Neidio i'r cynnwys

Bod dynol

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
(Ailgyfeiriad o Dynolryw)
Bod dynol
Pâr o fodau dynol llawn dwf (Gwlad Tai, 2007).
Dosbarthiad gwyddonol
Teyrnas: Animalia
Ffylwm: Chordata
Dosbarth: Mammalia
Urdd: Primates
Teulu: Hominidae
Genws: Homo
Rhywogaeth: H. sapiens
Isrywogaeth: H. s. sapiens
Enw trienwol
Homo sapiens sapiens
Linnaeus, 1758

Bod dynol yw gair gwyddonol am unrhyw un o'r hil ddynol (dynoliaeth neu ddynolryw) sy'n perthyn i rywogaeth Homo sapiens (neu ‘dyn deallus’); human yn Saesneg. Mae bod dynol yn epa mawr deudroed sy'n sefyll yn hollol unionsyth ac a osodir yn y teulu primataidd a elwir yn Hominidae.[1][2] Mae tystiolaeth genynnol o ran DNA yn dangos mai cynefin neu darddle bodau dynol yw Affrica, ac iddynt ddod o'r fan honno tua 200,000 o flynydoedd yn ôl.

Mae gan fodau dynol ymennydd sydd wedi datblygu llawer pellach na gweddill yr anifeiliaid, yn fiolegol felly. Gall resymoli yn haniaethol, gall ymwneud ag iaith, mewnsyllu a datrys problemau fel maen nhw'n codi. Mae'r gallu ymenyddol hwn ynghyd â chorff fertigol, gyda breichiau rhydd i symud neu ddal a thrin erfyn yn ei alluogi i ddefnyddio arfau llawer mwy nag unrhyw anifail arall i amddiffyn ei hun, i weithio am fwyd neu i ymosod.

Mae bodau dynol wedi eu dosbarthu ar hyd a lled y ddaear ar wahân i'r Antartig. Mae poblogaeth y ddaear bellach yn fwy na 6.7 biliwn, (data Gorffennaf, 2008).[3] Un isrywogaeth sydd ar gael: Homo sapiens sapiens. Mae'n famal ac felly'n llaetha i fwydo ei epil.

Fel epaod, mae dyn yn gymdeithasol ei natur. Mae wedi mireinio'r grefft o gyfathrebu'n effeithiol er mwyn iddo fynegi ei hun, cyfnewid syniadau a threfnu gweithgareddau. Mae wedi creu strwythurau cymdeithasol cywrain a chymhleth o grwpiau sy'n cydweithio ac yn cystadlu yn erbyn ei gilydd; grwpiau mor wahanol â'r teulu a chenhedloedd. Mae'r cydymwneud hwn rhwng dyn a dyn wedi sefydlu dros y milenias diwethaf draddodiadau, defodau, moesau, gwerthoedd a safon dderbyniol gan gymdeithas drwy gyfundrefn o ddeddfau. Gall dyn werthfawrogi harddwch ac estheteg sydd ynghyd â'r awydd i fynegi ei hun wedi arwain at gelfyddyd, llenyddiaeth a cherddoriaeth.

Cynhanes Cymru

[golygu | golygu cod]

Gellir dweud bod tri math o ddynolion yng Nghymru yn ystod y cyfnod cynhanes (a rhaghanes):

  1. Neanderthal cynnar yn Ogof Bontnewydd, ger Llanelwy – 225,000 CP;
  2. Neanderthal clasurol yn Ogof Coygan, Sir Gaerfyrddin – 50,000 CP;
  3. bod dynol anatomegol fodern yn Ogof Paviland, Gŵyr – 26,000 CP.

Gwyddom hyn gan fod eu hesgyrn wedi'u canfod yno; dim ond llond dwrn o ddannedd yn Ogof Bontnewydd ac mae'r dystiolaeth yn gymharol brin.

