Προβολή πηγαίου κώδικα για τη σελίδα Ζεια

Η '''ζεια''' ή '''ζειά''' ή '''ζέα''' είναι δημητριακό που αναφέρεται κυρίως σε αρχαία κείμενα, και καλλιεργήθηκε στην αρχαία Ελλάδα. Ήδη από τον 2ο αιώνα μ.Χ., παρατηρείται σύγχυση για την ταυτότητά της. Η ζεια δεν έχει αποδεδειγμένη συσχέτιση με κανένα σημερινό είδος [[Σιτάρι|σιταριού]].  

==Ετυμολογία==
Η ζεια είναι λέξη αρχαιότατη. Στα περισσότερα από τα [[Αρχαία Ελληνική γλώσσα|αρχαία ελληνικά κείμενα]] αναφέρεται στον πληθυντικό αριθμό, «ζειαί». Στα ξενόγλωσσα κείμενα συναντάται ως ''«zea»''.

Σύμφωνα με κάποιους λεξικογράφους και σχολιαστές η λέξη «ζεια» προέρχεται από τα [[Σανσκριτικά]] και καθορίζει τα πρώτα γνωστά [[δημητριακά]]<ref>{{cite book|last=Λέτσας|first=Αλέξανδρος|title=Μυθολογία της Γεωργίας|year=1957|location=Θεσσαλονίκη|pages=Τόμος ΙΙΙ}}</ref>. Ο Μπαμπινιώτης,<ref>{{cite book|last=Μπαμπινιώτης|first=Γεώργιος|title=Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας|year=2002|publisher=Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ|location=Αθήνα|isbn=9789608975163}}</ref> γράφει ότι συνδέεται ετυμολογικά με τις [[Σανσκριτική γλώσσα|Σανσκριτικές]] λέξεις ''yava'', ''yavai'' που σημαίνουν [[σιτάρι]]. Από εδώ φαίνεται ότι προέρχεται και το όνομα της θεάς [[Δήμητρα (μυθολογία)|Δήμητρας («Δημήτηρ»)]], αλλά και το συνώνυμό του «Δηώ», όπως και το [[Όμηρος|Ομηρικό]] επίθετο της γης «ζείδωρος», το οποίο ο [[Ησύχιος ο Αλεξανδρεύς]]<ref>Ησύχιος ο Αλεξανδρεύς, 5ος αι. μ.Χ. Λεξικόν. Από την έκδοση: Hesychii Alexandrini. Lexicon. Sumptibus Hermanni Dufftii, Ιένα, 1867.</ref> ερμηνεύει ως <span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«βιόδωρος, ἡ (τά) πρός τό ζῆν δωρουμένη γῆ»,}}</span> ο [[Πατριάρχης Φώτιος Α´]]<ref>Φώτιος Α’, πατριάρχης, 9ος αι. μ.Χ. Λέξεων Συναγωγή. Excudit A. J. Valpy, Λονδίνο, 1822</ref> ως <span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«τήν πρός τό ζῆν δωρουμένην»}}</span>, το λεξικό Σούδα<ref>Σούδας ή Σουίδας, 10ος αι. μ.Χ. In ædibus Aldi, et Andreæ Soceri, Βενετία, 1514.</ref> ως <span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«τήν γῆν τήν τά πρός τό ζῆν δωρουμένην»,}}</span> ενώ μόνο ο ''Autenrieth''<ref>Autenrieth Georg, 1863. Λεξικόν Ομηρικόν, Μεταφρασθέν εκ της πέμπτης γερμανικής εκδόσεως, υπό Δημητρίου Ι. Ολυμπίου, Έκδοσις Δευτέρα, Αθήνα</ref> σχετίζει τη ζείδωρο με τη ζεια, ερμηνεύοντάς την ως <span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«ἡ ζειάς, γεννήματα δωρουμένη, χορηγοῦσα».}}</span>

Η Ιταλική λέξη ''«farro»'' προέρχεται από τη Λατινική λέξη ''«farrum»'', από τα Πρότυπα Λατινικά ''far, farris n.'': "το σιτάρι" (όπως στην φαρίνα (τρόφιμο)). Το ''far'' με τη σειρά του προέρχεται από την Ινδο-Ευρωπαϊκή ρίζα ''*bʰar-es-'': ''΄spelt΄'',{{refn|group="Σημ."| Το ''΄spelt΄'' είναι ένα παλαιό είδος σιταριού με γενειοφόρα αυτιά και μικρά στάχυα, που το καθένα περιέχει δύο στενά δημητριακά, δεν καλλιεργείται ευρέως, αλλά ευνοείται ως υγιεινή τροφή.}} η οποία προκάλεσε επίσης την Αγγλική λέξη ''barley'' ([[κριθάρι]]), [[Αλβανική γλώσσα|Αλβανικά]] ''bar'':  ''χόρτο'', Παλαιό-Εκκλησιαστικά Σλαβικά брашьно ''(brašĭno)'': "άλευρο" και το Ελληνικό Φήρον ''(Phḗron)'': 'φυτική θεότητα'.

