Vidi fonton por Vivo

{{Tiu-ĉi artikolo|temas pri la biologia funkcio '''vivo'''. En la lingvaĵo de [[klasika muziko]] la [[itala|italdevena]] vorto '''vivo''' ankaŭ estas [[tempoindiko (muziko)#Tempoindikoj|tempoindiko]] de viveca, relative rapida [[ritmo]].}}
[[Dosiero:Diversidad_procariota.PNG|alternative=Diversidad procariota.PNG|eta|Diverseco de [[Prokariotoj]] kiu inkluzivas [[Arĥeoj]], [[Cianobakterio]]j, [[Bacilo]], [[:en:Campylobacterales|Campylobacteria]], [[enterobakteriacoj]], [[:en:Diplococcus|Diplococcus]], kaj [[:en:Spirochaete|Spirochete]]]]
[[Dosiero:Eukaryota_diversity_1.JPG|eta|Diverseco de [[Eŭkariotoj]] kiu inkluzivas [[Griza lupo|Grizan lupon]], [[Sekvojadendro]], ''Entodinium'', ''[[Amanita caesarea]]'' ([[Oranĝfungo]]), ''[[:en:Pterois antennata|Pterois antennatan]]'', [[Algo]]jn, ''[[:en:Chrysotoxum verralli|Chrysotoxum verralli]]'', ''[[:en:Xanthoparmelia|Xanthoparmelia]]'' [[likeno]]n, ''[[:en:Dictyostelium|Dictyostelium]]'', kaj [[:en:Pillar coral|Pilara-koralon]]]]
<div class="thumb tright">
<div style="width:200px;">

{|
|valign="top"|[[Dosiero:E. coli Bacteria (7316101966).jpg|90ra|''Escherichia coli'']]
|valign="top"|[[Dosiero:Tree Fern.jpg|90ra|arbeca filiko]]
|-
|valign="bottom"|[[Dosiero:Goliathus goliatus dos.jpg|90ra|Goliata skarabo]]
|valign="bottom"|[[Dosiero:Thompson's Gazelle.jpeg|90ra|Gazelo]]
|}
</div>
<div class="thumbcaption" style="width:200px;">Biologio studas la diversecon de '''vivo'''-formoj ''(dekstrume, ekde supre maldekstre)'': bakterio ''[[Escherichia coli]]'', arbeca [[filiko]], [[gazelo]], Goliata [[skarabo]]</div>
</div>

'''Vivo''' estas karakterizaĵo kiu karakterizas [[Fizika korpo|fizikajn unuojn]] kiuj havas biologiajn procezojn (kiaj signalado kaj memeltenaj procezoj) disde tiuj kiuj ne tion havas,<ref name="Koshland">{{Cite journal |title=The Seven Pillars of Life |journal=Science |date=[[22-a de marto]] [[2002]]|first=Daniel E. |last=Koshland, Jr. |volume=295 |issue=5563 |pages=2215–2216 |doi= 10.1126/science.1068489 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/295/5563/2215 |accessdate=[[25-a de majo]] [[2009]]|pmid=11910092}}</ref><ref name="AHDLife">The ''American Heritage Dictionary'' de angla, 4a eldono, publikigita de Houghton Mifflin Company, via [http://www.answers.com/topic/life Answers.com]:

* "The property or quality that distinguishes living organisms from dead organisms and inanimate matter, manifested in functions such as metabolism, growth, reproduction, and response to stimuli or adaptation to the environment originating from within the organism."
* "The characteristic state or condition of a living organism."</ref> ĉu tiaj funkcioj jam ĉesis (morto), aŭ ĉar al ili mankas tiaj funkcioj kaj estas klasifikitaj kiel senvivaj.<ref>[http://wordnetweb.princeton.edu/perl/webwn?s=inanimate Definition of ''inanimate''.] WordNet Search by Princeton University.</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/life|titolo=Merriam-Webster Dictionary|alirdato=21a de Junio 2009|eldoninto=Merriam-Webster Dictionary}}</ref><ref name="Chambers">Chambers 21st Century Dictionary, Chambers Publishers Ltd, rete, 1999 http://www.chambersharrap.co.uk/chambers/features/chref/chref.py/main?query=organism&title=21st Alirita en la 26a de Majo 2012.</ref> [[Biologio]] estas [[scienco]] kiu okupiĝas pri la studo de vivo, kvankam ankaŭ multaj aliaj sciencoj estas koncernataj.

La plej malgranda vivunueco estas nomita [[organismo]]. Organismoj estas kunmetitaj de unu, aŭ pli da, [[ĉelo]]j, spertas [[metabolo]]n, konservas [[homeostazo]]n, povas kreski, reagi al stimuloj, reproduktiĝi kaj, tra [[evolucio]], adaptiĝi al sia medio en sinsekvaj generacioj.<ref name=Koshland/> Varia aro de vivantaj organismoj povas esti trovita en la [[biosfero]] de la [[Tero]], kaj la trajtoj komunaj al tiuj organismoj - [[planto]]j, [[besto]]j, [[fungo]]j, [[protisto]]j, [[arĥioj]], kaj [[bakterio]]j - estas formado el [[ĉelo]]j de [[karbono]] kaj [[akvo]] kun kompleksa organizo kaj heredaj [[Geno|genetikaj informoj]].

