Texto Urpi

Descargar como pdf o txt
Descargar como pdf o txt
Está en la página 1de 54

QHICHWA

RUNASIMI

1
QILLQIRI JALLCH’AQ : Gladyz del Carmen Miranda Balcázar

K’ACHACHAQ : Rolando V. Flores Miranda

KAMACHIKKUNI : VICEMINISTERIO DE DESCOLONIZACIÓN


FELIX CARDENAS
Viceministro de Descolonización

UMANCHAQKUNA : Ministerio de Culturas y Turismo

SAYAQIYNIN : DEPÓSITO LEGAL

La Paz –Bolivia
Marzo 2015
MINISTERIO DE CULTURAS
VICEMINISTERIO DE DESCOLONIZACIÓN

INTRODUCCIÓN
CURSO DE IDIOMA QUECHUA COMO L2 (SEGUNDA LENGUA)
NIVEL BÁSICO

La Constitución Política del Estado Plurinacional, demanda la construcción de una


sociedad descolonizada, a partir de la recuperación de los valores ancestrales, que
la historia colonial y republicano ha negado de su realidad histórica. Sin embargo
a partir del nuevo Estado Plurinacional, la Constitución Política del Estado
Plurinacional, reconocen en su integridad a partir de su cultura a los pueblo
indígena, originarios.

En este marco de la realidad histórica de nuestro país, el Ministerio de Culturas, a


través de su Viceministerio de Descolonización propone el proceso
descolonización y cimienta los principios de legitimidad, legalidad, imparcialidad,
publicidad y compromiso social, con transparencia y igualdad, con competencia de
eficiencia y eficacia,, para contribuir , el nuevo Estado Plurinacional.

En este proceso de cambio, el Estado Plurinacional, crea el Viceministerio de


descolonización, en uno de sus funciones el de incorpora la capacitación y
fortalecimiento de nuestras lenguas nacionales para que a través de diferentes
servicios de capacitación, formación e investigación principalmente, consoliden una
gestión pública eficiente, eficaz transparente al servicio de la sociedad boliviana.

La ley General de Derechos y Políticas Lingüísticas (N° 269/2012), artículo 22 y


Disposición Transitoria, Tercera; y la Resolución Ministerial N° 599/2011 del
Ministerio de Educación. El Programa de Capacitación en Idiomas Oficiales de la
Escuela de Gestión Publica Plurinacional EGPP, y el Viceministerio de
Descolonización tiene la función de desarrollar cursos de capacitación en los
idiomas con presencia en los departamentos y las regiones de nuestro país con el
fin de incentivar la comunicación intra-intercultural y plurilingüe entre los servidores
públicos y los ciudadanos beneficiarios de los servidores públicos.

Nota.- el presente texto se desarrollo casi en su totalidad en el idioma qhichwa,


para que de esta manera el participante se familiarice de manera general con el
idioma. Para su aclaración, el facilitador juega un papel de traductor e
interpretación de sus contenidos.

1
RURI
I. IMATATAQ KAY JUK WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK:
1. WIÑAY PACHA
2. QHICHWA RUNASIMI
3. SANAMPAKUNA
4. QHICHWA QILLQAY
5. FONETICA, FONOLOGIA, PRONOMBRES
DEMOSTRATIVOS, PRONOMBRES
INTERROGATIVOS, PRONOMBRES
PERSONALES.
6. NAPAYKUNA

7.
II. IMATATAQ KAY ISKAY WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK:
1. TAPURIKUSPA
2. RUNA MASINCHIK JAP’IQANACHIK.
3. YUPAYKUNATA RIQSINACHIK.
4. QULLQITA MAÑARIKUNACHIK.
5. QHIPAKUSQANMANTA SUTINCH’ANACHIK.
6. QHAWARISPA RIMARINACHIK.
7. QUQAWITA WAKICHINACHIK.

III. IMATATAQ KAY KIMSA WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK.


1. PUÑUY-MIKHUY-PARAN
2. LLIMP’IKUNA
3. JATUN-TAKSA-JUCH’UY
4. CHIQAN-WIST’U-MURUQ’U
5. THANTA- MUSUQ
6. LLASA-CHHALLA, PHISLLA
7. ASKHA- PISI - PUQTU -JICH’I
8. CH’AKI -MIK’I -JUQ’U-T’AQSA
9. MIKHUYKUNA

2
IV. IMATATAQ KAY TAWA WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK:
1. TAPURISPA RIQSINACHIK.
2. YAWAR MASINCHIKTA WATURISPA.
3. RIPUSQANMANTA RIMARISUNCHIK.
4. CHAKATA CHIMPANACHIK.
5. WASIPI K’UCHUNCHANACHIK.
6. WATURAKUNACHIK
7. KARU LLAQTAMAN LLAWARMASINCHIKTA KACHARISPA.

V. IMATATAQ KAY PHICHQA WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK


1. RAYMIKUNAMANTA
2. JAWILLA QILLQATA QILLQANAÇHIK.
3. WILLAY QILLQATA WILLANACHIK.
4. YUYAY QILLQATA QILLQANACHIK.
5. LLIMPHIKUNATA RIQSINACHIK.
6. PACHAKUNATA RIQSINACHIK.