==Ιστορία==
===Αρχαιότητα===
Αναφέρεται κυρίως σε αρχαία κείμενα ως [[δημητριακά|δημητριακό]] και καλλιεργήθηκε στην [[Αρχαία Ελλάδα]]. Όμως, ήδη από το 2ο αι. μ.Χ., σύμφωνα με τον [[Γαληνός|Γαληνό]],<ref>Γαληνός Κλαύδιος, 2ος αι. μ.Χ. Περί τροφών δυνάμεως. Από τον 6ο τόμο της έκδοσης: Clavdii Galeni. Opera Omnia. Ed. D. Carolvs Gottlob Kuhn, Λειψία, 1823.</ref> παρατηρείται σύγχυση γύρω από την ταυτότητά της, κάτι που διαπιστώνεται από αναφορές σε διάφορους συγγραφείς από την αρχαιότητα ως πρόσφατα. Έτσι στην πορεία των αιώνων, η ζεια έχει ήδη «ταυτοποιηθεί» από διάφορους συγγραφείς με το [[Μονόκοκκο σιτάρι]] (''Triticum monococcum'' ssp. ''monococcum''), το [[δίκοκκο σιτάρι]] (''T. turgidum ''ssp. ''dicoccum''), το [[Όλυρα|σιτάρι σπέλτα ή όλυρα]] (''[[Triticum aestivum|T. aestivum]]'' ποικ. ''spelta''), το [[κριθάρι]] (''Hordeum vulgare''), τη [[σίκαλη|βρίζα ή σίκαλη]] (''Secale cereale''), ή το [[σόργο]] (''Sorghum'' ποικ.).  

Οι [[Αρχαίοι Έλληνες]] χρησιμοποιούσαν την ζεια κυρίως για ζωοτροφή ([[άλογο|άλογα]], πουλιά κλπ.) ή δευτερευόντως για παρασκευή χόνδρου, κάτι που γίνεται σαφές από την προσεκτική μελέτη των αρχαίων κειμένων. Οι Έλληνες και Ρωμαίοι έτρωγαν [[ψωμί]] κυρίως από [[σιτάρι]], ενώ κάποιες φορές, ιδιαίτερα οι πρώτοι [[Ρωμαίοι]], έφτιαχναν ψωμί από όλυρα, ζεια ή ''far'', σύμφωνα με τον ''Cornish''<ref>Cornish, F. Warre, 1898. A concise dictionary of Greek and Roman antiquities. Based on Sir Smith’s larger dictionary, and incorporating the results of modern research. John Murray, Λονδίνο</ref>.

===Αναφορές σε αρχαία κείμενα===
Το πρώτο χρονολογικά ιστορικό κείμενο που εμφανίστηκε η ζεια, ήταν η [[Οδύσσεια]]<ref>Όμηρος, 8ος αι. π.Χ. Οδύσσεια. Από την έκδοση: Ομήρου Οδυσσειάς. Μετάφραση Ν. Καζαντζάκη - Ι. Κακριδή, 1938 (8η και τελική μορφή)</ref>, όπου ο [[Όμηρος]] την ανακατεύει με άσπρο κριθάρι και τη χρησιμοποιεί ως τροφή των [[άλογο|αλόγων]] (ραψ. δ, στ. 41, <span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«πὰρ δ᾿ ἔβαλον ζειάς, ἀνὰ δὲ κρῖ λευκὸν ἔμιξαν»}}</span>), ενώ σε άλλο στίχο φυτρώνει μαζί με το σιτάρι και το άσπρο κριθάρι στον κάμπο της [[Λακωνία]]ς (ραψ. δ, στ. 604, <span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«πυροί τε ζειαί τε ἰδ᾿ εὐρυφυὲς κρῖ λευκόν»}}</span>). Στο προγενέστερο έπος του, την [[Ιλιάδα]],<ref>Όμηρος, 8ος αι. π.Χ. Ιλιάδα. Από την έκδοση: Ομήρου Ιλιάς. ed. D. B. Monro and T. W. Allen. Μετάφραση Ν. Καζαντζάκη - Ι. Θ. Κακριδή, Οξφόρδη, 1920</ref> ο Όμηρος δεν αναφέρει πουθενά τη ζεια, αλλά αντίστοιχα για τροφή των αλόγων αναμιγνύει την όλυρα με το άσπρο κριθάρι (ραψ. Ε, στ. 196,<span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«ἑστᾶσι κρῖ λευκὸν ἐρεπτόμενοι καὶ ὀλύρας»}}</span> και ραψ. Θ, στ. 564 <span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«ἵπποι δὲ κρῖ λευκὸν ἐρεπτόμενοι καὶ ὀλύρας»}}</span>). Από τις ομοιότητες των στίχων στα δύο Ομηρικά έπη, συνάγεται ότι τον 8ο αι. π.Χ., η ζεια ταυτίζεται με την όλυρα και προορίζονταν για ζωοτροφή. Η ταυτοσημία των δύο ονομάτων είναι πιο ξεκάθαρη στο έργο «Ιστορίαι».<ref>Ηρόδοτος, 5ος αι. π.Χ. Ηροδότου Ιστορίαι. Project Gutenberg's. [[The history of Herodotus]]</ref> που έγραψε ο μεταγενέστερος [[Ηρόδοτος]].  

