Азербайджан агӀонан коде хьажар

{{кхин маьӀнаш}}
{{Пачхьалкх
 |Нохчийн цӀе        = Азербайджанийн Республика
 |Цера шаьш йоккху цӀе   =  Azərbaycan Respublikası
 |Доланиг дожар       = Азербайджанийн Республикин
 |ХӀост                    = Coat of arms of Azerbaijan.svg
 |Пачхьалкхан дин = [[Светски пачхьалкх]]
 |Девиз                   = Odlar Yurdu<br />(ЦIершийн Пачхьалкх)
 |Шатлакхан Иллинан цӀе          = Azərbaycan Marşı
 |Аудио                   = National Anthem of the Republic of Azerbaijan instrumental.ogg
 |Урхаллин тайпа         = [[Президентан республика]]<ref name="atlas mira">Атлас мира. Государства и территории мира. Справочные сведения. — Роскартография, 2010. — С. 14. — ISBN 978-5-85120-295</ref>
<!-- |Пачхьалкхан дин= -->
 |lat_dir = N|lat_deg = 40|lat_min = 6|lat_sec = 0
 |lon_dir = E|lon_deg = 47|lon_min = 19|lon_sec = 0
 |region                 = AZ
 |CoordScale             =
 |Картан тӀехь = Azerbaijan (orthographic projection).svg
 |Мотт                    = [[Азербайджанийн мотт|Азербайджанийн]]<ref name="Конституция Азербайджанской Республики">"Конституция Азербайджанской Республики"</ref>
 |Кхоьллина                = 
 |Маьрша йаьлла терахь      = [[ЗДФР]]: [[1918]] шеран [[28 май]]<br /> [[СССР]]х: [[1991]] шеран [[18 октябрехь]] 
 |Коьрта гӀала                 = [[Бакох]] 
 |Йаккхий гӀаланаш       = [[Бакох]], [[Гянджа]], [[Сумгаит]], [[Мингечаур]], [[Хырдалан (гӀала)|Хырдалан]], [[Ленкорань]], [[Нахичевань]]<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_geo/374/Азербайджан Азербайджан]</ref>, [[Ширван (гӀала)|Ширван]], [[Степанакерт|Ханкенди]]<ref name="khankendi">Город находится на территории, фактически контролируемой непризнанной [[Нагорно-Карабахская Республика|Нагорно-Карабахской Республикой]], и согласно административано-территориальному делению НКР носит название Степанакерт</ref>
 |Куьйгалхойн даржаш = [[Азербайджанан президентийн могӀам|Президент]]<br />[[Азербайджанан премьер-министрийн могӀам|Премьер-министр]]
 |Куьйгалхой            = [[Алиев, Ильхам Гейдар оглу|Ильхам Алиев]]<br />[[Расизаде, Артур|Артур Расизаде]]
 |Латтанца меттиг     = 112
 |Латта              = 86 600
|Хина процент = 1,6 %
 |Бахархойн цӀерш             = [[азербайджанаш]]
  |Бахархой ларарца     = 91
  |Бахархой              = 9 590 159<ref>{{cite web|url=http://www.census.gov/population/international/data/countryrank/rank.php|title=Country Rank. Countries and Areas Ranked by Population: 2013|author=Census.gov|date=2013|publisher=U.S. Department of Commerce|accessdate=2013-05-09|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GUHbJYCI|archivedate=2013-05-09}}</ref><ref name="cia">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html The World Factbook]</ref>
  |Мах хадина шо          = 2013
  |Луьсталла    = 109
 |ДЧС (НЭТ)                = 98,776 млрд.<ref name="ВВП">[http://databank.worldbank.org/data/views/reports/tableview.aspx  Международный Банк, World DataBank: World Development Indicators, версия от 27 ноября 2013 года]</ref>
 |ДЧС (НЭТ) лерина шо   = 2012
 |ДЧСн (НЭТ) меттиг      = 70
 |ХӀораннан а сина ДЧС (НЭТ) = 10 624<ref name="ВВП"/>
 |ХӀораннан а сина ДЧС (НЭТ) меттиг = 
 |ХӀораннан а сина ДЧС (мах)             = 68,727 млрд.<ref name="ВВП" />
 |ДЧС лерина шо = 2012
 |ХӀораннан а сина ДЧС (мах) меттиг    = 
 |ХӀораннан а сина ДЧС (НЭТ) (мах) меттиг = 7 392<ref name="ВВП" /> 
 |АДКМ= {{steady}} 0,734<ref name="HDI">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2013_EN_complete.pdf|lang=en|title=Human Development Report 2013|year=2013|publisher=United Nations Development Programme|archiveurl=http://www.webcitation.org/6IqDzz4je|archivedate=2013-08-13}}</ref>
 |Лерина шо АДКМ        = 2013
 |АДКМ меттиг           = 82
 |Локхалла АДКМ            = <span style="color:#090;">лакхара</span>
 |Авиакомпани            = [[AZAL]]
 |Ахча                  = [[Азербайджанан манат]]<br />([[ISO 4217|AZN, код 944]])
 |Домен                   = [[.az]]
 |ISO                     = AZ
 |МОК                     = AZE
 |Телефонан код          = 994
 |Сахьтан аса            =  Ӏай +4, аьхккий +5
}}
'''Азербайджа́н''' ({{lang-az|Azərbaycan}}), официалан цIе — '''Азербайджа́нийн Респу́блика'''<ref name="Конституция Азербайджанской Республики"/> ({{lang-az|Azərbaycan Respublikası}}) — [[пачхьалкх]] лаьтта [[Чоьхьара Кавказ|Чоьхьарчу Кавказан]] малхбален декъехь [[Каспий-хӀорд]]ан йисттехь{{ref+|{{ВТ-ЭСБЕ|Закавказье}};<br> {{БСЭ3|статья=Закавказье|автор= |том= |страницы= |ref= }};<br> {{Книга:БЭС|Закавказье}}; {{БРЭ  | статья   =  Закавказье | автор    =   | том      =   | страницы =   | ref      =  }};<br> [http://global.britannica.com/place/Transcaucasia '''Transcaucasia''', Russian Zakavkazye] Britannica|*}}, йукъайогIу Хьалхарчу Азин а, Гергарчу Малхбален а, ткъа иштта, цхьацца хьосташца, цхьана декъехь [[Малхбален Европа|Малхбален Европин]] а{{ref+|При проведении [[Граница Европа-Азия|границы Европа-Азия]] по [[Кумо-Манычская впадина|Кумо-Манычской впадине]], Азербайджан целиком расположена в [[Азия|Азии]] (Британника<ref>[http://global.britannica.com/place/Asia Британника]</ref>). "Статистикан аьттонна" [[ВКЪКХ]]с Азербайджанан регионан классификаци йо «Малхбуза Азин» дакъа олий<ref>[http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm «Западная Азия»]</ref>. Шен справочникехь [[ЦТУ]]с Азербайджан йукъатуху Гергарчу Малхбален<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/wfbExt/region_mde.html Страны Ближнего Востоке (ЦРУ)]</ref>, ткъа иштта Къилба-Малхбузан Азин а, цхьа дакъа (Кавказан дукъан къилбаседехьа) Европин а<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html Азербайджан, ЦРУ]</ref>. Кавказан дукъца Европин а, Азин а доза доккху [[National Geographic (журнал)|National Geographic]]<ref>[http://nationalgeographic.org/education/mapping/outline-map/?map=Asia National Geographic]</ref>.|*}}. Бахархой, 2013 шеран январехь мах хадорца, 9 миллион сов стаг ву<ref name="Госкомстат">Госкомстат Азербайджана. [http://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/indexen.php Данные] по численности населения страны.</ref>, мехкан майда — 86 600 км²<ref name="Территория">Из которых фактически контролируется только около 75 тыс. км². Де Ваал оценивает контролируемую армянами территорию Азербайджана в 11 797 км² или 13,62 % («Черный Сад». Глава «[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/in_depth/newsid_4685000/4685287.stm Приложение]», [https://web.archive.org/web/20140413150710/http://news.bbc.co.uk/hi/russian/in_depth/newsid_4685000/4685287.stm копия]), Владимир Ступишин — в менее чем 14 % территории Азербайджана ([http://vn.kazimirov.ru/p005.htm Статья В. Казимирова «Опиум для своего народа»], [https://web.archive.org/web/20090504143216/http://vn.kazimirov.ru/p005.htm копия]). По официальным азербайджанским данным оккупированная территория составляет 13149 км², то есть 15,2 % территории см. ([https://web.archive.org/web/20140330111830/http://www.human.gov.az/?sehife=etrafli&dil=ru&sid=MTA0OTU5MTA4MTIzMDU5OQ== копия] Государственная комиссия Азербайджана по делам военнопленных, заложников и без вести пропавших граждан)</ref>, оцу шинне а гайтамца иза уггаре йоккха пачхьалкх йу [[Чоьхьара Кавказ|Чоьхьарчу Кавказан]]. [[Бахархойн барамца йолу исписка|Дезткъе хьалхарчу меттигехь йу дуьненахь бахархойн барамца]]{{Дехьадалар|#Дукхаллин барам, охьаховшар|1}}, [[Пачхьалкхийн а, бозуш болчу мехкийн а майданан барамца йолу исписка|бIе шийтталгIа меттигехь йу мехкан майданца]]{{Дехьадалар|#Физикан-географин амал|1}}.

Коьрта шахьар — [[Бакох]]. Пачхьалкхан мотт — [[Азербайджанийн мотт|азербайджанийн]]. Йу [[Дуьненан хIуман пачхьалкх]]<ref name="Текст Конституции">[http://edu.gov.az/ru/page/71/1662 Текст Конституции Азербайджанской Республики]</ref>.

Азербайджан — дуккха а къаьмнаш долуш, дуккха а конфессеш йолуш мохк бу<ref>[http://www.1news.az/chronicle/20141029113335091.html Ильхам Алиев: «Азербайджан — это многонациональная и многоконфессиональная страна»]</ref><ref>[http://www.trend.az/azerbaijan/politics/2261188.html Азербайджан является многонациональным и мультирелигиозным государством — депутат]</ref><ref>[http://echo.az/article.php?aid=45303 Азербайджан — многонациональная республика]</ref>. Дукхаха болу республикин бахархой [[Ислам Азербайджанехь|ислам]] (алсама [[ШиӀиташ|шиIийн новкъа]]) дин лелош бу, кIезиг бу [[Керсталла Азербайджанехь|керсталла]] а,  [[ЯхIудийн дин Азербайджанехь|яхIудийн дин]] лелошберш.

[[Унитаран пачхьалкх]]<ref name="Текст Конституции"/>, [[президентан республика]]. 2003 шеран октябрехь [[Азербайджана президент|президентан]] дарж дIалаьцна [[Алиев, Ильхам Хьайдар охӀлы|Алиев Ильхама]].{{Дехьавалар|#Пачхьалкхан хIоттам|1}} Йекъало 66 кIоштан, 11 республикин куьйгакIелара гIалан, 1 автономин республикин — [[Нахичеванан Автономин Республика|Нахичеванан Автономин Республикин]]. Азербайджанан мехкан цхьа дакъа доладеш ду къобалйанза йолу [[Ломан-Карабахан Республика|Ломан-Карабахан Республико]], дакъа — Эрмалойчоьно ([[эксклав]]аш [[Кярки (эвла)|Кярки]], [[Бархударлы]], [[Софулу]], [[Лакхара Аскипара]]). Азербайджано доладеш ду Эрмалойчоьнан  цхьа дакъа ([[анклав]] [[Арцвашен]]).

Малхбалехьара бердашца [[Каспий-хӀорд]]ан хиш ду. Латта тIехула доза ду [[Росси]]йца, [[Гуьржийчоь]]нца, [[Эрмалойчоь]]нца, [[Иран]]ца. [[Нахичеванан Автономин Республика|Нахичеванан Автономин Республикин]] — Азербайджанан эксклаван — доза ду къилбаседа-малхбалехь Эрмалойчоьнца, къилба-малхбузехь Иранца, къилбаседа-малхбузехь [[Туркойчоь]]ца.

Кхуьуш [[экономика]] йолу аграрно-индустриалан мохк бу. [[Иэца таро йолу паритет]]ан [[Дерриге чоьхьара сурсат|ДЧС]]  барам 2012 шарахь хилира 98,776 миллиард [[АЦШ доллар]] (10 624 АЦШ доллар цхьаьна синна)<ref name="ВВП"/>. Ахча — [[азербайджанийн манат]].