[[Abiogenezo]] estas la natura procezo de vivo elirante el ne-vivanta materialo kiel simplaj [[Organika kombinaĵo|organikaj kombinaĵoj]]. La [[Tero]] estis formita antaŭ proksimume 4.54 miliardoj da jaroj. La plej frua vivo sur la Tero ekzistis antaŭ almenaŭ 3.5 miliardoj da jaroj,<ref name="Origin1">Schopf, JW, Kudryavtsev, AB, Czaja, AD, and Tripathi, AB. (2007). ''Evidence of Archean life: Stromatolites and microfossils.'' Precambrian Research 158:141-155.</ref><ref name="Origin2">Schopf, JW (2006). ''Fossil evidence of Archaean life.'' Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci 29;361(1470) 869-85.</ref><ref name="RavenJohnson2002">{{cite book | first=Peter | last=Hamilton Raven | first2=George | last2=Brooks Johnson | title=Biology | url=http://books.google.com/books?id=GtlqPwAACAAJ | date=2002 | publisher=McGraw-Hill Education | isbn=978-0-07-112261-0 | page=68 | accessdate=7a de Julio 2013 }}</ref> dum la Eoarĥea Epoko kiam sufiĉa [[Terkrusto|krusto]] solidiĝis sekve de la fandado de la Hadea Eono. La plej frua fizika indico por vivo sur la Tero estas biogena [[grafito]] en 3.7 miliard-jaraĝaj metasedimentaj ŝtonoj malkovritaj en Okcidenta [[Gronlando]]<ref name="NG-20131208">{{cite web | url=http://www.nature.com/ngeo/journal/vaop/ncurrent/full/ngeo2025.html | first=Yoko | last=Ohtomo | first2=Takeshi | last2=Kakegawa | first3=Akizumi | last3=Ishida | first4=Toshiro | last4=Nagase | first5=Minik T. | last5=Rosing | title=Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks | publisher= Nature Geoscience| doi=10.1038/ngeo2025 | date=8a de Decembro 2013 }}</ref> kaj [[fosilio]]j de mikroba mato trovitaj en 3.48 miliard-jaraĝa [[grejso]] malkovritaj en [[Okcidenta Aŭstralio]].<ref name="AP-20131113">{{cite news |last=Borenstein |first=Seth |title=Oldest fossil found: Meet your microbial mom |url=http://apnews.excite.com/article/20131113/DAA1VSC01.html |date=13a de Novembro 2013 |agency=Associated Press }}</ref><ref name="AST-20131108">{{cite journal | last1=Noffke | first1=Nora | last2=Christian | first2=Daniel | last3=Wacey | first3=David | last4=Hazen | first4=Robert M. | title=Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia | url=http://online.liebertpub.com/doi/abs/10.1089/ast.2013.1030 | date=8a de Novembro 2013 | journal= ''Astrobiology''| volume=13 | issue=12 | pages=1103–24 | doi=10.1089/ast.2013.1030 | bibcode=2013AsBio..13.1103N | pmid=24205812 | pmc=3870916}}</ref> Tamen, pluraj studoj indikas ke vivo sur la Tero eble komenciĝis eĉ pli frue,<ref name="AB-20021014">{{Citaĵo el la reto|url=http://www.astrobio.net/exclusive/293/when-did-life-on-earth-begin-ask-a-rock|titolo=When Did Life on Earth Begin? Ask a Rock|alirdato=13a de Aprilo 2014|familia nomo=Tenenbaum|persona nomo=David|dato=14a de Oktobro 2002|verko=Astrobiology Magazine}}</ref> jam antaŭ 4.25 miliardoj da jaroj laŭ unu studo,<ref name="NS-20080702">{{Citaĵo el la reto|url=http://www.newscientist.com/article/dn14245-did-newborn-earth-harbour-life.html|titolo=Did newborn Earth harbour life?|alirdato=13s de Aprilo 2014|familia nomo=Courtland|persona nomo=Rachel|dato=2a de Julio 2008|verko=''New Scientist''}}</ref> kaj eĉ pli frue ankoraŭ, antaŭ 4.4 miliardoj da jaroj, laŭ alia studo.<ref name="RN-20090520">{{cite web |last=Steenhuysen |first=Julie |title=Study turns back clock on origins of life on Earth |url=http://www.reuters.com/article/2009/05/20/us-asteroids-idUSTRE54J5PX20090520 |date=20a de Majo 2009 |work=[[Reuters]] |accessdate=13a de Aprilo 2014 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2015-03-15 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20151016005046/http://www.reuters.com/article/2009/05/20/us-asteroids-idUSTRE54J5PX20090520 |arkivdato=2015-10-16 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.reuters.com/article/2009/05/20/us-asteroids-idUSTRE54J5PX20090520 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2015-03-15 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20151016005046/http://www.reuters.com/article/2009/05/20/us-asteroids-idUSTRE54J5PX20090520 |arkivdato=2015-10-16 }}</ref> La mekanismo per kiu vivo komenciĝis sur la Tero estas nekonata, kvankam multaj hipotezoj estis formulitaj. Ekde emerĝanta, vivo evoluis en gamo da formoj, kiujn biologoj klasifikis en hierarkion de [[taksono]]j. Vivo povas pluvivi kaj prosperi en larĝa gamo de kondiĉoj. Kvankam pli ol 99 % el ĉiuj specioj iam vivintaj estas ĉirkaŭkalkulitaj kiel [[formortinta]]j,<ref name="StearnsStearns2000">{{cite book |last=Stearns |first=Beverly Peterson |last2=Stearns |first2=S. C. |last3=Stearns |first3=Stephen C. |title=Watching, from the Edge of Extinction |url=http://books.google.com/books?id=0BHeC-tXIB4C&pg=PA1921 |date=2000 |publisher= Yale University Press |isbn=978-0-300-08469-6|page=1921 |accessdate=27a de Decembro 2014 }}</ref><ref name="NYT-20141108-MJN">{{Citaĵo el novaĵo|url=http://www.nytimes.com/2014/11/09/opinion/sunday/prehistorys-brilliant-future.html|titolo=Prehistory’s Brilliant Future|alirdato=25a de Decembro 2014|familia nomo=Novacek|persona nomo=Michael J.|dato=8a de Novembro 2014|verkaĵo=[[New York Times]]}}</ref> estas nuntempe ĉirkaŭ 10–14 milionoj da [[specio]]j de vivantaj organismoj surtere.<ref name="MillerSpoolman2012">{{Cite book|author1=G. Miller|author2=Scott Spoolman |title=Environmental Science - Biodiversity Is a Crucial Part of the Earth's Natural Capital |url=http://books.google.com/books?id=NYEJAAAAQBAJ&pg=PA62 |date=2012 |publisher= Cengage Learning |isbn=1-133-70787-4 |page=62 |accessdate=27a de Decembro 2014 }}</ref>