3
QHICHWA UMANCHAYMANTA

IMATATAQ KAY JUK WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK:


1. WIÑAY PACHA
2. QHICHWA RUNA SIMI
3. SANAMPAKUNA
4. QHICHWA QILLQAY
5. NAPAYKUNA

1
juk 1
4
Áreas de
Saberes y
Conocimientos

5
IMPERIO INKA

Es probado que el qhichwa


fue hablado desde tiempos
muy remotos pero un
conjunto de ayllus afines que
llegaron a conformar varios
pequeños señoríos a ambas
orillas del rio Awanqay
(Abankay), esos señoríos
frecuentemente invadidos y
expoliados por el belicoso
pueblo Chanka, fueron
incorporados sin resistencia
al imperio bajo el gobierno
de Qhapaq Yupanki Inka, alli,
junto al rio Awanqay fue
donde los inkas se KUSKU
Encontraron con el qhichwa adoptando luego,
oficializándolo bajo el nombre de runasimi (lengua Humana).
A la llegada de los españoles circulaba todavía en Cuzco la
tradición de este origen. Pedro de Cieza de León, uno de
los cronistas más veraces, oyó de labios de los nobles
Cusqueños en 1550, que la lengua general que se usó por
todas las provincias, fue la que usaban y hablaban estos
qhichwas, los cuales fueron tenidos por sus comarcas por
muy valientes.
Tukuy rikhuq tukuy qhawaq
TAWANTINSUYUMANTA

Pacha kutik Inka (1438- CE-1463-CE)


Qhapaq Yupanki Inka (1463-CE-1471 CE)
Tupaq Yupanki Inka (1471- CE- 1493 VE)
Wayna Qhapaq Inka 1493.CE- 1525 CE)
Waskar Inka (1525-CE-1532 CE)
Atawallpa Inka (1532-CE- 1533 CE)

7
TIRRITORIO DEL IMPERIO INKA

TAWANTINSUYU
CHINCHASUYU
ANTISUYU
KUNTISUYU
QULLASUYU

El Imperio incaico abarcó los actuales territorios


correspondientes al extremo suroccidental
de Colombia en la frontera, pasando por Ecuador ,
principalmente por Perú, el oeste de Bolivia, la mitad
norte de Chile y el norte, noroeste y oeste de Argentina.
El imperio estuvo subdividido en cuatro suyos:
el Chinchaysuyu al norte, el Qullasuyu al sur,
el Antisuyu al este y Kuntisuyo al oeste. La capital del
imperio fue la ciudad de Kuzku, en el actual Perú.
1
WIÑAY PACHA
POR SIEMPRE EN EL TIEMPO Y EL ESPACIO

Espiritualidad
JANAQ PACHA
KAY PACHA
UQHU PACHA

Derechos División territorial


AMA SUWA MAJASAY
AMA QHILLA SAPHI A
AMA LLULLA CHAWPI
URINSAYA

Buen vivir
ALLIN PACHA
WALLIKLLA
ALLILLAN

1
ORGANIZACIÓN SOCIAL

KURAKA

JILANKU

PACHAQA

VENTE
ORIGINARIO AGREGADO
REALES

1
SUPERESTRUCTURA

ECONOMICO
Seguridad alimentaria
tierras rotarias

SOCIAL POLITICO
Control social CICLICO Autoridades rotatoria
Comunitario

CULTURA
Desarrollo de la lengua

1
RUNASIMI QHICHWA

ORIGEN DEL IDIOMAS


De modo general los versados en cuestiones inkaicas
sobreentienden que el runasimi qhichwa llego con
los fundadores del Imperio Inka al Cuzcu, es así
como los más de ellos no aluden siquiera a este
punto porque consideran que no hay necesidad de
hacerlo. Entre los que por alguna razón se refieren al
él , Guardia Mayorga anota en su diccionario que los
primeros monarcas del Tawantinsuyu descendieron
probablemente de algunos de los ayllus que en una
antigüedad remota poblaron los valles del Abancay y
Andahuayllas, al occidente del Cuzco. Afirma que
tales ayllus hablaban el qhichwa, idioma que sus
ilustres descendientes habrían difundido en el
Imperio. La hipótesis de guardia Mayorga es
admisible, a nuestro juicio , en cuanto revela que
aquella lengua fue hablada en Abancay y Andahuayllas
antes de la aparición de los Inkas. En cambio la
ascendencia qhischwa de Manku Qhapaq
inaceptable, sabido como es que los soberanos
hablaron, aparte del runasimi, un idioma extraño que
solo ellos sabían y que debió ser el que
originalmente perteneció a los fundadores . De lo
contrario, no habría existido ese lenguaje exclusivo
de la familia imperial.

1
FONEMAS VOCALICOS

ANTERIOR CENTRAL POSTERIOR

ALTA I U
MEDIA
BAJA A

7
FONOLOGIA QUECHUA
La fonología es el nivel de análisis lingüístico que se
ocupa de los sonidos de una lengua. Su unidad de
análisis es el fonema.
Los fonemas son unidades mínimas del habla que no
tiene significación por si solas.

