Τριβούνος

Τριβούνος (λατινικά: tribunus‎‎) ήταν ο τίτλος διάφορων αιρετών αξιωμάτων στην αρχαία Ρώμη. Οι δύο πιο σημαντικοί ήταν τα αξιώματα του τριβούνου των πληβείων και του τριβούνου των στρατιωτών.

Για το μεγαλύτερο μέρος της ρωμαϊκής ιστορίας, ένας σύλλογος από δέκα τριβούνους των πληβείων έλεγχε την εξουσία της Συγκλήτου και των ετήσια εκλεγόμενων αρχόντων (magistratus), διαθέτοντας την εξουσία άσκησης του δικαιώματος μεσολάβησης (ius intercessionis) για λογαριασμό των πληβείων και της άρνησης της κύρωσης μιας δυσμενούς για αυτούς νομοθεσίας.

Οι τριβούνοι των στρατιωτών, από την άλλη, διοικούσαν τμήματα του ρωμαϊκού στρατού, υπαγόμενα σε ανώτερους άρχοντες, όπως τους υπάτους και τους πραίτορες, καθώς και τους λεγάτους τους. Πέρα από αυτούς, διάφοροι αξιωματικοί του ρωμαϊκού στρατού έφεραν επίσης τον χαρακτηρισμό τριβούνος στο αξίωμά τους.

Ο τίτλος χρησιμοποιήθηκε επίσης για πολλές άλλες θέσεις και τάξεις κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής ιστορίας, αλλά και σε μεταγενέστερα κράτη.

Τριβούνοι (φύλαρχοι)

Η λέξη τριβούνος (tribunus) προέρχεται από τη λατινική λέξη tribus (φυλή) . Αρχικά λοιπόν, η λέξη είχε τη σημασία του φυλάρχου καθώς οι τρεις πρώτες ρωμαϊκές φυλές, Ράμνες (Ramnes), Τιτίες (Tities) και Λούκερες (Luceres), είχαν επικεφαλής η καθεμία από έναν τριβούνο, που αντιπροσώπευε κάθε φυλή σε αστικά, θρησκευτικά και στρατιωτικά θέματα. Στη συνέχεια, κάθε φυλή που όρισε ο βασιλιάς Σέρβιος Τύλλιος εκπροσωπούνταν επίσης από έναν τριβούνο.

Τριβούνος των κελερίων

Επί του Ρωμαϊκού Βασιλείου, ο τριβούνος των κελερίων (tribunus celerum), ήταν o διοικητής της προσωπικής φρουράς του βασιλιά, που ήταν γνωστή ως οι κελέριοι (celeres) . Αυτός ο τριβούνος ήταν δεύτερος τη τάξει μετά τον βασιλιά και είχε την εξουσία να ορίζει νόμο, γνωστό ως lex tribunicia, και να προεδρεύει της φρατρικής εκκλησίας (comitia curiata). Επίσης, εκτός και αν ο ίδιος ο βασιλιάς επέλεγε να ηγηθεί του ιππικού στη μάχη, αυτή η ευθύνη εναποτίθονταν στον τριβούνο των κελερίων. Θεωρητικά, θα μπορούσε να στερήσει από τον βασιλιά το imperium, δηλαδή την εξουσία να διοικεί, με τη σύμφωνη απόφαση της φρατρικής εκκλησίας.

Κατά τη βασιλεία του Λεύκιου Ταρκύνιου του Υπερήφανου, του τελευταίου Ρωμαίου βασιλιά, αυτό το αξίωμα κατείχε ο Λεύκιος Ιούνιος Βρούτος, ανιψιός του βασιλιά, που επομένως ήταν το ανώτερο μέλος του βασιλικού οίκου, μετά τον ίδιο τον βασιλιά και τους γιους του. Ήταν ο Βρούτος που συγκάλεσε την εκκλησία και ζήτησε να ανακαλέσουν το imperium του βασιλιά.