Yn grynno

[golygu | golygu cod]

Homo sapiens. Daeth bodau dynol anatomegol fodern i'r amlwg tua 300,000 o flynyddoedd yn ôl yn Affrica, gan esblygu o Homo heidelbergensis a mudo allan o Affrica, gan ddisodli'n raddol perthnasau lleol hynafol. Am y rhan fwyaf o hanes, roedd pob bod dynol yn heliwr-gasglwyr crwydrol. Gwelodd y Chwyldro Neolithig, a ddechreuodd yn Ne-orllewin Asia tua 13,000 o flynyddoedd yn ôl, ymddangosiad amaethyddiaeth ac anheddiadau dynol parhaol. Wrth i boblogaethau ddod yn fwy ac yn fwy dwys, datblygodd mathau o lywodraethu o fewn cymunedau, a rhwng cymunedau, ac mae sawl gwareiddiad wedi codi, gostwng a diflannu. Mae nifer y bodau dynol wedi parhau i godi, gyda phoblogaeth fyd-eang o dros 7.9 biliwn ym mis Rhagfyr 2021.

Mae genynnau a'r amgylchedd yn dylanwadu ar amrywiaeth biolegol dynol - a hynny'n weladwy: yn ffisiolegol, yn tueddu i ddal clefydau'n aml, eu galluoedd meddyliol, maint y corff ac einioes (hyd oes person). Er yr amrywiaeth hwn, ac er bod bodau dynol yn amrywio mewn llawer o nodweddion mae genynau unrhyw ddau berson dros 99% yn union yr un fath. Mae bodau dynol yn ddeumorffig yn rhywiol: yn gyffredinol, mae dynion yn gryfach ac mae gan fenywod ganran uwch o fraster corff. Yn ystod glasoed, mae bodau dynol ('pobl' a ddywedir ar lafar ac yn gyffredin) yn datblygu nodweddion rhyw eilaidd ee bronnau'n chwyddo a chluniau llydan mewn merched, blew'r wyneb ac afal breuant (llwnc) mewn gwrywod, a chedor ar y ddau. O lasoed ymlaen, mae'r ferch hefyd yn cael misglwyf a gallant feichiogi; diwedd y cyfnod hwn yw'r menopos gan fod yn anffrwythlon pan fyddant tua 50 oed.

Nodweddion anatomegol sylfaenol bodau dynol benywaidd a gwrywaidd.

Mae bodau dynol yn hollysol, yn gallu bwyta amrywiaeth eang o ddeunydd planhigion ac anifeiliaid; maent wedi defnyddio tân a mathau eraill o wres i baratoi a choginio bwyd ers cyfnod H. erectus. Gallant oroesi am hyd at wyth wythnos heb fwyd, a thri neu bedwar diwrnod heb ddŵr. Mae pobl, fel arfer, yn effro'n ystod y dydd ac yn cysgu rhwng 7 a 9 awr ar gyfartaledd fin nos. Mae genedigaeth yn gyfnod peryglus, gyda risg uchel o gymhlethdodau a marwolaeth. Yn aml, mae'r fam a'r tad yn darparu gofal i'w plant, sy'n gwbwl ddiymadferth pan cant eu geni.

Mae gan fodau dynol cortecs cyndalcennol (prefrontal cortex) mawr a hynod ddatblygedig, dyma'r rhan o'r ymennydd sy'n gysylltiedig â gwybyddiaeth uwch. Maent yn ddeallus, yn gallu cofio pethau, mae eu hwynebau'n mynegi eu teimladau, maent yn hunanymwybol ac cheir damcaniaeth darogan meddwl, sef y gallu i ddeall pobl eraill trwy roi cyflyrau meddyliol iddynt ee credoau, dyheadau, bwriadau, emosiynau a meddyliau. Mae'r meddwl dynol yn gallu mewnsyllu, meddwl yn breifat, dychmygu, ewyllysio a ffurfio barn ar fodolaeth. Daeth y datblygiad enfawr hwn oherwydd rheswm a thrwy drosglwyddo gwybodaeth o genedlaeth i genhedlaeth. Ymhlith y nodweddion dynol eraill y mae iaith, celf a masnach. Mae'n bosib fod llwybrau-masnach hir fod wedi arwain at sawl ffrwydrad diwylliannol.