Ο [[Ηρόδοτος]], περιγράφοντας τις παραξενιές των ανθρώπων στην [[Αρχαία Αίγυπτος|αρχαία Αίγυπτο]], γράφει ότι οι Αιγύπτιοι αντί για [[σιτάρι]] και κριθάρι, τρέφονται με όλυρα που κάποιοι ονομάζουν ζεια (Βιβ. ΙΙ, Ευτέρπη, κεφ. 36, <span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«Ἀλλαχοῦ τρέφονται μέ σίτον καί κριθήν· ἀλλ' οἱ Αἰγύπτιοι θεωροῦσιν αἰσχρότατον καί ὑποβάλλωνται εἰς τοιαύτην δίαιταν, καί μεταχειρίζονται ὄλυραν, τήν ὀποίαν τινές ὀνομάζουσι ζειάν»}}</span>) και ότι το [[ψωμί]] τους είναι από ζεια (Βιβ. ΙΙ, Ευτέρπη, κεφ. 77, <span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«τρέφονται μέ ἄρτους ἐκ ζειάς τούς ὀποίους ὀνομάζουσι κυλλήστεις»}}</span>). Ο Λέτσας (1957) γράφει ότι τα αιγυπτιακά σιτάρια, λόγω του εδάφους όπου καλλιεργούνταν, έδιναν [[αλεύρι]] «αηδούς γεύσεως», το οποίο καθίσταντο [[αμμωνία|αμμωνιακό]] και προκαλούσε [[ναυτία]], αν καθυστερούσε η συγκομιδή του σιταριού. 

Αντίθετα από τον Όμηρο και τον Ηρόδοτο, ο [[Θεόφραστος]], στο έργο του «Περί Φυτών Ιστορίας», διακρίνει ξεκάθαρα τη ζεια από την [[όλυρα]] (κεφ. Θ, <span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«ἒτι δέ ζειά, τίφη, ὀλύρα»}}</span>). Γράφει για τη ζεια, ότι είναι το πιο απαιτητικό σε έδαφος από τα [[δημητριακά]], γιατί έχει πολλές και βαθιές [[Ρίζα (βοτανική)|ρίζες]] και πολλά στελέχη (κεφ. Θ, <span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«τῶν δέ ὁμοιοπύρων καί ὁμοιοκρίθων, οἷον ζειᾶς τίφης ὀλύρας βρόμου αἰγίλωπος, ἰσχυρότατον καί μάλιστα καρπιζόμενον ἡ ζειά· καί γάρ πολύρριζον καί βαθύρριζον καί πολυκάλαμον»}}</span>) και γι’ αυτό χρειάζεται καλό και δυνατό χωράφι (κεφ. Θ, <span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«ἡ δέ τίφη….δι’ ὃ καί χώραν ζητεῖ λεπτήν, οὐχ ὥσπερ ἡ ζειά πίειραν καί ἀγαθήν»}}</span>). Ο [[καρπός]] της είναι ευπρόσδεκτος από όλα τα ζώα (κεφ. Θ, <span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«ὁ δέ καρπός κουφότατος καί προσφιλής πᾶσι τοῖς ζώοις»}}</span>) και μαζί με την τίφη είναι τα σιτηρά που μοιάζουν περισσότερο στο [[σιτάρι]] (κεφ. Θ, <span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«ἔστι δέ δύο ταῦτα καί ὁμοιότατα τοῖς πυροῖς ἥ τε ζειά καί ἡ τίφη»}}</span>). 

