Еврази агӀонан коде хьажар

{{Материк
 |ЦӀе                  = Еврази
 |Сурт               = Eurasia (orthographic projection).svg
 |Куьг                  =  Еврази
 |Мохк                = 53,6 млн
 |Бахархой                 = 5,349 млрд (2019 шеран 1 июлехь)<ref name=un2019>United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division (2019). World Population Prospects: The 2019 Revision, DVD Edition. [https://population.un.org/wpp/Download/Files/1_Indicators%20(Standard)/EXCEL_FILES/1_Population/WPP2019_POP_F01_1_TOTAL_POPULATION_BOTH_SEXES.xlsx File POP/1-1: Total population (both sexes combined) by major area, region and country, annually for 1950-2100 (thousands).] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200218054922/https://population.un.org/wpp/Download/Files/1_Indicators%20(Standard)/EXCEL_FILES/1_Population/WPP2019_POP_F01_1_TOTAL_POPULATION_BOTH_SEXES.xlsx |date=2020-02-18 }}</ref>
 |Бахархойн луьсталла      =99,79
 |Этнохороним               = Евразихой, евразихо
 |Пачхьалкхаш                =94
 |Йозуш йолу пачхьалкхаш     = 9
 |Къобал янза регионаш      =11
 |Меттанаш                     = [[Евразин меттанаш]]
 |Сахьтан асанаш             = UTC±0 тӀера UTC+12 кхаччалц
 |Доменаш                    =
 |Йаккхий гӀаланаш         = 
{{Цийчоьнан байракх}} [[Шанхай]]

{{Японин байракх}} [[Токио]]

{{Российн байракх}} [[Москох]]

{{Йоккха Британин байракх}} [[Лондон]]

{{Туркойчоьнан байракх}} [[Истмала]]

{{ХӀиндонезин байракх}} [[Джакарта]]

{{ХӀиндин байракх}} [[Нью-Дели]]

{{ХӀиндин байракх}} [[Мумбаи]]

{{Иранан байракх}} [[Тегеран]]

{{ХӀиндин байракх}} [[Калькутта]]

{{Японин байракх}} [[Осака]]

{{Къилба Корейн байракх}} [[Сеул]]

{{Цийчоьнан байракх}} [[Пекин]]

{{Цийчоьнан байракх}} [[Тяньцзинь]]

{{Филиппинийн байракх}} [[Манила]]

{{Пакистанан байракх}} [[Карачи]]

{{Цийчоьнан байракх}} [[Чэнду]]
}}
{{кхин маьӀнаш|Еврази (маьӀнаш)}}
[[Файл:LocationEurasia.png|thumb|Еврази дуьненан картин тӀаьхь]]
[[Файл:Two-point-equidistant-asia.jpg|thumb|Еврази (космосера сурт)]]
[[Файл:Earth Eastern Hemisphere.jpg|thumb|[[Африка]], Еврази, [[ХӀиндин Ӏапказ]] (космосера сурт)]]
'''Евра́зи''' — [[Дуьне]]нна тӀера йалх [[Континент|материкех]] уггаре йоккханиг. Майда — 53,6 млн км²<ref name="БРЭ">{{БРЭ |статья=Евразия |id=5228139 }}</ref>, иза [[латта|лаьттан]] майданах 36 % йу. Бахархой — 5,349 млрд ст. (2019 шеран 1 июль)<ref name=un2019/>, иза хуьлу дуьненан бахархой 70 %<ref>[http://geography.kz/?p=554 Евразия]{{ТӀе цакхочу хьажорг|date=July 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