Adluniad o Lucy , y sgerbwd Australopithecus afarensis cyntaf a ddarganfuwyd. Roedd yn byw tua 3.2 miliwn o flynyddoedd CP

Geirdarddiad a diffiniad

[golygu | golygu cod]

Mae pob bod dynol modern yn rhywogaeth o Homo sapiens, gair a fathwyd gan Carl Linnaeus yn ei waith Systema Naturae o'r 18g.[4] Mae'r enw generig "Homo" yn tarddu o'r 18g o'r Lladin homō, sy'n cyfeirio at fodau dynol o'r naill ryw neu'r llall.[5] Gall y gair dynol(yn) gyfeirio at bob aelod o'r genws Homo,[6] er ei fod yn gyffredin yn gyffredinol yn cyfeirio at Homo sapiens, yr unig rywogaeth sy'n bodoli.[7] Mae'r enw Homo sapiens yn golygu ‘dyn doeth, dyn gwybodus’.[8] Ceir anghytundeb a ddylid cynnwys dynolion diflanedig, sef y Neanderthaliaid, fel isrywogaeth o H. sapiens ai peidio.[6]

O'r gair Celteg *gdonios ‘bod dynol’ y daw'r gair Cymraeg dyn, sy'n debyg i'r Llydaweg den a'r Wyddeleg duine. Mae'r geiriau hyn yn cyfeirio at bobl o'r ddau ryw, nid dyn yn unig. Mae'r dywedaid Beiblaidd enwog, 'Pa beth yw dyn i ti i'w gofio, a mab dyn i ti ymweled ag ef? yn cyfeirio at y ddynoliaeth gyfan, nid at yr dynion yn unig.

Esblygiad

[golygu | golygu cod]

Epaod (uwchdeulu'r Hominoidea) yw bodau dynol.[9] Y giboniaid (teulu'r Hylobatidae) a'r orangwtangiaid (genws y Pongo) oedd y grwpiau byw cyntaf i wahanu oddi wrth y llinach hon, yna gorilaod, ac yn olaf, y tsimpansî (genws y Pan). Gosodir dyddiad y gwahanu hwn rhwng llinachau dynol a tsimpansî 8–4 miliwn o flynyddoedd yn ôl, yn ystod yr epoc Mïosen diweddar,[10][11][12] gyda rhai genetegwyr yn cyfyngu'r cyfnod ymhellach, i rhwng 8–7 miliwn ofyo (CP).[13] Dyma'r cyfnod pan ffurfiwyd cromosom 2 drwy uno dau gromosom arall, gan adael bodau dynol gyda dim ond 23 pâr o gromosomau, o'i gymharu â 24 ymhob epa arall.[14]

Esblygodd y genws Homo o Australopithecus.[15][16] Er bod ffosilau o'r trawsnewidiad yn brin, mae dynolion cynharaf Homo yn rhannu sawl nodwedd allweddol ag Australopithecus.[17][18] Y cofnod cynharaf o Homo yw’r sbesimen LD 350-1 2.8 miliwn oed o Ethiopia, a’r rhywogaethau cynharaf a enwyd yw Homo habilis a Homo rudolfensis a esblygodd 2.3 miliwn ofyo.[18] Esblygodd H. erectus (weithiau gelwir yr amrywiad Affricanaidd hwn yn H. ergaster) 2 filiwn ofyo a hwn oedd y dynolyn cyntaf i adael Affrica a gwasgaru ar draws Ewrasia.[19] H. erectus hefyd oedd y cyntaf i ddatblygu cynllun corff sy'n nodweddiadol o fod dynol modern.