Ο [[Πλίνιος ο Πρεσβύτερος|Πλίνιος]] στο έργο του ''«Naturalis Historia»'', διαχωρίζει τη ζεια από το ρωμαϊκό ''far'' και γράφει ότι οι χώρες που καλλιεργούν ζεια δεν έχουν ''far'' (Βιβ. ΧVIII, κεφ. xix, 82, ''«qui zea utuntur non habent far»''). Διαχωρίζει επίσης, τη ζεια από την τίφη που καλλιεργούνται στην [[Ελλάδα]] (Βιβ. ΧVIII, κεφ. xx, 93, ''«apud Graecos est et zea, traduntque eam ac tiphen»''), οι οποίες είναι ντυμένα σιτάρια. Περιγράφει μία τροφή την οποία ονομάζει ''«alica»'' και παρασκευάζεται από ζεια (Βιβ. ΧVIII, κεφ. xxix, 112, ''«Alica fit e zea»''), αλλά και μία δεύτερη, υποδεέστερη που παράγεται στην [[Αφρική]] από ένα εκφυλισμένο είδος ζειας, με μεγαλύτερα και πιο μαύρα στάχυα και κοντό [[καλάμι]] (Βιβ. ΧVIII, κεφ. xxix, 115, ''«Alica adulterina fit maxime quidem e zea, quae in Africa degenerat. latiores eius spicae nigrioresque et brevi stipula»''). 

Ο [[Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος|Διοσκουρίδης]], όπως και ο [[Θεόφραστος]], στο πεντάτομο σύγγραμμά του «Περί Ύλης Ιατρικής», διαχωρίζει τη ζεια από την όλυρα. Την περιγράφει ως «διττή», ότι έχει δηλαδή δύο μορφές, παραπέμποντας στο [[μονόκοκκο σιτάρι|μονόκοκκο]] (Βιβ. 2, κεφ. ρια’, <span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«ἡ μέν γάρ ἁπλῆ») και στο [[δίκοκκο σιτάρι]] (Βιβ. 2, κεφ. ρια’, «ἡ δε δίκοκκος καλεῖται»}}</span>), με κόκκο που δε διαχωρίζεται από τα λέπυρα (ντυμένο) (Βιβ. 2, κεφ. ρια’, <span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«ἐν δυσίν ἐλύτροις ἒχουσα συνεζευγμένον τό σπέρμα»}}</span>). 

Ο [[Γαληνός]], σε συμφωνία κι αυτός με το Θεόφραστο, στο έργο του «Περί τροφών δυνάμεως», στο βιβλίο Α, στο κεφάλαιο ιγ’, διακρίνει τη ζεια από τα υπόλοιπα σιτηρά και κάνει εκτεταμένη αναφορά σ’ αυτή, ανατρέχοντας βιβλιογραφικά σε προγενέστερους από τον ίδιο συγγραφείς. Αξιοσημείωτη για τον ίδιο είναι η πλήρης απουσία της ζειας από τα κείμενα του [[Πραξαγόρας|Πραξαγόρα]], του [[Φιλότιμος|Φιλοτίμου]], αλλά και του [[Ιπποκράτης|Ιπποκράτη]]. Αναφέρει ότι ο [[Διοκλής ο Καρύστιος]], στο έργο του «Υγιεινά προς Πλείσταρχον», εξετάζει τις δυνάμεις των «σιτίων» και τα κατατάσσει γράφοντας ότι μετά το κριθάρι και το σιτάρι ακολουθούν σε «αρετές» η [[όλυρα]], η τίφη, η ζεια, ο μέλινος, το [[κεχρί]]. Τονίζει δε, ότι σε κάποια αντίγραφα των κειμένων του Διοκλή που ακολούθησαν, η ζεια αφαιρέθηκε, ενώ η λέξη «αρετές» αντικαταστάθηκε από τη λέξη «χρήσεις». Αυτό που του κάνει ιδιαίτερη εντύπωση, όπως γράφει, είναι το γεγονός ότι η όλυρα και η τίφη αναφέρονται σαν διαφορετικοί σπόροι. Επίσης αναφέρεται στο [[Μνησίθεος|Μνησίθεο]], ο οποίος έγραψε ότι κατάλληλοι σπόροι για τροφή μετά το σιτάρι και το κριθάρι είναι η τίφη που κάποιοι ονομάζουν [[όλυρα]] και μετά η ζεια, το κεχρί και ο μέλινος. Η τίφη αποτελεί ικανοποιητική και εύπεπτη τροφή, σε αντίθεση με το ψωμί από ζεια που είναι «βαρύ και δύσπεπτον». Η ζεια βέβαια αποτελεί αναγκαστική επιλογή στους ψυχρούς τόπους, επειδή είναι φυτό ανθεκτικό στις χαμηλές θερμοκρασίες. Αναφέρεται αναλυτικά στο «Περί Φυτών Ιστορίας» του Θεόφραστου, στο «Ιστορίαι» του Ηροδότου και στο «Περί Ύλης Ιατρικής» ο Διοσκουρίδης αναγράφει αναλυτικά τις απόψεις των συγγραφέων, όπως αυτές περιγράφηκαν ήδη παραπάνω. Διαβάζοντας τα κείμενα του Γαληνού, προκύπτει το συμπέρασμα ότι ήδη από το 2ο αι. μ.Χ. η ζεια έχει σταματήσει να καλλιεργείται στην Ελλάδα. Ο Γαληνός μελέτησε τη βιβλιογραφία που έφθασε μέχρι την εποχή, όπου η ζεια εμφανίζεται μόλις πέμπτη σε διατροφική αξία, στη σειρά των καλλιεργούμενων σιτηρών, αφήνοντας πίσω της μόνο είδη κεχριού, ενώ σε κάποια μεταγενέστερα αντίγραφα αυτών των έργων η ζεια αφαιρέθηκε. 