== ЦӀе схьайалар ==
Йуьхьанца [[дуьне]]нан уггаре йоккха континентанна тайп-тайпана цӀераш лора. [[Гумбольдт, Александр фон|Гумбольдт Александра]] «Ази» цӀе лелайора йерриг Евразина. [[Ройшле, Карл Густав|Ройшле Карл Густава]] [[1858 шо|1858 шеран]] «Географин справочник» (''Handbuch der Geographie'') жайнахь лелийна термин «Шала континент Ази-Европа» (''Doppelerdtheil Asien-Europa'')<ref>{{статья
 | автор         = Лобанов Н. А.
 | заглавие      = ЕврАзЭС как прообраз евразийской цивилизации и эволюция евразийской культурно-исторической интеграции
 | ссылка        = https://cyberleninka.ru/article/n/evrazes-kak-proobraz-evraziyskoy-tsivilizatsii-i-evolyutsiya-evraziyskoy-kulturno-istoricheskoy-integratsii
 | издание       = Царскосельские чтения
 | год           = 2011
 | номер         = XV
}}</ref>. «Еврази» термин дуьххьара лелийна геолого [[Зюсс, Эдуард|Зюсс Эдуард]] [[1880-гӀа шераш]]кахь<ref>{{книга|ссылка=https://books.google.com/books?id=1-IrxToK94QC&pg=PA36|автор=Stefan Wiederkehr.|заглавие=Die Eurasische Bewegung: Wissenschaft und Politik in der russischen Emigration der Zwischenkriegszeit und im postsowjetischen Russland|ответственный=|год=2007|часть=II. Zwischen den Beiden Weltkiegen: Die Eurasier in der Emigration|издание=|место=|издательство=Böhlau Verlag Köln Weimar|том=39|страницы=|страниц=|pages=36|allpages=398|серия=Beiträge zur Geschichte Osteuropas|isbn=9783412339050}}{{ref-de}}</ref>.

== Географин хьал ==
Континент лаьтта [[Къилбаседа эхиг]] тӀехь 9° м-бузе. д. а, 169° м-бузе. д. гергга йукъахь, цу тӀе Евразин гӀайренийн цхьа дакъа лаьтта [[Къилба эхиг]]ехь. Материкан малхбузен а, малхбален а йисташ [[Малхбузен эхиг]]ехь йалахь а, Евразин доккхаха долу дакъа лаьтта [[Малхбален эхиг]]ехь.

Континентан ши [[дуьненан дакъош|дакъа]] ду: [[Европа]] а, [[Ази]] а. [[Европина а, Азина а йукъара доза]]нан аса йоккъу [[Уралан лаьмнаш|Уралан лаьмнийн]] малхбален басешкахула, [[Урал (эрк)|Урал]] эркаца, [[Эмба (эрк)|Эмба]] эркаца, [[Каспий-хӀорд]]ан къилбаседа - малхбузен бердашца, [[Кума (Каспий-хӀорд чукхета эрк)|Кума]] эркца, [[Куман-Манычан чутаӀе]]хула<ref>В некоторых западных источниках также принят вариант проведения границы [[Граница между Европой и Азией|Европа-Азия]] по [[Большой Кавказ|Большому Кавказскому хребту]], поэтому Северо-Кавказские субъекты [[Россия|РФ]] могут полностью находится на территории Европы, а [[Грузия]] и [[Азербайджан]] — частично. </ref>, [[Маныч]] эркца, [[Ӏаьржа хӀорд]]ан малхбален бердашца, тӀаккха къилба бердашца, [[Босфор]] хидоькъен чухула, Мармаран хӀорд чухула,  [[Дарданеллин]] хидоькъехула, [[Эгейн хӀорд]] чухула, [[Лаьттайуккъера хӀорд]] чухула. И билламан йекъар историница хилла, цигара схьадогӀу Европин а, Азин а дозанаш билгалдахар [[Каспий-хӀорд]]ан майданца, [[Жима Ази|Жима Азехула]], [[Левант]]ехула, кхин а [[Иран|Къилба Иранехула]], [[Тигр (эрк)|Тигр]] а, [[Евфрат]] [[Хи гулден майда|эркийн бассейнан]] махкахула, [[Ӏаьрбийн ахгӀайре|Ӏаьрбийн]] а, [[Синайн ахгӀайре|Синайн]] а ахгӀайренашкахула, цу тӀе, тӀаьхьарниг [[Мисар|политикин бахьнашца]] [[Африка|Африкин]] йукъатоха тарло<ref>{{статья|ссылка=http://www.hydrol-earth-syst-sci.net/11/1633/2007/hess-11-1633-2007.pdf|заглавие=Updated world map of the Köppen-Geiger climate classiﬁcation|издание=Hydrology and Earth System Sciences|том=11|страницы=1633—1644|bibcode=2007HESS...11.1633P|doi=10.5194/hess-11-1633-2007|язык=en|тип=journal|автор=Peel, M. C.; B. L. Finlayson and T. A. McMahon|год=2007}}</ref>.

Ӏаламан агӀор Европин а, Азин а дозанашкахь цӀеххьана хийцалуш хӀумма а дац. Континент латтанца цахеддаш цхьаьнакхетта йу (Еврази кхин а, латтан тӀехула цхьаьнакхетта йу Африкица, Суэцан татол — материк йоькъуш адамо йиллина аса йу).