Hominoidea (epaod)

Hylobatidae (giboniaid)


Hominidae (epaod mawr)
Ponginae
Pongo (orangwtangiaid)

Pongo abelii




Pongo tapanuliensis



Pongo pygmaeus





Homininae (epaod Affrica)
Gorillini
Gorilla (gorilaod)

Gorilla gorilla



Gorilla beringei




Hominini (epaod dynaidd)
Panina
Pan (tsimpansîaid)

Pan troglodytes



Pan paniscus





Hominina (dynolion)

Homo sapiens (bodau dynol)







Daeth Homo sapiens i'r amlwg yn Affrica tua 300,000 ofyo o rywogaeth a ddynodwyd yn gyffredin naill ai fel H. heidelbergensis neu H. rhodesiensis, disgynyddion yr H. erectus a arhosodd yn Affrica. Ymfudodd H. sapiens allan o'r cyfandir, gan ddisodli'r poblogaethau lleol o ddynolion cynharach yn raddol.[20][21][22]

Digwyddodd yr ymfudiad allan o Affrica mewn o leiaf dwy don, gyda'r don gyntaf tua 130,000 i 100,000 o flynyddoedd CP, a’r ail (Gwasgariad y De) tua 70,000 i 50,000 ofyo.[23] [24] Aeth H. sapiens ymlaen i wladychu'r holl gyfandiroedd a'r ynysoedd mwy, gan gyrraedd Ewrasia 60,000 ofyo,[25][26] Awstralia tua 65,000 ofyo,[27] America tua 15,000 ofyo, ac ynysoedd anghysbell megis Hawaii, Ynys y Pasg, Madagasgar a Seland Newydd rhwng 300 a 1280 OC.[28][29]

Nid dilyniant llinellol neu ganghennog syml oedd esblygiad dynol ond roedd yn cynnwys rhyngfridio rhwng rhywogaethau agos.[30][31][32] Mae ymchwil genomig wedi dangos bod croesrywio rhwng dynolion gwahanol yn gyffredin mewn esblygiad dynol.[33] Mae tystiolaeth DNA yn awgrymu bod sawl genyn o darddiad Neanderthalaidd yn bresennol ymhlith yr holl boblogaethau nad ydynt yn Affrica, ac mae'n bosibl bod Neanderthaliaid a dynolion eraill, megis Denisovaniaid, wedi cyfrannu hyd at 6% o'u genom i fodau dynol heddiw.[30][34][35]

Nodweddir esblygiad dynol gan nifer o newidiadau morffolegol, datblygiadol, ffisiolegol ac ymddygiadol sydd wedi digwydd ers y rhaniad rhwng y tsimpansî a chyd-hynafiad diwethaf y dynolion. Y mwyaf arwyddocaol o'r addasiadau hyn yw cerdded deudroed, ymennydd mwy o faint, a llai o wahaniaeth mewn dwyffurfedd rhywiol. Mae’r berthynas rhwng yr holl newidiadau hyn yn destun dadl barhaus.[36]

Cynefin a phoblogaeth

[golygu | golygu cod]

Roedd aneddiadau dynol cynnar yn dibynnu ar agosrwydd at ddŵr ac adnoddau naturiol eraill a ddefnyddiwyd ar gyfer cynhaliaeth, megis poblogaethau o ysglyfaeth, anifeiliaid ar gyfer hela, a thir âr ar gyfer tyfu cnydau a phori anifeiliaid dof. Fodd bynnag, mae gan fodau dynol modern allu mawr i newid eu cynefinoedd trwy gyfrwng technoleg, dyfrhau, cynllunio trefol, adeiladu, datgoedwigo a diffeithdiro.[37]

Mae aneddiadau dynol yn parhau i fod yn agored i drychinebau naturiol, yn enwedig y rhai a leolir mewn lleoliadau peryglus ac sydd ag ansawdd adeiladu isel. Mae grwpio a newid cynefinoedd yn fwriadol yn aml yn cael ei wneud gyda'r nodau o ddarparu amddiffyniad, cronni cysuron neu gyfoeth materol, ehangu'r bwyd sydd ar gael, gwella estheteg, cynyddu gwybodaeth neu wella cyfnewid adnoddau.[38]

