Sirkus

'n Sirkus is 'n reisende geselskap van narre, towenaars, akrobate, dieretemmers, opgeleide diere, ensovoorts.

Tydens die vertoning word mense vermaak met toertjies wat deur musiek begelei word. Die vertoning word gewoonlik in 'n groot ovaal tent aangebied met opgestapelde sitplekke langs die kante en die arena in die middel.

Geskiedenis

Die woord sirkus is afgelei van die Latynse woord circus, wat "sirkel" of "kring" beteken. Die Romeinse sirkus was 'n plek waar daar byvoorbeeld strydwarenne en gevegte tussen gladiatore (swaardvegters) en wilde diere gehou is. Dit het gewoonlik met die dood van minstens een van die deelnemers geëindig.

Die bekendste Romeinse sirkus was die Circus Maximus, wat reeds in die 4e eeu v.C. bestaan het, asook die sirkus van Maxentius aan die Via Appia in Rome, wat in die 4e eeu n.C. gebou is, en waarvan die oorblyfsels vandag nog te sien is.

Hierdie vorm van georganiseerde vermaak het mettertyd die naam van die plek waar dit gehou is, oorgeneem, en daarom dui sirkus vandag nie op die plek waar die vermaak aangebied word nie, maar op die vermaak self en die geselskap of groep wat dit verskaf.

Met die opkoms van die Christelike Kerk en die verval van die Romeinse Ryk het die soort sirkus in onguns geraak en is gladiatorgevegte en strydwarenne mettertyd verbied. Die laaste Romeinse sirkus is in 549 in Rome gehou. In die Middeleeue was daar geen georganiseerde sirkus nie, maar wel groepies akrobate, jongleurs (minnesangers of musikante) en koorddansers wat van dorp tot dorp geswerf en by kermisse opgetree het.

In die 18e eeu was Europa byna altyd in 'n staat van oorlog en perdedressuur of perdeafrigting is tot 'n fyn kuns ontwikkel. 'n Ruiter se lewe het dikwels in 'n veldslag afgehang van hoe goed sy perd afgerig was. Oud-soldate het dikwels hul brood verdien deur rykunsdemonstrasies te lewer. Een so 'n oud-soldaat, Philip Astley (1742-1814), was die vader van die moderne sirkus. Hy het in 1769 rykunsvertonings in Londen begin lewer wat baie gewild was.

'n Ruk later het hy rondreisende akrobate begin huur om sy vertoning af te wissel, en in 1779 het Astley sy eerste teater spesiaal vir sirkusvoorstellings geopen. In die tyd het die sirkuskryt sy tradisionele afmeting ('n deursnee van 13 m) gekry. Astley se nuwe vorm van vermaaklikheid was so gewild dat hy genooi is om voor die Franse koning op te tree.

Dit het in 1782 gelei tot die bou van die eerste permanente sirkusgebou in Parys, die Amphithéatre Astley. Tydens die Franse Revolusie het Astley se Franse vennoot, Antonio Franconi (1738-1836), die sirkus oorgeneem en in 1793 is die Amphithéatre Astley se naam na die Amphitéatre Franconi verander. 'n Ander soort sirkus, die hippodrome of perdedrama, was in die eerste helfte van die 19e eeu baie gewild in Engeland en Frankryk.

Een van die gewildste hippodrome was Mazeppa, wat gegrond was op 'n gedig van lord Byron. Sirkusgeboue is oral in Engeland en Europa opgerig en daar was ook talle klein geselskappe wat op die platteland van dorp tot dorp gereis het. Die koms van gasbeligting en die ontwikkeling van die sirkustent het sirkusvertonings in die aande ook moontlik gemaak. Die eerste sirkustent is in 1830 in die VSA op die proef gestel. Hierna was groot sirkusgeselskappe nie meer aan 'n bepaalde gebou gebonde nie en kon hulle ook op reis gaan.

Die laat 19e en vroeë 20e eeu was die era van die sirkusreuse. So is Barnum en Bailey se sirkus as "the greatest show on earth" beskryf. Dit is deur Phineas Taylor Barnum (1810-1891) gestig en het onder meer 'n groot verskeidenheid wilde diere en 'n groot groep mense met liggaamsabnormaliteite ingesluit. Barnum se sirkus is in 1919 oorgeneem deur sy grootste mededingers, die Ringling-broers, en daarna was die sirkus bekend as die Ringling Brothers and Barnum and Bailey Circus.