Μετά την πτώση της μοναρχίας, οι εξουσίες του τριβούνου των κελερίων μοιράστηκαν μεταξύ του μαγίστρου του λαού (magister populi) ή μέγιστου πραίτορα (praetor maximus) ή δικτάτορα (dictator) και του υποδιοικητή του, του μαγίστρου των ιπποτών (magister equitum).

Τριβούνοι των πληβείων

Ο θεσμός των τριβούνων των πληβείων (tribuni plebis) θεσπίστηκε το 494 π.Χ., μετά την πρώτη αποχώρηση των πληβείων, με σκοπό την προστασία των συμφερόντων των πληβείων έναντι των ενεργειών της Συγκλήτου και των ετησίως εκλεγόμενων αρχόντων, οι οποίοι ήταν όλοι πατρίκιοι. Οι αρχαίες πηγές αναφέρουν ότι οι τριβούνοι μπορεί αρχικά να ήταν δύο ή πέντε στον αριθμό. Αν ισχύει το πρώτο, τότε ο σύλλογος των τριβούνων επεκτάθηκε σε πέντε το 470 π.Χ. Είτε έτσι, είτε αλλιώς, ο σύλλογος αυξήθηκε σε δέκα το 457 π.Χ. και παρέμεινε σε αυτόν τον αριθμό σε όλη τη ρωμαϊκή ιστορία. Τους τριβούνους βοηθούσαν δύο αίδιλοι των πληβείων (aediles plebis). Μόνο οι πληβείοι ήταν επιλέξιμοι και για τα δύο αυτά αξιώματα, αν και υπήρξαν τουλάχιστον δύο εξαιρέσεις.

Οι τριβούνοι των πληβείων είχαν την εξουσία να συγκαλούν το συμβούλιο των πληβείων (concilium plebis), και να προτείνουν νομοθεσία ενώπιόν του. Μόνο ένας από τους τριβούνους μπορούσε να προεδρεύει αυτού του συμβουλίου, το οποίο είχε την εξουσία να ψηφίζει νόμους, γνωστούς ως δημοψηφίσματα (plebiscita), που επηρέαζαν μόνο τους πληβείους. Μετά το 287 π.Χ. τα ψηφίσματα του συμβουλίου των πληβείων είχαν ισχύ νόμου για όλους τους Ρωμαίους πολίτες. Μέχρι τον 3ο αι. π.Χ. οι τριβούνοι μπορούσαν επίσης να συγκαλούν και να προτείνουν νομοθεσία ενώπιον της Συγκλήτου.

Αν και μερικές φορές αναφέρονται ως «πληβείοι άρχοντες», τεχνικά οι τριβούνοι των πληβείων δεν ήταν άρχοντες (magistratus), αφού εκλέγονταν μόνο από τους πληβείους και όχι από ολόκληρο τον ρωμαϊκό λαό. Ωστόσο, ήταν πρόσωπα ιερά και απαραβίαστα (sacrosanctus) και ολόκληρο το σώμα των πληβείων δεσμευόταν να τους προστατεύει από οποιαδήποτε επίθεση ή παρέμβαση κατά τη διάρκεια της θητείας τους. Όποιος παραβίαζε την ιερότητα των τριβούνων, θα μπορούσε να θανατωθεί χωρίς ποινή για τον θύτη.

Αυτή ήταν επίσης και η πηγή της εξουσίας των τριβούνων, που ήταν γνωστή ως μεσολάβηση (intercessio) ή δικαίωμα μεσολάβησης (ius intercessionis), με την οποία κάθε τριβούνος μπορούσε να παρεμβαίνει για λογαριασμό ενός Ρωμαίου πολίτη, για να εμποδίσει την πράξη ενός άρχοντα ή άλλου αξιωματούχου. Οι πολίτες μπορούσαν να προσφύγουν για τις αποφάσεις των αρχόντων στους τριβούνους, οι οποίοι στη συνέχεια ήταν υποχρεωμένοι να καθορίσουν τη νομιμότητα της πράξης προτού μπορέσει ο άρχοντας να προχωρήσει. Αυτή η εξουσία επέτρεπε επίσης στους τριβούνους να ασκήσουν βέτο σε οποιαδήποτε πράξη της Συγκλήτου ή άλλης συνέλευσης. Μόνο οι αποφάσεις ενός δικτάτορα δεν μπορούσαν να παρεμποδιστούν από αυτές τις εξουσίες.

