Dialètt pramzan

C'l artìcul chè 'l è scrit in Pramsân

Al dialètt pramzan l'è 'n dialètt gàl-italic d'la lèngua emiliana-romagnöla parlé int'la provènsa äd Pärma. Al vén in pärta dala popolasiòn dî gàl bòi chi även ocupé il téri d'la zona d'Pärma in t'al 400 a.C. , genta che dopa l’invazión romana l'è restädâ a abitär il térî da vénsù e i s'én mis'cè con j invazor roman. Al lésich c'à s'parläva donca in chi temp lì l'era un latén contaminè da influensi d'la genta galica.

I Gal, o célt, j'an lasè un retàg prezent ancòrra in sérti paroli d' uz cmón cme “gozèn” (maiale), “scrana” (sedia) o ancòra “sôga” (fune). Sucesivament par causa d'j invasiòn spagnoli e sopratut francezi in t'al dialét pramzan a's polen catär dil parôli c'a venen dal francez cme “tirabusòn” (cavatappi) opùr “vert” (aperto) o "pòmmm da téra" (patata) e bombén d' ätri paroli ancòrra.

Difuzsion

Al pramzan l'è parlè in tutta la provensa äd Pärma, i s' polèn pärò risconträr ancòrra tri principäli varianti, la primma in di zoni d'la “basa” ( pù o meno da Torîl al fiumm Po), la sgonda in chi zonî dî cmòn 'd Fidensa, Busej e côl äd Sälsmagiôr Terem (in do l'è pù zvén al dialètt piasintén orientäl 'dla Vala dl'Ärda) e la tersa in dl’area di Apenèn. Il variasiôn in tal dialètt i s' caten, oltre ca int'na quälca parola, pu c' äter in t'la prononsa dil vocäli.

In t'la montagna pu precisamènt in'tj älti vali dal Tär e dal Sén al dialètt al comensa a veregh na quälca inflesiôn Ligure. Al dialètt par cui c'jèn miga propria 'dla citè d' Pärma, l'è ciamè dai Pramzan (abitant d'la citè 'd Pärma) cme "arioz" o "parmens". Al dì d'incó al dialèt pramzan al s'è acsì profondament misc'è con l'"arioz" d'la provensa e con di atär che solament poch studioz dal dialètt i conserven la parläda originäria.

Provèrbi in dialètt pramzan

Chi äzon nassa, äzon môra.
L'é mej 'n äzon viv che 'n dotor mort.
Badär a tut i pèt caghè.
Ciapär tut i pèt pr'aria.
L'è andè a let c'la siora Clavdia.
Fär credor c'al sior l'è mort par al fred ai pè.
Parchè la gamba la tira al pè.
Chi ha avù, ha avù, e chi n'g'ha avù fa lista nôva.
Badacc an vôl ingan; o sònn, o sèj o fama.
Quand s'é in bal, bizògna balär.
Bärba bagnäda l'é méza fata.
La bärba an fa 'l filòzof.
A fär la bärba a l'äzon a s' consumma l'aqua e 'l savon.
Doni e barbera l'é sempor primavera.
Santa Bibiana, quaranta dì e 'na stmana.
Chi ha bizògn c'al slonga la man.
Bizògna lavorär par magnär.
Quand la scapa, bizògna färla.
An s'pôl miga aver la bòtta piénna e la mojéra imbariäga.
Il bozìi i g'han il gambi curti.
Chi viva sperand, al môra cagand.
Amôr e caghétt, chi 'n l'ha provä an al crèdd.
Il cagni chi g'han préssia i fan i cagnén òrob.
Còl ch'tén cäld, tén anca frèdd.
Tutt i cals int al cul mandon inans un pass.
Chi lavora 'l g'ha 'na camiza, chi 'n lavora al gh'n'ha dò.
Ai can mägor agh va drè 'l mòschi.
Quand as dis dài al can, tut i 'gh dan.
Tutt i can i ménnon la còvva, tut i cojon i dizon la sòvva.
Can ch'baja an bòcca miga.
Tutti 'l bissi i g'han al sò vlén.
Avril piovös, magg ventös.
Chi à téra e ca', l'è sjòr e gnan n'al sa.
Chi gh'à 'n bón ort, gh'à un bón pòrch.
Par Nadäl, masa al nimäl.
Sant Antònni dala gran fardura, San Loréns dala gran caldura, vol e ch'l' ätor poch al dura.
Par la Serióla, o ch'a néva, o ch'a pióva o ch'a nàsa la vjóla.
Santa Lusìa l'è la nota pu lónga ch'a s'ghé sia.

Bibliugrafia

Giuseppe Carli, Umberto Paravini, Dizionario Parmigiano-Italiano, 1966.