Jarząb brekinia

Jarząb brekinia
	; Liście i pąki kwiatowe
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	różowce
Rodzina	różowate
Rodzaj	jarząb
Gatunek	jarząb brekinia
	Nazwa systematyczna
	Sorbus torminalis L. (Crantz.); Stirp. austr. fasc. 2:45. 1763
Synonimy
	Aria torminalis (L.) Beck; Crataegus torminalis L.; Hahnia torminalis (L.) Medik.; Pyrus torminalis (L.) Ehrh.; Sorbus orientalis Schönb.-Tem.; Torminalis clusii (M.Roem.) K.R.Robertson & J.B.Phipps; Torminaria clusii M.Roem.;
	Aria torminalis (L.) Beck; Crataegus torminalis L.; Hahnia torminalis (L.) Medik.; Pyrus torminalis (L.) Ehrh.; Sorbus orientalis Schönb.-Tem.; Torminalis clusii (M.Roem.) K.R.Robertson & J.B.Phipps; Torminaria clusii M.Roem.;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Jarząb brekinia, brzęk^[5] (Sorbus torminalis (L.) Crantz lub (w zależności od ujęcia) Torminalis glaberrima (Gand.) Sennikov & Kurtto) – gatunek drzewa należący do rodziny różowatych (Rosaceae).

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje w Europie, Azji Mniejszej, na Kaukazie i w Afryce Północnej^[6]. Najdalej na północy rośnie we wschodniej Danii. Najliczniej rośnie w Europie Południowej i sięga tutaj do wysokości 1200 m n.p.m., zaś najwyżej położone jego stanowiska znajdują się na Kaukazie, gdzie sięga do wysokości 1900 m n.p.m.^[7] W Polsce jest dość rzadki, występuje na rozproszonych stanowiskach, głównie na niżu^[8]. W polskich Karpatach znany jest obecnie tylko z dwóch stanowisk: na Białowodzkiej Górze i w Rożnowie koło zapory. Osiąga w Polsce północno-wschodnią granicę zasięgu. Linia przebiega od Gdyni przez Tczew, Ciechocinek, Strzelno, Gołuchów, Wrocław, Strzelin, Ojców i Nowy Sącz^[7].

Morfologia

Pokrój: Drzewo wysokości do 15–25 m i 60–100 cm pierśnicy, o szerokiej i gęstej koronie i z rozpostartymi konarami. Czasami, gdy rośnie w dużym zwarciu i zacienieniu, ma postać krzewu^[9].
Pędy: Młode pędy oliwkowoszare, nieco omszone, potem nagie i oliwkowobrązowe (w zimie). Pąki zielone, błyszczące, nagie, z ciemniejszymi brzegami łusek. Pączki szczytowe większe od bocznych^[9].
Liście: Klapowane, pojedyncze, szerokojajowate, długości do 10 cm z 3–5 parami nierówno ząbkowanych i zaostrzonych klap. Dolne klapy dłuższe, prawie poziomo odstające, rozwarte pod kątem prostym, przypominają duże liście głogu. U nasady zaokrąglone lub płytko sercowate, na brzegu drobno piłkowane, osadzone na cienkim, długim ogonku. Liście z brzegu ciemnozielone, pod spodem jaśniejsze. Jesienią przebarwiają się na czerwono i brązowo^[9]^[7].
Kwiaty: Białe, zebrane w luźne i wyprostowane podbaldachy. Dno kwiatowe jest silnie kutnerowate. Działki kielicha trójkątne i od wewnątrz również kutnerowate. Płatki korony białe, okrągłe, słupek zazwyczaj z dwoma omszonymi i zrośniętymi dołem szyjkami^[7].
Owoce: Owoce kuliste lub jajowate, długości ok. 1 cm, na długich szypułkach. Początkowo są czerwonożółte, potem brązowe z jasnozielonymi punktami. Zawierają po 4 pestki^[7].
System korzeniowy: Głęboki z korzeniem palowym.
Drewno: Czerwonobrązowe, czasami z ciemno zabarwioną twardzielą. Jest drobnosłoiste, twarde i ciężkie, szczególnie przydatne do wyrobów tokarskich i w meblarstwie^[10].

Systematyka

Gatunek wyodrębniany jest do własnego, monotypowego rodzaju Torminalis Medik. jako T. glaberrima (Gand.) Sennikov & Kurtto^[11].