Η τριβουνική εξουσία (tribunicia potestas) περιοριζόταν από το γεγονός ότι προερχόταν από τον όρκο του λαού να υπερασπιστεί τους τριβούνους. Αυτό περιόρισε τις περισσότερες ενέργειες των τριβούνων στα όρια της ίδιας της πόλης της Ρώμης, καθώς και σε μία ακτίνα ενός μιλίου γύρω της. Δεν είχαν καμία εξουσία να επηρεάσουν τις ενέργειες των επαρχιακών διοικητών.

Οι εξουσίες των τριβούνων περιορίστηκαν σημαντικά με τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις του δικτάτορα Σύλλα το 81 π.Χ. Αν και πολλές από αυτές τις εξουσίες αποκαταστάθηκαν στις μεταγενέστερες μεταρρυθμίσεις του 75 π.Χ. και του 70 π.Χ., το κύρος και η εξουσία των τριβούνων είχαν πληγεί ανεπανόρθωτα. Το 48 π.Χ. η Σύγκλητος παραχώρησε τριβουνικές εξουσίες στον Ιούλιο Καίσαρα, χωρίς στην πραγματικότητα να είναι τριβούνος. Ο Ιούλιος Καίσαρας τις χρησιμοποίησε για να εμποδίσει τους άλλους τριβούνους να παρεμβαίνουν στις ενέργειές του. Το 23 π.Χ. η Σύγκλητος παραχώρησε την ίδια εξουσία στον Αύγουστο, τον πρώτο Ρωμαίο Αυτοκράτορα, και από εκείνο το σημείο και μετά παραχωρούνταν τακτικά σε κάθε αυτοκράτορα ως μέρος των επίσημων τίτλων τους. Υπό τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, οι τριβούνοι συνέχισαν να εκλέγονται, αλλά είχαν χάσει την ανεξαρτησία τους και το μεγαλύτερο μέρος της ισχύος τους. Το αξίωμα έγινε απλώς ένα βήμα στην πολιτική σταδιοδρομία των πληβείων, που φιλοδοξούσαν για μία θέση στη Σύγκλητο.

Τριβούνοι των στρατιωτών και λοιποί στρατιωτικοί τριβούνοι

Οι τριβούνοι των στρατιωτών (tribuni militum) εκλέγονταν κάθε χρόνο μαζί με τους άρχοντες (magistratus) που είχαν ετήσια θητεία. Ο αριθμός τους διέφερε σε όλη τη ρωμαϊκή ιστορία, αλλά τελικά έφτασε τους 24. Αυτοί ήταν συνήθως νεαροί άνδρες από 27 ετών και άνω, που φιλοδοξούσαν να κάνουν συγκλητική καριέρα. Σε κάθε τριβούνο ανέθεταν να διοικήσει ένα τμήμα του ρωμαϊκού στρατού, που υπαγόταν σε ανώτερους άρχοντες (ύπατους, ανθύπατους, πραίτορες ή αντιπραίτορες), που διορίζονταν από τη Σύγκλητο, καθώς και τους λεγάτους τους.

