU München, 2020. — 255 S.
- Cychun H. Weißrussisch // Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens / hrsg. von Miloš Okuka. Unter Mitw. von Gerald Krenn, 2002. — 1031 S. — ISBN 3-85129-510-2.
- Kammleitner A. Die Sprachensituation in Belarus als Gegenstand der politischen Reden Aljaksandr Lukašėnkas. Masterarbeit. — Wien: Universität Wien, 2014. — 131 S.
- Kamusella T. Who is afraid of the letter Ł? Łacinka and the Belarusian dictator // New Eastern Europe. Issue 3, 2021.
- Калита И. В. К вопросу о языковой интерференции в современной Беларуси // Usta ad Albim Bohemica. Jazyky v Evropě a Evropa v jazycích. Nr. 1, 2011. С. 147—164.
- Калита И. В. Современная Беларусь: языки и национальная идентичность. — Ústí nad Labem, 2010. — 300 s. ISBN 978-80-7414-324-3. [1]
- Кожинова А. А. Языки и графические системы Беларуси в период от Октябрьской революции до Второй мировой войны // Studi Slavistici. XIV (2017). С. 133—156.
- Сомин А. А. Белорусский язык. Самоучитель. — М.: Живой язык, 2017. — 224 с. — ISBN 978-5-8033-2373-0
Вонкавыя спасылкі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу] Вікіпэдыя мае вэрсію беларускай (наркамаўка) мовай |
- Анлайн-канвэртар (з наркамаўкі ў тарашкевіцу) тэкстаў і вэб-старонак БалтаСлаў
- Наркамаўка і тарашкевіца: два правапісы, як два сьцягі, Радыё Свабода, 31 кастрычніка 2005 г.
- Вячорка В. Правапіс таксама расстралялі, Радыё Свабода, 30 кастрычніка 2017 г.
- Дубавец С. «Застаюся камуністам»... Чаму незалежныя СМІ захоўваюць вернасьць «наркамаўцы», Радыё Свабода, 21 красавіка 2022 г.