Мехкан маьршо дIакхайкхийна 1918 шеран 28 майхь. 1918 шарахь кхайкхийна [[Азербайджанан Демократин Республика]]х олу дуьххьарлера демократин дуьненан хIуман республика бусалба дуьненан йукъахь<ref name="kazemzadeh">{{cite book
  | last = Kazemzadeh
  | first = Firuz 
  | title = The Struggle for Transcaucasia: 1917–1921
  | publisher = The New York Philosophical Library
  | year= 1951
  | location =
  | isbn = 0-8305-0076-6
  | pages = 124, 222, 229, 269–270 }}</ref><ref name="Swietochowski2">{{cite book
  | last = Swietochowski
  | first = Tadeusz 
  | authorlink= Tadeusz Swietochowski
  | title = [https://books.google.com/books?id=cozSOSsv7ZsC&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false Russian Azerbaijan, 1905–1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community]
  | publisher = Cambridge University Press
  | year= 2004
  | location =
  | isbn = 0521522455
  | pages = 130 }}<blockquote>After the proclamation of independence the next step in organizing the world’s first Muslim republic was the choice of a prime-minister.</blockquote></ref><ref>[http://www.smh.com.au/travel/oil-for-jam-and-honey-20110617-1g6no.html «Oil for jam and honey». The Sydney Morning Herald]</ref><ref>[https://books.google.com/books?id=qzkttrhVe9gC&pg=PA126&dq=Azerbaijan+was+the+world's+first+Islamic+democracy.&hl=en&ei=v_f-TdjEI8eYOoSS6N4I&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCkQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false «Politics, ethics and challenges to democracy in 'new independent states'»]</ref><ref>[https://books.google.com/books?id=M3A-xgf1yM4C&pg=PA65&dq=Azerbaijan+was+the+world's+first+Islamic+democracy.&hl=en&ei=v_f-TdjEI8eYOoSS6N4I&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CDUQ6AEwAg#v=onepage&q&f=false «Encyclopedia of world constitutions, Volume 1»]</ref>.{{Дехьавалар|#Истори|1}}

== Этимологи ==
{{main|Азербайджан (цӀе)}}

Топоним «Азербайджан» схьайаьлла [[Парфянийн мотт|парфянийн]] а, [[ЙуккъерагIажарийн мотт|йуккъерагIажарийн]]<ref name="Atropates">{{Из|Ираника|http://www.iranicaonline.org/articles/atropates-aturpat-lit|заглавие=Atropates||автор=M. L. Chaumont}}</ref> а ширачу пачхьалкхан [[Атропатена]]н йа Мидийн Атропатенан Атурпатакан (Āturpātakān) цIарах. Мидийн Атропатена ({{lang-fa|''Мад-и-Атурпаткан''}}, Миди Атропатан), йа деккъа Атропатена, [[Искандар Македонийн]] ГIажарийчу ваханчул тIаьхьа ала долийна [[Миди]]йн къилбаседа декъах, цигахь шен тIаьххьара [[Ахеменидаш|ахеменидийн]] паччахьалла Мидийн Атропат (Атурпатак) кхоьллина<ref name="Atropates"/>. Антикан авторийн кхин цIе йу — Жима Миди. «Атурпаткан» цIерах йуккъерагIажарийн «Адербадган» ({{lang-fa|Âzarâbâdagân}}) гIоьнца схьайаьлла таханлера цIе ''Азербайджан''<ref name="ВИ">Всемирная история. — Т. 3. — {{М}}, 1957. — С. 132.</ref><ref>{{БСЭ3|заглавие=Атропатена}}</ref>.

1918 шо кхачале Азербайджан лорура уггаре хьалха [[Аракс]] хин къилбехьара Атропатенан хилла [[Урми (Iам)|Урми]] Iоман гуонахьара мохк,  хIетте а цхьацца историн муьрашкахь «Азербайджан» цIе [[Азербайджан (цIе)#ЦIе йаржар|йаржара]] Араксан къилбаседан мехкашна а.

Официалан пачхьалкхан цIе «Азербайджан» дуьххьара лело йолийна 1918 шеран 28 майхь года<ref name="Шнирельман2">{{Книга:Шнирельман: Войны памяти|33—34}}</ref> дуьйна,  [[Азербайджанийн Демократийн Республика]] кхоьллинчул тIаьхьа. [[Дьяконов, Игорь Михайлович|И. М. Дьяконовс]] а, [[Минорский, Владимир Фёдорович|В. Ф. Минорскийс]] а билгалдоккхура, XX бIешо доладалале и термин лелайора туьркийн мотт буьйцучу иранан къилбаседа-малхбузан регион билгалйоккхуш<ref name="Diakonoff">The Paths of History — [[Дьяконов, Игорь Михайлович|Igor M. Diakonoff]], Contributor Geoffery Alan Hosking, Published in the year 1999, Cambridge University Press, pg 100.</ref><ref name="Minorsky">[[Минорский, Владимир Фёдорович|Minorsky, V]]. «Ādharbaydjān (Azarbāydjān).» Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs. Brill, 2007.</ref>. Пачхьалкхан иштта цIе харжаран бахьна, [[Бартольд, Василий Владимирович|В. В. Бартольдан]] а, И. М. Дьяконовн а, [[Шнирельман, Виктор Александрович|В. А. Шнирельманан]] а хетарехь йу керла пачхьалкх кхуллучеран [[Иранан Азербайджан]]ан<ref name="Шнирельман2" /><ref name="Diakonoff" /><ref name="Бартольд">''[[Бартольд, Василий Владимирович|Бартольд В. В.]]'' Сочинения. Том 2/1, с. 703.</ref> догазалла хилар ду.

== Пачхьалкхан сийлаллаш ==
{{main|Азербайджанан Конституци}}
 [[Файл:Un-azerbaijan.png|thumb|300px|Азербайджанан Республикин карта шен официалан [[Азербайджанан пачхьалкхан доза|пачхьалкхан дозанца]]]]
(Азербайджанан Конституцин статья)
* I. Азербайджанан Республикин пачхьалкхан сийлаллаш йу Азербайджанан Республикин Пачхьалкхан байракх, Азербайджанан Республикин Пачхьалкхан хIост, Азербайджанан Республикин Пачхьалкхан шатлакхан илли.
* II. Азербайджанан Республикин Пачхьалкхан байракх лаьтта кхаа цхьатерра шуьйра йолу анасизан асанех. Лакхара аса айсина, йуккъера аса — цIиен, лахара аса — баьццара беса, цIиечу асан йуккъехула байракхан хIора агIора биллина кIайн беса ахбутт бархIсенан седанца. Байракхан шоралла йохаллел шозза кIезиг йу.
* III. Азербайджанан Республикин Пачхьалкхан байракхан,  Азербайджанан Республикин Пачхьалкхан хIостан суьрташ, Азербайджанан Республикин Пачхьалкхан шатлакхан иллин музыка а, текст а билгалйоккху Азербайджанан Республикин Конституцин законо.

=== Пачхьалкхан байракх ===
[[Файл:National Flag Square e-citizen.jpg|thumb|left|170px|[[Пачхьалкхан байракхан майда (Бакох)]].Суьртан тIиера [[Байракхан гIаж]] [[Гиннессан рекордийн жайна|Гиннессан рекордийн жайнин]] чуйаьккхина дуьненахь уггаре лекха хиларна]]
{{main|Азербайджанан байракх}}
1918 шеран 9 ноябрехь Азербайджанан Демократин Республикин правительствос дуьххьала тIеэцна кхаа бесара пачхьалкхан байракхах болу сацам. 1920 шарахь 28 апрелехь АДР йоьжначул тIаьхьа, Азербайджанехь хIоттийначу Iедало и байракх дIатеттира.

1990 шеран 17 ноябрехь кхаа бесара байракх йуха а метахIоттийра Нахчеванан Автономин Республикин Лакхарчу Меджлисан сацамца, цунах хилира Автономин Республикин пачхьалкхан байракх. Оцу гуламехь Нахчеванан АР Лакхара Меджлисо дехар дира Азербайджанан ССР Лакхарчу Совете кхаа бесара байракх Азербайджанан пачхьалкхан сийлалла йина къобалйар.


1991 шеран 5 февралехь Азербайджанан Республикин Лакхарчу Совето къастийра Нахчеванан АР Лакхара Меджлисан дехар, тIеийцира кхаа бесара байракхах Азербайджанан байракх йарах болу сацам. АгIонийн йукъаметтиган барам — 1:2. [[Байракх]] кхаа бесара кIади ду ([[Кхоъколор]]). Асанаш (айсина, баьццара, цIиен бесаш) йу анасизаца. Байракхан йуккъехь цIиечу асан тIехь лаьтта бархIсен седа а, ахбутт а. Ший а кIайн басахь ду. Байракх тIиера айсина бос ламастан бос бу туьркийн къаьмнийн, символ йо — туьркалла, цIечо — [[прогресс]], баьццарачо — [[ислам]]. Ахбетто гойту ислам динехь хилар, бархIсенан седано [[Туьркийн къаьмнаш|туьркийн къаьмнийн]] бархI га гойту<ref>{{книга
 |автор         = DK Publishing, Inc. (COR) Dorling Kindersley.
 |заглавие      = Complete Flags of the World
 |ответственный = DK Publishing
 |ссылка        = https://books.google.com/books?id=bQk8LAAACAAJ&dq=isbn:9780756641153&hl=ru&ei=a1ZyTI6CN9-W4gbp9IzeCA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCgQ6AEwAA
 |место         = 
 |издательство  = DK Publishing
 |год           = 2008
 |том           = 
 |страниц       = 240
 |страницы      = 172
 |isbn          = 9780756641153
}}
<blockquote>The eight points on the ﬂ ag’s star stand for the eight groups of Turkic-speaking peoples—the Azeris, Ottomans, Jagatais, Tatars, Kipchaks, Seljuks and Turkomans.</blockquote></ref><ref name="Smith">{{книга
 |автор         = [[Смит, Уитни|Whitney Smith]].
 |заглавие      = Flag Lore Of All Nations
 |ссылка        = 
 |место         = 
 |издательство  = Millbrook Press
 |год           = 2001
 |том           = 
 |страниц       = 112
 |страницы      = 13
 |isbn          = 9780761317531
}} {{ref-en}}<blockquote>{{oq|en|AZERBAIJAN (ah-zer-bie-JAHN): Ali Bay Huseynzada, the leading nationalist of Azerbaijan, created its modern national flag. The colors of that tricolor stood for the Turkic people (blue), their lslamic faith (green), and the commitment to modernization. In the center of the flag was the traditional Muslim star and cresent. The eight points stood for the eight Turkic peoples, including the Azerbaijanis. This flag was used from 1918 to 1920, when Azerbaijan was independent, and it was revived on February 5, 1991. After the fall of the Soviet Union, independence for Azerbaijan under this flag was proclaimed on August 30, 1991.}}</blockquote></ref>.

=== Пачхьалкхан шатлакхан илли ===
{{Суьртийн могӀа|align=right|Üzeyir Hacıbəyov5.gif|Ahmad Javad.jpg|текст=Шатлакхан иллин музыкан автор [[Гаджибеков, Узеир]] (аьрру агIора) а, дешнийн автор — [[Джавад Ахьмад]] (аьтту агIора) а|ш1=130|ш2=130}}
{{main|Азербайджанан шатлакхан илли}}
'''Азербайджанан [[шатлакхан илли]] ''' йу «Азербайджанан марш!» ({{lang-az|«Azərbaycan Marşı!» («Азәрбајҹан Маршы»)}}). Шатлакхан иллин мелоди йазйина 1918 шарахь азербайджанийн композиторо [[Гаджибеков, Узеир|Гаджибеков Узеира]], дешнаш поэто [[Джавад Ахьмад]]а ({{lang-az|{{iw|Əhməd Cavad||az|Əhməd Cavad}}}}). Иза [[Азербайджанан Демократин Республика|советийн Азербайджанал хьалхара]] официалан шатлакхан илли йара. Шатлакхан илли официалан тIеэцна (1918 шарахь чIагI а йина, 1920 шарахь дIа а йаьккхинчул тIехьа) 1991 шарахь  Азербайджан маьрша йаьлчи.

=== Пачхьалкхан хIост ===
{{main|Азербайджанан хIост}}
ХIостан йуккъехь го цIе, цуо гойту «[[ЦIерийн мохк (триптих)|ЦIерийн мохк]]». ХIост тIехь лелийна басарш, ду Азербайджанан къоман байракхан басарш. БарIсенан седано гойту туьркийн къаьмнийн 8 га. Лахахь лаьтта кIен кенийн цIов а, нажан геннаш. Кенийн цIевно гойту бахам, латан хьоналла. Нажан геннаш гойту мехкан ширалла.

