Якутск страницӑн кодне пӑхни

'''Яку́тск''' ({{lang-sah|Дьокуускай}}) — [[Раççей]] хули, [[Саха (Якути) Республики]] тĕп хули, [[Лена (юханшыв)|Лена]] çинчи порт. Калăп хула,  Раççейĕн çурçĕр-тухăçĕнчи пысăк этеплĕх, ăслăлăх тĕпĕ.

==Тавралăхĕ==
Хула Туймаада айлăмĕнче, Лена шывĕн сулахай çыранĕнче ларать.

[[Ӗмĕр шăнлăхĕ]]н йăрăмĕнче вырнаçнă чи пысăк хула. Унăн çĕр лаптăкĕ 122 тăваткал çухрăм (хула çуммисĕр, хула çумĕсемпе - 3600 тăваткал çухрăм).

===Климат===
* Çул вăтам [[температура|температури]] — −10,0 C°
* Çул вăтам [[Бофорт шкали|çил хăвăртлăхĕ]] — 1,9 м/ç
* Çул вăтам [[сывлăш нӳрĕклĕхĕ]] — 67 %

== Истори ==
[[1632]] çулхи [[авăн, 25]] [[Бекетов Пётр Иванович|Петр Бекетов]] ениçей çĕрпĕвĕн текĕрчи,  [[Лена (юханшыв)|Ленăн]] çыранĕсене тĕпчесе тухса, сылтăм çыранĕнче хальхи Якутскран 70 çм юхăм анаталла, борогон якутĕсен çĕрĕнче, Якути (Лена) [[острог]]не никĕс хурать. [[1638]] çулта острог çĕнĕрен йĕркеленĕ Якути воеводствин тĕпĕ пулса тăрать. [[1642]]—[[1643]] çç. острога  хальхи вырăна — [[Туймаада]] айлăмне — куçараççĕ.

[[1643]] çулта Якутск ят панă. Лена енĕн çар-административлă тата сутă-илӳ тĕпĕ пулса, [[1708]] çултанпа [[Çĕпĕр кĕпернийĕ|Çĕпĕр]], [[XVIII ĕмĕр]]ĕн вĕçĕнче — [[Иркут кĕпернийĕ|Иркут]] кĕпернине пăхăнса тăрать. [[1822]] çулта Якутск облаç хули пулса тăрать, [[1851]] çултанпа Якутск тĕп хулиллĕ Якути кĕпернийĕ хăй тĕллĕ облаç статусне çĕнтерсе илет.

Якутск хулин хастар аталанăвĕ [[Крафт Иван Иванович|И. И. Крафт]] кĕпернеттĕр тапхăрĕпе ([[1907]]—[[1913]]) çыхăннă. Хулара электростанци, телефон станци тунă, музей уçнă,  Император географи пĕрлĕхĕн уйрăмне йĕркеленĕ.

[[1922]]—[[1991]] çç. Якутск —Якути АССР-ĕн администрациллĕ центрĕ. [[1991]] çултанпа — Саха (Якути) Республикин тĕп хули.


=== Администрациллĕ пайланăвĕ ===
=== Администрациллĕ тăрăхсем ===
# Автодорожный тăрăх
# Гагарин тăрăхĕ
# Губинский тăрăх
# Октябрь тăрăхĕ
# Промышленный тăрăх
# Сайсар тăрăхĕ
# Строительный тăрăх
# Тĕп тăрăх
# Марха микрорайонĕ
# Кангалассы микрорайонĕ
# Табага посёлокĕ
# [[Хатассы]] [[наслег]]
# Маганчиркӳ ялĕ
# Тулагино-Кильдям наслегĕ
# Пригородное чиркӳ ялĕ

==Халăхĕ==

===Демографи хыпарĕсем===

Халăх йышĕ — 255 784 çын ([[2008]]) (210&nbsp;642 çын [[Пур Раççейри 2002 çулхи халăх çыравĕ|2002 çулхи халăх çыравĕпе]]). Çум территорисемпе — 276,2 пин çын ([[2008]]), ку  республикăри 29 % халăхĕ пулать.