И цхьа материк бен йац Дуьненна тӀехь, деа Ӏапказо йашош: къилбехьа — [[ХӀиндин Ӏапказ|ХӀиндин]], къилбаседехьа — [[Къилбаседа Шен Ӏапказ|Къилбаседа Шен]], малхбузехьа — [[Атлантикин Ӏапказ|Атлантикин]], малхбузехьа — [[Тийна Ӏапказ|Тийна]].

Еврази йахйелла малхбузехьара малхбалехьа 16 эз. км, къилбаседехьара къилбехьа — 8 эз. км, майда ≈53,6 млн км²<ref name="БРЭ" />. Иза дерриг дуьненан лаьттан кхоалгӀа дакъа ду. Евразин гӀайренийн майда йу 3,45 млн км² гергга<ref name="площадь">{{книга
 | автор         = Итенберг И. М., Колосова Л. Н. 
 | часть         = 
 | ссылка часть  = 
 | заглавие      = Атлас мира
 | оригинал      = 
 | ссылка        = 
 | викитека      = 
 | ответственный = 
 | издание       = 
 | место         = 
 | издательство  = Главное управление геодезии и картографии. Министерство геологии и охраны недр СССР.
 | год           = 1962
 | том           = 
 | страницы      = 51, 84
 | столбцы       = 
 | страниц       = 165
 | серия         = 
 | isbn          = 
 | тираж         = 250000
 | ref           = 
}}</ref>.

== Йаккхий ахгӀайренаш ==
* [[Ӏаьрбийн ахгӀайре]]
* ахгӀайре [[Жима Ази]]
* [[Балканийн ахгӀайре]]
* [[Апеннинийн ахгӀайре]]
* [[Пиренейн ахгӀайре]]
* [[Скандинавин ахгӀайре]]
* ахгӀайре [[Таймыр (ахгӀайре)|Таймыр]]
* [[Чукоткан ахгӀайре]]
* ахгӀайре [[Камчатка]]
* ахгӀайре [[Индокитай]]
* ахгӀайре [[ХӀиндистан]]
* ахгӀайре [[Малакка (ахгӀайре)|Малакка]]
* ахгӀайре [[Ямал]]
* [[Колан ахгӀайре]]
* [[Корейн ахгӀайре|ахгӀайре Корей]]