== Физика-географин амал ==

=== Географин меттиг ===
{{main|Азербайджанан географи}}
{{Суьртийн могӀа|Satellite image of Azerbaijan in March 2003.jpg|Azerbaijan Topography.png|йоза=[[Дуьненан куьйга йина спутник|Спутникан]] тIиера даьккхина Азербайджанан сурт  (аьрру агIора) а, Азербайджанан физикин карта а|align=left|ш1=270|ш2=300}}
Дукхаха болчу советийн, российн, малхбузаевропин авторитет йолчу хьосташца Азербайджанан мохк, [[Кавказ]]ан муьлханиг санна, йукъахь лору [[Хьалхара Ази]]н<ref>{{БСЭ3|заглавие=Европа|ссылка=http://bse.sci-lib.com/article036382.html}}</ref><ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/195686/Europe Europe]{{ref-en}} — в энциклопедии Британника</ref><ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_geo/99 Европа // Словари и энциклопедии на Академике]</ref> цхьайолчу америкин хьосташ йукъатуху Азербайджан [[Гергара Малхбале]]н регионан, оццу хьосташа лору, [[Европин а, Азин а йукъара доза]] чекхдолу [[Кавказан лаьмнаш|Йоккхачу Кавказан дукъ]] тIехула, ткъа масех Азербайджанан кIошт йукъатуху [[Малхбален Европа|Малхбален Европин]]<ref name="Kavkaz">Севернее [[Большой Кавказ|Большого Кавказа]] находятся районы Азербайджана: [[Шабранский район|Шабранский]] (1739км²), [[Кусарский район|Кусарский]] (1542км²), [[Хачмасский район|Хачмасский]] (1063км²), [[Сиазаньский район|Сиазаньский]] (759км²), [[Кубинский район|Кубинский]] (2610км²) и северная часть [[Хызынский район|Хызынского района]] (весь район — 1711км²). Суммарная площадь: 9424км² (с полностью [[Хызынский район|Хызынским районом]], частично — около 8600км² или около 10 % от общей площади Азербайджана (86 600км², включая [[Нагорно-Карабахская Республика|НКР]]).</ref><ref>{{cite web|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/azerbaijan|title=Definition of AZERBAIJAN|quote=independent country W Asia & SE Europe bordering on Caspian Sea|accessdate=2012-04-18|archiveurl=https://www.webcitation.org/67yTaipPg?url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/azerbaijan|archivedate=2012-05-27}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html|title=AZERBAIJAN |author=CIA|quote=Southwestern Asia, bordering the Caspian Sea, between Iran and Russia, with a small European portion north of the Caucasus range|accessdate=2012-04-18}}</ref><ref name="NatlGeoAtlas">{{Cite book|title=National Geographic Atlas of the World|edition=7th|year=1999|location=Washington, DC|publisher=[[National Geographic Society|National Geographic]]|isbn=0-7922-7528-4}} «Europe» (pp. 68-9); «Asia» (pp. 90-1): «A commonly accepted division between Asia and Europe … is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles.»</ref>.

Азербайджанан ах мохк гергга дIалаьцна [[лам|лаьмнаша]]. Къилбаседехь — [[Кавказан лаьмнаш|Кавказан дукъ]], йуккъерачу декъехь — [[Куран-Араксан акъари]], къилба-малхбалехь — [[Талышийн лаьмнаш]] а, [[Лаьнкаьранан акъари]] а, малхбузехь — [[Эрмалойн акъари]]<ref name="АрмНа">Энциклопедия Британника, статья: [https://www.britannica.com/place/Armenian-Highland Armenian Highland]: <blockquote>Armenian Highland, mountainous region of western Asia. It lies mainly in Turkey, occupies all of Armenia, and includes southern Georgia, '''western Azerbaijan''', and northwestern Iran.</blockquote></ref>.

Азербайджанан майда — уггаре йоккха йу [[Чоьхьара Кавказ]]ан республикех (официалан дозанашца йолу майда — 86,6 эз. кв. км<ref>[http://www.mid.ru/dks.nsf/d00e27b424147bacc32570e50046cc22/bd17c26c494d5cfcc3257146002c183e?OpenDocument Азербайджан]</ref>, фактаца доладийриг — 75 эз. кв. км гергга). Азербайджанан къилбаседера къилбехьа йолу йохрлла — 400 км гергга йу, ткъа малхбузера малхбалехьа — 500 км гергга.

Йисттера меттигаш: къилбаседа — Гутон лам (3648 м) (41°54' къ.-с. ш), къилба — [[Астара (хи)|Астара]] эрк (38°25' къ.-с. ш), малхбален — [[Нефт-Дашлари]] (50°49' м.-бал. д.), малхбузан — [[Джандаргель]] Iам (44°46' м.-бал. д.).

Азербайджанан климатан зонаш тайп-тайпана йу — [[Лаьнкаьранан акъари]]н а, [[Талышийн лаьмнаш|Талышан]] а йовхачу, тIуьначу [[субтропикаш]]на тIиера [[Кавказ]]ан лайн баххьашка кхаччалц. Дукха шортачу [[эрк]]ийн йоккха энергетикан потенциал йу, цуо до дика хьал до гидростанцеш хи лоттийлашца а, хи дилларан системаш а йаран.
Коьрта эрк — [[Кура (Чоьхьара Кавказ хи)|Кура]]. Хи дилларан татолаш: Лакха Карабахан, Лакха Ширванан, кхин а, ладаме йу [[Мингечауран хи лоттийла]].

Латташ дукхаха дерг [[сиралатта]] ду, лаьмнашкахь – боьра, боьмаша ломан хьаннийн а, ломан-байн а; Лаьнкаьранан акъари — можа латта. Йекъачу [[аре]]нийн, [[ахгIум-аре]]нийн, лекхачу лаьмнийн [[бай-аре]]нийн а ораматаш; лаьмнашкахь [[шуьйра гIа долу хьаннаш]].

Iаламан бахамашна йукъахь башха меттиг дIалоцу Азербайджанан чIогIа хаза климатан а, дарбане хин [[курорт]]аша.

=== Климат ===
{{main|Азербайджанан климат }}
[[Кёппенан климатийн классификаци]]ца, Азербайджанехь хаало 9 тайпана климат (ерриг 11 тайпана климат)<ref>{{книга
 |автор         = [[ГУГК СССР|ГУГК]].
 |заглавие      = Атлас Азербайджанской ССР
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = Москва
 |издательство  = 
 |год           = 1979
 |том           = 
 |страниц       = 40
 |страницы      = 16
 |isbn          = 
}}</ref>. Июлан температурийн йуккъера барам +5[[Цельсин градус|°C]] лекха лаьмнашкахь, +25—27 °C кхаччалц акъарийн кIошташкахь (максимум +32-35 °C, амма наггахь кхочу +40 °C). Январан йуккъера температураш −10 °C лекха лаьмнашкахь, +4 °C акъарийн кIошташкахь. Атмосферан йочанаш 200 мм/шарахь Кавказан кIажошкахь 1200—1700 мм/шарахь Лаьнкаьранан акъарин тIехь<ref name="ksam.org">[http://www.ksam.org/index.php?stype=azerb&slevel=1&sid=10 Природа Азербайджана]</ref>.

=== Пайден маьIданаш ===
{{main|Азербайджанан геологи}}
[[Файл:Modvulkan.jpg|thumb|left|250px|[[Азербайджанан хаттан тIаплаьмнаш]]]]
Азербайджанан лаьттан кийрахь дум ехала пайден маьIданаш: мехкдаьтта, Iаламан газ, [[алунит]]аш<ref>[http://www.catalogmineralov.ru/mineral/867.html Каталог Минералов / Алунит]</ref>, цIеста, деший, молибден, кхин а. Махкахь кхин а йу кечйаран промышленностан тайп-тайпана аьргаллаш: мармар, [[каолин]], [[туф]], [[доломит]]<ref>[http://open.az/index.php?newsid=21255 Азербайджан " WWW.OPEN.AZ — открой для себя Азербайджан]</ref>.

Каспи-хIордан Iаламан ресурсашца чIогIа йихкина йу халкъан бахаман отраслаш, мехкдаьттадаккхар, чIеран промышленность, хIордан транспорт, кеманаш тодар.

=== Флора ===
{{main|Азербайджанан флора}}
Республикин мохк токхе бу алсама а, наггахь а бен доцучу [[флора|флорица]]. Буьстича а боккха боцучу махкахь хаало дуккха а дуьненахь йаьржина ораматийн тайпанаш. Масала: [[Парроти|аьчган дитт]] (дамир агач), иберийн наж, [[албIарагIан наж]], [[хьурма]], [[баьццара колла]], [[пха]], [[къахк]], [[бага]], [[Дак|талл]], [[бӀалланг]], [[миндаль]], [[Кхор|хьуьнан кхор]], Ӏаж, мангал-комаран а, цӀиен комаран а коьллаш. Йаккхийчу гӀаланашкахь хаало [[Японан софора]], кӀайн а, ровзанан а [[олеандр]]аш, жасминан коьллаш, ткъа [[Лаьнкаьранан альбици|Лаьнкаьранехь кхиайо альбици]] — кхоьшан доьзалера декоративан орамат. Азербайджанехь кхуьу 450 гергга тайпана [[лакхара ораматаш]] цхьаьнатоьхна 125 тобане. Азербайджанан махкахь долу ораматийн тайпанаш доккхаха долу дакъа ду йерриг [[Кавказ]]ехь кхуьу ораматийн тайпанийн. Кавказехь а, кхечу регионашкахь а шуьйра даьржина ораматийн тайпанаш доцуш, азербайджанан флорехь ду тоъал барамехь деккъа Азербайджанехь бен ца кхуьу ораматаш, уьш 240 гергга [[Эндемикаш|эндемикийн тайпанаш]]<ref name="ВИР">{{книга |заглавие = ТРУДЫ ПО ПРИКЛАДНОЙ БОТАНИКЕ, ГЕНЕТИКЕ И СЕЛЕКЦИИ, том 172 |ссылка = http://vir.nw.ru/books/trud_172.pdf |ответственный = канд. биол. наук Е.И. Гаевская |место = Санкт-Петербург |издательство = ВСЕРОССИЙСКИЙ НАУЧНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИЙ ИНСТИТУТ РАСТЕНИЕВОДСТВА имени Н.И. ВАВИЛОВА (ВИР) |год= 2013|страницы= 149}}</ref> ду.

=== Фауна ===
{{main|Азербайджанан фауна}}
[[Файл:Pandion haliaetus Azerbaijan.jpg|right|270px|thumb|[[Скопа]] Азербайджанехь]]
Азербайджан лаьтта масех зоогеографин асанийн дозанехь. Пачхьалкхан махкахь деха луларчу Иранан, [[Йуккъера Ази]]н, [[Лаьттайуккъе|Лаьттайуккъера хӀордан мехкашкара]] цхьадолу дийнаташ. Ӏаламан хьал тайп-тайпана хилар бахьнехь, Азербайджанийн Республикин мехкара дийнаташ лаьтта 12 эзар гергга тайпанах, царна йукъахь 623 тайпана [[букъа даьӀахк ерш]] (90 сов [[декха дийнаташ]], 350 сов тайпа [[олхазарш]], 40 тайпана [[текхаргаш]], 80 сов тайпана [[чӀерий]], дисинарш — [[гоьргабатъерш]] а, [[лаьтта-хин дийнаташ]])<ref name="ksam.org"/>. Акъарин тӀехь даьржина [[текхаргаш]], [[пхьагал]]ш, [[борз|берзлой]], [[цхьогал]]ш, [[джейран]]. [[Кура (Кавказера хи)|Куран]] а, [[Аракс]]ан а тогӀенаш чохь еха [[нал]]аш, [[лу]]наш, [[даӀам]]аш, [[чагӀалкх]]аш. Лаьмнашкахь деха [[сай|сеш]], [[дегӀастанан масар]], [[масар]], [[безоаран бож]], [[лу]], [[ча]], [[ЦӀоькъаш|цӀокъ]], [[хьуьнан акха цициг]], хаало [[дикобраз]], [[муфлон]], [[леопард]]. Чуйалийна иштта дийнаташ: [[тӀеданаш долу сай]], [[сайгак]], [[акха жӀаьла]], [[нутри]], [[скунс]]. ЧӀогӀа бес-бесара ду олхазарш: [[акха боргӀал]]аш, [[моша]]наш, [[акха котам]]аш, кхин а. Дукхаха долу хин олхазарш Ӏа даккха догӀу ([[бедаш]], [[гӀаз|гӀезаш]], [[гӀургӀаз]], [[чӀерийлоьцурш]], [[пеликанаш]], [[фламинго]], [[баклан]]аш, кхин а).

Азербайджанан ЦӀиечу жайнин чудаьхна 108 тайпана дийнаташ, царна йукъахь 14 тайпана [[декха дийнаташ]], 36 тайпана [[олхазарш]], 13 тайпана [[лаьтта-хин дийнаташ]] а, [[текхаргаш]] а, 5 тайпана [[чӀерий]], 40 тайпана [[сагалмат]]аш<ref name="ksam.org"/>.