P T

S
S
H
S
H

8
EL ALFABETO QUECHUA
Por Decreto Supremo No. 20227, 9 de mayo de 1984 el
gobierno boliviano oficializa el alfabeto único para los
idiomas quechua y aimara. El alfabeto quechua consta de
28 letras de las cuales 25 son consonantes y 3 vocales

COMPOSICION DEL ALFABETO QUECHUA

A CH CH’ CHH I

J K K’ KH L

LL M N Ñ P

P’ PH Q Q’ QH

R S T T’ TH

U W Y

9
Las propias en el idioma quechua se pronuncia de la
siguiente manera:
Simples Aspiradas Glotalalizados
• P, t , k, q • Ph, th, kh, qh • P’, t’, k’, q’
Facilitamos la pronunciación con palabras primero con las
simples usando las tres vocales: a- i –u:
Para…………… Pisi……………....... Punku………………
Tata……………. Titi………………. Tuta………………...
Karu…………… Kiru………………. Kuka………………..
Qaqa…………... Qiru……………… Quwi……………….

Del mismo modo, para las aspiradas con los tres vocales:
Phata………........ Phisu…………….. Phuru………………
thapa Mathi…………….. Thuta……………….
Khachi…………. khiña…………….... Khuru………………
Qhasa…………. Qhipu……………. Qhuna……………...
Finalmente para los glotalizados:

P’acha ………… P’itana……………. P’uñu……………….


T’anta…………. T’iri………………. T’uru………………
K’ara………........ K’isa …………….. K’ullu……………….
Q’aya………...... Q’illu……………. Q’uyu…………….....
Chaka…………. Chiqan…………… Chuku………………
Chhalla………… Chhita……………. Chhulla…………….
Ch’api…………… Ch’ichi……………. Ch’ulla……………..

1
Pronombres demostrativos
kay ……………. Kay ñan ………………….
Chay ……………. Chay warmi………………
Jaqay …………….. Jaqay urqu…………………
Pronombres Interrogativos:
Ima Qué
pitaq Quién
imayna Cómo
maypi Dónde
Mayq’aq Cuándo
imarayku porqué
imapaq Para qué
Pronombres Personales Presente :
Ñuqa Puri ni
Qam Puri nki
Pay Puri n
Ñuqanchik Puri nchik incluyente
Ñuqayku Puri yku excluyente
Qankuna Puri nkichik plural (kuna)
Paykuna puri nku plural (kuna)
Ejemplos de plural:
Ñuqa Runtukuna rantini
Qan Runtukuna rantinki
Pay Runtukuna ranti
1
Tiempo pasado uso del : (RQA)

Ñuqa Ranti Rqani


Qan Ranti Rqanki
Pay Ranti Rqan
Ñuqanchik Ranti Rqanchik
Ñuqayku Ranti Rqayku
qamkuna Ranti Rqankichik
Paykuna Ranti Rqanku

Tiempo futuro

Ñuqa Ranti saq


Qam Ranti nki
Pay Ranti qa
Ñuqanchik Ranti sunchik
Ñuqayku Ranti sqayku
Qankuna Ranti nkichik
Payku ranti nqanku

▪ MAMA Y T’ANTATA RANTIN


S O V

▪ MI MAMA COMPRA PAN


P.P. S V O

1
YUYAY JAP’INA

➢ UMANCHAY : RAZONAMIENTO
➢ YUYAY: CONOCIMIENTO
➢ JAP’IQAY: MEMORIZAR
➢ T’UKURIY: PENSAR
➢ T’UKURIYKUNA: ORACIONES
➢ RUWAY: CUMLIR
➢ ATIY: PODER
➢ QILLQAY: ESCRIBIR
➢ ÑAWIY LEER
➢ QILLQANA BOLIGRAFO
➢ QILLQARA CUADERNO
➢ JATUN QILLQARA PIZARRON
➢ P’ANQA : LIBRO

1
NAPAYKURIKUNACHIK
kay siq’ita qhawaspa yachaqasunchik.

WILLAKUK WILLAKUK

▪ Imaynalla, Ñuqapta sutiyqa ▪ wallikllla,Ñuqapta sutiyqa,


Mariya Mamani . julio Quispe.

▪ Chayanta llaqtapi ▪ Ñuqa Charasani llaqtapi


paqarirqani. paqarirqani.

▪ EGPP. Wasipi llank’ani ▪ Ñuqa Viceministerio de


Descolonización Wasipi
llank’ani.
SIMIKUNA

Imaynalla………………… Ñuqapta……………………… Sutiyqa………………


……. …..
Llank’ani…………………. Paqarirqani………………….. Llaqtapi………………
. .
Wasipi……………………
Q’ASKAQKUNA RIMAY
SUFIJO NOMBRE FUNCIÓN
▪ Y Mi mama- mamay sufijo posesivo 1ra
▪ Y persona singular 10
final de verbo
KAWSAYNINCHIK

IMATATAQ KAY ISKAY WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK:


1. TAPURIKUSPA
2. UKHU SUTIKUNATA RIQSINACHIK .
3. RUNA MASINCHIK JAP’IQANACHIK.
4. YUPAYKUNATA RIQSINACHIK.
5. QULLQITA MAÑARIKUNACHIK.
6. QHIPAKUSQANMANTA SUTINCH’ANACHIK.
7. QHAWARISPA RIMARINACHIK.
8. QUQAWITA WAKICHINACHIK.