Ζέα, για τον [[Ησύχιος ο Αλεξανδρεύς|Ησύχιο]], είναι ένα από τα τρία κλειστά λιμάνια που έχει ο [[Πειραιάς]], ο οποίος ονομάστηκε έτσι από τη ζεια (<span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«ἐκάτε παρά Ἀθηναίοις. καί εἶς τῶν ἐν Πειραεῖ λιμένων, οὗτω καλούμενος ἀπό τοῦ καρποῦ τῆς ζειᾶς· ἔχει δέ ὁ Πειραεύς λιμένας τρεῖς κλειστούς»}}</span>). Ο [[Πατριάρχης Φώτιος Α΄|πατριάρχης Φώτιος]] στο λεξικό του, γράφει ότι η Ζέα είναι λιμάνι στην [[Αθήνα]] (<span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«λιμήν Ἀθήνησιν»}}</span>), ενώ αξιοσημείωτη είναι η απουσία της ζειας από τα λήμματα. Στο [[Σούδα (λεξικό)|λεξικό Σούδα]] η ζειά ορίζεται ως <span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|«είδος κριθής».}}</span> 

Ο Βάσσος γράφει ότι η ζεια σπέρνεται το Μάρτιο και χρησιμοποιείται είτε για παρασκευή «χόνδρου», είτε για τροφή μικρών πουλιών.

Στην [[Βίβλος|Βίβλο]] αναφέρεται από 3 διαφορετικούς συγγραφείς ([[Μωυσής]] πριν 1405 π.Χ., [[Ησαΐας]] 739 π.Χ. περίπου μετά τον θάνατο του Οζία και [[Ιεζεκιήλ]] 521 π.Χ.-419 π.Χ.) η Εβραϊκή λέξη כּסּמת ''(kûssemeth)'' με Αρχαία Ελληνική μετάφραση ως <span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|ὄλυραν ή ζέαν}}</span>

<span style="font-family:Palatino Linotype;">{{πολυτονικό|Έξοδος 9:31-32 (ὀλύρα)

31 τὸ δὲ λίνον καὶ ἡ κριθὴ ἐπλήγη· ἡ γὰρ κριθὴ παρεστηκυῖα, τὸ δὲ λίνον σπερματίζον.

32 ὁ δὲ πυρὸς καὶ ἡ ὀλύρα οὐκ ἐπλήγη· ὄψιμα γὰρ ἦν. 

Ησαϊας 28:25 (ζέαν)

25 οὐχ ὅταν ὁμαλίσῃ αὐτῆς τὸ πρόσωπον, τότε σπείρει μικρὸν [[Μελάνθιον (φυτό)|μελάνθιον]] καὶ [[κύμινο]]ν καὶ πάλιν σπείρει πυρὸν καὶ κριθὴν καὶ ζέαν ἐν τοῖς ὁρίοις σου;

Ιεζεκιήλ 4:9 (ὄλυραν)

9 καὶ σὺ λαβὲ σεαυτῷ πυροὺς καὶ κριθὰς καὶ [[Κουκιά|κύαμον]] καὶ [[φακή|φακὸν]] καὶ κέγχρον καὶ ὄλυραν καὶ ἐμβαλεῖς αὐτὰ εἰς ἄγγος ἓν ὀστράκινον καὶ ποιήσεις αὐτὰ σαυτῷ εἰς ἄρτους, καὶ κατ᾿ ἀριθμὸν τῶν ἡμερῶν, ἃς σὺ καθεύδεις ἐπὶ τοῦ πλευροῦ σου, ἐνενήκοντα καὶ ἑκατὸν ἡμέρας φάγεσαι αὐτά.}}</span>