Mae bodau dynol yn un o'r rhywogaethau gorau am addasu i'w cynefin a'u hinsawdd.[39] Trwy ddyfeisio a newid eu ffyrdd, mae bodau dynol wedi gallu ymestyn eu goddefgarwch i amrywiaeth eang o dymheredd, lleithder ac uchder.[39] O ganlyniad, mae bodau dynol yn rhywogaeth gosmopolitan a geir ym mron pob rhanbarth o'r Ddaear gan gynnwys coedwig law drofannol, anialwch crasboeth, rhanbarthau arctig hynod o oer, a dinasoedd llygredig iawn. Mae'r rhan fwyaf o rywogaethau eraill wedi'u cyfyngu i rai ardaloedd daearyddol gan fod eu gallu i addasu'n gyfyngedig.[40]

Fodd bynnag, nid yw'r boblogaeth pobl dros y blaned, wedi'i dosbarthu'n unffurf ar wyneb y Ddaear, oherwydd bod dwysedd y boblogaeth yn amrywio o un rhanbarth i'r llall ac mae ardaloedd eang bron yn gyfan gwbl anghyfannedd, e.e. Antarctica a'r cefnforoedd.[39][41]

Mae'r rhan fwyaf o bobl (61%) yn byw yn Asia; mae'r gweddill yn byw yn yr Americas (14%), Affrica (14%), Ewrop (11%), ac Ynysoedd y De (0.5%).[42]

Hanes

[golygu | golygu cod]

Hanes cynnar

[golygu | golygu cod]
Trosolwg o boblogaeth dynol cynnar a sut yr ymfudodd yn ystod y Paleolithig Uchaf, yn dilyn patrwm 'Gwasgariad y De'.

Hyd at tua 12,000 o flynyddoedd yn ôl, roedd pob person ar wyneb y Ddaear yn byw fel helwyr-gasglwyr.[43]

Digwyddodd y Chwyldro Neolithig (cychwyn amaethyddiaeth) gyntaf yn Ne-orllewin Asia ac ymledodd trwy rannau helaeth o'r Hen Fyd dros y milenia canlynol.[44]

Digwyddodd hefyd yn annibynnol ym Mesoamerica (tua 6,000 o flynyddoedd yn ôl),[45] Tsieina, [46][47] Papua Gini Newydd,[48] a rhanbarthau Sahel a Gorllewin Savanna yn Affrica.[49][50][51] Arweiniodd mynediad at fwyd dros ben at ffurfio aneddiadau dynol parhaol, dofi anifeiliaid a defnyddio offer metel am y tro cyntaf mewn hanes. Arweiniodd amaethyddiaeth a ffordd o fyw eisteddog at ymddangosiad gwareiddiadau cynnar.[52][53][54]