2
iskay
11
TAPURIKUSPA
Kay s’iqikunata qawaspa yachaqasunchik

TAPUK KUTICHIK

▪ Mariya, piqpatataq kay qillqana ? ▪ Inti, chay qillqana ñuqapta.

▪ Mariya, piqpatataq kay ▪ Chay simipirwa ñuqapta.


simipirwa?
▪ Mana chay qillqana
▪ Mariya, kay qillqana ñuqaptachu, chayqa paypata.
qampatachu?
SIMIKUNA

P’anqa…………… Jamp’ara………… Simipirwa………..


Siq’ina……………… Ñawchina……………. Qillqana……………
K’ASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCION

▪ qa Marcador tópico ▪ Marca el tópico en la oración

▪ pta Marcador de pertenencia ▪ Sufijos oracionales de mayor uso,


▪ pata Marcador de persona poseedoras,
sufijos posesivos añadidos a los
pronombres personales .

▪ chu Interrogativo ▪ Exige una respuesta afirmativa o


Negativo negativa.

▪ taq Interrogativo ▪ Se maneja acompañado de la


palabra negativa «mana» en
concordancia con el sufijo chu
12
UKHU SUTIKUNATA RIQSINACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik

TAPUQ KUTICHIK
▪Imaynalla Mariya. ▪Allillan Juan, allinllanchu
▪Mariya mana allinchu kachkanki?
kachkani. ▪Juan, imaykitaq nanasunki.
▪Mariya, umay nanawan . ▪Ay! Juan jampikunkI.
▪Iyaw Mariya, q’ayakama. ▪Q’ayakama kachun.

SIMIKUNA
Kunka …………………... Ñawi…………………… Wiksa……………………..

Chaki……………………. Qunqur………………... Maki………………………..

K’ASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIÓN

▪y Posesivo ▪ Marcador de primera persona “mi”


▪ Marca el objeto o cosa del que
▪wan Instrumental esta hablando “me”
▪ “hasta” (limita espacial y temporal)
▪kama limitativo

13
RUNA MASINCHIKTA JAP’IQANACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.

TAPUk KUTICHIK
▪ Allin p’unchay tata. ▪ Allin p’unchay mama
Tiyarikuy, imapitaq
yanapaykiman.
▪ Carnitita manaq jamuni. ▪ Imataq sutiyki?
▪ Tomasa Quispi sutiyqa . ▪ kayqa.
▪ Allin pacha ▪ Ni imamanta.
▪ Pachi tata. ▪ Tinkunakaman mama.

SIMIKUNA
Allin…………………….… Kayqa…………................... Jamuy ………………………
Sukhayay………………….. P’unchay………………… Ch’isiyay……………………..
K’ASKAQKUNA

Flexión de tiempo Verbo : TAKIY SUFIJO


presente.
▪ ni uqa takini ▪ “ri“ en posición final de
▪ nki qan takInki palabras de nombres tiene
▪ n pay takin la función de pregunta
▪ nckik ñuqanchik takinchik Ej: mamaykiri?
▪ “ri”sufijo de cordialidad,
afectivo, por favor.

14
YUPAYKUNA YACHAQANA
Kay siq’ita qhawaspa yachaqasunchik.

TAPUQ KUTICHIK
▪ Mariya, maskha watayuq ▪ Ñuqa chunka watayuk kani.
kanki?

▪ Tataykiri maskha ▪ Payqa suqta chunka watayuk


watayuktaq? .

▪ Ñañayukchu kanki? ▪ Ari/ mana

▪ Maskha ñañayuk kanki ▪ Kimsa ñañayuk kani

SIMIKUNA

Jatuntata…………. Qhari…………... Ususi………………

Tura……………… Wawa…………… Allchhi…………..

K’ASKAQKUNA
▪ SUFIJO NOMBRE FUNCIÓN

▪ yuk posesivo ▪ Tiene» (Establece pertenencia)

15
QULLQITA MAÑARIKUNACHIK
Kay siq’ita qhawaspa yachaqasunchik.

▪ MAÑAKUK ▪ MAÑAQ
▪ Tata, imaynalla ▪ Imatataq mama?
mañarikusqayki.,
▪ Qullqita mañarikunachik. ▪ Ya Mama, maschkhata
▪ Pisillata munani phichqa munannki?
chunkallata, Jukllapi
jaywapusqayki. ▪ Wallik. Ajina kachun. Kayqa.
▪ Pachi tata tinkunakana. ▪ Tinkunakama mama.

SIMIKUNA

Waranqa ………………... Pachaq…………………… Chunka…………………


.
Phichqa…………………. Kimsa…………………….. Juk………………………
.
K’ASKAQKUNA

SUFIJO NOMBRE FUNCION

▪ na Reciproco ▪ Marcador de reciprocidad «nos»


▪ lla limitativo ▪ Denota limitación «nomas», solo
eso”
16
QHIPAKUSQAMANTA SUT’INCHASUNCHIK
Kay siq’ita qhawaspa yachaqasunchik.

SUYAQ SUYAQ

▪ Mariya, imaptintaq qhipakunki? ▪ Inti, Awtu mana karqachu.