===Αναφορές σε σύγχρονα κείμενα===

Ο ''Dickson'' (1788) στο έργο του για την κτηνοτροφία των αρχαίων, παραθέτει βιβλιογραφία από τον Παλλάδιο, τον [[Βάρρων]]α, τον Κολουμέλλα, τον [[Πλίνιος ο Πρεσβύτερος|Πλίνιο]], τον [[Μάρκος Πόρκιος Κάτων|Κάτωνα]],<!--θα μπορούσε όμως να είναι και ο [[Κάτων ο πρεσβύτερος]]--> έως τον ''Vincenzo Tanara'' και διακρίνει μία σύγχυση σχετικά με την ταυτότητα της ζειας και του ''far'', ενώ κάπου καταγράφει και την ''alica'' σαν συνώνυμο σπόρο. Τη μια τα αναφέρει σαν διαφορετικά είδη και την άλλη ταυτίζει τη ζεια με το ''far'', το οποίο περιγράφει σαν ντυμένο σιτάρι και το προτείνει για σπορά σε υγρά, πηλώδη εδάφη με διπλάσια ποσότητα σπόρου από το γυμνόσπερμο σιτάρι. Τελικά, πιο κοντά στο ''far'' τοποθετεί το ''T. spelta''. 

Στη νεότερη ελληνική βιβλιογραφία η ζεια συνεχίζει να αποτελεί άλυτο μυστήριο για τους επιστήμονες. Γεγονός είναι πάντως ότι, σύμφωνα πάντα με τους συγγραφείς που μελετήθηκαν, η ζεια, το [[δίκοκκο σιτάρι]] και η όλυρα ''(triticum spelta)'' απουσιάζουν από την Ελληνική γη. 

Ο [[Άνθιμος Γαζής]] (1809) μας πληροφορεί στο Λεξικό του, ότι η ζεια ή ζέα είναι είδος σιταριού, το'' T. spelta'' του [[Κάρολος Λινναίος|Λινναίου]], το ''far'' και το ''adoreum'' των Ρωμαίων, το γνωστό ασπροσίτι, που σπέρνεται την άνοιξη, που λέγεται και «φάρος». 

Το 1833 ο [[Γρηγόριος Παλαιολόγος]], στηριζόμενος στο [[Θεόφραστος|Θεόφραστο]] και στο [[Διοσκουρίδης|Διοσκουρίδη]], γράφει ότι η ζεια, διαχωρίζεται από την [[όλυρα]], ενώ και τα δύο σιτηρά δεν υπάρχουν ούτε σαν ονόματα, αλλά ούτε και σαν φυτά την εποχή εκείνη. Σύμφωνα με το συγγραφέα του πρώτου γεωπονικού πονήματος στη νεότερη Ελλάδα, η ζεια είναι η όλυρα (''T. spelta''), η οποία στη [[Γαλλία]] ονομάζεται ''épeautre'' και ο κόκκος της είναι κολλημένος σε διπλή φλούδα, έχει μεγάλο και βαρύ κόκκο, ενώ το αλεύρι της είναι πολύ άσπρο και πολύ καλό για αρτοποίηση. Την εποχή εκείνη, το φυτό αυτό καλλιεργούνταν στην [[Ευρώπη]] και ιδιαίτερα στη [[Γερμανία]].  

Στο «Λεξικόν Ομηρικόν» του 1863, που αποτελεί μετάφραση του Δ. Ολυμπίου από τη Γερμανική έκδοση του ''G. Autenrieth'', πιθανολογείται ότι η ζεια είναι η [[Σίκαλη|βρίζα (σίκαλη)]]. 

Το 1901, ο Οικονομόπουλος γράφει ότι η ζεια είναι το [[καλαμπόκι]] (αραβόσιτος ή αραποσίτι), προφανώς στηριζόμενος στην επιστημονική του ονομασία (''Zea mays L.''). Είναι πασιφανές βέβαια ότι, η ζεια που καλλιεργήθηκε στην [[αρχαία Ελλάδα]] δεν έχει σχέση με το καλαμπόκι, το οποίο ήρθε στην [[Ελλάδα]] μόλις το [[1600]] μ.Χ. (Βικιπαίδεια, 2013). 

Ο [[Παναγιώτης Γεννάδιος (βοτανική)|Παναγιώτης Γεννάδιος]], στο «Λεξικόν Φυτολογικόν», το 1914, αναφέρει αρχικά ότι οι άλλοι συγγραφείς ερμηνεύοντας τους αρχαιότερους οδηγούνται στο συμπέρασμα ότι η ζεια συμπίπτει με το ''T. spelta'', ενώ η όλυρα με το [[μονόκοκκο σιτάρι]] ή τη σίκαλη. Ο ίδιος ερμηνεύοντας ιστορικές αναφορές των Θεοφράστου, Διοσκουρίδη, Ηροδότου και [[Στράβων]]α, καταλήγει ότι ζεια ταυτίζεται με το [[σόργο|σόργο (''Sorghum ''sp.)]]. Ενισχύει την άποψή του αυτή, με την ομοιότητα που παρατηρείται μεταξύ των σανσκριτικών και νεοϊνδικών ονομάτων των Σόργων ''(Juar, Joar'' και ''Jowari)'' και του ελληνικού ζεια. 