Πέρα από τους τριβούνους των στρατιωτών που ανήκαν στην ανώτερη βαθμίδα της διοίκησης, υπήρχε και μια σειρά από διάφορους αξιωματικούς μεσαίας βαθμίδας μέσα σε καθεμία από τις λεγεώνες, που επίσης προσφωνούνταν τριβούνοι, όπως:

• tribunus laticlavius, ένας αξιωματικός της Συγκλήτου, δεύτερος στη διοίκηση μίας λεγεώνας. Αναγνωριζόταν από μία πλατιά λωρίδα (laticlavus).
• tribunus angusticlavius, ένας αξιωματικός που επιλέγεται από την τάξη των ιππέων, πέντε σε κάθε λεγεώνα. Αναγνωρίζεται από μία στενή λωρίδα (angusticlavus).
• tribunus rufulus, ένας αξιωματικός που επέλεξε ο διοικητής.
• tribunus vacans, ένας αδιόριστος αξιωματικός στον ύστερο ρωμαϊκό στρατό, μέλος του επιτελείου του στρατηγού.
• tribunus cohortis, ο διοικητής μίας κοόρτης, μέρος μίας λεγεώνας που αποτελείται συνήθως από έξι εκατονταρχίες.
• tribunus cohortis urbanae, διοικητής μίας από τις αστικές κοόρτεις, ένα είδος μονάδας αστυνομίας, που έδρευε στη Ρώμη.
• tribunus sexmestris, ένας τριβούνος που υπηρετεί μία περίοδο υπηρεσίας μόνο έξι μηνών. Δεν υπάρχουν στοιχεία, που να προσδιορίζουν αυτόν τον αξιωματικό ως διοικητή ιππικού, όπως αναφέρεται μερικές φορές στη σύγχρονη βιβλιογραφία.

Στον ύστερο ρωμαϊκό στρατό, τριβούνος ήταν ένας ανώτερος αξιωματικός, που μερικές φορές αποκαλούταν κόμης (comes), που διοικούσε μία ίλη (vexillatio) ιππικού. Ως τριβούνος, ο τίτλος επιβίωσε στον ανατολικό ρωμαϊκό στρατό μέχρι τις αρχές του 7ου αι.

Από τη λέξη τριβούνος προέρχεται και η λέξη tribunal, που αναφερόταν αρχικά σε ένα ημικυκλικό ή τετράγωνο υπερυψωμένο βάθρο (βήμα) που χρησιμοποιούσαν οι τριβούνοι για να απευθυνθούν στους στρατιώτες και στη συνέχεια άλλοι άρχοντες για να δικάσουν υποθέσεις· η λέξη έχει περάσει σε πολλές σύγχρονες γλώσσες στις οποίες χρησιμοποιείται ως μετωνυμία του δικαστηρίου.

Τέλος, αξίζει να αναφερθεί πως στρατιωτικοί τριβούνοι παρουσιάζονται σε αξιόλογα έργα ιστορικής φαντασίας, όπως το Μπεν-Χουρ: μία ιστορία του Χριστού, του Λιου Γουάλας και το Ο Χιτών του Λόιντ Ντάγκλας. Και τα δύο μυθιστορήματα περιλαμβάνουν χαρακτήρες, που επηρεάστηκαν από τη ζωή και το τέλος του Ιησού και μετατράπηκαν σε επικές ταινίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950. Τον Μεσάλα, κύριο ανταγωνιστή στο Μπεν-Χουρ, υποδυόταν ο Stephen Boyd, ενώ τον Μάρκελο Γάλιο, τον πρωταγωνιστή του Ο Χιτών, έπαιξε ο νεαρός Ρίτσαρντ Μπάρτον.

Τριβούνοι των στρατιωτών με υπατική εξουσία

Το 445 π.Χ. οι τριβούνοι των πληβείων πέτυχαν να ψηφίσουν τη lex Canuleia, καταργώντας τη νομοθεσία που απαγόρευε τους γάμους πατρικίων και πληβείων και προβλέποντας ότι ένας από τους υπάτους μπορεί να είναι πληβείος. Αντί να επιτρέψει το υπατικό αξίωμα να περάσει στα χέρια ενός πληβείου, η Σύγκλητος πρότεινε έναν συμβιβασμό, σύμφωνα με τον οποίο τρεις τριβούνοι των στρατιωτών, που μπορεί να είναι πατρίκιοι ή πληβείοι, θα έπρεπε να εκλέγονται στη θέση των υπάτων. Οι πρώτοι τριβούνοι των στρατιωτών με υπατική εξουσία (tribuni militum consulare potestate), εξελέγησαν το έτος 444. Αν και οι πληβείοι ήταν επιλέξιμοι γι' αυτό το αξίωμα, κάθε ένας από τους πρώτους «υπατικούς τριβούνους» ήταν πατρίκιος.