=== Экологин хьал ===
[[Файл:2011-06-14 13-55-11 Azerbaijan.jpg|thumb|left|250px|Апшеронан ахгIайрен тIиера Антропогенан пейзаж]]
[[Апшеронан ахгIайре]] а, кхин бердашца йолу кIошташ а йу экологин агIора уггаре а ирча хьал долчех цхьаъ дуьнан кIошташна йукъахь, хIаваъ, хи, латта чIогIа бехдар бахьнехь. Латта а, лаьттан бухара хи а бехдар доьзна ду, бамба кхиош [[ДДТ (инсектицид)|ДДТ]] а, токсикан дефолианташ лелайарца. ХIаваъ бехдар доьзна ду промышленностан нехаш аракхийсарца Сумгаитехь а, Бакохахь а, кхечу гIаланашкахь а. ХIорд бехбаран ладаме хьост ду мехкадаьттадаккхаран а, мехкдаьттатодаран а промышленность.
Мехкан мехала флора а, фауна а чIогIа Iаткъам беш йу адамийн агIора. Хьаннаш гIуочу хьолехь йу хьекхарний, даьхний дажорний. Хьаннаш хьоькхуш йуьртабахаман латташ шордо.

Азербайджанехь беш бу Iалам лардаран болх. Iаламан хьаннийн цхьацца дакъош,  реликтан флора, наггахь бен доцу дийнаташ лардина хIаллак ца хилийта Iалашо йолуш 9 къоман парк, 11 заповедник, 24 заказник<ref>[http://eco.gov.az/az/804-milli-parklar Список национальных парков на сайте Министерства экологии Азербайджана]</ref><ref>[http://eco.gov.az/az/79-biomuxteliflik Список заповедников на сайте Министерства экологии Азербайджана]</ref><ref>[http://eco.gov.az/az/80-biomuxteliflik Список заказников на сайте Министерства экологии Азербайджана]</ref> йина. Башха лардеш ду [[Сай|сенаш]], [[ТIеданаш долу сай|тIеданаш долу сенаш]], [[масар]], [[джейран]], [[безоаран бож]], [[муфлон]], [[лу]], [[сайгак]].

==== Экологин бала ====
ТIаьхьарчу бIешарахь экономикин областашкара адаман гIуллакхаш сиха кхиаран жамI тIех сов Iаламан бахам лелор ду<ref>[http://www.mct.gov.az/?/ru/nature/2591/86 Министерство Культуры и Туризма Азербайджанской Республики]</ref>.
Азербайджанан Республикин коьрта экологин баланаш:

* лелийна хишца хин ресурсаш бехйар, царна йукъахь дозанал арахьа долурш а;
* нах бехачу меттигашкахь дика хи латторан лахара тIегIа, хи доьду биргIанаш йолуш чур ахи дар, боьха хи дIадахийтаран асанаш ца тоар;
* атмосферан хIаваъ промышленностан предприятеш а, транспортан гIирсаш а бехдар;
* лаьттан хьонал йохар ([[лаьттан эрози]], [[кӀайн латта]]);
* онда промышленностан а, бахаман а нехаш дIайахаран процесса урхалла ца хилар, царна йукъахь кхераме нехаш а;
* биокепаш лагIйалар;
* хьаннийн ресурсаш а, фауна а лагIйалар, царна йукъахь чIерийн ресурсаш.

2009 шарахь махкахь болх беш йу [[Азербайджанан пачхьалкхан альтернативан а, карладовлу хьостийн а энергин агенталла]].

=== Iалашбен мехкаш ===
; Iаламан иэсаш
{{main|Азербайджанан Iаламан иэсаш }}
Азербайджан йукъайоьду [[Субтропикаш|субтропикан зонан]], оцу зонехь хила тарло 11 тайпана [[климат]]ах, 9 йу Азербайджанан махкахь. Иштта Азербайджанан махкахь бу 800 гергга [[сацкъаран тIаплам]], цара Азербайджан дуьненахь хьалхара йо сацкъаран тIаплома барамца<ref>[http://han-samoilenko.narod.ru/questions/earth/086.htm Что такое грязевые вулканы?]</ref>.

; Азербайджанан заповедникаш 
{{main|Азербайджанан заповедникийн исписка|Азербайджанан заказникийн исписка}}

Азербайджанан заповедникаш — Ӏилманан-талламан урхаллин статус йолу мехкаш бу, кхоьллина нилха Ӏаламан комплексаш дуьххьара хиллачу кепехь йитар, Ӏаламан процессаш а, хиламаш а Ӏамор Ӏалашо йолуш. Уггаре йаккхий заповедникаш: [[Кызылагачан заповедник|Кызылагачан]], [[Закаталин заповедник|Закаталин]], [[Ширванан заповедник|Ширванан]].

; Къоман паркаш
{{main|Азербайджанан къоман паркийн исписка}}
Къоман паркаш — Ӏилманан-талламан урхаллин Ӏалам лардаран статус йу, йехкина Ӏалам лардархьама, царна чохь йу башха экологин, историн, эстетикан, кхин ладаме Ӏаламан комплексаш.

<gallery widths="220px" heights="150px" class="center">
Файл:1 avqust 2010 (6).jpg|[[Ширванан къоман парк]]ера хин-уьшалан меттигаш 
Файл:Khinaliqmountain.JPG|Лекха лаьмнашкара эвла [[Хыналыг]]
Файл:Киш(Шеки).jpg|[[Киш (Шекин кӀошт)|Киш]] эвла 
Файл:Geygol.jpg|[[Гёйгёль (Ӏам)|Гоьйгоьл Ӏам]]
</gallery>

== Административан йекъайалар ==
[[Файл:Azerbaijan districts azeri.png|thumb|right|250px|Азербайджанан кӀошташ]]
{{main|Азербайджанан административан йекъайалар}}
Азербайджанан мохк бекъало 66 кӀоштан (дукх. т. {{lang-az|rayonlar}}, цхь. т. {{lang-az|rayon}}), республикин куьйгакӀелара 11 гӀалин (дукх. т. {{lang-az|şəhərlər}}, цхь. т. {{lang-az|şəhər}}), 1 автономин республикин ({{lang-az|muxtar respublika}}) — Нахичеванан Автономин Республика.

=== Нахичеванан Автономин Республика ===
{{main|Нахичеванан Автономин Республика}}
Нахичеванан Автономин Республика — Азербайджанан Республикин йукъара автономин кхоллар ([[эксклав]]). Азербайджанан а, Нахичеванан Автономин Республикин а Конституцица тӀаьхьарниг Азербайджанан йукъара автономин пачхьалкх йу. Автономин статус нисйо Азербайджанан а, Нахичеванан Автономин Республикин а Конституцица, ткъа иштта 1921 шеран [[Москохан барт (1921)|Москохан]] а, [[Карсан барт|Карсан]] а барташца.

Эксклаван доза ду Туркойчоьнца, Иранца, Эрмалойчоьнца. Карабахан дов доладелчахьана, таханлера де кхаччалц Эрмалойчоьнца доза къевлина ду. Азербайджанан кхечу мехкашца уьйр латтайо коьртаниг [[Нахичевань (аэропорт)|Нахичеванан аэропортехула]], иштта лелайо автомобилан уьйр Иран<ref name="test">{{cite web |url = http://mirtv.ru/content/view/19577/12/ |title = Впервые в Азербайджане начал действовать автобусный маршрут Баку-Нахичевань |deadlink = yes}} // МТРК «Мир»</ref> чухула.

== Истори ==
{{Коьрта йаззам|Азербайджанан истори}}
{{See also|Бакохан истори|Азербайджан (область)}}

=== Исторел хьалхара мур ===
[[Файл:Petroglyphs in Gobustan 01.jpg|thumb|300px|Петроглифаш [[Гобустан (заповедник)|Гобустанехь]]]]
{{Коьрта йаззам|Азербайджанан археологи}}
Беркате дика Ӏаламан-географин хьолаша адам охьахаийра кхуза ширачу заманахь дуьйна.
Уггаре дукха шира нах Ӏийна меттигаш карийна [[Карабах]]ехь, [[Казах (гӀала)|Казахехь]], [[Нахичевань|Нахичеванехь]]. Карабахехь мехала хӀуманаш карийна [[Азыхан хьех|Азых]] [[Тагларан хьех|Таглар]], Зар хьехаш чохь. [[Казахийн кӀошт]]арчу Дашсалахлы а, [[Дамджылы (хьех)|Дамджылы]] а хьехаш чохь, ткъа кхин а Шишгузей, Кекилли адам лаьттина меттигашкахь карийна белхан гӀирс а, кхин гӀирсах йисина хӀумнаш а. ТӀулган бӀешеран адам лаьттина меттигаш карийна иштта Талышийн зонехь.

=== Шира истори ===
{{main|Кавказан Албани}}
{{Хьажа иштта|Сийлахь-Йоккха Эрмалойчоь}}
[[Файл:Aghuank.jpg|300px|мини|Кавказан Албанин мохк 387 шо кхаччалц, дуьненан Ӏилманехь йукъара тӀеэцна<ref name="Новосельцев"/><ref name=autogenerated8>''Юшков С. В.'' К вопросу о границах древней Албании // «Исторические записки» — М., 1937. — № I. — С. 129−148.</ref><ref name="ReferenceB">Paulys Real-Encyclopadie der Classishenen altertums nissenshaft. Erster Band. Stuttgart 1894. p. 1303</ref><ref name="Markwart J 1927">''Markwart J.'' Skizzen zur Historischen Topographie und Geschichte von Kaukasten, Handes Amsorya — Wien, 1927. — № 11−12;<br>''Marquart J.'' Eranlahr nach der Geogrphle des Ps.Moses Xorenac’i. // Abhandlungen der koniglichen Geselsch. der Wissenschaften zu Gottingen. Philologisch-hisiorische Klasse. Neue Folge B.ffl, № 2. — Berlin, 1901. — S. 358.</ref><ref>[http://www.vostlit.info/Texts/rus13/Sirvan_Derbend/pred.phtml?id=1893 ''Минорский В. Ф.'' История Ширвана и ал-Баба]</ref> концепцица]]