'''Халăх йышĕн улшăнăвĕ''' (пин çын)
{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="2"
! style="background:#efefef;text-align:center;" | Çул
! style="background:#efefef;text-align:center;" | Халăх йышĕ
! style="background:#efefef;text-align:center;" | Хула çумĕпе
|-
| [[1897]] || align="right" | 6,5 ||&nbsp;
|-
| [[1926]] || align="right" | 11 ||&nbsp;
|-
| [[1939]] || align="right" | 52,9 ||&nbsp;
|-
| [[1959]] || align="right" | 74 ||&nbsp;
|-
| [[1967]] || align="right" | 100 ||&nbsp;
|-
| [[1970]] || align="right" | 108 ||&nbsp;
|-
| [[1979]] || align="right" | 152,4 ||&nbsp;
|-
| [[1989]] || align="right" | 187,7 ||&nbsp;
|-
| [[1998]] || align="right" | 195 ||&nbsp;
|-
| [[2002]] || align="right" | 210,6 || align="right" | 246,3
|-
| [[2005]] || align="right" | 235,6<sup>1</sup> || align="right" | 247,1
|-
| [[2007]] || align="right" | 246 || align="right" | 266,5
|-
|}
<small><sup>1</sup> в 2004 году в городскую черту были включены посёлки Марха и Кангалассы.</small>

=== Наци йышĕ===
===Тĕн ===

==Экономика==
=== Транспорт ===
[[Image:RusAsian bank Yakutsk.jpg|thumb|left|200px|Вырăс Ази банкĕн юсанă çурчĕ]] Якутск [[Лена (юханшыв)|Ленăн]] сулахай çыранĕнче ларать. Юханшыв порчĕ ĕçлет. Ун витĕр, чукун çул çуккипе, питĕ нумай япала турттараççĕ. Унсăр пуçне, юханшыв пассажир транспорчĕпе хула Якутин Лена бассейнĕнчи хуласемпе: [[Олёкминск]]па, [[Сангар]]па, [[Жиганск]]па — çыхăнать. Экономикăпа техника сăлтавĕсемпе [[2008]] çулта [[Хандыга|Хандыгăпа]] йĕркеллĕ çыхăнăва чарса хунă.

Автомобиль транспорчĕпе Якутска çитме йывăр: федераци трасси [[Лена (автомагистраль)|M56 «Лена»]] Ленăн сылтăм çыранĕнчи Якутска хирĕçле [[Анат Бестях]] посёлокне çити çеç пур.  Якутскпа çулла — япала-пассажир [[паром]]ĕ, хĕллехи тапхăрта (раштав — ака) — юханшыв пăр çийĕпе, [[пăр кайавĕ]]пе [[пăр тăнăвĕ]] чухне сывлăшпа
 кăна çыхăну пур. Çулĕ ытларах [[гравий]] витĕмлĕ. [[Томмот]] — Качикатцы çул пайĕнче питĕ нумай усă курнипе пĕтĕмпех ишĕлĕве çитнĕ — ăна пурĕпе юсамалла. Хăш чухне федераци автоçулĕ «[[Колыма (автомагистраль)|Колыма]]» (Якутск — [[Магадан]]) ĕçлет, [[2008]] çултанпа тăпра çулсене асфальт витеççĕ.<ref>{{cite web|url=http://www.ysia.ru/view.asp?id=050808_27|title=«В. Штыров: План по строительству автодорог должен быть выполнен»|publisher=Якутское-Саха Информационное Агентство}}</ref> В [[2007 год]]у автодорога «[[Вилюй (автомагистраль)|Вилюй]]» (Якутск — [[Вилюйск]] — [[Мирный]] — [[Ленск]] — [[Усть-Кут]] — [[Тулун]]) включена в список федеральных дорог. Однако фактически такой дороги не существует.<ref>{{cite web|url=http://www.ysia.ru/view.asp?id=210907_05|title=«Приангарье и Якутию объединит дорога»|publisher=Якутское-Саха Информационное Агентство}}</ref> Участок Ленск — Усть-Кут является зимником, по которому автомобильное сообщение возможно около трёх месяцев в году. На участке Якутск — Мирный круглогодичное сообщение возможно только условно, в некоторых местах во время проливных дождей полотно дороги (как и в случае с автодорогой «Лена») превращается в болото.<ref>{{cite web|url=http://gudok.ru/index.php/62822|title=«„Вилюй“ станет твёрдым»|publisher=Гудок.RU}}</ref> Ытти çул пайĕсене реконструкцилемелле.

==Çутĕç тата ăслăх ==
* [[Якути патшалăх университечĕ]]
* [[Якутии патшалăх ял хуçалăх академийĕ]]
* [[Якути патшалăх педагогика академийĕ]]
* [[Якути патшалăх инженер-техника институчĕ]]
* [[Арктика патшалăх ӳнерпе культура институчĕ]]
* [[Якути экономикăпа тивĕç-ирĕк институчĕ]] ([[мускав]] [[Ӗçпе социаллă хутшăнусен академийĕ]]н филиалĕ)

== Спорт ==
Хулара хальхи шайри пăр керменĕ «Эллэй Боотур», витĕмлĕ стадион «Туймаада»,  спорт керменĕ «Çĕнтерĕве 50 çул», спорт комплексĕ «Модун» тата урăх спорт çурт-йĕрĕ пур.