Europese sirkusse het in die tyd tussen die 2 wêreldoorloë groot geldelike probleme begin ondervind en baie van hulle het bankrot gespeel. Mense se idee van vermaak het ook met die koms van televisie begin verander en sirkusse was nie meer so gewild nie. Nog 'n faktor wat die moderne sirkus nadelig geraak het, was die opkoms van 'n beweging wat die voorkoming van wreedheid teenoor diere ten doel gehad het. Dit het baie mense met nuwe oë na die afrigting van wilde diere vir sirkusvertonings laat kyk. Hulle het gemeen dat dit wreed en vernederend vir die diere was om vir sirkustoertjies afgerig te word.

Samestelling

Sirkusperde was lank die vernaamste en enigste dierevertoning in die sirkus. Daar is 2 soorte dressuur: die haute école of hoërskool, wat uit die fyn ruiterykuns stam, en die Liberty- of vrye perde, wat of met net 'n akrobaatruiter, of sonder teuels hul passies uitvoer. Hansworse dra gewoonlik verspotte klere en het groot, rooi gegrimeerde neuse en monde. Hansworse val oor hul eie voete, oor mekaar en dikwels oor die ernstige artieste en verbreek die spanning van 'n waagtoertjie deur die gehoor te laat lag.

Die hanswors is dikwels 'n dwerg. Dit is 'n rol wat 'n fyn mensekennis verg omdat so 'n kunstenaar moet weet presies op watter oomblik hy sy gehoor in die regte stemming het. Akrobate vermaak die gehoor deur verstommende toertjies uit te voer. Sommige is talentvolle gimnaste, ander is koorddansers wat die gehoor telkens na hul asems laat snak, en ander lewer weer vertonings om hul liggaamskrag ten toon te stel. Baie sirkustoertjies is eintlik net oëverblindery.

So berus koorddansers se oënskynlik lewensgevaarlike vertonings op die beginsel dat iets of iemand wat op 'n smal oppervlakte soos 'n koord balanseer, stabieler is wanneer 'n voorwerp (byvoorbeeld 'n ander akrobaat of 'n swaai) daaraan hang. Die afrigting van wilde diere vir sirkustoertjies is ook tot 'n fyn kuns ontwikkel.

Die gewildste diere is waarskynlik die groot katte, soos leeus en tiers, en ook olifante, wat geleer word om te dans en om op hul afrigter te klim sonder om hom te beseer. Hulle laat selfs toe dat 'n jong kind hulle beheer. Beroemde dieretemmers soos Julius Seeth en Willy Hagen beck het volgehou dat die geheim van dieredressuur in baie geduld en liefde lê, omdat 'n bang of ongelukkige dier nooit betroubaar is nie.

Sirkusse in Suid-Afrika

Die sirkus het reeds besonder vroeg die see oorgesteek en ook sy verskyning in Suid-Afrika kom maak. Daar kan in die Kaapse koerante van November-Desember 1847 gelees word van 'n Italiaanse Sirkus wat die Kapenaars destyds aan die praat gehad het - nog voor die einde van die Groot Trek, in 'n tyd toe die Kaap nog allesbehalwe 'n groot stad was.

Volgens 'n advertensie in De Zuid-Afrikaan is die vertonings gehou op die "werf" van Thomas Sutherland in Buitenkantstraat en het dit om vyfuur die namiddag begin. Van kunsmatige beligting was daar natuurlik nog geen sprake nie en die vertonings moes dus voor donkeraand verby wees.

Perdetoertjies het 'n belangrike plek op die program ingeneem en die Hollandse koerante praat dan ook van die " Italiaanse renperk", die ingeslote ruimte met perde en ruiters. hinese gimnaste, koordlopers en -dansers en harlekyne was ook op die program. Getemde diere was daar nog nie.

In Oktober 1850 is "Gymnastieken te paard" in Kaapstad aangebied. Hierdie vertonings, wat onder beskerming van die goewerneurspaar, sir Harry en lady Smith, gehou is, het bestaan uit historiese en ander voorstellings te perd. Vele ander het gevolg.

Moderne sirkusse wat nog dikwels gesien kan word is onder andere:

Bronnelys

Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409664, volume 25, bl. 123 - 125
KENNIS, vol 13, 1980, bl. 2558-2559, ISBN 0 7981 0835 5