== Евразин пачхьалкхаш ==
Лахарчу могӀамехь Еврази материк тӀера пачхьалкхил совнагӀ гойту гӀайренна пачхьалкхаш (масала — Япони).
{{col-begin}}
{{col-4}}
* {{Байракх/2|Абхази}}<ref name="спорно"/>
* {{Байракх/2|Австри}}
* {{Байракх/2|Азербайджан}}
* {{Байракх/2|Албани}}
* {{Байракх/2|Андорра}}
* {{Байракх/2|Армени}}
* {{Байракх/2|ОвхӀан}}
* {{Байракх/2|Бангладеш}}
* {{Байракх/2|Бахрейн}}
* {{Байракх/2|Белорусси}}
* {{Байракх/2|Бельги}}
* {{Байракх/2|Болгари}}
* {{Байракх/2|Босни а, Герцеговина а}}
* {{Байракх/2|Бруней}}
* {{Байракх/2|Бутан}}
* {{Байракх/2|Ватикан}}
* {{Байракх/2|Йоккха Британи}}
* {{Байракх/2|Мажаройчоь}}
* {{Байракх/2|Малхбален Тимор}}
* {{Байракх/2|Вьетнам}}
* {{Байракх/2|Германи}}
* {{Байракх/2|Желтойчоь}}
* {{Байракх/2|Гуьржийчоь}}
* {{Байракх/2|Дани}}
* {{Байракх/2|Мисар}} <small>(частично)</small>
* {{Байракх/2|Исраил}}
{{col-4}}
* {{Байракх/2|ХӀинди}}
* {{Байракх/2|ХӀиндонези}} <small>(частично)</small>
* {{Байракх/2|Иордани}}
* {{Байракх/2|Ӏиракъ}}
* {{Байракх/2|Иран}}
* {{Байракх/2|Ирланди}}
* {{Байракх/2|Исланди}}
* {{Байракх/2|Испани}}
* {{Байракх/2|Итали}}
* {{Байракх/2|Йемен}}
* {{Байракх/2|Кхазакхстан}}
* {{Байракх/2|Камбоджа}}
* {{Байракх/2|Катар}}
* {{Байракх/2|Кипр}}
* {{Байракх/2|ГӀиргӀазойчоь}}
* {{Байракх/2|Китай}}
* {{Байракх/2|Тайвань}} <small>(Тайвань)</small><ref name="спорно">Государство с нечётким правовым статусом. См. [[непризнанные и частично признанные государства]].</ref>
* {{Байракх/2|Корейн Халкъан-Демократин Республика}}
* {{Байракх/2|Кувейт}}
* {{Байракх/2|Лаос}}
* {{Байракх/2|Латви}}
* {{Байракх/2|Ливан}}
* {{Байракх/2|Литва}}
* {{Байракх/2|Лихтенштейн}}
* {{Байракх/2|Люксембург}}
{{col-4}}
* {{Байракх/2|Малайзи}}
* {{Байракх/2|Мальдиваш}}
* {{Байракх/2|Малта}}
* {{Байракх/2|Молдави}}
* {{Байракх/2|Монако}}
* {{Байракх/2|Монголи}}
* {{Байракх/2|Мьянма}}
*
* {{Байракх/2|Непал}}
* {{Байракх/2|Нидерландаш}}
* {{Байракх/2|Норвеги}}
* {{Байракх/2|Ӏаьрбийн Цхьаьнатоьхна Эмираташ}}
* {{Байракх/2|Оман}}
* {{Байракх/2|Пакистан}}
* {{Байракх/2|Палестина}}<ref>[[Пачхьалкх Палестина|В процессе формирования]].</ref>
* {{Байракх/2|Польша}}
* {{Байракх/2|Португали}}
* {{Байракх/2|Приднестровье}}<ref name="спорно"/>
* {{Байракх/2|Республика Корей}}
* {{Байракх/2|Косово}}<ref name="спорно"/>
* {{Байракх/2|Къилбаседа Македони}}
* {{Байракх/2|Росси}}
* {{Байракх/2|Румыни}}
* {{Байракх/2|Сан-Марино}}
* {{Байракх/2|СаӀудийн Ӏаьрбийчоь}}
* {{Байракх/2|Серби}}
{{col-4}}
* {{Байракх/2|Сингапур}}
* {{Байракх/2|Сири}}
* {{Байракх/2|Словаки}}
* {{Байракх/2|Словени}}
* {{Байракх/2|Таджикистан}}
* {{Байракх/2|Таиланд}}
* {{Байракх/2|Туркмени}}
* {{Байракх/2|Къилбаседа Кипр}}<ref name="спорно"/>
* {{Байракх/2|Туркойчоь}}
* {{Байракх/2|Узбекистан}}
* {{Байракх/2|Украина}}
* {{Байракх/2|Филиппинаш}}
* {{Байракх/2|Финлянди}}
* {{Байракх/2|Франци}}
* {{Байракх/2|Хорвати}}
* {{Байракх/2|Черногори}}
* {{Байракх/2|Чехи}}
* {{Байракх/2|Швейцари}}
* {{Байракх/2|Швеци}}
* {{Байракх/2|Шри-Ланка}}
* {{Байракх/2|Эстони}}
* {{Байракх/2|Къилба ХӀирийчоь}}<ref name="спорно"/>
* {{Байракх/2|Япони}}
{{col-end}}

== Чоьхьара хиш ==
Материк тӀехь дукха тӀехулара а, бухулара а хиш ду. Цунна тӀера даккхий эркаш охьаоьху дерриг Ӏапказашна чу, [[Къилба Ӏапказ|Къилбаниг]] доцург. Континентан Ӏаьмнаш къаьста барамашца а, кӀоргаллашца а. Материк тӀера эркаш декъадалар доьзна рельефца а, климатца а, уггаре луьста эркан маша йисташкахь бу. Евразин чоьхьара хиш цхьабосса декъна дац.