Раççей чемпионтĕнче хула ятне «[[Заря (мини-футбольный клуб, Якутск)|Заря]]» мини-футбол клубĕ хӳтĕлет. 2008 çулта çак команда аслă лигăра 4-мĕш вырăн йышăнать.

2007 çулта Якутскра Раççей бокс чемпионачĕ тата Футзал Тĕнче Черкки иртнĕ.

==Этеплĕх ==

[[Ӳкерчĕк:Jakutsk theater.jpg|thumb|300px|Хулан тĕп лапамĕсенчен пĕри — Орджоникидзе лапамĕ. Сулахайра — Саха театр çурчĕ]]

=== Театрсем ===
* [[Саха академи П.А. Ойунский ячĕллĕ театăрĕ]]
* [[Патшалăх академи вырас драма А.С. Пушкин ячĕллĕ театр]]
* [[Саха (Якути) Республикин патшалăх оперăпа балет Д.К. Сивцев–Суорун Омоллон ячĕллĕ театăрĕ]]
* [[Саха (Якути) Республикин патшалăх эстрада театăрĕ]]
* [[Саха (Якути) Республикин патшалăх юморпа сатира театăрĕ]]
* [[Саха (Якути) Республикин патшалăх наци ташă С.А. Зверев-Кыыл Уол ячĕллĕ театăрĕ]]

=== Цирк ===
* [[Саха (Якути) Республикин патшалăх циркĕ]]

=== Музейсем ===
* Çурçĕр халăхĕсен историпе культурин Е. Ярославский ячĕллĕ пĕрлештернĕ музей 
* [[Мамонт]] музейĕ
* [[Варган]] мусăкĕн хомус музейĕ
* Патшалăх М. К. Аммосов ячĕллĕуниверситечĕн Нумизмат музейĕ
* Наци ӳнермузейĕ
* [[Литература П.А. Ойунский ячĕллĕ музейĕ]]
* «Якути политика ссылка музейĕ» çурт-музей
* Археологи, этнографи тата аслă шкул музейĕ

== Тăванлă хуласем ==
* {{АПШ ялавĕ}} [[Фэрбенкс]] ([[Аляска]] штачĕ) [[АПШ]];
* {{Германи ялавĕ}} [[Дармштадт]] в [[Германия|Германии]];
* {{Япони ялавĕ}} [[Мураяма]], [[Япони]]
* {{Корей Республики ялавĕ}} [[Чханвон]], [[Корей Республики]].
* {{Китай ялавĕ}} [[Харбин]], [[Китай]];

== Каçăсем ==
{{Commonscat|Yakutsk}}
* [http://www.yakutsk-city.ru/ Хула администрацийĕн официаллă сайчĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151016161707/http://yakutsk-city.ru/ |date=2015-10-16 }}
* [http://www.yakutsk.ru/ Якутскăн пĕрремĕш социаллă эрешĕ]
* [http://www.ykt.ru/ Якутск хулин хыпар-кану сайчĕ]
* [http://www.ya-online.ru/ Якутск онлайн]
* [http://www.sakha.net/ Хыпар кану порталĕ «Столица»]
* [http://www.1sn.ru/ Первый информационно-аналитический портал SakhaNews.Информационное агентство SakhaNews]
* [http://www.yakutia24.ru/ Интернет-газета Якутия24/Yakutia24]
* [http://www.poisk-yakutia.ru/ Якути республика шырав сайчĕ «Место встречи»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090123151422/http://poisk-yakutia.ru/ |date=2009-01-23 }}
* [http://www.gazetayakutia.ru/ Республика общество-политика куллен кун хаçат «Якутия»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090123020052/http://gazetayakutia.ru/ |date=2009-01-23 }}
* {{Викиçулçӳрев}}
* [http://www.yakutsk-photo.ru/ Фотосайт «Якутск в фотографиях»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070629053613/http://www.yakutsk-photo.ru/ |date=2007-06-29 }}
* [http://edward.ykt.ru/ «Справочник по городу Якутску»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080924215454/http://edward.ykt.ru/ |date=2008-09-24 }}
* [http://www.museum.sakha.ru/search.php?search=&ulus=32&profile=0 Якутск музейĕсем] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120117233554/http://www.museum.sakha.ru/search.php?search=&ulus=32&profile=0 |date=2012-01-17 }}

{{Якути}}
{{Лена çинчи пурăну вырăнĕсем}}
{{Ĕçри хастарлăх хулисем}}

[[Категори:Якутск|*]]
[[Категори:Города, основанные в XVII веке]]
[[Категори:Раççей хулисем]]
[[Категори:Якути пурăну вырăнĕсем]]