Ширачу бӀешерашкахь Азербайджанан республикин боккхаха болчу махкахь баьхна [[кавказан албанхой]]<ref>«Очерки по истории и культуре [[Кавказская Албания|Кавказской Албании]] IV в. до н. э. — VII в. н. э.», К. В. Тревер, 1959 г.</ref>, цара буьйцура [[лаьзгийн меттанаш|лаьзгийн геннан меттанаш]]<ref name="autogenerated1">История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. [http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2103.htm Глава I]. — {{М}}: «Восточная литература», 2002. — ISBN 5-02-017711-3. «Что касается сельского населения, то оно, по-видимому, в основном сохраняло ещё долгое время свои старые языки, родственные современным дагестанским, прежде всего лезгинскому»</ref>, Нахичеванан махкахь гӀажарийн мотт буьйцуш хилла [[мидийхой]]<ref>Дьяконов. «Предыстория армянского народа». Ереван. Издательство АН Армянской ССР, 1968. прим. 133</ref>. [[Антропологи]]н хаамашца кавказан албанхой [[кавказан раса|кавказан тайпана]] хилла<ref>{{книга
|автор        = Институт истории, языка и литературы им. Г. Цадасы.
|заглавие     = История Дагестана
|издательство = Наука", 1967
|год          = 2009
|том          = 
|ссылка       = https://books.google.kz/books?ei=sshmT-SQB6r64QSMyYGFCg&hl=ru&id=XwDVAAAAMAAJ&dq=населения+кавказской+албании+антропологический+тип&q=Кавказская+албания#search_anchor
|страницы     = Глава V. § 1."Территория и население" 105-107
|isbn         = 
}}{{oq|ru|Античные авторы, описывая албан, отмечают их высокий рост, светлые волосы и серые глаза. Таким именно представляется учёным-антропологам древнейший тип коренного кавказского населения — кавкасионский, широко представленный в настоящее время в горных районах Дагестана, Грузии и отчасти Азербайджана. Видимо, несколько позднее на Восточный Кавказ проник другой (тоже достаточно здесь широко представленный антропологический тип), а именно каспийский, значительно отличающийся от кавкасионского.}}</ref>. [[Азербайджанаш]], [[гӀумкий]], ткъа иштта [[цахураш]] [[кавказан раса]]н [[каспийн раса|каспийн тайпана]] бу<ref name="Антрополог">{{cite web|url=http://imp.rudn.ru/psychology/anthropology/ch6_6.html|deadlink=yes|title=Данные антропологии к этногенезу тюркских народов|publisher=imp.rudn.ru|author=[[Алексеев, Валерий Павлович|В.П. Алексеев]]}}</ref><ref>{{книга
|автор        = Институт этнографии имени Н. Н. Миклухо-Маклая.
|заглавие     = Народы Кавказа
|том     = 1
|ссылка       = https://books.google.ru/books?id=-EYMAQAAMAAJ&q=Каспийский+тип+Азербайджанцы&dq=Каспийский+тип+Азербайджанцы&hl=ru&sa=X&ei=y0TyTs-3EoLo-gaFwv2tAQ&ved=0CF4Q6AEwCA%7Сиздательство=Изд-во
|издательство = Изд-во Академии наук СССР
|место = М.
|год          = 1960
|страницы     = 29
|isbn         = 
}}{{oq|ru|Азербайджанцы. Несмотря на значительные различия отдельных этнографических групп азербайджанцев по форме головы, в остальных признаках они сравнительно мало различаются между собой. Повсеместно преобладает каспийский тип и только в северных районах может быть прослежена некоторая примесь элементов кавкасионского типа.}}</ref>. Албанхойн классийн йукъаралла ца хӀоьттина, схьагарехь, [[вайн эрал II бӀешо хьалха]]чул хьалха. Хьалха, цхьаболчу Ӏилманчашна хетарехь, [[Миди]]йн [[ахеменидаш|ахеменидгӀеран]] сатрапан куьйгакӀела бара, АхеменидгӀеран пачхьалкх йоьжначул тӀаьхьа — [[Атропатена]]н паччахьийн (коьртаниг [[Иранан Азербайджан]]ехь, дакъошкахь Азербайджанан махкахь а). Вайн эрал хьалхара II бӀешо долалуш [[Кура]] эркан къилбехьара, иза [[Аракс]]ах кхетале болчу Азербайджанан тайп-тайпана албанхойн тайпанаш деха дерриг малхбуза дакъа, схьадаьккхира [[Сийлахь-Йоккха Эрмалойчоь]]но<ref name="Новосельцев">{{статья|автор = [[Новосельцев, Анатолий Петрович|А. П. Новосельцев]].|заглавие = К вопросу о политической границе Армении и Кавказской Албании в античный период|ссылка =http://www.vehi.net/istoriya/armenia/kagantv/novoseltsev.html|издание= Кавказ и Византия|тип= Сб|место= Ер.|издательство = Наука|год = 1979|номер= I|страницы= 10—18}}</ref>. Вайн эрал хьалхара II бӀешо чекхдолуш<ref>[http://www.iranica.com/articles/albania-iranian-aran-arm Статья о Кавказской Албании в Иранике]<blockquote>During the Hellenistic period they joined with other neighboring tribes to form a unified state under a single ruler (Strabo 9.7.6; cf. below). It has been supposed that the unification took place towards the end of the 2nd century B.C.</blockquote></ref>, ткъа кхечеран ойланца I бӀешеран йуккъехь<ref>[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000017/st059.shtml Всемирная история, М., 1956, т.2, стр. 417]</ref> албанские племена создали своё царство<ref name=autogenerated2>{{cite web |url = http://www.iranica.com/newsite/articles/v1f8/v1f8a022.html |title = Encyclopedia Iranica. M. L. Chaumont, Albania |deadlink = yes |accessdate = 2008-02-18 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20070310231608/http://www.iranica.com/newsite/articles/v1f8/v1f8a022.html |archivedate = 2007-03-10 }}</ref><ref>Lou Giaffo, Albanian Amalgamation: A Story of Albania And the Albanians, Their Mysterious Origins, Caucasin or Llyrian, Xlibris Corporation, 2005, с. 137</ref><ref>Paulys Real-Encyclopadie der Classishenen altertums nissenshaft. Erster Band. Stuttgart, 1894. p. 1303</ref><ref>{{cite web |url = http://www.iranica.com/newsite/articles/v2f4/v2f4a071a.html |title = Encyclopedia Iranica, Armenia and Iran |deadlink = yes |accessdate = 2008-02-18 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120121173617/http://www.iranica.com/newsite/articles/v2f4/v2f4a071a.html |archivedate = 2012-01-21 }}</ref><ref>История древнего мира. Т. 3. М., 1989, стр. 284</ref>. [[I бӀешо]] долалуш [[Страбон]]а хоуьйтура, албанхой бекъало 26 тайпана, цара буьйцу шайн меттадекъан мотт, цундела «атта ца бовлу вовшешца гергарлоне», церан йукъара паччахь хӀоьттина дукха хан йоццуш, ткъа хьалха хӀора тайпанан шен паччахь хилла<ref>Страбон, География, XI, IV, 6</ref>.

Алсама лелочу теорица, Куран аьтту берд ([[Арцах]] а, [[Утик]] а провинцеш) ГӀажарчоьнах йозуш йолчу Эрмалойчоьнера<ref>Всемирная история. Энциклопедия. Том 3, гл. VIII: ''«Внутренний строй стран Закавказья оставался без изменения до середины V в., несмотря на то, что в результате договора 387 г. Армения оказалась разделённой между Ираном и Римом, Лазика была признана сферой влияния Рима, а Картли и Албания должны были подчиниться Ирану.»''</ref> Албанин кхаьчна [[Эрмалойчоь дуьххьара йекъар|иза 387 шарахь дуьххьара йекъар]] бахьана долуш. 

[[Файл:Ancient Gabala00.jpg|мини|300px|[[Кавказан Албани]]н коьрта шахьран шира [[Кабала (гӀала)|Кабалан]] гӀопийн пенийн саьлнаш, VI бӀешо кхачале]]

Каспийнйистан кӀоштахь баьржинера йуккъерамидийн мотт, хӀинцалера [[талышийн мотт]]<ref>История древнего мира. Т.3. М., 1989, стр. 287{{oq|ru|Прикаспийские районы, где было сильно влияние атропатенского зороастризма, приняли для этого среднемидийский язык, ставший впоследствии народным языком в некоторых районах (в виде '''талышского''' и родственных, ныне вымерших диалектов); для областей, примыкавших издавна (по крайней мере с начала нашей эры) к армянским по языку областям, где уже и ранее было сильно армянское христианское влияние, естественно, лингва франка был армянский.}}</ref> цунах баьлла лору, оцу муьран Ӏаьрбийн географийн а, историкийн а [[Истахри]], [[Ибн-Хьаукъаль]], [[Шамсуддин аль-Мукъаддаси|Мукъаддаси]], кхин болчеран а тешаллашца, албанийн мотт лелош бара коьрта гӀалахь а, [[Барда (гӀала)|Барда]] гӀалахь а [[X бӀешо|X бӀешарахь]], амма цул тӀаьхьа иза хьахош дац<ref name=autogenerated1 />. Иштта Ӏаьрбойн хьосташа хоуьйту, Бардал а, [[Шаьмкир|Шаьмкурал]] а дехьа бехара [[эрмалой]]<ref>[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/Karaulov/text1.htm КАРАУЛОВ Н. А. Сведения арабских писателей X и XI веков по Р. Хр. о Кавказе, Армении и Адербейджане]</ref>. Албанийн паччахьалла гӀажарийн [[Сасанидаш|СасанидгӀеран]] олаллехь йара 457 шарахь дуьйна, амма тӀаьхьа албанхойн аьтту белира гӀеххьа маьрша бовла. [[VII бӀешо|VII бӀешарахь]] Албани схьайаьккхира Ӏаьрбоша<ref>История древнего мира. Т. 3. М., 1989, стр. 288</ref>. Этносан агӀора къорза болу аьрру бердан (Куран къилбаседехьара) Албанин бахархой оцу хенахь гӀажарийн мотт бийца буьйлало. Коьртаниг иза догӀу [[Арран (Чоьхьара Кавказера область)|Арран]] а, [[Ширван]] а гӀаланашна, иштта ала долийра [[IX бӀешо|IX]]—[[X бӀешо|Х бӀешерашкахь]] хӀинцалерачу Азербайджанан махкара оцу шинан областех. Йуьртарчу бахархоша, схьагарехь, коьртаниг лелийра ехачу хенахь шайн шира меттанаш, хӀинцалерачу ДегӀастанан меттанийн гергарчу, угаре хьалха [[Лаьзгийн мотт|лаьзгийн]]<ref name=autogenerated1 />.

=== Йуккъера бӀешераш ===
[[Файл:Shaddadid.gif|thumb|left|300px|Чоьхьара Кавказ XI—XIII бӀешерашкахь]]
VII бӀешеран йуккъехь Кавказан Албанин мехкан тӀелетира Ӏаьрбийн халифатан эскар. Дуьхьало еш гӀаравелира албанхойн баьчча [[Джеваншир]] — феодалийн мехкан [[Гардман]]ан корта, тӀаьха Албанин урхалча хила волу. VIII бӀешо долалуш, халкъан дуьхьало каггийна, Ӏаьрбийн халифато къарбира Албанин мохк, йисина Чоьхьара Кавказ санна. IX бӀешарахь Ӏаьрбашна дуьхьала гӀаттам бо [[Иранан къаьмнаш|иранийн]] хуррамиташа, куьйгаллехь хуьлу [[Бабек]]. [[МасӀуди]]ца а, [[Ибн ан-Надим]]ан «Фихристаца» а, уггаре сий долчу хенан Бабекан Ӏедал, даьржира [[Ардебиль|Ардебилан]] а, [[Меренд]]ан а къилбехьа, малхбалехьа — [[Каспий-хӀорд]] тӀе а, [[Шамахи]], [[Ширван]] гӀаланашка кхаччалц, къилбаседехьа — [[Муганан аре]]нашка а, [[Аракс]] эркан бердашка а кхаччалц, малхбузехь [[Джульфа (Азербайджан)|Джульфа]], [[Нахичевань]], Маранда кӀошташка кхаччалц<ref name="Iranica">{{статья
 |автор         = Ḡ. -Ḥ. Yūsofī.
 |заглавие      = BĀBAK ḴORRAMI
 |ссылка        = http://www.iranicaonline.org/articles/babak-korrami
 |язык          = en
 |издание       = Encyclopædia Iranica 
 |год           = 1988
 |том           = III
 |номер         = 
 |страницы      = 299—306
}}</ref>.
[[Файл:BakuGate.jpg|thumb|left|250px|[[Ширваншах]] [[Минучихр III Сийлахьверг]] волуш дина [[Бакох гӀопан пенаш|Бакох гӀопан]] кевнаш]]
Чоьхьарчу кавказехьаьрбийн халифат малъеллачу хенахь [[IX бӀешо|IX]]—[[X бӀешо|X бӀешерашкахь]] болабелира керла политикин айам: хӀинцалерачу Азербайджанан махкахь йира [[Ширваншахийн пачхьалкхаш|Ширваншахийн]] пачхьалкхаш (уьш лаьттира 1538 шо кхаччалц), тӀаьхьа [[Шеддадидаш|Шеддадидийн]] (970—1075, [[Гянджа]]н эмират), дакъошкахь иза дӀалоцура [[Багратидаш|Багратидийн]] [[Анийн паччахьалла|Эрмалойн паччахьалла]] (885—1045), ткъа иштта иранан исламан [[Саларидаш|Саларидийн]] (941—981) а, [[Раввадидаш|Раввадидийн]] (981—1054) а некъийн эмираташ. Марталлин Эрмалойн паччахьалла йожарца, хӀинцалерачу Азербайджанан малхбузехь найн маршо Ӏалаш йира эрмалойн [[Ташир-Дзорагетан паччахьалла|Ташир-Дзорагетан паччахьалло]] а, [[Хаченан олалла|Хасенан олалло]] а.

Арранехь а, Ширванехь а Ӏедалехь болчу бусалбачеран куьйгакӀелахь, дика жигара ислам тӀеоьцура меттигерачу бахархоша. Амма XI—XII бӀешераш кхаччалц, Ширванан а, Арранан а бахархойн доккхаха долу декъо ислам тӀе ца оьцура.

XII бӀешо чекхдолуш чӀагӀъеллачу [[Гуьржийн паччахьалла|Гуьржийн паччахьаллин]] эскарша, коьртехь эрмалойн элийн тайпанан [[ЗакарянгӀар]] болуш, меттигерачу эрмалойн бахархойн гӀоьнца туьркийн-[[Сельджукаш|сельджукийн]] Ӏедалах мукъайоккху [[Малхбален Эрмалойчоь]]. Гуьржийчоьнан сюзеренит йолу ЗакарянгӀеран Эрмалойн олалла (цунна йукъахь йу Куран а, Араксан а шина эркан йукъ — хӀинцалерачу Азербайджанан малхбузе) лаьттира монголаш тӀелатталц XIII бӀешо йуккъе даххалц.