Tworzy mieszańce z jarzębami podrodzaju lub rodzaju (w zależności od ujęcia) Aria określane jako rodzaj Karpatiosorbus oraz z jarzębami z podrodzajów (lub rodzajów) Aria i Sorbus s.str. określane jako rodzaj Scandosorbus (=Borkhausenia)^[12]^[11]. Tworzy też mieszańce z gatunkami z rodzaju jabłoń Malus wyróżniane jako rodzaj ×Tormimalus Holub^[13].

Biologia i ekologia

Megafanerofit. Rośnie w świetlistych i suchych zaroślach i lasach. Najwyżej położone jego stanowisko w Polsce znajduje się na Białowodzkiej Górze (550 m n.p.m.). Wymaga gleb żyznych i głębokich; dobrze rośnie na glebach wapiennych i gliniastych. Nie rośnie na piaskach, glebach bagiennych i ilastych. Jest odporny na suszę. W młodości dobrze znosi ocienienie (do 8 roku), później potrzebuje dużo światła. Nie jest przystosowany do surowych warunków klimatycznych. Rośnie wolno^[7]. Kwitnie w maju, czerwcu. Owoce dojrzewają w październiku, listopadzie. Zaczyna owocować ok. 15 roku, owocuje co 3 lata^[10]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla rzędu (O.) Quercetalia pubescenti-petraeae^[14]. Liczba chromosomów 2n = 34^[7].

Najstarszy krajowy egzemplarz ma wysokość 24 m, średnica w pierśnicy 65 cm i wiek 190 lat. Rośnie w Lubotyniu w woj. wielkopolskim^[15].

Kwiaty
Owoce
Liście jesienią
Pokrój
Pień

Zagrożenia i ochrona

Roślina objęta jest w Polsce ścisłą ochroną gatunkową nieprzerwanie od 1946 roku^[16]^[17]. Umieszczona została na polskiej czerwonej liście w kategorii NT (bliski zagrożenia)^[18]. Chroniona jest m.in. w następujących rezerwatach:

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-20] (ang.).
↑ The Plant List. [dostęp 2017-03-01].
↑ Sorbus torminalis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-04-28].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
↑ Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ ^a ^b ^c W. Kulesza: Klucz do oznaczania drzew i krzewów. Warszawa: PWRiL, 1955.
↑ ^a ^b Otwarta encyklopedia leśna. [dostęp 2017-03-01].
↑ ^a ^b Torminalis glaberrima (Gand.) Sennikov & Kurtto. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-01-05].
↑ Alexander N. Sennikov, Arto Kurtto. A phylogenetic checklist of Sorbus s.l. (Rosaceae) in Europe. „Memoranda Societatis pro Fauna et Flora Fennica”. 93, s. 1–78, 2017.
↑ Peter F. Zika, Stéphane M. Bailleul: Sorbus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-01-03].
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ Drzewa Polski. [dostęp 2017-03-01].
↑ Dz.U. z 1946 r. nr 70, poz. 384 – Rozporządzenie Ministra Oświaty z dnia 29 sierpnia 1946 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych i z Ministrem Leśnictwa w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin
↑ Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

Linki zewnętrzne

Jak chronić jarząb brekinię w polskich lasach?. up.poznan.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-08)].
Jarząb brekinia. ib-pan.krakow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-04-19)].
Rozmieszczenie i zasoby Sorbus torminalis w Polsce. up.poznan.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-08)].

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-20] (ang.).

[tpl-3] The Plant List. [dostęp 2017-03-01].

[iucn-4] Sorbus torminalis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[checklist2002-5] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[grin-6] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-04-28].

[K-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.

[C-8] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.

[kulesza-9] W. Kulesza: Klucz do oznaczania drzew i krzewów. Warszawa: PWRiL, 1955.

[ency-10] Otwarta encyklopedia leśna. [dostęp 2017-03-01].

[powo-11] Torminalis glaberrima (Gand.) Sennikov & Kurtto. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-01-05].

[sennikov-12] Alexander N. Sennikov, Arto Kurtto. A phylogenetic checklist of Sorbus s.l. (Rosaceae) in Europe. „Memoranda Societatis pro Fauna et Flora Fennica”. 93, s. 1–78, 2017.

[america-13] Peter F. Zika, Stéphane M. Bailleul: Sorbus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-01-03].

[14] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[15] Drzewa Polski. [dostęp 2017-03-01].

[rozp1946-16] Dz.U. z 1946 r. nr 70, poz. 384 – Rozporządzenie Ministra Oświaty z dnia 29 sierpnia 1946 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych i z Ministrem Leśnictwa w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin

[rozp2014-17] Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin

[18] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]