▪ Mariya, imaptintaq qhipakunki? ▪ Inti Puñurpasqani.

▪ Mariya, imaptintaq qhipakunki ▪ Inti , Karumanta jamuni.

SIMIKUNA
Karqa………………………. Qhipa…………………...... karu………………………

Puñuy……………………… Chakipi …………………... mana…………………..

K’ASKAQKUN
SUFIJO NOMBRE FUNCION
▪ pti Causativo ▪ En algunos casos tiene la
función de marcar
condición, consecuencia y
adverbio de tiempo.
▪ rqa Pasado ▪ Pasado experimentado o
testimonial.
▪ sqa Pasado ▪ Pasado no experimentado.

17
UNQUYKUNAMANTA RIMARINACHIK
Kay siq’ita qhaqwaspa yachaqasunchik.

Kay siq’ita qhaqwaspa yachaqasunchik.

WATURIK KUTICHIK

▪ Imarayku Mariya, mana ▪ Yachachik, unquykuni


jamunkichu? wiysay nanawan.
▪ Jampikunkichu? ▪ Ari, jampikuni.
▪ Ima jampiwan jampikunki? ▪ Kuka q’uñi yakuwan
jampikuni.
▪ Upyananchu? ▪ Ari, chaytaqa upyana
yachachik.

SIMIKUNA

Jamuy………………….. Wisay……………………… Unquy…………………….


……......
Chayqa……………….. Upyana…………………… Jampi……………………..

K’ASKAQKUNA

SUFIJO NOMBRE FUNCIÓN

rayku Causativo ▪ Por ej: Qanrayku waqani


Imarayku ¿Por qué?
interrogativo
wan ▪ Conjuncionador «con» y
comitativa
18
IMAYNACHUS KASQANTA QHAWARINACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.

WATURIK KUTICHIK

▪ Mariya, t’antaqa ▪ Ari, Juan t’antaqa khuchusqa


khuchusqachu kachkan. kachkan.
▪ Mariya qillqana p’akisqachu ▪ Ari, Juan qillqana p’akisqa
kachan. kachkan.
▪ Mariya, manazana ▪ Ari, juan manazanaqa
q’allusqachu kachkan. q’alusqa kachkan.
▪ Mariya, q’aytu p’itisqachu ▪ Ari, juan q’aytu p’itisqa
kachkan. kachkan.
▪ Mariya. Arroz jich’asqachu ▪ Ari, juan arrusqa jich’asqa
kachkan. kachkan.

SIMIKUNA

T’anta………………….. Khuchuy……………………. Kachkan…………………..


…………. ……......

Q’alluy…………………. P’itiy……………………….. Jich’ay…………………….

K’ASKAQKUNA

SUFIJO NOMBRE FUNCIÓN


▪ Sqa Marcador de participio ▪ Señala una acción
▪ Wan Instrumental realizada.
▪ Concionador «con» y
comitativa
19
QUQAWITA WAKICHANACHIK
Kay siq’ita qhawaspa yachaqasunchik.

TAPUQ KUTICHIK
▪ Mariya, chuqu kanqa nin. ▪ Ari, juan, qan imata
apamunki.
▪ Ñuqa, apamusaq challwata ▪ Mariya, mut’itawan
juan. q’ipimuwaqchu?

▪ Ari, Juan mut’itawan ▪ Ñuqa misk’i yukuta


q’ipimusaq. aysamusaq.

▪ Allin pacha Juan tinkunakama. ▪ Tinkunakama Mariya

SIMIKUNA

Chuqu…………………. Kanka ……………………. Challwa…………………….

Misk’i………………… Mut’i…………………. Yaku……………………….


K’ASKAQKUNA

SUFIJO NOMBRE FUNCION

▪ man condicional ▪Podría hacer alguna


acción
▪ ta Complemento directo ▪Sufijo que remarca al
objeto.
20
LLANK’ASPA RIQSINACHIK

IMATATAQ KAY KI MSA WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK


1. RIMACHIYKUNA RIKSINACHIK
2. LLIMP’IKUNATA RIKSINACHIK
3. JATUN-TAKSA-JUCH’UY
4. CHIQAN-WIST’U-MURUQ’U
5. THANTA-MUSUQ-MAWK’A
6. LLASA-CHHALLA, PHISLLA
7. ASKHA - PISI - UCHHIKHA
8. CH’AKI MIK’I JUQ’U
9. MIKHUYKUNA

3
kimsa 21
RIMACHIYKUNA RIQSINACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.

TAPUK KUTICHIK

▪ Mariya, warmiwawa ▪ Juan, warmiwawaqa


imatataq ruwackkan. puñuchkan.

▪ Mariya, wayna imatataq ▪ Juan, waynaqa llank’achhan.


ruwachkan.
▪ Mariya, qhari wawa ▪ Ari, Juan qhari wawa
llankáskanchu phukllachka . Mana , qhari
wawa phukllachkanchu,
chukuchkan.
▪ Mariya ,Imatataq qam ▪ Ñuqaqa qillqachkani.
ruwachkanki?
▪ Qam qillqachkankichu? ▪ Ari / mana.

SIMIKUNA

Puñuy……………………. Wayna…………………… Ruway…………………….


. ….
Phukllay………………… Warmi…………………….. Qillqay…………………….