Kvankam vivo estas konfirmita nur sur la Tero, multaj opinias ke ekstertera vivo estas ne nur kredinda, sed verŝajna aŭ neevitebla.<ref name="RaceRandolph2002">{{Cite journal|last1=Race|first1=Margaret S.|last2=Randolph|first2=Richard O.|title=The need for operating guidelines and a decision making framework applicable to the discovery of non-intelligent extraterrestrial life|journal=Advances in Space Research|volume=30|issue=6|date=2002|pages=1583–1591|issn=02731177|doi=10.1016/S0273-1177(02)00478-7|quote=There is growing scientific confidence that the discovery of extraterrestrial life in some form is nearly inevitable|bibcode = 2002AdSpR..30.1583R }}</ref><ref>{{cite news |first=Matt |last=Cantor |authorlink= |title=Alien Life 'Inevitable': Astronomer |date=15a de Februaro 2009 |url=http://www.newser.com/story/50874/alien-life-inevitable-astronomer.html |work=newser |accessdate=3a de Majo 2013 | archiveurl=http://www.webcitation.org/query?url=http%3A%2F%2Fwww.newser.com%2Fstory%2F50874%2Falien-life-inevitable-astronomer.html&date=2013-05-03 |archivedate= 3a de Majo 2013 |quote=Scientists now believe there could be as many habitable planets in the cosmos as there are stars, and that makes life's existence elsewhere "inevitable" over billions of years, says one.}}</ref> Aliaj planedoj kaj lunoj en la Sunsistemo estis ekzamenitaj por signoj kiuj apogus la ekziston de simpla vivo, kaj projektoj kiel ekzemple SETI provis detekti radiodisaŭdigojn de eblaj eksterteraj civilizoj. Laŭ la [[Panspermio|panspermia]] [[hipotezo]], [[Mikroskopo|mikroskopa]] vivo ekzistas ĉie en la [[Universo]], kaj estas distribuita tra [[meteoroido]]j, [[asteroido]]j kaj [[planedoido]]j.<ref name="USRA-2010">{{Citaĵo el la reto|url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/abscicon2010/pdf/5224.pdf|titolo=Panspermia: A Promising Field Of Research|alirdato=3a de Decembro 2014|familia nomo=Rampelotto|persona nomo=P.H.|dato=2010|formato=PDF|verko=[http://adsabs.harvard.edu/abs/2010LPICo1538.5224R Astrobiology Science Conference]}}</ref>

La signifo de vivo - sia signifo, origino, celo, kaj finfina sorto - estas centra koncepto kaj demando en [[filozofio]] kaj [[religio]]. Kaj filozofio kaj religio proponis interpretojn kial al kiel vivo rilatigas al ekzisto kaj konscio, kaj en rilataj temoj kiel ekzemple vivsinteno, celo, koncepto de dio aŭ dioj, animo aŭ postvivo. Malsamaj kulturoj dum historio havis vaste ŝanĝiĝantajn alirojn al tiuj temoj.

== Ecoj ==
[[Dosiero:Biology-0001.jpg|eta|Vario de vivo (De supre dekstre direkte de horloĝo): [[Bakterioj]] [[Escherichia coli]], [[planto]] [[Oksalido]], [[besto]] [[Krokodilo]] kaj [[fungo]] [[Muŝoamanito]] ]]En [[biologio]] '''vivo''' estas specifa funkcio de biologia estaĵo.
La sekvaj kapabloj kaj ecoj estas la kondiĉoj de la biologia vivo kaj karakterizas ĉiun vivantan estaĵon:
* [[metabolo]]
* [[reproduktado]]
* ŝanĝiĝo de la [[genetiko|genetika]] [[informo|informaro]]
* konsisto el unu aŭ pluraj [[ĉelo]]j
* ekzisto de certaj strukturoj ene de la ĉelo(j)
* [[biokemio|biokemiaj]] [[reakcio]]j.

Komparu kun: [[kresko]]

== Difino ==
Difini vivon ĉiam estis defio por sciencistoj kaj filozofoj, kaj rezulte la termino havas multajn kaj diversajn difinojn. Ĉi tio estas nur parte ĉar vivo estas procezo, ne materio <ref>Mautner, Michael Noah., ''[https://www.worldcat.org/oclc/64437519 Seeding the universe with life: securing our cosmological future, galactic ecology, astroethics and directed panspermia]'', Christchurch, N.Z.: Legacy Books, 2004</ref><ref>Serhiy A. Tsokolov, [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19519215 Kial la difino de vivo estas tiel evitebla?] Epistemologiaj konsideroj, Astrobiologio 9, 2009-5, עמ' 401–412 doi: 10.1089/ast.2007.0201</ref>

Ĉar ekzistas neniu malambigua difino de vivo, la plej multaj aktualaj difinoj en biologio estas teorioj. Vivo estas konsiderata karakterizaĵo, kiu plenumas ĉiujn aŭ plej multajn el la sekvaj kondiĉoj <ref>Chris P. McKay, [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15367939 Kio estas la vivo--kaj kiel ni serĉas ĝin en aliaj mondoj?], PLoS-biologio 2, 2004-9, עמ' E302 doi: 10.1371/journal.pbio.0020302</ref><ref>Daniel E. Koshland, Speciala eseo. [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11910092 La sep kolonoj de vivo], Science (New York, N.Y.) 295, 2002-03-22, עמ' 2215–2216 doi: 10.1126/science.1068489</ref><ref>[[The American Heritage Dictionary of the English Language|The American Heritage dictionary of the English language]]. [https://www.worldcat.org/oclc/72732691 Life], Boston: Houghton Mifflin, 4-a red., 2006</ref>:

# [[Homeostato]]: la kapablo konservi internan ekvilibron kaj stabilan kaj konstantan internan medion, ĝis la punkto de etaj ŝanĝoj. Por konservi ĉi tiun ekvilibron, ĉiam estas:
## '''Strikta interna ordo''' - vivaĵoj havas konstantan anatomion ĝis la nivelo de la mikroanatomio. En ĉiu parto de la vivanta estaĵo, kaj eĉ la plej granda el la estaĵoj, ekzistas antaŭdeterminita organizo ĝis la nivelo de la molekulo.
### La [[Ĉelo (biologio)|ĉelo]]: La baza unuo, kiu konservas ĉiujn trajtojn de la vivo, estas la ĉelo. Ĉiu vivestaĵo devas konsisti el ĉelo, kiu konservas ene de ĝi bone difinitan internan ordon, aŭ el bone aranĝita kolekto de ĉeloj, kaj konsistas el taŭgaj ĉeloj, ĉiu el kiuj konservas bone difinitan internan ordon.
## [[Metabolo]]: la kapabloj sorbi [[energio]]n de la [[vivmedio]], konverti ĝin al la speco de energio bezonata kaj sekrecii la rubon generitan en la konverta procezo.
## '''Sentemo kaj respondo al eksteraj stimuloj''' - la kapablo respondi al stimuloj originantaj de la ekstera medio aŭ de la interna medio de la vivanta estaĵo.
# '''Evoluo de la vivestaĵo''': periodoj povas esti difinitaj kaj por la procezo de la formado de la vivestaĵo kaj por la procezo de lia morto kaj disfalo. Vidu la artikolojn pri [[kresko]] kaj [[evoluo]]. En iuj kazoj estas kresko kaj disvolviĝo dum la tuta vivoperiodo. En alia parto de la kazoj estas la alveno de matureco, post kiu venas la etapo de maljuniĝo.
# '''Evoluo kaj heredeco''' - la informoj bezonataj por la kreado de la vivestaĵo estas transdonitaj al li kiel heredite de la vivantaj estaĵoj kiuj kreis lin. Al la sama detalo estas reproduktaj mekanismoj, kiuj daŭrigas ĉi tiun heredon al liaj posteuloj, kaj tiel plu. Heredaj informoj varias minimume de generacio al generacio, sur la populacionivelo. Ĉi tiu ŝanĝo ebligas, kombinita kun [[natura selektado]], la procezon de evoluado.

* Unu formo de difino pri la vivo estas memorita per sep trajtoj kiuj estas gravaj faktoroj en vivo (kvankam ekzistas esceptoj): Movado, Spiro, Sentemo, Kresko, Reproduktado, [[Ekskrecio]] kaj [[Nutrado]].

=== Antikvaj ideoj pri biologia vivo ===
Kutime, la antikvuloj kredis ke la vivo (ofte nur la vivo de bestoj) estas kaŭzata de ia blovo, kiun la [[helena civilizo|helenoj]] nomis ''ψυχή'' (''psyĥe'' = psiko) kaj la [[Romio|romianoj]] ''anima'' (animo). Ili taksis tute malsamaj la vivon de [[bestoj]] kaj la vivon de [[plantoj]]; senmovaj estaĵoj, ekzemple la [[eĥino]]j aŭ la [[koralo]]j, estis laŭ ili plantoj.

Kompreneble, ne estis nur unu ideo en la tuta antikva mondo pri tiu blovo. Iuj taksis la animon de bestoj tre simila al tiu de homoj, aliaj tute malsama; iuj kredis ke la animo estingiĝas post la morto, aliaj ke ĝi preterdaŭras, ktp. La ideo de animo kiel kaŭzo de vivo miksiĝis en pluraj manieroj kun la ideo de animo kiel spirita aŭ religia elemento.

[[Aristotelo]] opiniis ke estas animoj de tri tipoj<ref>Aristotelo - Περί ψυχής (latine: ''De anima''). [https://el.wikisource.org/wiki/%CE%A0%CE%B5%CF%81%CE%AF_%CF%88%CF%85%CF%87%CE%AE%CF%82 Originala greka teksto en wikisources]. En wikisources disponeblas ankaŭ tradukoj (aŭ partaj tradukoj) en pluraj lingvoj, ekzemple [https://en.wikisource.org/wiki/On_the_Vital_Principle {{en}}]</ref>:
* la vegetala animo, kiu nutras kaj kreskas (plantoj, bestoj kaj homoj enhavas ĝin)
* la sensa animo, kiu movas la korpon kaj sensas (bestoj kaj homoj enhavas ĝin, plantoj ne)
* la racia animo, kiu pensas (nur homoj enhavas ĝin, bestoj kaj plantoj ne).

Vidu la voĉon "[[animo]]" por pliaj detaloj.

== Kiel la vivo ekestiĝis ==
La demando pri la formiĝo de la vivo, kial kiel kie kaj kiam la mondo ĝenerale kaj la vivo en la mondo kreiĝis, estas prizorgo de la homa kulturo ekde la krepusko ekde ĝia ekzisto. La [[scienco]], kiu traktas la demandon pri kiel vivo estiĝis, nomiĝas [[abiogenezo]], kaj esence ĝi provas ekscii la procezojn, kiuj kaŭzis la aperon de la unua ĉelo sur la [[Tero]], ĝi estas la ĝenerala komuna praulo de ĉiuj konataj vivoformoj kiuj evoluis ĝis hodiaŭ. Ĉi tiu demando pri la formado de vivo ankoraŭ ne estis klare respondita, kaj sciencistoj ankoraŭ provas spuri la kemiajn procezojn, kiuj okazis sur la Tero antaŭ ĉirkaŭ 4 miliardoj da jaroj, kiuj ebligis la kreadon de vivanta ĉelo el senviva materio.<ref> Trifonov, Edward N. (17a de Marto 2011). [https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/073911011010524992 "Vocabulary of Definitions of Life Suggests a Definition".] ''Journal of Biomolecular Structure and Dynamics''. 29 (2): 259–266. doi:10.1080/073911011010524992. PMID 21875147. S2CID 38476092. </ref>

== [[Homeostato]] ==
'''Homeostazo''',(de la [[greka lingvo|greka]] ''homos'' (ὅμος), ‘simila’,<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Do%28%2Fmoios ὅμοιος], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', pri ''Perseus''.</ref> kaj ''stasis'' (στάσις), ‘stato’, ‘stabileco’)<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dsta%2Fsis στάσις], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', pri ''Perseus''.</ref> aŭ '''stato de ekvilibro''', estas kondiĉo en kiu la fizikaj kaj kemiaj kondiĉoj regantaj ene de la organismo estas konservitaj je stabila nivelo, kiu respondas al ĝia optimuma agado, malgraŭ la ŝanĝoj kiuj okazas en ĝia ekstera medio. La organismo konservas homeostazon, tio estas, stabilajn internajn kondiĉojn, per biokemiaj-metabolaj reguligaj procezoj. Ĉi tiu interna stabileco estas bezonata en ĉiu aspekto de la vivo. Iuj vivaĵoj bezonas konstantan varmon, konstantan nivelon de saloj kaj akvon, konstantan acidecon, konstantan sangan sukeron, konstantan nivelon de nervaj signaloj, kiuj originas de sensa stimulo kaj pli. La ideo de homeostazo ankaŭ estas centra en la branĉoj de [[psikologio]] kiuj estas rilataj al biologio kaj fiziko kaj tiuj rilataj al konscio.