Υπατικοί τριβούνοι εκλέγονταν στη θέση των υπάτων στα μισά χρόνια από το 444 έως το 401 π.Χ., και σε όλες τις περιπτώσεις, όλοι ήταν πατρίκιοι· ούτε ένας πληβείος δεν κατάφερε να λάβει το αξίωμα. Ο αριθμός των τριβούνων αυξήθηκε σε τέσσερις, ξεκινώντας από το 426 και έξι ξεκινώντας από το 405. Τελικά, οι πληβείοι εξέλεξαν τέσσερις υπατικούς τριβούνους για πρώτη φορά το έτος 400, και άλλοι εξελέγησαν το 399, 396, 383 και 379. Εκτός όμως από αυτά τα χρόνια, κανένας πληβείος δεν απέκτησε τα ανώτατα αξιώματα της Ρωμαϊκής Πολιτείας.

Το μονοπώλιο των πατρικίων στην εξουσία έσπασε τελικά από τους τριβούνους των πληβείων Γάιο Λικίνιο Κάλβο Στόλo και Λεύκιο Σέξτιο Λατερανό, οι οποίοι το 376 π.Χ. θέσπισαν νομοθεσία, που όριζε ότι όχι απλώς ένας από τους υπάτους θα μπορούσε να είναι πληβείος, αλλά ότι στο εξής θα έπρεπε να είναι επιλεγμένος από την τάξη τους. Όταν η Σύγκλητος αρνήθηκε το αίτημά τους, οι τριβούνοι απέτρεψαν την εκλογή ετήσιων αρχόντων για πέντε χρόνια, πριν υποχωρήσουν και επιτρέψουν την εκλογή υπατικών τριβούνων από το 370 στο 367. Στο τέλος, και με την ενθάρρυνση του δικτάτορα Μάρκου Φούριου Κάμιλλου, η Σύγκλητος υπαναχώρησε και η σειρά των νόμων των Λικίνιου και Σέξτιου (Licinia Sextia Rogationum) έγιναν αποδεκτοί. Ο Σέξτιος εξελέγη πρώτος πληβείος ύπατος, ακολουθούμενος από τον Λικίνιο δύο χρόνια αργότερα, και με τον διακανονισμό αυτό καταργήθηκαν οι υπατικοί τριβούνοι.

Τριβούνοι του θησαυροφυλακίου

Η ακριβής φύση των τριβούνων του θησαυροφυλακίου (tribuni aerarii) είναι άγνωστη. Αρχικά φαίνεται ότι ήταν φοροεισπράκτορες, αλλά αυτή η εξουσία μετακινήθηκε σιγά σιγά σε άλλους αξιωματούχους. Μέχρι το τέλος της Δημοκρατίας, αυτή η προσφώνηση ανήκε σε μία κατηγορία ατόμων λίγο πιο κάτω από την τάξη των ιππέων σε πλούτο. Όταν η σύνθεση των ρωμαϊκών δικαστηρίων μεταρρυθμίστηκε το 70 π.Χ., ορίστηκε ότι το ένα τρίτο των μελών κάθε επιτροπής δικαστών έπρεπε να ανήκει σε αυτή την τάξη.

Μεταγενέστερες χρήσεις του τίτλου

Δημοκρατία της Βενετίας

Στην πρώιμη ιστορία της Δημοκρατίας της Βενετίας, κατά τη διάρκεια της θητείας του 6ου δόγη Ντομένικο Μονεγκάριo, η Βενετία θέσπισε τον ορισμό δύο τριβούνων βάσει του παραπάνω ρωμαϊκού θεσμού· δύο νέοι αξιωματούχοι εκλέγονταν κάθε χρόνο, με σκοπό να επιβλέπουν τον δόγη και να αποτρέπουν τις καταχρήσεις εξουσίας (αν και αυτός ο στόχος δεν επιτυγχανόταν πάντα με επιτυχία).