[[Файл:Momine Hatoon Mausoleum.jpg|thumb|270px|[[Нахичевань|Нахичеванера]] [[Ильдегизидаш]] болуш дина [[Момине хатунан зиярат]]]]
1136 шарахь Сельджукийн импери йохарца цхьаьна кхоллаелира [[Тебриз]]ехь, [[Ардебиль|Ардебилехь]], [[Нахичевань|Нахичеванехь]] коьрта шахьар йолу [[Ильдегизидийн пачхьалкх]]. Атабекаш цхьаьнатуьйхира шайн Ӏедал кӀела [[Иранан Азербайджан]]ан коьрта дакъа а, хӀинцалера Азербайджанан республикин дакъош а<ref>{{cite web |url = http://www.iranica.com/newsite/articles/v2f8/v2f8a073.html |title = Luther, K. «Atabakan-e Adarbayjan», Encyclopedia Iranica, p. 890—891  |archiveurl = https://web.archive.org/web/20071016065206/http://iranica.com/newsite/articles/v2f8/v2f8a073.html |archivedate = 2007-10-16 |deadlink = yes}}</ref>. 1194 шо кхаччалц лорура малхбуза-сельджукийн (Ӏиракъан) султанийн олаллин бухара<ref>http://gumilevica.kulichki.net/HE2/he2307.htm Некогда обширная Сельджукская держава распалась на три крупные части: Хорасанский (Восточносельджукский), Иракский (Западносельджукский) и Румский (Малоазиатский) султанаты.</ref>. И пачхьалкх йуьйжира [[Хорезмшах]]ан [[Джелал ад-Дин Манкбурны|Джалаледдинан]] куьйгах 1225 шарахь, ткъа иза ша а ижу хилира монголийн, уьш [[Хорезм]]ан, Иранан, Чоьхьара Кавказан тӀелеташ.

1136 шарахь Сельджукийн импери йохарца цхьаьна кхоллаелира [[Тебриз]]ехь, [[Ардебиль|Ардебилехь]], [[Нахичевань|Нахичеванехь]] коьрта шахьар йолу [[Ильдегизидийн пачхьалкх]]. Атабекаш цхьаьнатуьйхира шайн Ӏедал кӀела [[Иранан Азербайджан]]ан коьрта дакъа а, хӀинцалера Азербайджанан республикин дакъош а<ref>{{cite web |url = http://www.iranica.com/newsite/articles/v2f8/v2f8a073.html |title = Luther, K. «Atabakan-e Adarbayjan», Encyclopedia Iranica, p. 890—891  |archiveurl = https://web.archive.org/web/20071016065206/http://iranica.com/newsite/articles/v2f8/v2f8a073.html |archivedate = 2007-10-16 |deadlink = yes}}</ref>. 1194 шо кхаччалц лорура малхбуза-сельджукийн (Ӏиракъан) султанийн олаллин бухара<ref>http://gumilevica.kulichki.net/HE2/he2307.htm Некогда обширная Сельджукская держава распалась на три крупные части: Хорасанский (Восточносельджукский), Иракский (Западносельджукский) и Румский (Малоазиатский) султанаты.</ref>. И пачхьалкх йуьйжира [[Хорезмшах]]ан [[Джелал ад-Дин Манкбурны|Джалаледдинан]] куьйгах 1225 шарахь, ткъа иза ша а ижу хилира монголийн, уьш [[Хорезм]]ан, Иранан, Чоьхьара Кавказан тӀелеташ.

[[Огузаш|Туьркаш-огузаш]] Малхбален Чоьхьара Кавказе кхачаро туьркаш бира меттигерачу бахархойн ладаме декъах, XI—XIII бӀешерашкахь бух биллира туьркийн мотт буьйцу азербайджанийн къам кхолларан. Азербайджанийн этногенезан процессехь дакъа лецира иранан къаьмнаш. Азербайджанийн этнос кхолларан процесс коьртаниг чекхъелира XV бӀешо чекхдолуш, амма туркошна а, азербайджанашна а йукъара этносан доза ца хӀоьттира XVI бӀешарахь бен, тӀаккха а иза чеккхенца билгала ца делира<ref>[http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века.] М., «Восточная литература», 2002.</ref>. Ряд исследователей отмечают принятие шиизма (XVI век) в период правления Сефевидов как окончательный фактор формирования азербайджанского народа<ref name="XAVIER">{{cite web | title= IRAN I. LANDS OF IRANn|publisher=[[Encyclopædia Iranica]]| url=http://www.iranicaonline.org/articles/iran-i-lands-of-iran|author=XAVIER DE PLANHOL}}{{oq|en|This unique aspect of Azerbaijan, the only area to have been almost entirely “Turkicized” within Iranian territory, is the result of a complex, progressive cultural and historical process, in which factors accumulated successively (Sümer; Planhol, 1995, pp. 510-12) The process merits deeper analysis of the extent to which it illustrates the great resilience of the land of Iran. The first phase was the amassing of nomads, initially at the time of the Turkish invasions, following the route of penetration along the piedmont south of the Alborz, facing the Byzantine borders, then those of the Greek empire of Trebizond and Christian Georgia. The Mongol invasion in the 13th century led to an extensive renewal of tribal stock, and the Turkic groups of the region during this period had not yet become stable. In the 15th century, the assimilation of the indigenous Iranian population was far from being completed. The decisive episode, at the beginning of the 16th century, was the adoption of Shiʿite Islam as the religion of the state by the Iran of the Safavids, whereas the Ottoman empire remained faithful to Sunnite orthodoxy. Shiʿite propaganda spread among the nomadic Turkoman tribes of Anatolia, far from urban centers of orthodoxy. These Shiʿite nomads returned en masse along their migratory route back to Safavid Iran. This movement was to extend up to southwest Anatolia, from where the Tekelu, originally from the Lycian peninsula, returned to Iran with 15,000 camels. These nomads returning from Ottoman territory naturally settled en masse in regions near the border, and it was from this period that the definitive “Turkicization” of Azerbaijan dates, along with the establishment of the present-day Azeri-Persian linguistic border—not far from Qazvin, only some 150 kilometers from Tehran.}}</ref><ref>{{книга
|автор        = Olivier Roy
|заглавие     = The new Central Asia: the creation of nations
|том     = 
|ссылка       = https://books.google.am/books?id=VRkbJ8RvwgkC
|издательство =I.B.Tauris
|год = 2000
|страницы  = 6
|isbn  = 1860642780, 9781860642784
}}{{oq|en|“The mass of the Oghuz Turkic tribes who crossed the Amu Darya towards the west left the Iranian plateau, which remained Persian, and established themselves more to the west, in Anatolia. Here they divided into Ottomans, who were Sunni and settled, and Turkmens, who were nomads and in part Shiite (or, rather, Alevi). The latter were to keep the name “Turkmen”for a long time: from the 13th century onwards they “Turkised”the Iranian populations of Azerbaijan (who spoke west Iranian languages such as Tat, which is still found in residual forms), thus creating a new identity based on Shiism and the use of Turkish. These are the people today known as Azeris.”}}</ref>.

XIII бӀешо долалуш регион схьайаьккхира монголаша. XIII бӀешеран йуккъехь кхоьллира монголийн [[ХулагугӀеран пачхьалк|ХулагугӀеран импери]], иранан Азербайджан цуьнан коьрта база йара, ткъа коьрта шахьар [[Тебриз]] йара.

[[Файл:Qara Qoyunlu Turcomans 1407–1468.png|left|thumb|250px|Кара-Коюнлу 1468 шарахь]]
ХулагугӀеран импери йоьжначул тӀаьхьа церан [[Дербент]]ера [[БагӀдад]]е кхаччалц хиллачу мехкашкахь, кхоллаелира вовшашца дов лелош йолу [[Туркоманаш|туркман]]-[[огузаш|огузийн]] [[Кара-Коюнлу]] а, [[Ак-Коюнлу]] а пачхьалкхаш. И тайпанийн конфедерацеш аратеттинера Йуккъерачу Азера Хьалхарчу Азе монголаша. 1410 шарахь Кара-Коюнлус хӀоттийра шен Ӏедал Чоьхьарчу Кавказан, къилбаседа-малхбузан Иранан, Ӏаьрбийн Ӏиракъан доккхаха долчу декъехь.

XV бӀешеран дохаллехь дикка маьрша йара историн область а, пачхьалкх а Ширван (Бакох лаьтта меттиг). И область а, иштта цуьнан къилбаседа-малхбузера жима Шаьки олалла а бехаш мехкаш бара. 1461 шарахь регионан Ӏедал карадахара Ак-Коюнлу. [[XV бӀешо|XV бӀешеран]] юккъехь тӀом болабелира Ак-Коюнлун а, [[Хункар-мохк|Хункар-мехкан]] а йукъахь. ГӀоьртира Хункаран дуьхьала коалиции йан, цунна йукъахь йара Гуьржийн паччахьалла, [[Трапезундан импери]], Европера пачхьалкхаш тӀехь. Амма 1461 шарахь хункароша хӀаллакйира Трапезундан импери, ткъа 1473 шарахь [[Терджан]]ехь хӀаллакдира Ак-Коюнлун урхалчин [[Узун-Хьасан]]ан эскарш.

=== Керла зама ===
{{Хьажа иштта|СефевидгӀеран пачхьалкх|Азербайджанийн ханаллаш}}
[[Файл:Safavid Empire 1501 1722 AD.png|thumb|250px|СефевидгӀеран Импери]]
[[XV бӀешо]] чекхдолуш—[[XVI бӀешо]] долалуш болабелира керла мур Азербайджанан исторехь. [[СефевидгӀар|СефевидгӀеран]] некъех волу шах [[ИсмаӀил I]]-чо цхьаьнатуьйхира шен урхаллехь ерриг Чоьхьара Кавказ а, [[Иранан Азербайджан|иранан провинци Азербайджан]] (Аракс эркан къилбехьа) а, ткъа тӀаьхьуо ерриг Иран а. Туркошна дуьхьала ИсмаӀилан бартхой бара [[Ингалс]] а, [[Португали]] а. Амма 1514 шарахь Чалдыранехь иэшаро, чӀогӀа ницкъ бира цуьнан империн. И тӀемаш бара [[шиӀизм]] а, [[суннизм]] а байракхашна кӀелахь, историн йукъабахна туркойн-гӀажарий (хункаран-сефевидгӀеран) тӀемаш цӀарца.

XVII—XVIII бӀешерашкахь ломан Карабахан махкахь йара эрмалойн [[мелик]]аллаш [[Хамс]]аш<ref name="Арм">{{Из БСЭ|заглавие=Армянская Советская Социалистическая Республика|издание=3}}:{{oq|ru|В 1639, после мира, заключённого между Турцией и Ираном, А. была окончательно разделена: Западная А., составляющая большую часть страны, отошла к Турции, Восточная А. — к Ирану. Последними остатками армянской государственности являлись 5 меликств Нагорного Карабаха, просуществовавших до конца 18 в.}}</ref><ref>{{статья| автор= [[Туманов, Кирилл Львович|Cyril Toumanoff]].| заглавие= Armenia and Georgia| издание = The Cambridge Medieval History| место = Cambridge| год = 1966| том = IV: The Byzantine Empire, part I chapter XIV| страницы = 593—637}}: {{oq|en|The title of King of Armenia was inherited by the Lusgnans of Cyprus and, from them, by the House of Savoy. Only in Old Armenia could some vestiges of the once imposing structure of the Armenian polity be found in the houses of dynasts (meliks) in Qarabagh}}</ref>. Уьш ехкинера сефевидгӀеран шахийн омарца, эрмалойн феодалийн тайпанийн урхаллехь а йара.

[[Кызылбашеш]]а а, [[хункарой|хункароша]] тӀом бира йукъа хан а йуйлуьйтуш деа бӀe шарахь. XVI бӀешо чекхдолуш СефевидгӀеран импери гӀелъелира хункарошца хиллачу тӀемашкахь, цуьнан жамӀ хункароша таханлера Азербайджанан берриг мохк схьабаккхар хилира. Хункаройн Арранера а, Азербайджанера олалла лаьттира 20 шарахь. СефевидгӀеран когаметтаволу Шах ИсмаӀил I-чун кӀентан кӀентан кӀант [[Ӏаббас I Сийлахьверг|Шах Ӏаббас I-чо]] сацам бира мохк маьрша баккха мохк баккхархойха. Шах Ӏаббаса йоцучу хенахь кхоьллира регуляран эскар, иэшийра туркой, [[XVII бӀешеран]] йуьххьехь меттахӀоттийра ерриг аьлча санна СефевидгӀеран хилла импери. МеттахӀоттийна СефевидгӀеран пачхьалкхо гӀажарийн васт эцнехь а, азербайджанийн мотт буьйцура паччахьан кертахь а, эскарехь а<ref>''Most of the Persians, with their own language, learn also the Turkish especially in those provinces which have been long under the jurisdiction of the Grand Seignor, as Shirvan, Adirbeitzan, Iraq, Baghdad, and Eruan, where children are taught the Turkish language and by this means it is so common at court that a man seldom hears anyone speak the Persian; as in the Grand Seignior’s country, they ordinarily speak the Sclavonian, and in the Mogul’s the Persian. But in the province of Fars (which is the ancient Persia) and at Shiraz, they speak only the Persian language.'' [http://depts.washington.edu/silkroad/texts/olearius/travels.html#language The travels of Olearius in seventeenth-century Persia]</ref>.