La koncepto estis aplikita de [[Walter Bradford Cannon]] en 1926,<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=A Charles Richet : ses amis, ses collègues, ses élèves|familia nomo=Cannon|persona nomo=W. B.|jaro=1926|ĉapitro=Physiological regulation of normal states: some tentative postulates concerning biological homeostatics|eldoninto=Paris: Les Éditions Médicales|paĝoj=91|redaktinto=A. Pettit(ed.)|lingvo=fr}}</ref> en 1929<ref>Cannon WB. (1929). «Organization For Physiological Homeostasis». Physiol Rev. 9: 399–431.</ref> kaj en 1932,<ref>Cannon WB. título=The Wisdom of the Body (1932). W. W. Norton & Company, Inc., New York.</ref><ref>Karl Ludwig von Bertalanffy: ... aber vom Menschen wissen wir nichts, English title Robots, Men and Minds, translated by Dr. Hans-Joachim Flechtner. Page 115. Econ Verlag GmbH (1970), Düsseldorf, Wien. 1a eldono.</ref> por referenci al la koncepto de interna medio (''milieu intérieur''), publikigita en 1865 de [[Claude Bernard]], konsiderita ofte la patro de la [[fiziologio]]. Tradicie ĝi aplikiĝis en [[biologio]] sed, pro tio ke ne nur biologio kapablas plenumi tiun difinon, ankaŭ aliaj sciencoj kaj teknikoj adoptiĝis tiun terminon.<ref>Langley L.L (1982). Homeostasis. Madrid: Alhambra. pp. 6–8.</ref>

== Metabolo ==
Metabolo estas la procezo absorbi substancojn el la medio, prilabori ilin, produkti energion el ili kaj eligi rubojn. Metabolo okazas en la sekva ordo:

* Sorbado de materialoj de la medio: La materialoj absorbitaj de la medio estas uzataj por du celoj: kiel konstrumaterialoj por la kemia kombinaĵoj kiuj konsistigas la vivantan estaĵon, kaj por la produktado de energio.
* [[Katabolo]]: En ĉi tiu procezo, la substancoj absorbitaj de la medio estas rompitaj en siaj bazaj unuoj. La procezo de katabolismo ĉe bestoj, kaj precipe ĝiaj fruaj stadioj, estas nomita [[digesto]].
** La [[proteino]]j estas disrompitaj en [[aminoacido]]jn;
** [[Graso]]j - por [[Grasacido|grasaj acidoj]];
** [[Sukero]]j - por [[monosaĥarido]]j;
** [[Nukleata acido|Nukleaj acidoj]] - por [[nukleotido]]j.
* [[Anabolo]] (aŭ [[biosintezo]]): En ĉi tiu procezo, okazas sintezo de kompleksaj kemia kombinaĵoj, el kiuj la korpo aŭ ĉelo estas farita. La konstrubriketoj akiritaj en la procezo de katabolismo reunuiĝas por formi la molekulojn necesajn por konstrui la korpon aŭ ĉelon.
* '''Ekskrecio de rubo''': Multaj kemia kombinaĵoj konsumitaj kiel parto de manĝaĵo ne utilas por konstrui la korpon. Krome, multaj kemia kombinaĵoj (kutime malgrandaj, kiel ekzemple [[amoniako]], [[akvo]] kaj [[Karbona dioksido|karbondioksido]]) formiĝas kiel kromproduktoj en la diversaj anabolaj procezoj. La vivestaĵo devas elsendi ĉion ĉi, ĉar la amasiĝo de ĉi tiuj substancoj en la korpo interrompas diversajn biologiajn procezojn. Ĉe bestoj, la rubo estas sekreciita en la [[urino]] kaj [[feko]]. Karbondioksidaj emisioj dum [[spirado]] ankaŭ estas difinitaj kiel rubekskrecio.

== Evolucio ==
Iuj argumentas, ke ĉiuj vivantaj estaĵoj nuntempe konataj evoluis en la procezo de [[evolucio]]. Tio estas, procezo de malrapida variado de la genetika materialo de la vivanta loĝantaro de generacio al [[generacio]]. Tial viva detalo povas esti difinita en alternativa difino al la difino donita supre. Vivanta detalo estas heredita detalo de simile evoluintaj [[specio]]j.

== Evoluo de vivestaĵo ==
Malsamaj vivestaĵoj havas malsamajn stadiojn de individua evoluo.

* Ĉe bakterioj la proliferado estas en la divido de la ĉelo en du ĉelojn. Ĉiu el la novaj ĉeloj estas sendependa estaĵo kaj la patrino ĉelo de kiu ili estis dividitaj ne plu estas difinita. Ĉiu el la novaj ĉeloj sorbas manĝaĵon el sia medio, kreskas kaj prepariĝas dividi en du ĉelojn. Ĉi tiu evoluo ne implikas maljuniĝon nek morton de maljuneco.
* En vivestaĵoj kiuj reproduktas per seksa reproduktado ekzistas stadio de fekunda [[ovo]], sekvata de [[embrio]]j (en la [[utero]], ovo aŭ [[Semo (planto)|semo]] de planto), stadio de kresko antaŭ seksa maturiĝo kaj stadio de seksa maturiĝo. En la komplikaj bestaj estaĵoj, krom maloftaj esceptoj (ekz. maskla [[elefanto]]), venas etapo de ĉeso de kresko kaj ekde ĝi la maljuniĝo komenciĝas malrapide. Ne ekzistas specioj kiuj maljuniĝas antaŭ atingi seksan maturecon (eĉ kiel malsano ĉe vivestaĵoj ĝi estas ege malofta). Estas seksaj multĉelaj estaĵoj kiuj ŝanĝas sian sekson kiel parto de la evolua procezo. Estas arboj kie la juna plenkreskulo estas ina kaj la plenkreskulo, kiu akumulis multajn signojn de maljunaĝo, iĝas masklo. Estas fiŝoj, en kiuj vivestaĵo, kiu rezultas esti unu el la plej fortaj individuoj en la populacio, fariĝas masklo.
** Variaĵo pri la temo - [[Larvo]] - la junulo, kiu ankoraŭ ne atingis seksan maturecon, aspektas kaj funkcias tute malsame ol la plenkreskulo kun seksa matureco. Ekzemple: la larvo de la [[rano]] estas la [[ranido]], kaj la larvo de la [[papilio]].