Ο Παπαδάκης (1929), οποίος στη σιταρογραφία του, περιγράφει όλα τα καλλιεργούμενα κατά την εποχή είδη σιταριού και τις ποικιλίες τους στην Ελλάδα, γράφει χαρακτηριστικά ότι δε συνάντησε ούτε το [[δίκοκκο σιτάρι]], ούτε την όλυρα ''(triticum spelta)'' στην Ελλάδα, ενώ σε κανένα σημείο της σιταρογραφίας του δεν αναφέρει είδος ή ποικιλία σιταριού με το όνομα ζεια ή με κάποιο παρεμφερές όνομα. Το μόνο ντυμένο σιτάρι που καταγράφει είναι το [[μονόκοκκο σιτάρι|μονόκοκκο]] και συγκεκριμένα η ποικιλία «Καπλουτζάς». 

Ο γεωπόνος Αλέξανδρος Λέτσας (1957), στηριζόμενος στον Ηρόδοτο, ταυτίζει τη ζεια με την όλυρα και γράφει ότι είναι ένα από τα τέσσερα γένη [[δημητριακά|δημητριακών]] που καλλιεργούσαν οι αρχαίοι Έλληνες. Τα άλλα τρία είναι ο σίτος (πυρός), η κριθή και ο [[κεχρί|κέγχρος]]. Γράφει επίσης ότι, σύμφωνα με τον [[Ιερώνυμος|Άγιο Ιερώνυμο]] (4ος αι. μ.Χ.), η ζεια είναι η όλυρα (''T. spelta''), της οποίας η καλλιέργεια εγκαταλείφθηκε όταν δημιουργήθηκαν καλύτερα αμυλώδη σιτάρια.  

Το 1983, ο Μιχαήλ Δαμανάκης από το Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο, στον «Κατάλογο των Αγρωστωδών της Ελλάδας» δεν καταγράφει τα [[δίκοκκο σιτάρι|''T. dicoccum'']] και την [[όλυρα|''T. spelta'']] σαν εγχώρια είδη, παρόλο που στο γένος ''Triticum'' περιλαμβάνει 17 είδη. Το μόνο σιτάρι (''Triticum'' ποικ.) με ντυμένους σπόρους που παρατηρείται είτε ως καλλιεργούμενο, είτε ως αυτοφυές είναι το [[μονόκοκκο σιτάρι|μονόκοκκο]] (Καββάδας, 1956).

===Συμπεράσματα===
Η ζεια, καλλιεργήθηκε κύρια για ζωοτροφή στην αρχαία Ελλάδα. Άρχισε να χάνεται σταδιακά από τη βιβλιογραφία από τον 3ο αιώνα π.Χ. και επανεμφανίστηκε σ’ αυτή τον 1ο αιώνα μ.Χ., οπότε και άρχισε η ατέρμονη συζήτηση για την ταυτότητά της. Επομένως αποσύρθηκε από την ελληνική γεωργία πολύ πριν από το 1ο αιώνα μ.Χ., όταν είχαν γίνει πλέον γνωστά σε όλους τα γυμνόσπερμα σιτάρια, τα οποία απαιτούσαν πολύ λιγότερη μετασυλλεκτική κατεργασία από τα ντυμένα. Όσον αφορά την αμφιλεγόμενη ταυτότητά της, σύμφωνα πάντα με τις καταγεγραμμένες αναφορές, η ζεια θα μπορούσε να είναι η όλυρα ''(triticum spelta)'', η τίφη, το μονόκοκκο σιτάρι, το δίκοκκο σιτάρι, το κριθάρι, η βρίζα (σίκαλη), το σόργο ή και κάτι άλλο.

==Δείτε επίσης==
{{columns-list|3|
* [[Σίτος ο μαλακός]]
* [[Σιτάρι]]
* [[Σιτόχορτο]]
* [[Δίκοκκο σιτάρι]]
* [[Όλυρα]]
}}