K’ASKAQKUNA

SUFIJO NOMBRE FUNCIO

▪ chka Progresivo(as ▪ Marcador de presente progresivo,


pecto verbal) verbo estar + ando, endo +
presente, pasado. 22
LLINP’IKUNATA RIQSINACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik

QULLASUYU

TAPUK KUTICHIK
▪ Mariya, ñuqa q’illu ▪ Qan puka kamisayuk
kamisayuqk kachkanki.
kachkani?

▪ Pay q’umir kamisayuk. ▪ Ñuqanchik anqas


kamisayuk kachkanchik.

▪ Mana willapi kamisayqa. ▪ Q’illu kamisaykuqa.

▪ Mana kulli kamisayqa ▪ Mana kamisaykuqa yuraq.

SIMIKUNA

Puka………………………… Anqa………………………. Willapi……………….


……......
Yuraq…………………….. Q’illu………………………. Q’umir……………….

K’ASKAQKUNA

SUFIJO NOMBRE FUNCIÓN

▪ nchik –yku Sufijo posesivo ▪Nuestr@s I, Nuestr@s Ex


▪ n Objeto poseído ▪Su,sus,suyos.
▪ Yki ▪Tu,tus,tuyo.
▪Mi,mis,míos.

23
CHHIKANKUNATA RIQSINACHIK
Kay siq’ikunata qhawarispa yachaqasunchik.

JAYWAQ MAÑARIK

▪ Mariya, jatun p’anqata ▪ Juan, juch’uy p’anqata


jaywaway. mañariway.
▪ Mariya, taksa p’anqata ▪ Juan, jatun p’anqata apamuy.
mañariway.
▪ Mariya, juch’uy panqata ▪ Juan,taksa p’anqata
kutichipuway. mañarisqayki. Allinpacha
▪ Tinkuna kama Juan. ▪ Mariya tinkunakama

SIMIKUNA

Jatun…………… Taksa………….. Juch’uy…………..


T’uqu…………… Kutichiy………. Mañay……………
K’ASKAQKUNA

SUFIJO NOMBRE FUNCIÓN

▪ wa Marcadores ▪«me» objeto de


▪ yki De objeto. primera persona
▪«te» objeto de
segunda persona.
▪ pu Sufijo benefactivo ▪ Regresivo

24
KASQANMANJINA RIQSINACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.

WATUK KUTICHIK

▪ Mariya , kay k’aspi chiqan? ▪ Ari, juan, chay k’aspi chiqan


▪ Mariya, chay sach’askuna ▪ Ari, Juan chay sach’akuna
wist’u? wist’u.
▪ Mariya, chay ñanu k’aspita ▪ Qan rakhu k’aspita apamuy.
quway.
▪ Mariya, chiqan siqinata ▪ Qan p’alta rumita uqharimuy.
uqhariy.
▪ Mariya, muruqu’ rumita ▪ Qan link’u k’aspita uqharimuy.
apamuy.
SIMIKUNA

Wankar………… Pinkillu…………. Suqsu…………


Ñanu…………… Rumi…………… P’alta…………..
K’ASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCION

▪ y Imperativo ▪Marca el modo imperativo en


segunda persona (tú).
▪ qa Copulativo ▪Marca el verbo auxiliar de
▪ mu movimiento «es»
▪Manda hacer una actividad
(anda a…)

25
MUSUQ, MAWK’A,THANTHA KUNATA
RIQSISUNCHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.

TAPUQ KUTICHIK

▪ Mariya, Kay thanta jatun ▪ Ari, Juan chay thantha jatun


awtuqa tataypata. awtuqa tataykipata.
▪ Mariya kay musuq awtuqa ▪ Ari, Juan chay musuq awtuqa
wawaypata . wawaykipata.
▪ Mariya, kay mawk’a awtuqa ▪ Ari, Juan chay mawk’a awtuqa
mamaypata. mamakipata.
▪ Mariya, musuq puma ▪ Juan chay musuq Puma Katari
Katari awtuqa piqpatataq? awtuqa chuqiyapu
markaqpata.
SIMIKUNA

Musuq……… Mawk’a…………. Thantha…………


Katari………….. Jatun……………. Chay……………
K’ASKAQKUKNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIÓN
▪ pta Pronombres ▪«de» marca la persona poseedora, cuando
posesivos pronombre termina en vocal.

▪ pata ▪«de» marca la persona poseedora, cuando


el pronombre termina en consonante.
▪ y ▪Primera persona «mi» (de mi mamá)

26
LLASA CHHALLA, PHISLLA KUNATA RIQSINACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.

TAPUK KUTICHIK

▪ Mariya, pitaq kay chhalla ▪ Juan, ñuqa chay chhalla


q’ipita apamurqa? q’ipita apamurqani.
▪ Mariya, piqpatataq kay
llasa wayaqa? ▪ Juan, chay llasa wayaqa
▪ Mariya, piqpatataq jaqay ñuqaypata.
llasa jamp’ara? ▪ Juan, jaqay llasa jamp’araqa
Julia ñañanchikpata.