Se oni [[fokuso|enfokusigas]] [[individuo]]n, '''vivo''' prezentiĝas ankaŭ kiel la [[sumo]] de ĉio farita kaj spertita dum la [[periodo]] inter [[nasko]] kaj [[morto]]. En figura [[signifo]] '''vivo''' estas [[sinonimo]] por aktiveco, vigleco, movopleneco (vidu supre pri signifo en muzika lingvaĵo).

Komparu kun: [[biografio]], [[nasko]], [[infanaĝo]], [[junaĝo]], [[maturaĝo]], [[maljunaĝo]], [[morto]]

== Morto ==
{{Ĉefartikolo|Morto}}
'''Morto''' estas la fino de vivo, nome la transpaso de vivo al nevivo, sen eblo reveni. Morto estas la fina efekto kiu rezultas de la fino de la procezo de [[homeostazo]] en viva estaĵo. Ĝi povas okazi pro naturaj kaŭzoj ([[Maljunaĝo|maljuniĝo]], [[malsano]], konsekvenco de la [[manĝoĉeno]], [[natura katastrofo]]) aŭ pro okazigitaj kaŭzoj ([[memmortigo]], [[murdo]], [[eŭtanazio]], [[akcidento]], [[mortopuno]], [[medio|media katastrofo]]). La procezo de morto, kvankam ĝi estas tute difinita en kelkaj el ties fazoj ekde la vidpunktoj de [[neŭrofiziologio]], [[biokemio]] kaj [[medicino]], ankoraŭ ne estas tute klare komprenita are ekde la vidpunktoj de [[termodinamiko]] kaj [[neŭrologio]], kaj ekzistas foje malkonsentoj inter sciencistoj kaj fakuloj tiurilate.

La termino ''mortinto'' ĝenerale rilatas al homo, kiu mortis<ref>Mortinto en [[ReVo]] [https://www.reta-vortaro.de/revo/]</ref>

Laŭ la [[Fundamento de Esperanto]] oni rajtas paroli pri ''mortiĝo'' de [[homo]] kiam temas pri morto neatendita, [[akcidento|akcidenta]], ne kiam li mortis [[naturo|nature]], estis [[mortigo|mortigita]] aŭ [[sinmortigo|mortigis sin]] mem. Bertilo Wennergren skribis en [[PMEG]] pri senvoleco, akcidenteco de la senviviĝo.<ref>[https://bertilow.com/pmeg/vortfarado/afiksoj/sufiksoj/igh.html#i-d6f en PMEG]</ref> En Esperanto tre ofte oni uzas la terminon "forpaso" (verbe forpasi) kiel [[eŭfemismo]] por eviti la iom [[Tabuo|tabuan]] vorton "morto".<ref>[https://vortaro.net/#forpaso_kd en PIV] Alirita la 21an de Oktobro 2021.</ref>

==Ekstertera vivo==
Ĝis nun neniu vivo estas eltrovita ekster la [[Tero]]. Sur kelkaj astroj de la [[sunsistemo]], plej zorge [[Marso]], jam esploris kelkaj [[kosmosondilo]]j sen pozitiva rezulto. Nuntempe la serĉo koncentriĝas al nove trovitaj [[eksterplanedo|alistelaj planedoj]] per novaj esploriloj kiel la [[Spac-teleskopo James Webb]]. Oni supozas surbaze de la historio de la vivo sur la Tero, ke planedoj kun [[mikroboj]] estas multe pli oftaj ol planedoj kun [[plurĉela organismo|plurĉela vivo]], kaj tiuj estas multe pli oftaj ol planedoj kun teknologiaj civilizoj similaj al la [[homo|homa]]. La probabla ofteco de civilizoj estas analizata per la [[Drake-ekvacio]] kaj alfrontas la [[Fermi-paradokso]]n: kvankam kredeblaj taksoj de la variabloj de la Drake-ekvacio supozigas, ke tre multe da civilizoj ekzistas, tamen jardekoj da homa serĉado ankoraŭ trovis eĉ ne unu.<ref>Wandel, Amri. 2023. "Novaj Esploroj pri la Serĉo de Ekstertera Vivo: Eksterplanedoj, NIFOj, kaj SETI." En Striganova, Anna, k. al. (red.), ''[[IKU-libro de 2023|Internacia Kongresa Universitato, 76-a sesio, 108-a Universala Kongreso de Esperanto, Torino, Italio, 29 de julio — 5 de aŭgusto 2023]]''. Torino: Impeto. 61-76.</ref>