== Σημειώσεις ==
<references group="Σημ."/>

== Παραπομπές ==
<references />

==Βιβλιογραφία==
* {{el}} ''Autenrieth Georg,'' 1863. Λεξικόν Ομηρικόν, Μεταφρασθέν εκ της πέμπτης γερμανικής εκδόσεως, υπό Δημητρίου Ι. Ολυμπίου, Έκδοσις Δευτέρα, [[Αθήνα]] 
* {{el}} Γαζής Άνθιμος, 1809-1812-1816. Λεξικόν Ελληνικόν. Τρίτομον. Τόμοι 1,2,3. Επιστασία και Διόρθωση Σ. Βλαντή, [[Βενετία]]
* {{el}} Γαληνός Κλαύδιος, 2ος αι. μ.Χ. Περί τροφών δυνάμεως. Από τον 6ο τόμο της έκδοσης: ''Clavdii Galeni. Opera Omnia. Ed. D. Carolvs Gottlob Kuhn'', [[Λειψία]], 1823. 
* {{el}} Γεννάδιος Παναγιώτης, 1914. Φυτολογικόν Λεξικόν. Από την έκδοση Β, 1959, Αθήνα. 
* {{en}} Cornish, F. Warre, 1898. A concise dictionary of Greek and Roman antiquities. Based on Sir Smith’s larger dictionary, and incorporating the results of modern research. John Murray, [[Λονδίνο]] 
* {{el}} Δαμανάκης Ε. Μιχαήλ, 1983. Κατάλογος των Αγρωστωδών της Ελλάδας. Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο, Αθήνα.  
* {{en}} Ηρόδοτος, 5ος αι. π.Χ. Ηροδότου Ιστορίαι. ''Project Gutenberg's. The history of Herodotus.'' 
* {{el}} Ησύχιος ο Αλεξανδρεύς, 5ος αι. μ.Χ. Λεξικόν. Από την έκδοση: ''Hesychii Alexandrini. Lexicon. Sumptibus Hermanni Dufftii,'' [[Ιένα]], 1867. 
* {{el}} Καββάδας Σ. Δημήτριος, 1956-1964. Εικονογραφημένον βοτανικόν, φυτολογικόν λεξικόν, 9 τόμοι, Αθήνα
* {{el}} Κασσιανός Βάσσος Σχολαστικός, 6ος αι. μ.Χ. Γεωπονικά. Παρούσα έκδοση από τον ''Henricus Beckh'', 1895, Λειψία
* {{el}} Λέτσας Ν. Αλέξανδρος, 1957. Μυθολογία της Γεωργίας. Τόμος ΙΙΙ, [[Θεσσαλονίκη]]
* {{el}} Μπαμπινιώτης Γεώργιος, 2002. Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Δεύτερη Έκδοση. Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ. Αθήνα
* {{el}} Οικονομόπουλος Ι. Ηλίας., 1901. Γεωργία και Κτηνοτροφία. Εκδόσεις «Κάδμος», Αθήνα
* {{el}} Όμηρος, 8ος αι. π.Χ. Ιλιάδα. Από την έκδοση: Ομήρου Ιλιάς. ''ed. D. B. Monro and T. W. Allen''. Μετάφραση Ν. Καζαντζάκη - Ι. Θ. Κακριδή, [[Οξφόρδη]], 1920
* {{el}} Όμηρος, 8ος αι. π.Χ. Οδύσσεια. Από την έκδοση: Ομήρου Οδυσσειάς. Μετάφραση Ν. Καζαντζάκη - Ι. Κακριδή, 1938 (8η και τελική μορφή)
* {{el}} Παλαιολόγος Γρηγόριος, 1833. Γεωργική και Οικιακή Οικονομία. Τόμος Α. [[Ναύπλιο]]
* {{el}} Παπαδάκης Σ. Ιωάννης, 1929. Ελληνικοί τύποι σίτου. Επιστημονικό Δελτίο του «Ειδικού Σταθμού Καλλιτερεύσεως Φυτών εν Θεσσαλονίκη». Έκδοση με δαπάνη της Γενικής Διεύθυνσης Εποικισμού της [[Μακεδονία]]ς, Θεσσαλονίκη
* {{la}} Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, 6ος αι. μ.Χ. ''Naturalis Historia. Pliny the Elder. Karl Friedrich Theodor Mayhoff, Teubner'', Λειψία, 1906
* {{el}} Σούδας ή Σουίδας, 10ος αι. μ.Χ. ''In ædibus Aldi, et Andreæ Soceri'', Βενετία, 1514. 
* {{en}} Theophrastus and ''Arthur F. Hort, 1916. Theophrastus: “Enquiry into plants” and minor works on odours and weather signs, with an English translation by sir Arthur Hort, vol II,'' Λονδίνο
* {{el}} Φώτιος Α', πατριάρχης, 9ος αι. μ.Χ. Λέξεων Συναγωγή. ''Excudit A. J. Valpy'', Λονδίνο, 1822
* {{el}} Χρηστίδης Βασίλειος, 1963. Χειμωνιάτικα σιτηρά. Δεύτερη έκδοση, Θεσσαλονίκη, 349 σελ.

[[Κατηγορία:Δημητριακά]]
[[Κατηγορία:Σιτηρά]]