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ M. Goodman, D. Tagle, D. Fitch, W. Bailey, J. Czelusniak, B. Koop, P. Benson, J. Slightom (1990). Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids, Cyfrol 30, Rhifyn 3, tud. 260. DOI:10.1007/BF02099995
  2. ↑  Hominidae Classification. University of Michigan Museum of Zoology.
  3. ↑  World POPClock Projection. U.S. Census Bureau, Population Division/International Programs Center (2008-07-05).
  4. ↑ "Know Thyself: Responsible Science and the Lectotype of Homo sapiens Linnaeus, 1758". Proceedings of the Academy of Natural Sciences 149 (1): 109–14. 29 January 1999. JSTOR 4065043.
  5. ↑ Porkorny (1959) s.v. "g'hðem" pp. 414–16; "Homo."
  6. ↑ 6.0 6.1 "We don't know which species should be classed as 'human'". www.bbc.com (yn Saesneg). Cyrchwyd 2021-03-31.
  7. ↑ "Definition of HUMAN". www.merriam-webster.com (yn Saesneg). Cyrchwyd 2021-03-31.
  8. ↑ Spamer, Earle E. (1999). "Know Thyself: Responsible Science and the Lectotype of Homo sapiens Linnaeus, 1758". Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia 149: 109–114. ISSN 0097-3157. JSTOR 4065043. https://www.jstor.org/stable/4065043.
  9. ↑ Tuttle, Russell H. (2018-10-04). "Hominoidea: conceptual history". In Trevathan, Wenda; Cartmill, Matt; Dufour, Dana; Larsen, Clark (gol.). International Encyclopedia of Biological Anthropology (yn Saesneg). Hoboken, New Jersey, United States: John Wiley & Sons, Inc. tt. 1–2. doi:10.1002/9781118584538.ieba0246. ISBN 978-1-118-58442-2. |access-date= requires |url= (help)
  10. ↑ "Evolution of the Genus Homo". Annual Review of Earth and Planetary Sciences 37 (1): 67–92. 2009. Bibcode 2009AREPS..37...67T. doi:10.1146/annurev.earth.031208.100202.
  11. ↑ "Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids". Journal of Molecular Evolution 30 (3): 260–6. March 1990. Bibcode 1990JMolE..30..260G. doi:10.1007/BF02099995. PMID 2109087. https://archive.org/details/sim_journal-of-molecular-evolution_1990-03_30_3/page/260.
  12. ↑ "Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets". Molecular Biology and Evolution 14 (3): 248–65. March 1997. doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a025761. PMID 9066793. https://archive.org/details/sim_molecular-biology-and-evolution_1997-03_14_3/page/248.
  13. ↑ Brahic, C. (2012). "Our True Dawn". New Scientist 216 (2892): 34–37. Bibcode 2012NewSc.216...34B. doi:10.1016/S0262-4079(12)63018-8.
  14. ↑ "Human Chromosome 2 is a fusion of two ancestral chromosomes". Evolution pages. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 August 2011. Cyrchwyd 18 May 2006.
  15. ↑ Strait, David S. (September 2010). "The Evolutionary History of the Australopiths" (yn en). Evolution: Education and Outreach 3 (3): 341–352. doi:10.1007/s12052-010-0249-6. ISSN 1936-6434. https://evolution-outreach.biomedcentral.com/articles/10.1007/s12052-010-0249-6.
  16. ↑ Dunsworth, Holly M. (September 2010). "Origin of the Genus Homo" (yn en). Evolution: Education and Outreach 3 (3): 353–366. doi:10.1007/s12052-010-0247-8. ISSN 1936-6434. https://evolution-outreach.biomedcentral.com/articles/10.1007/s12052-010-0247-8.
  17. ↑ Kimbel, W. H.; Villmoare, B (2016). "From Australopithecus to Homo: the transition that wasn't". Philosophical Transactions of the Royal Society B 371 (1698): 20150248. doi:10.1098/rstb.2015.0248. PMID 27298460.
  18. ↑ 18.0 18.1 Villmoare, B.; Kimbel, W. H.; Seyoum, C. (2015). "Early Homo at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia". Science 347 (6228): 1352–1355. Bibcode 2015Sci...347.1352V. doi:10.1126/science.aaa1343. PMID 25739410.