== Historio de vivostudado ==
=== Materiismo ===
{{Ĉefartikolo|Materiismo}}
Kelkaj el la plej fruaj teorioj pri vivo estis materiismaj, asertantaj, ke ĉio kio ekzistas estas [[materio]], kaj ke vivo estas nur kompleksa formo de aranĝo de materio. [[Empedoklo]] (430 a.n.e.) argumentis, ke ĉio en la universo estas formata de kombino de la [[Klasikaj elementoj|kvar eternaj "elementoj"]] aŭ "radikoj de ĉio": nome tero, akvo, aero kaj fajro. Ĉiu ŝanĝo estas klarigata per la aranĝo kaj rearanĝo de tiuj kvar elementoj. La variaj formoj de vivo estas okazigitaj de propra miksaĵo de elementoj.<ref>{{cite web |first1=Richard |last1=Parry |date=4a de Marto 2005 |title=Empedocles |website=Stanford Encyclopedia of Philosophy |url=http://plato.stanford.edu/entries/empedocles/ |access-date=25a de Majo 2012 |archive-date=13a de Majo 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120513201301/http://plato.stanford.edu/entries/empedocles/ |url-status=live }}</ref>
[[Demokrito]] (460 a.n.e.) estis [[Atomismo|atomista]]; li pensis, ke la esenca karaktero de vivo estas havi [[animo]]n (''psiĥe''), kaj la animo, kiel ĉio, estas komponita de fajraj atomoj. Li cerbumis pri [[fajro]] ĉar la ŝajna konekto inter vivo kaj varmo, kaj ĉar fajro movas.<ref name=democritus>{{cite web |first1=Richard |last1=Parry |date=25a de Aŭgusto 2010 |title=Democritus |website=Stanford Encyclopedia of Philosophy |url=http://plato.stanford.edu/entries/democritus/#4 |access-date=25a de Majo 2012 |archive-date=30a de Aŭgusto 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060830030642/http://plato.stanford.edu/entries/democritus/#4 |url-status=live }}</ref>
[[Platono]], kontraste, defendis, ke la mondo estas organizita de permanentaj [[formo|formoj]], respegulitaj malperfekte en materio; formoj havigas direkton aŭ inteligenton, klarigante regularaĵojn observitajn en la mondo.<ref>{{cite book |title=Cause and Explanation in Ancient Greek Thought |last=Hankinson |first=R.J. |publisher=Oxford University Press |date=1997 |isbn=978-0-19-924656-4 |url= GBurl iwfy-n5IWL8C |page=125 |df=dmy-all }}</ref> La [[mekanismo|mekanisma]] materiismo kiu originiĝis en [[antikva Grekio]] estis revivigita kaj reviziata fare de la franca filozofo [[René Descartes]] (1596–1650), kiu asertis, ke animaloj kaj homoj estis kunmetaĵoj de partoj kiuj kune funkcias kiel maŝino. Tiu ideo estis disvolvigita poste fare de [[Julien Offray de La Mettrie]] (1709–1750) en sia libro ''L'Homme Machine''.<ref>{{cite book |last=de la Mettrie |first=J.J.O. |date=1748 |title=L'Homme Machine |trans-title=Man a machine |publisher=Elie Luzac |place=Leyden }}</ref> En la 19-a jarcento la antaŭeniroj en [[ĉelteorio]] en biologia scienco kuraĝigis tiun alrigardon. La [[evolucio|evolucia]] teorio de [[Charles Darwin]] (1859) estas mekanisma klarigo por la origino de specioj pere de [[natura selektado]].<ref>{{cite book |first1=Paul |last1=Thagard |title=The Cognitive Science of Science: Explanation, Discovery, and Conceptual Change |publisher=MIT Press |date=2012 |isbn=978-0-262-01728-2 |pages=204–205 |url= GBurl HrJIV19_nZYC p. 204 }}</ref> Komence de la 20-a jarcento Stéphane Leduc (1853–1939) promociis la ideon ke biologiaj procezoj povus esti komprenataj laŭ terminoj de fiziko kaj kemio, kaj ke ilia kresko similis al tiu de neorganikaj kristaloj enmetitaj en solvaĵoj de [[natria silikato]]. Liaj ideoj, esprimitaj en lia libro ''La biologie synthétique''<ref>{{cite book |last=Leduc |first=Stéphane |author-link= |date=1912 |title=La Biologie Synthétique |trans-title =Sinteza Biologio |publisher=Poinat |place =Paris}}</ref> estis amplekse malakceptitaj dum lia vivodaŭro, sed okazis reapero de intereso en la verkaro de Russell, Barge kaj kolegoj.<ref>{{cite journal |doi=10.1089/ast.2013.1110 |title=The Drive to Life on Wet and Icy Worlds|year=2014|last1=Russell |first1=Michael J. |last2=Barge |first2=Laura M. |last3=Bhartia |first3=Rohit |last4=Bocanegra |first4=Dylan |last5=Bracher |first5=Paul J. |last6=Branscomb |first6=Elbert |last7=Kidd |first7=Richard |last8=McGlynn |first8=Shawn |last9=Meier |first9=David H. |last10=Nitschke |first10=Wolfgang |last11=Shibuya |first11=Takazo |last12=Vance |first12=Steve |last13=White |first13=Lauren |last14=Kanik |first14=Isik |display-authors=3 |journal=Astrobiology |volume=14 |issue=4 |pages=308–343 |pmid=24697642 |pmc=3995032 |bibcode=2014AsBio..14..308R}}</ref>

=== Hilemorfismo ===
{{Ĉefartikolo|Hilemorfismo}}
'''Hilemorfismo''' aŭ ''Hilomorfismo'' el la antikvgreka ὑλο- (hilo = ''ligno, materio'') + - μορφή (morphē =''formo'') estas [[Kosmologio|kosmologia doktrino]] ellaborita precipe de [[Aristotelo]] kaj pliellaborita de la [[Skolastikismo|skolastikuloj]] kaj arabaj filozofoj. Aristotelo ĝin elpensis kontraŭ la atomismo de [[Demokrito]], la fariĝismo de [[Heraklito]], la senmovismo de [[Parmenido]], kaj asertas ke ĉiu korpo estas konstituita de du elementoj: ''unua materio'' kaj ''determina formo''. La ''materio unua'' estas la principo sendetermina, pasiva, ĉeesta en ĉiuj korpoj, havanta esencan inklinon al substanciĝon pere de la determinado de la formo. Ĉar temas pri koncepto pure filozofia, la unua materio, kvankam reala sed postulata nur per la intelekto, ne konfuzendas kun la fizika materio konstatata de la sensoj kaj objekto de la fiziko. La ''formo'' estas la aktiva elemento kiu igas la unuan materion “tiu ĉi objekto”. La formo sen la unua materio ne povas konceptiĝi kaj tiel ankaŭ la unua materio sen la formo.