Γαλλική επανάσταση

Το Τριβουνάτο (γαλλ. Tribunat) – ως λέξη προέρχεται από τον λατινικό όρο tribunatus, που αναφέρεται στο αξίωμα ή τη θητεία ενός τριβούνου – ήταν ένα συλλογικό όργανο της νεαρής επαναστατικής Γαλλικής Δημοκρατίας, που αποτελείτο από μέλη που αποκαλούνταν τριβουνοι (γαλλ. tribun), και το οποίο, παρά την προφανή αναφορά στην εξουσία ενός από τους διάσημους αξιωματούχους της αρχαίας Ρώμης, δεν κατείχε ποτέ κάποια πραγματική πολιτική εξουσία ως συνέλευση, και τα μεμονωμένα μέλη της δεν είχαν κάποιο ρόλο.

Η συνέλευση αυτή καθιερώθηκε από το Σύνταγμα του Έτους VIII του Ναπολέοντα Α΄ Βοναπάρτη «προκειμένου να μετριαστούν οι άλλες εξουσίες» συζητώντας κάθε νομοθετικό σχέδιο, στέλνοντας τους ρήτορές της (δηλαδή εκπροσώπους) να το υπερασπιστούν ή να του επιτεθούν στο Corps législatif, και ζητώντας από τη Γερουσία να ανατρέψει «τους καταλόγους των δικαιούχων, τις πράξεις του Νομοθετικού Σώματος και αυτές της κυβέρνησης» λόγω αντισυνταγματικότητας. Τα 100 μέλη της ορίστηκαν από τη Γερουσία, από τον κατάλογο των πολιτών από 25 ετών και άνω, και ετησίως το ένα πέμπτο ανανεωνόταν για πενταετή θητεία.

Όταν το Τριβουνάτο αντιτάχθηκε στα πρώτα μέρη του προτεινόμενου ποινικού κώδικα του Βοναπάρτη, ο Ναπολέων Α΄ έβαλε τη Γερουσία να προτείνει 20 νέα μέλη ταυτόχρονα, για να αντικαταστήσουν τους 20 πρώτους αντιπάλους της πολιτικής του. Αυτοί αποδέχθηκαν την ιστορικά σημαντική μεταρρύθμιση του ποινικού δικαίου. Καθώς το Τριβουνάτο αντιτάχθηκε σε νέα δεσποτικά σχέδια, έπεισε τη Γερουσία το έτος X να του επιτρέψει να διαλύσει το Τριβουνάτο. Το έτος XIII η συνέλευση μειώθηκε περαιτέρω σε 50 μέλη. Στις 16 Αυγούστου 1807 καταργήθηκε και δεν αναβίωσε ποτέ.

Δείτε επίσης

• Ίδρυση της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας
• Κατάλογος Ρωμαίων τριβούνων

Βιβλιογραφικές αναφορές

Βιβλιογραφία

• Abbott, Frank Frost (1901). A History and Description of Roman Political Institutions. Ginn & Co. 
• Mackay, Christopher S. Ancient Rome: A Military and Political History. σελ. 135.  for information on Tribunes of the Treasury
• Maurus Servius Honoratus. ad Virg. Aen. 
• Nouveau Larousse illustré (in French).
• Smith, William, επιμ. (1859). Dictionary of Greek and Roman Antiquities. 
• Titus Livius. Ab Urbe Condita. 
• Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς.  Ρωμαϊκή Αρχαιολογία. Wikisource. 
• Ιωάννης Λαυρέντιος ο Λυδός. «Περί αρχών της Ρωμαίων πολιτείας». catholiclibrary.org. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Livius.org: Tribune Αρχειοθετήθηκε 2013-11-07 στο Wayback Machine.
•  «Tribune» Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάννικα (11η έκδοση) 1911