SIMIKUNA

Lasa……………. Chhalla…………... Phislla……………


Jarun…………… Q’ipi……………. Wayaqa………….
K’ASKAQKUNA

SUFIJO NOMBRE FUNCIÓN

▪ rqa ▪ Pasado
experimentado.
▪ spa ▪ gerundio

27
ACHKHA PISILLA , UCHHIKHA
CHAYKUNAMANTA RIQSISUNCHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.

TAPUK KUTICHIK

▪ Mariya, kay achkha t’antaqa ▪ Ari, Juan, chay achkha


qampaqchu? t’antaqa ñuqapaq.
▪ Mariya kay achkha saraqa ▪ Ari, chay achkha saraqa
pipaqtaq? ñuqapaq.
▪ Mariya, kay pisi izañuqa ▪ Ari, Juan chay pisi izañuqa
Tumasa sipaspaqchu?. tumasa sipaspaq.

▪ Mariya ñuqapaqchu chay ▪ Ari, Juan chay uchhikha


uchhikha saraqa. saraqa qampaq.
▪ Mana chay uchhikha saraqa
qampaqchu, paypaq.

SIMIKUNA

Achkha………….. Pisi…............ Uchchikha………


Sara……………… Izañu……… Sipas……………..
K’ASKAQKUNA

SUFIJO NOMBRE FUNCION


▪ paq Benefactivo destinatario ▪«para» indica el
Benefactivo destinatario destino de la persona
beneficiada.

28
JUQ’U,MIK’I, CH’AKI KUNATA RIQSISUNCHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.

KAMACHIK UYARIK
▪ Mariya, jamuy, juq’u ▪ Iyaw, Juana mayqinkuna
p’achakunata juq’u p’achakuna?
ch’akichisunchik. ▪ Juana, kay juq’u,mik’i,
▪ Maria chhillasunchik ch’aki p’achakunata
ch’aki, mik’i, juq’u chhakichisunchu?
kaqkunata. ▪ Juana, kay ch’aki
▪ Ari Mariya, chay juq’u,mik’i p’achakunata mayma
p’achakunata churapusqayki.
ch’akichisunchik. ▪ Walik ñañay.
▪ Mariya, chay ch’aki ▪ Ni imamanta.
p’achakuna qipiman.
▪ Pachi .ñañay
SIMIKUNA

Juq’u……………. Mik’i……………. Ch’aki………


P’acha………….. Q’ipi…………… Jamuy…………
K’ASKAQKUNA
FLEXION DE TIEMPO VERBO ASIY QHIPA PACHA ( TIEMPO PASADO)
▪ saq Ñuqa asisaq ▪Para conjugar los verbos en este
▪ nki Qam asinki tiempo se debe elidir el infinitivo
▪ nqa Pay asinqa verbal, - “Y “en singular
▪ sun Ñuqanchik
asisun
29
MIKHUYKUNTA QURIKUNACHIk,
LLAMIRINACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa rimarinachik

TAPUK KUTICHIK
▪ Mariya, jamuy challwa ▪ Pachi, Juan, sumaq mikhuyta
kankata kurisqayki. wayk’usqanki.
▪ Maríya, misk’i yakutawan ▪ Pachi, ñañay chaywan sumaq
qurisqayki. junt’asqa ripusaq.
▪ Maríya jipan ▪ Wallik Juan, ñuqa t’anta
p’unchaykunapaq aycha apamusaq, yakutawan
kankata mikhusunchik. upyanapa, chanta
▪ Allin pacha, Mariya llaqwatawan.
suyasqayki ▪ Tinkunakama.
▪ Tinkunakama.

SIMIKUNA

Mikhuy………….. Jipan…………….. Quriy……………


Kanka………… quriy Kanka…………..
K’ASKAQKUNA

SUFIJO FUNCIÓN

▪ sqa ▪Indica relaciones interpersonales «persona


Objeto» en tiempo futuro
▪ yki ▪«qusqayki» ( te doy, te daré, te invitare»
30
ÑUQANCHIQPURA PARLARINACHIK

IMATATQ KAY TAWA WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK:


1. TAPURISPA RIQSINACHIK.
2. YAWAR MASINCHIKTA WATURISPA.
3. RIPUSQANMANTA RIMARISUNCHIK.
4. CHAKATA CHIMPANACHIK.
5. WASIPI K’UCHUNCHANACHIK.
6. WATURAKUNACHIK.
1
7. KARU LLAQTAMAN LLAWARMASINCHIKTA
KACHARISPA.

4
tawa 31
TAPURSIPA RIQSINACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.

TAPUQ KUTICHIK

▪ Sipas uyariway ▪ Imataq ñiway


▪ Ñawpaq watakunapi ▪ Ñawpaq watakunapiqa Tarija llaqtapi
maypitaq llank’arqanki? llank’arqani.
▪ Kuna watari maypita ▪ Kunan wataqa La Paz, llaqtapi llank’achkani.
llank’achkanki?
▪ Kay llaqtallapipuni llank’asaq.
▪ Watamanri maypitaq ▪ Tinkukunakama.
llank’anki?
▪ Allin pacha sipas
tinkunakama.
SIMIKUNA

Kawsay………………… Takiy………………………Yachay……………………
………….
Tusuy…………………… Niway…………………… Uyariy……………………