=== Spontanea generado ===
{{Ĉefartikolo|Spontanea generado}}
'''Spontanea generado''' aŭ ''"spontanea generiĝo"'' estas la teorio, ege disvastigita en la antikvaj epokoj ĝis la [[17-a jarcento]], laŭ kiu la vivo povus naskiĝi ''spontanee'' el senvivaj elementoj kvankam influitaj per diversaj faktoroj. Oni opiniis, fakte, ke la vivaj estaĵoj, kiel homo kaj bestoj, vermoj kaj insektoj, povas estiĝi spontanee el la [[koto]] aŭ el kadavroj [[putrado|putriĝantaj]].<ref>Tamen ne forgesendus ke ĉi-kaze ''spontanea'' ne signifas ''senkaŭza'' ĉar la tiamaj filozofoj atribuis la fenomenon al la influo de la astroj. Ili eraris pri la kaŭzo kiu por la modernaj eksperimentuloj identiĝas en la scienca principo ''vivo el vivo''.</ref>

Tiu teorio estis [[Malpruvebleco|malpruvita]] de Francesco Redi [[Lazzaro Spallanzani]]. Francesco Redi metis putrajn vianderojn en serion da ujoj, el kiuj iuj fermitaj kaj iuj malfermitaj, kaj pruvis ke la [[larvo]]j estiĝis nur kie la [[muŝo]]j estis povintaj deponi [[ovo]]jn. Iom post iom la teorio de spontanea generiĝo estis progresive forlasita. Tamen, la ideo iom repopulariĝis post disvastiĝo de la [[mikroskopo]]. Oni rimarkis fakte, ke sufiĉis lokigi organikajn substancojn putriĝantajn en loko varma por vidi strangajn “vivantajn bestetojn” aperi sur la surfaco. Itala esploristo Lazzaro Spallanzani pretigis infuzaĵojn kaj ilin sterilizis per pli unuhora bolado. Iuj de tiuj infuzaĵoj estis enŝovataj en vitrajn ujojn kaj tuj post flamsigelitaj. Spallanzani rimarkis ke en tiuj lastaj ujoj ne okazis “spontanea generiĝo” kaj ke la infuzaĵoj ne malklariĝis nek eblis observi [[mikroorganismo]]jn sub la lensoj de la mikroskopo. Tiuj ellaboraĵo kaj eksperimenta malkovro lin famigis tra tuta Eŭropo.

Sed kiam la kverelo fariĝis tro akra<ref>La spontanea generado ŝajnis porti konfirmon al [[materiismo]] kaj al [[ateismo]] pro evidenta senbezono de supera Dio kreanta, dum la dikredantoj ĝenerale fervoris por la kontraŭa tezo, nome tiu de “vivo el vivo”.</ref>, okazis la eksperimento de [[Louis Pasteur]].

=== Vitalismo ===
{{Ĉefartikolo|Vitalismo}}
La termino '''''vitalismo''''' unuflanke aludas al la [[filozofio|filozofia]] [[doktrino]] kiu postulas, ke la vivaj organismoj estas karakterizataj pro tio ke posedas vivan forton aŭ elanon kiu diferencas ilin fundamente disde el la neanimataj estaĵoj.<ref> BECHTEL, WILLIAM kaj ROBERT C. RICHARDSON (1998). [http://mechanism.ucsd.edu/teaching/philbio/vitalism.htm Vitalism.] En E. Craig (Eld.), [[Routledge Encyclopedia of Philosophy]]. [[Londono]]: eldonejo ''[[Routledge]]''. Vitalism </ref> Tradicie ĝi estas priskribita kiel nemateria specifa forto, diferenca el la energio studita de la fiziko kaj de alia tipo de sciencoj, kiuj, agante pri la organizita materio, rezultus en vivo kaj sen kio estus neebla ties ekzisto. Tiu fizika fundamento en ties plej pura senco troviĝas aktuale malakceptita,<ref>[https://books.google.es/books?id=AvqYl4sdwaYC&pg=PA4&lpg=PA4&dq=vitalism+disrepute&source=bl&ots=x-jaFJjSBb&sig=zE_jwxQsD8eWR1v6_Q5Nph459x4&hl=en&sa=X&ei=vWcDUM6rKrOF0QHlsJDdBw&redir_esc=y#v=onepage&q=vitalism%20disrepute&f=false A Cultural History of Medical Vitalism in Enlightenment Montpellier - Elizabeth Ann Williams - Google Books] Alirita la 22an de Novembro 2018.</ref><ref> Greco, M. (1a de februaro de 2005). «On the Vitality of Vitalism». Theory, Culture & Society 22 (1): 15-27. doi:10.1177/0263276405048432. </ref> tamen, ĝi trovas bazon ankaŭ en fundamentoj kaj antropocentraj aŭ raciistaj, inter aliaj.

== Proverbo ==
Ekzistas pluraj [[proverbo]]j pri vivo en la [[Proverbaro Esperanta]] de [[L. L. Zamenhof]], inter ili<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php |titolo=Lernu |alirdato=2008-11-02 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20111225060747/http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php |arkivdato=2011-12-25 }}</ref>:
* {{citaĵo|''Kiu agas afable, vivas agrable.''}}
* {{citaĵo|''Elpeli iun el la mondo de la vivuloj.''}}
* {{citaĵo|''Atingi la vesperon de sia vivo.''}}

Aliaj fontoj:

* {{citaĵo|''Vivo estas hundo. Kaj hundo estas la plej bona amiko de homo.''}}

== Vidu ankaŭ ==
* [[Abiogenezo]] - en [[biologio]], estas la termino por ''spontanea genezo'', kiu estas la teorio laŭ kiu plene formitaj vivaĵoj estiĝas el nevivanta materio.
* [[La respondo pri la vivo, la universo kaj ĉio]]
* [[Vivpriskribo]] (''curriculum vitae'').

== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}

{{Projektoj|wikt=vivo|q=Vivo}}

{{Portalo|Biologio}}
{{-}}
* {{Tradukita|lingvo= en |artikolo=Life|revizio=1183438945}}
{{Havenda artikolo|Vivo}}
{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Biologio]]
[[Kategorio:Vivo]]