[[Файл:Azerbaijan khanates all XVIII-XIX.png|thumb|220px|left|[[Чоьхьара Кавказ]]ан а, [[Иранан Азербайджан]]ан а ханаллаш, XVIII — XIX бӀешеран йуьхьиг]]
XVIII бӀешо долалуш СефевидгӀеран империи йуха а гӀелъелира, йерриг Азербайджан Иранца йуха а схьайаьккхира туркоша. Керла хункаройн оккупаци 6 шарахь бен ца лаьттира. Хункароша дуьхьала хӀинца велира Иранан азербайджанийн субэтносан тобанера [[Афшараш|афшарийн]] тайпанах ваьлла баьчча [[Надир-шах|Надир-Кули хан Афшар]], тӀаьхьа Надир-шах, цуо чекхдаьккхира Сефевидийн некъийн урхалла.

СефевидгӀеран пачхьалкх йоьхначул тӀаьхьа Надир-шаха лаьхкира туркой-хункарой, кхин а алсама шорбира куьйгакӀелара мехкаш, 1739 шарахь йаьккхира Къилбаседа ХӀинди, [[Дели]]ца цхьаьна. Амма Надир-шах веллачул тӀаьхьа цуо урхалла деш йолу импери йуьйжира. Надир-шахан заманахь дуьйна Чоьхьара Кавказехь а, Иранан Азербайджанехь а кхоьллинера [[Азербайджанийн ханаллаш|шортта ханаллаш а, султанаташ а]] (коьртехь алсама азербайджанийн туьркийн мотт буьйцу некъий бара<ref>Tadeusz Swietochowski. Russian Azerbaijan, 1905—1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community. Cambridge University Press, 2004. ISBN 0-521-52245-5</ref><ref>Firouzeh Mostashari. On the religious frontier: Tsarist Russia and Islam in the Caucasus. I.B. Tauris; New York, 2006. ISBN 1-85043-771-8</ref>), уьш гӀертара маршоне. ГӀийла [[ЗендгӀар|Зендийн]] некъийн заманахь уьш маьрша йу ала мегар дара, амма [[XIX бӀешо|XIX бӀешераш]] долалуш Иран йуха а цхьаьнатуьйхира туьркийн тайпанан [[Къаджараш (къам)|къаджарийн]] тхьамдано [[Ага Мухьаммад Шах Къаджар|Ага-Мухьаммад-хана]]. Иранан Азербайджанан ханаллаш дӀалецира Къаджарийн Ирано, Чоьхьарчу Кавказан ханаллашшайн маршо Ӏалашйира, царех шимма, Кубин а, Карабахан а, куьйгакӀела йалийра дукхаха йолу ханаллаш. 1796 шарахь Малхбален Чоьхьара Кавказе чудаьхкира оьрсийн эскарш, цара йаьккхира Бакох а, Талыш а, амма сихха арабехира; Бакох йуха а йаьккхира 1806 шарахь керла [[Оьрсийн-гӀажарийн тӀом 1804—1813|оьрсийн-гӀажарийн тӀамехь]].

[[Гюлистанан барт|Гюлистанан]] (1813) а, [[Туркманчайн барт|Туркманчайн]] (1828) а берташца, чекхбелира оьрсийн-гӀажарийн тӀемаш, гӀажарийн шаха хӀинцалера Азербайджанан мохк Российн битира<ref name="Гюлистан">[http://www.hrono.ru/dokum/ruper1813.html Гюлистанский мирный договор]</ref>. [[Российн импери]]с кхоьллира комендантийн<ref>''Мильман А. Ш.'' Политический строй Азербайджана в XIX — начале XX веков (административный аппарат и суд, формы и методы колониального управления). — Баку, 1966, с. 66—68</ref><ref>Акты Кавказской [[Археографические комиссии|Археографической Комиссии]]. т. VI, ч. I, док. № 1217, 1276</ref> урхаллин система. Хилла ханаллех а, султанатех а гуонаш а, провинцеш а йира. Оцу махкахь йира Бакохан, Губанан, Шаькин, Ширванан, Карабахан, Лаьнкаьранан провинцеш, Елизаветпольскин а, Джар-Балакенски а гуонаш а, Казахан а, Шамшадилан а дистанцеш. Кхоьллира провинцин а, гӀаланийн а суьдаш. 1829 шарахь кхоьллира динан гӀуллакххойн бакъонаш а, декхарш а билгалдоху комитет.

=== ТӀаьхьара зама ===
{{main|Азербайджанан Демократин Республика|Азербайджанан Советийн Социалистийн Республика}}
{{Хьажа иштта|Азербайджан Сийлахь-Боккхачу Даймехкан тӀамехь|Карабахан дов}}
{{Суьртийн могӀа|Mammad Amin Rasulzade.jpg|Khoysky.jpeg|Əlimərdan Ələkbər oğlu Topçubaşov.jpg|текст=Аьрру агӀонера аьтту агӀорхьа: АДР [[Азербайджанан Къоман Кхеташо|Къоман Кхеташонан]] председатель [[Расулзаде, Мамед Эмин|Разулзаде Мамед Эмин]], премьер-министр [[Хойский, ФатаӀали Хан Искендер охӀли|Хойский ФатаӀали Хан]], парламентан корта [[Топчибашев, Ӏалимардан-бек|Топчибашев, Ӏалимардан-бек]]|ш1=158|ш2=133|ш3=158|align=right}}

1918 шо кхаччалц азербайджанийн шайн паччахьалла йацара, луларчу гуьржех а, эрмалойх а къаьсташ, ткъа цара шеш лорура бӀешерийн ламастийн тӀаьхье лелориш, Чоьхьара Кавказан бусулбачара шеш лорура доккхачу бусалба дуьненан, [[Умма|уммин]], коьрта дакъа<ref name="Azerbaijani state">Энциклопедия Британника, статья: [http://britannica.com/EBchecked/topic/46781/Azerbaijan/44298/Russian-suzerainty Azerbaijan]:{{oq|en|No specifically Azerbaijani state existed before 1918, and, rather than seeing themselves as part of a continuous national tradition, like the Georgians and Armenians, the Muslims of Transcaucasia saw themselves as part of the larger Muslim world, the ummah.}}</ref><ref>{{Книга:Шнирельман: Войны памяти|33}}{{oq|ru|Во-вторых, у армян имелись все основания связывать начало своей славной государственности с эпохой эллинизма, а азербайджанцы создали своё первое государство, Азербайджанскую Демократическую Республику, только в 1918 г. Наконец, армяне как особая этническая общность со своим названием были известны ещё в I тыс. до н. э., в то время как консолидация тюрок-мусульман Северного Азербайджана происходила только в 1920—1930-е гг., и именно тогда название «азербайджанцы» стало популярным.}}</ref>.

=== Азербайджанан кӀошташ ===

[[Файл:Azerbaijan districts numbered rus.png|thumb|350px|Азербайджанан административан йекъайалар: <br />
{|
| valign="top" width="15%"|
1. Апшеронан кӀошт <br />
2. Агджабедин кӀошт <br />
3. Агдаман кӀошт<br />
4. Агдашан кӀошт<br />
5. Акстафан кӀошт<br />
6. АгӀсуйн кӀошт<br />
7. Ширван<br />
8. Астаран кӀошт<br />
9. Бакох <br />
10. Белоканан кӀошт<br />
11. Бардан кӀошт<br />
12. Бейлаганан кӀошт<br />
13. Билаьсуваран кӀошт<br />
14. Джаьбраилан кӀошт<br />
15. Джаьлилабадан кӀошт<br />
16. Дашкесанан кӀошт<br />
17. Шабранан кӀошт<br />
18. Фуьзулин кӀошт<br />
19. Кедабекан кӀошт <br />
20. Гянджа <br />
21. Горанбойн кӀошт<br />
22. Гоьйчайн кӀошт<br />
23. ХӀаджигабулан кӀошт <br />
24. Имишлин кӀошт<br />
25. Исмаиллин кӀошт <br />
26. Каьлбаьджаьран кӀошт<br />
27. Куьрдаьмиран кӀошт<br />
28. Лачинан кӀошт<br />
29. Лаьнкаьранан кӀошт <br />
30. Лаьнкаьран<br />
31. Лерикан кӀошт<br />
32. Масаллин кӀошт<br />
33. Мингечаур <br />
34. Нафталан <br />
35. Нефтчалан кӀошт
| valign="top" width="15%"|
36. ОгӀузан кӀошт<br />
37. Гаьбаьлаьн кӀошт<br />
38. Гахан кӀошт<br />
39. Газахан кӀошт<br />
40. Гобустанан кӀошт<br />
41. Губан кӀошт<br />
42. Губадлин кӀошт<br />
43. Кусаран кӀошт <br />
44. Саатлин кӀошт<br />
45. Сабирабадан кӀошт <br />
46. Шаькин кӀошт<br />
47. Шаьки<br />
48. Салйанан кӀошт<br />
49. Шамахин кӀошт<br />
50. Шаьмкиран кӀошт<br />
51. Самухан кӀошт<br />
52. Сийаьзаьнан кӀошт<br />
53. Сумгаит <br />
54. Шушан кӀошт<br />
55. Шуша<br />
56. Таьртаьран кӀошт<br />
57. Товузан кӀошт<br />
58. Уджаран кӀошт<br />
59. Хачмазан кӀошт<br />
60. Ханкенди <br />
61. Ханларан кӀошт<br />
62. Хизин кӀошт <br />
63. Ходжалин кӀошт<br />
64. Ходжаваьндан кӀошт<br />
65. Йардимлин кӀошт <br />
66. Йевлаханан кӀошт<br />
67. Йевлах<br />
68. Заьнгиланан кӀошт<br />
69. Закаталан кӀошт<br />
70. Заьрдабан кӀошт
|}]]