Ӏапказашна генахь а, дӀакъастийна а болу кӀезиг хиш долу мехкаша дӀалоцу ладаме майда. Чоьхьа хи доьду майданаша дӀалоцу материкан ах майда. Дукха хиш карийна [[Малхбузен-Сибрехан аре]]нна бухахь. ЧутаӀенашна лулара лекха лаьмнашна гергара бекъа мехкашкахь, лаьттан бухара хиш арадовлу шовданийн кепара. Ишттачу меттигашкахь Йуккъера а, [[Центран Ази|Центран]] а Азехь кхоллайелла оазисаш. Дукха молу хи доллу материкан шешкахь (къовларан — арктикин гӀайренаш тӀехь, ламанан — шалаьмнашкахь). [[Къилбаседа Шен Ӏапказ]]ан майданан эркийн ([[Печора]], [[Обь]], [[Енисей]], [[Лена]], кхин дерш) ийна хи ду, алсама лайн хи ду, йехачу ханна гӀура до. Атлантикин Ӏапказах кхета дукхаха долу эркаш, гӀура ца до, церан хиш коьртаниг догӀанан ду, лаьмнашкахь — шалаьмнех долу, уьш дуьзна ду дерриг шарахь. Оцу майданан уггаре даккхий эркаш — [[Дунай]], [[Рейн]], [[Эльба (эрк)|Эльба]], [[Неман]], кхин дерш а. Тийна Ӏапказан майданан экийн хиш ийна ду, алсама роль йу догӀанан хин, уьш дахьа Ӏапказан тӀера аьхкенан муссонаша. Кхузахь ду уггаре доккха Евразин эрк — [[Янцзы]] а, кхин эркаш, масала [[Амур]], [[Хуанхэ]], [[Меконг]]. [[ХӀиндин Ӏапказ]] чу шайн хиш хьо Ганго Брахмапутрица, Индо, Тигро, Евфрато. Хьалхара кхоъ царех долало [[Гималайш]]кахь, цул тӀаьхьа охьадоьду аренашкахула, царна хи а дуьллуш. Эркийн раж йоьзна муссонаша лаьмнашкахь шаш а, лайнаш а дашорца.

== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}

== Литература ==
* Евразия // Большая советская энциклопедия
* История мировых цивилизаций 2006 г.
* Физическая география 2005 г.
* Димов, Г. Средновековните Балкани в контекста на евразийското пространство. Дихотомията на балканските земи като периферия или център на идеи и култура за Евразия. — В: История, год. XXI, кн. 3, 2012, 207—218.
* {{Книга|автор=Винокуров Е., Либман А.|заглавие=Евразийская континентальная интеграция|ответственный=|год=2012|издание=|место=Санкт-Петербург|издательство=ЕАБР|страницы=80—96|страниц=224|isbn=978-5-9903368-4-1}}
* {{Статья|ссылка=https://www.vopreco.ru/jour/article/view/507|автор=Винокуров Е., Либман А.|заглавие=Две евразийские интеграции|год=2013|язык=|издание=Вопросы экономики|тип=|месяц=|число=|том=|номер=2|страницы=47—72|issn=0042-8736}}

== Хьажоргаш ==
{{Навигаци
|Викицитатник = Еврази}}
* [http://rui-tur.ru/evraziya.html Евразия справка]
* [http://www.ecosystema.ru/08nature/world/geoworld/05.htm Материк Евразия — Общий обзор]
* {{cite web |url = http://www.bsu.ru/content/hecadem/fizgeo/presentation2.pdf |title = Евразия |deadlink = yes |accessdate = 2010-12-28 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20110905050023/http://www.bsu.ru/content/hecadem/fizgeo/presentation2.pdf |archivedate = 2011-09-05 }}
* [http://www.asiaxx.narod.ru/eurasia.htm Регионы Евразии]
* [http://www.ecosystema.ru/08nature/world/geoworld/05-2.htm Евразия — геологические структуры]
* [http://geography.kz/slovar/klimat-evrazii/ Климат Евразии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120125142943/http://geography.kz/slovar/klimat-evrazii/ |date=2012-01-25 }}
* [http://www.ukrmap.kiev.ua/index.php?id=401&lang=sq&sid=5615162517261625 Евразия тектоника]
* [http://www.vipstd.ru/gim/content/view/136/77/ Плитотектоническое развитие и формирование нефтегазоносных бассейнов Северной Евразии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305115902/http://vipstd.ru/gim/content/view/136/77 |date=2016-03-05 }}
* [http://geography.kz/slovar/evraziya-relef-istoriya-razvitiya/ Евразия — рельеф] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120125144224/http://geography.kz/slovar/evraziya-relef-istoriya-razvitiya/ |date=2012-01-25 }}

{{АХь}}
{{Континенташ}}
{{Европа}}
{{Ази}}

[[Категори:Еврази| ]]