  19. ↑ Zhu, Zhaoyu; Dennell, Robin; Huang, Weiwen; Wu, Yi; Qiu, Shifan; Yang, Shixia; Rao, Zhiguo; Hou, Yamei et al. (2018). "Hominin occupation of the Chinese Loess Plateau since about 2.1 million years ago". Nature 559 (7715): 608–612. Bibcode 2018Natur.559..608Z. doi:10.1038/s41586-018-0299-4. PMID 29995848. https://www.nature.com/articles/s41586-018-0299-4.
  20. ↑ "Out of Africa Revisited". Science 308 (5724): 921. May 13, 2005. doi:10.1126/science.308.5724.921g. ISSN 0036-8075.
  21. ↑ "Human evolution: Out of Ethiopia". Nature 423 (6941): 692–3, 695. June 2003. Bibcode 2003Natur.423..692S. doi:10.1038/423692a. PMID 12802315.
  22. ↑ "Origins of Modern Humans: Multiregional or Out of Africa?". actionbioscience. Washington, DC: American Institute of Biological Sciences. May 2001. Cyrchwyd November 23, 2009.
  23. ↑ "Pleistocene Mitochondrial Genomes Suggest a Single Major Dispersal of Non-Africans and a Late Glacial Population Turnover in Europe". Current Biology 26 (6): 827–33. March 2016. doi:10.1016/j.cub.2016.01.037. PMID 26853362.
  24. ↑ "A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture". Genome Research 25 (4): 459–66. April 2015. doi:10.1101/gr.186684.114. PMC 4381518. PMID 25770088. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4381518.
  25. ↑ "The southern route "out of Africa": evidence for an early expansion of modern humans into Arabia". Science 331 (6016): 453–6. January 2011. Bibcode 2011Sci...331..453A. doi:10.1126/science.1199113. PMID 21273486. http://www.sciencenews.org/view/generic/id/69197/title/Hints_of_earlier_human_exit_from_Africa. Adalwyd 1 May 2011.
  26. ↑ "Humans 'left Africa much earlier'". BBC News. 27 January 2011. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 August 2012.
  27. ↑ "Human occupation of northern Australia by 65,000 years ago". Nature 547 (7663): 306–310. July 2017. Bibcode 2017Natur.547..306C. doi:10.1038/nature22968. PMID 28726833.
  28. ↑ "Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society: an update" (PDF). University of Waikato. 2008. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 22 May 2010. Cyrchwyd 29 April 2010.
  29. ↑ "Human migrations: Eastern odyssey". Nature 485 (7396): 24–6. May 2012. Bibcode 2012Natur.485...24A. doi:10.1038/485024a. PMID 22552074.
  30. ↑ 30.0 30.1 "Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia". Nature 468 (7327): 1053–60. December 2010. Bibcode 2010Natur.468.1053R. doi:10.1038/nature09710. PMC 4306417. PMID 21179161. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4306417.
  31. ↑ "Human Hybrids". Scientific American 308 (5): 66–71. May 2013. Bibcode 2013SciAm.308e..66H. doi:10.1038/scientificamerican0513-66. PMID 23627222. http://www.grochbiology.org/EarlyHominidInterbreeding.pdf.
  32. ↑ "Mosaic humans, the hybrid species". New Scientist 211 (2823): 34–38. July 2011. Bibcode 2011NewSc.211...34Y. doi:10.1016/S0262-4079(11)61839-3. https://archive.org/details/sim_new-scientist_2011-07-30_211_2823/page/n35.
  33. ↑ "The Hybrid Origin of "Modern" Humans". Evolutionary Biology 43 (1): 1–11. October 2015. doi:10.1007/s11692-015-9348-1.
  34. ↑ "Neanderthal genomics and the evolution of modern humans". Genome Research 20 (5): 547–53. May 2010. doi:10.1101/gr.076000.108. PMC 2860157. PMID 20439435. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2860157.
  35. ↑ "The shaping of modern human immune systems by multiregional admixture with archaic humans". Science 334 (6052): 89–94. October 2011. Bibcode 2011Sci...334...89A. doi:10.1126/science.1209202. PMC 3677943. PMID 21868630. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3677943.
  36. ↑ How Humans Evolved. New York City: Norton. 2003. ISBN 978-0-393-97854-4.
  37. ↑ Rector RK (2016). The Early River Valley Civilizations (arg. First). New York, NY. t. 10. ISBN 978-1-4994-6329-3. OCLC 953735302.
  38. ↑ Habitat UN (2013). The state of the world's cities 2012 / prosperity of cities. [Llundain]: Routledge. tt. x. ISBN 978-1-135-01559-6. OCLC 889953315.