{| class=wikitable align="center" style="text-align:center;"
 !КӀоштан цӀе
 ![[Азербайджанийн мотт|Азербайджанийн маттахь]]
 !Административан центр
 !Майда
 !Бахархой
 !Чуьра йекъайалар
 |-
 ![[Апшеронан кӀошт (Азербайджан)|Апшеронан кӀошт]]
 | Abşeron rayonu
 |[[Хирдалан (гӀала)|Хирдалан]]
 |1 546 км²
 |
 |15 муниципалитеташ
 |-
 ![[Агдаман кӀошт]]
 |Ağdam rayonu
 |[[Агдам (гӀала)|Агдам]]
 | 1 093,9 км²
 |
 |14 юьртин муниципалитеташ<ref name="districtpartnkr">Часть кӀошта контролируется [[Непризнанные и частично признанные государства|непризнанной]] [[Нагорно-Карабахская Республика|Нагорно-Карабахской Республикой]]</ref>
 |-
 ![[Агдашан кӀошт]]
 |Ağdaş rayonu
 |[[Агдаш]]
 |1 023 км²
 |
 |51 муниципалитет
 |-
 ![[Агджабедин кӀошт]]
 |Ağcabədi rayonu
 |[[Агджабеди]]
 |1 760 км²
 |
 |46 муниципалитеташ
 |-
 ![[ХӀаджигабулан кӀошт]]   
 |Hacıqabul rayonu
 |[[ХӀаджигабул]]
 |1 641,4 км²
 |
 |23 муниципалитета
 |-
 ![[Акстафан кӀошт]] 
 |Ağstafa rayonu
 |[[Акстафа (гӀала)|Акстафа]]
 |1 504 км²
 |
 |24 муниципалитеташ
 |-
 ![[Астаран кӀошт]]
 |Astara rayonu
 |[[Астара (Азербайджан)|Астара]]
 |616 км²
 |
 |15 представительствош <br /> а, 49 муниципалитеташ а
 |-
 ![[АгӀсуйн кӀошт]] 
 |Ağsu rayonu
 |[[АгӀсу]]
 |1 020 км²
 |
 |59 муниципалитеташ
 |-
 !'''[[Бакох]]'''
 |'''Bakı'''
 |
 |2 130 км²
 |
 |11 кӀошташ
 |-
 ![[Бардан кӀошт]]
 |Bərdə rayonu
 |[[Барда (гӀала)|Барда]]
 |957 км²
 |
 |110 муниципалитеташ
 |-
 ![[Бейлаганан кӀошт]]
 |Beyləqan rayonu
 |[[Бейлаган]]
 |1 131 км²
 |
 |40 муниципалитеташ
 |-
 ![[Белоканан кӀошт]] 
 |Balakən rayonu
 |[[Белоканы]]
 |923 км²
 |
 |24 муниципалитета
 |-
 ![[Билаьсуваран кӀошт]]  
 |Biləsuvar rayonu
 |[[Билаьсувар]]
 |1 358 км²
 |
 |26 муниципалитеташ
 |-
 ![[Гаьбаьлаьн кӀошт]]   
 |Qəbələ rayonu
 |[[Гаьбаьлаь]]
 |1 548 км²
 |
 |55 муниципалитеташ
 |-
 ![[Гоьйчайн кӀошт]]   
 |Göyçay rayonu
 |[[Гоьйчай]]
 |736 км²
 |
 |41 муниципалитет
 |-
 ![[Горанбойн кӀошт]]   
 |Goranboy rayonu
 |[[Горанбой]]
 |1 731 км²
 |
 |60 муниципалитеташ
 |-
 ![[Гоьйгоьлан кӀошт]]   
 |Göygöl rayonu
 |[[Гоьйгоьл (гӀала)|Гоьйгоьл]]
 |1 380 км²
 |
 |30 муниципалитеташ
 |-
 ![[Гобустанан кӀошт]]   
 |Qobustan rayonu
 |[[Гобустан (гӀала)|Гобустан]]
 |1 369,4 км²
 |
 |26 муниципалитеташ
 |-
 !'''[[Гаьнджаь]]'''
 |'''Gəncə'''
 |
 |129 км²
 |
 |2 кӀошт а, 1 эвла а
 |-
 ![[Дашкесанан кӀошт]]    
 |Daşkəsən rayonu
 |[[Дашкесан (гӀала)|Дашкесан]]
 |1 046,97 км²
 |
 |32 муниципалитета
 |-
 ![[Джаьлилабадан кӀошт]]     
 |Cəlilabad rayonu
 |[[Джаьлилабад]]
 |1 441 км²
 |
 |119 муниципалитеташ
 |-
 ![[Джаьбраилан кӀошт]]<ref name="districtnkr">кӀошт контролируется [[Непризнанные и частично признанные государства|непризнанной]] [[Нагорно-Карабахская Республика|Нагорно-Карабахской Республикой]]</ref> 
 |Cəbrayıl rayonu
 |[[Джаьбраил]]
 |1 050 км²
 |
 |
 |-
 ![[Йевлаханан кӀошт]] 
 |Yevlax rayonu
 |[[Йевлах]]
 |1 555 км²
 |
 |32 муниципалитета
 |-
 ![[Закаталан кӀошт]] 
 |Zaqatala rayonu
 |[[Закаталы]]
 | 1 348 км²
 |
 |31 муниципалитета
 |-
 ![[Заьнгиланан кӀошт]]<ref name="districtnkr"/> 
 |Zəngilan rayonu
 |[[Заьнгилан]]
 |707 км²
 |
 |
 |-
 ![[Заьрдабан кӀошт]]  
 |Zərdab rayonu
 |[[Заьрдаб]]
 |856 км²
 |
 |41 муниципалитет
 |-
 ![[Имишлин кӀошт]]   
 |İmişli rayonu
 |[[Имишли]]
 |1 826 км²
 |
 |49 муниципалитеташ
 |-
 ![[Исмаиллин кӀошт]]
 |İsmayıllı rayonu
 |[[Исмаиллы]]
 |2 074 км²
 |
 |67 муниципалитеташ
 |-
 ![[Газахан кӀошт]]
 |Qazaxı rayonu
 |[[Газах]]
 |698 км²
 |
 |22 муниципалитета
 |-
 ![[Гахан кӀошт]]
 |Qax rayonu
 |[[Кахи]]
 | 1 494 км²
 |
 |53 муниципалитета
 |-
 ![[Кедабекан кӀошт]]  
 |Gədəbəy rayonu
 |[[Кедабек]]
 |1 229 км²
 |
 |44 муниципалитета
 |-
 ![[Каьлбаьджаьран кӀошт]]<ref name="districtnkr"/>  
 |Kəlbəcər rayonu
 |[[Каьлбаьджаьр]]
 |3 050 км²<ref name="Статистика">{{cite news | title=Kəlbəcər rayonu
|publisher=Государственный комитет по статистике Азербайджанской Республики | url=http://www.azstat.org/region/az/010_1.shtml}}</ref>
 |
 |
 |-
 ! [[Губадлин кӀошт]]<ref name="districtnkr"/>  
 |Qubadlı rayonu
 |[[Губадли]]
 |802 км²
 |
 |
 |-
 ![[Кубан кӀошт]]  
 |Quba rayonu
 |[[Куба (гӀала)|Куба]]
 |2 610 км²
 |
 |101 муниципалитет
 |-
 ![[Кусаран кӀошт]]
 |Qusar rayonu
 |[[Кусары]]
 |1 542 км²
 |
 |68 муниципалитеташ
 |-
 ![[Куьрдаьмиран кӀошт]]
 |Kürdəmir rayonu
 |[[Куьрдаьмир]]
 |1 631,5 км²
 |
 |60 муниципалитеташ
 |-
 ![[Лачинан кӀошт]]<ref name="districtnkr"/> 
 |Laçın rayonu
 |[[Лачин]]
 |1 883 км²<ref name="Уход">{{cite news | title=Краткая история Лачинского кӀошта
|publisher=Генеральное консульство Азербайджана в Санкт-Петербурге| url=http://azconsulate.spb.ru/index.php?type=page&id=195}}</ref>
 |
 |
 |-
 ![[Лаьнкаьранан кӀошт]] 
 |Lənkəran rayonu
 |[[Лаьнкаьран]]
 |1 539 км²
 |
 |65 муниципалитеташ
 |-
 ![[Лерикан кӀошт]]  
 |Lerik rayonu
 |[[Лерик]]
 |1 084 км²
 |
 |99 муниципалитеташ
 |-
 ![[Масаллин кӀошт]]   
 |Masallı rayonu
 |[[Масалли]]
 |721 км²
 |
 |106 муниципалитеташ
 |-
 !'''[[Нафталан]]''' 
 |'''Naftalan'''
 |
 |
 |
 |
 |-
 ![[Нефтечалан кӀошт]] 
 |Neftçala rayonu
 |[[Нефтечала]]
 |1 451,7 км²
 |
 |27 муниципалитеташ
 |-
 ![[ОгӀузан кӀошт]] 
 |Oğuz rayonu
 |[[ОгӀуз (гӀала)|ОгӀуз]]
 |1 216 км²
 |
 |31 муниципалитет
 |-
 ![[Саатлин кӀошт]] 
 |Saatlı rayonu
 |[[Саатлы]]
 |1 180,4 км²
 |
 |44 муниципалитета
 |-
 ![[Сабирабадан кӀошт]] 
 |Sabirabad rayonu
 |[[Сабирабад]]
 |1 469,35 км²
 |
 |75 муниципалитеташ
 |-
 ![[Салйанан кӀошт]] 
 |Salyan rayonu
 | [[Салйан]]
 |1 799 км²
 |
 |45 муниципалитеташ
 |-
 ![[Самухан кӀошт]]
 |Samux rayonu
 |[[Самух]]
 |1 455 км²
 |
 |35 муниципалитеташ
 |-
 ![[Сийаьзаьнан кӀошт]] 
 |Siyəzən rayonu
 |[[Сийаьзаьн]]
 |759 км²
 |
 |14 муниципалитеташ
 |-
 !'''[[Сумгаит]]''' 
 |'''Sumqayıt'''
 |
 |143 км²
 |
 |
 |-
 ![[Товузан кӀошт]] 
 |Tovuz rayonu
 |[[Товуз]]
 |1 942 км²
 |
 |62 муниципалитеташ
 |-
 ![[Таьртаьран кӀошт]]
 |Tərtər rayonu
 |[[Таьртаьр (гӀала)|Таьртаьр]]
 |412 км²<ref>[http://www.spr.az/pogoda/terter-i-terterskiy-rayon/ Погода в Тертере, прогноз погоды на завтра в Тертере и Тертерском районе<!-- корта добавлен ботом -->]</ref>
 |
 |43 муниципалитеташ
 |-
 ![[Уджаран кӀошт]]
 |Ucar rayonu
 |[[Уджары]]
 |867 км²
 |
 |29 муниципалитеташ
 |-
 ![[Фуьзулин кӀошт]]
 |Füzuli rayonu
 |[[Фуьзули (гӀала)|Фуьзули]]
 |1 386 км²
 |
 |18 юьртин муниципалитеташ<ref name="districtpartnkr"/>
 |-
 !'''[[Степанакерт|Ханкенди]]'''
 |'''Xankəndi'''
 |
 |
 |
 |
 |-
 ![[Хачмазан кӀошт]] 
 |Xaçmaz rayonu
 |[[Хачмас]]
 |1 063 км²
 |
 |70 муниципалитеташ
 |-
 ![[Ходжаваьндан кӀошт]] 
 |Xocavənd rayonu
 |[[Ходжаваьнд]]
 |1 458 км²
 |
 |
 |-
 ![[Ходжалин кӀошт]] 
 |Xocalı rayonu
 |[[Ходжалы (гӀала)|Ходжалы]]
 |970 км²
 |
 |
 |-
 ![[Хизин кӀошт]] 
 |Xızı rayonu
 |[[Хизи]]
 |1 850 км²
 |
 |13 муниципалитеташ
 |-
 ![[Шабранан кӀошт]] 
 |Şabran rayonu
 |[[Шабран (гӀала)|Шабран]]
 |1 739 км²
 |
 |33 муниципалитета
 |-
 ![[Шаьмкиран кӀошт]]
 |Şəmkir rayonu
 |[[Шаьмкир]]
 |1 956,7 км²
 |
 |57 муниципалитеташ
 |-
 ![[Шаькин кӀошт]]
 |Şəki rayonu
 |[[Шаьки]]
 |2 432,75 км²
 |
 |66 муниципалитеташ
 |-
 ![[Шамахин кӀошт]]
 |Şamaxı rayonu
 |[[Шамахи]]
 |1 611 км²
 |
 |50 муниципалитеташ
 |-
 !'''[[Ширван (гӀала)|Ширван]]''' 
 |'''Şirvan'''
 |
 |30 км²
 |
 |
 |-
 ![[Шушан кӀошт (Азербайджан)|Шушан кӀошт]]
 |Şuşa rayonu
 |[[Шуша]]
 |289 км²
 |
 |
 |-
 ![[Йардимлин кӀошт]] 
 |Yardımlı rayonu
 |[[Йардимли (гӀала)|Йардимли]]
 |667 км²
 |
 |62 муниципалитета
 |}

== Хьажа ишта ==
* [[Пачхьалкхийн могӀам]]

== Билгалдахарш ==
;Комменташ
{{Билгалдахарш|2|group=*}}

;Хьосташ
{{Билгалдахарш}}

== Литература ==
* {{БРЭ|Азербайджан|id=1802048|1|257—270}}
* {{книга
 |автор         = Jonathan M. Bloom, Sheila Blair
 |ref      = The Grove Encyclopedia
 |заглавие      = The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture
 |издательство  = Oxford University Press
 |год           = 2009
 |том           = 
 |страниц       = 
 |страницы      = 
 |isbn          = 9780195309911
}}

== Хьажоргаш ==
{{Навигаци
|Ков = Азербайджан
|Викидошам = Азербайджан
|Викицитатник = Азербайджан
|Викикерланаш =Категори:Азербайджан
}}

* [http://azinform.com Информационный портал Азербайджанской Республики «AZinform»]
{{dmoz|World/Russian/Страны_и_регионы/Азия/Азербайджан}}
* [http://www.azerbaijan.az/ Сайт об Азербайджане]
* [http://www.tammby.narod.ru/azerbaidjan.htm Официальные сайты органов власти и организаций Азербайджана]
* [http://www.azeri.ru/az/history/ История Азербайджана]
* [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html CIA World Factbook]{{ref-en}}
{{external links}}
{{Азин пачхьалкхаш}}
{{Европин пачхьалкхаш}}
{{Navboxes
|state      = collapsed
|title      = Азербайджан
|list = {{ЛПД}}
{{Европа}}
{{Азин пачхьалкхаш}}
{{ИДО}}
{{Европин Кхеташо}}
{{ССРС йоьхначул тӀаьхьара мехкаш}}
{{ЭЦКх}}
{{ГУАМ}}
{{ШЦКх}}
{{Туьркийн кхеташо}}
{{ТюрКСОЙ}}
{{Азербайджанан экономикин кӀошташ}}
{{ӀЭЦКх}}
{{Кавказ}}
}}
{{Азербайджан теманашкахула}}

[[Категори:Азербайджан| ]]
[[Категори:Массо Пачхьалкхаш]]