  39. ↑ 39.0 39.1 39.2 Piantadosi CA (2003). The biology of human survival : life and death in extreme environments. Oxford: Oxford University Press. tt. 2–3. ISBN 978-0-19-974807-5. OCLC 70215878.
  40. ↑ O'Neil D. "Human Biological Adaptability; Overview". Palomar College. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 6 March 2013. Cyrchwyd 6 January 2013.
  41. ↑ "Population distribution and density". BBC. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 23 June 2017. Cyrchwyd 26 June 2017.
  42. ↑ "Basic principles and ecological consequences of altered flow regimes for aquatic biodiversity". Environmental Management 30 (4): 492–507. October 2002. doi:10.1007/s00267-002-2737-0. PMID 12481916. https://archive.org/details/sim_environmental-management_2002-10_30_4/page/492.
  43. ↑ Garcea E (2013-07-04). Hunter-Gatherers of the Nile Valley and the Sahara Before 12,000 Years Ago. Oxford University Press. doi:10.1093/oxfordhb/9780199569885.013.0029.
  44. ↑ Colledge S, Conolly J, Dobney K, Manning K, Shennan S (2013). Origins and Spread of Domestic Animals in Southwest Asia and Europe. Walnut Creek: Left Coast Press. tt. 13–17. ISBN 978-1-61132-324-5. OCLC 855969933.
  45. ↑ Scanes CG (January 2018). "The Neolithic Revolution, Animal Domestication, and Early Forms of Animal Agriculture". In Scanes CG, Toukhsati SR (gol.). Animals and Human Society. tt. 103–131. doi:10.1016/B978-0-12-805247-1.00006-X. ISBN 9780128052471.
  46. ↑ "Prehistoric evolution of the dualistic structure mixed rice and millet farming in China". The Holocene 27 (12): 1885–1898. 7 June 2017. Bibcode 2017Holoc..27.1885H. doi:10.1177/0959683617708455. https://www.researchgate.net/publication/317400332.
  47. ↑ "Earliest domestication of common millet (Panicum miliaceum) in East Asia extended to 10,000 years ago". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 106 (18): 7367–72. May 2009. Bibcode 2009PNAS..106.7367L. doi:10.1073/pnas.0900158106. PMC 2678631. PMID 19383791. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2678631.
  48. ↑ "Origins of agriculture at Kuk Swamp in the highlands of New Guinea". Science 301 (5630): 189–93. July 2003. doi:10.1126/science.1085255. PMID 12817084.
  49. ↑ "Yam genomics supports West Africa as a major cradle of crop domestication". Science Advances 5 (5): eaaw1947. May 2019. Bibcode 2019SciA....5.1947S. doi:10.1126/sciadv.aaw1947. PMC 6527260. PMID 31114806. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6527260.
  50. ↑ "Evidence for Sorghum Domestication in Fourth Millennium BC Eastern Sudan: Spikelet Morphology from Ceramic Impressions of the Butana Group". Current Anthropology 58 (5): 673–683. October 2017. doi:10.1086/693898. https://discovery.ucl.ac.uk/id/eprint/1574602/7/Fuller_693898.pdf.
  51. ↑ "4500-Year old domesticated pearl millet (Pennisetum glaucum) from the Tilemsi Valley, Mali: new insights into an alternative cereal domestication pathway". Journal of Archaeological Science 38 (2): 312–322. February 2011. doi:10.1016/j.jas.2010.09.007.
  52. ↑ Noble TF, Strauss B, Osheim D, Neuschel K, Accamp E (2013). Cengage Advantage Books: Western Civilization: Beyond Boundaries. ISBN 978-1-285-66153-7. Cyrchwyd 11 July 2015.
  53. ↑ Spielvogel J (1 January 2014). Western Civilization: Volume A: To 1500. Cenpage Learning. ISBN 978-1-285-98299-1. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 5 September 2015. Cyrchwyd 11 July 2015.
  54. ↑ Thornton B (2002). Greek Ways: How the Greeks Created Western Civilization. San Francisco, CA: Encounter Books. tt. 1–14. ISBN 978-1-893554-57-3.
Chwiliwch am bod dynol
yn Wiciadur.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Bod_dynol&oldid=13351700"