K’ASKAQKUNA
SUFIJO DE TEIMPO VERBO LLANK’AY
▪ rqa-ni Ñuqa llank’arqani ▪ En tiempo pasado testimonial
▪ rqa.nki Qan llank’arqanki en la tercera persona tiene
▪ rqa-n Pay llank’arqa marcador cero
▪ rqa-nchik Ñuqanchik llank’arqanchik ▪ Raíz verbal mas el sufijo-rqa
y respectivo marcador de
persona

32
LLAWAR MASINCHIKTA TAPURISPA
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.OJO

TAPUK KUTICHIK
▪ Ipay jukta tapurisqayki. ▪ Imataq ñiway, waway?
▪ Maypita turayki llank’an. ▪ Turayqa karu llaqtapi llank’an
▪ Ñaña Juwanari? ▪ Juwana ñañayqa karu llaqtapi
llank’an.
▪ Waturikuq riyta ▪ Allin kanman, ñuqapis
munachkani. rinaykitapuni munachkayman.
▪ Tinkunakama kachun waway.
▪ Tinkuna kama ipay
SIMIKUNA
AtipaS…………………. Rantiy…………………… Upyay……………………
.
Ipay………………………… Wawa……………………... Jamuy………………….

K’ASKAQKUNA

MARCADOR DE OBJETO
▪ sqa+-yki ▪«te»: sufijo ▪ sqa+-yki
marcador de yo a
«ti», objeto de ▪ wa
▪ wa segunda persona. ▪«te»: sufijo marcador de yo a
▪«me» objeto de «ti», objeto de segunda
primera persona persona.
▪ sqa+-yki ▪«me» objeto de primera
persona

33
RIPUSQANMANTA RIMARINACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa rimarinachik.

TAPUQ KUTICHIK
▪ Ñañayki ima p’unchaytaq ▪ Ñañayqa qayna ripurqa.
ripurqa.
▪ Mariya, ñañaqa ima p’unchay ▪ Mariya ñañaqa qanimpa
ripurqa. p’unchay ripurqa
▪ Luisa, ñañaqa mayk’aqtaq ▪ Luisa ñañaqa q’aya ripunqa .
ripunqa.
▪ Iyaw, q’ayakama ñañay. ▪ Minchhakama ñañay

SIMIKUNA

Jamuy……………………. Wayk’uy……………… Rantiy……………………


. …..
Ripuy……………………... Jayway………………… Iyaw………………………

RUWANCHIK WICHARIY

Flexión de t. futuro Ruwachik t.f. Qhipa pacha

1ra.p.singular saq Ñuqa wicharisaq.


2da.p.singular Wichari-y nki Qam wicharinki.
3ra.p. singular nqa Pay wicharinqa.

34
CHAKA CHIMPANACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik

KAMACHIK UYARIK
▪ ñuqa ñawpaqta chimpasaq. ▪ Walliq
▪ Qan chaymanta chimpanki. ▪ Kunitan
▪ Pay qhipanta chimpanqa. ▪ Iyaw.
▪ Pitaq ñawpaqta chimpanqa? ▪ Turay ñawpaqta chimpanqa.
▪ Pitaq chaymanta chimpanqa? ▪ Qantaq chaymanta chimpanki.
▪ Pitaq chaymanta chimpanqa? ▪ Ñuqa qhipanta chimpasaq.

SIMIKUNA
Mikhuy…………… Sayk’uy………… Ripuy………………………..
………….
Lluqsiy………………. Kunan………… Chimpay…………………….
……………
FLEXION DE T. FUTURO PLURAL RIPUY

▪ 1P.pl.Inc. -sun/- sunchik Ñuqanchik Ripusunchik


▪ 2p.pl. -sqayku Ripusqayku
▪ 3p.pl. -nkichik Ñuqayku Ripunkichik
▪ 4p.pl. -nqanku Qamkuna ripunqanku
paykuna

35
WASIPI K’UCHUNCHANACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.

KAMACHIK RUWAQ
▪ Raphikunataqa kayman ▪ Iyaw, chayman churasaq.
churanachik.
▪ Qillqakunataqa chayman ▪ Iyaw, chayman churasaq.
churanki.
▪ Tiyanataqa jawaman ▪ Iyaw jawaman churasaq.
churanki. ▪ Iyaw wasi ukhuman churasaq.
▪ P’anqakunata wasi ▪ Iyaw, pataman churasaq.
ukhuman.
▪ Simipirwakunata pataman
churanki
SIMIKUNA

Ñawpa………………… Walliq…………………. Kunitan…………………

Chaymanta…………… Qhipanta………………. Pitaq…………………….

SUFIJO NOMBRE FUNCIÓN

▪ man Direccional a, al ▪Chayman a(hí)/ ukhuman(adentro)


▪ ta Acusativo la, el, ▪Complemento direct, donde recae el
Un, una verbo.
▪ qa Enfatizador ▪Enfatiza el objeto del que se habla
▪ kuna Pluralizador ▪Qillqakuna (lápices)

36
WATURIKUNACHIK

Kay siq’ikunata qhawaspa yachaqasunchik.

WATUK WATUSQA
▪ Masiy, qayna qhichwata ▪ Ari masiy, qayna qhichwata
yachakaq jamurqankichu? yachaqaq jamurqani.
▪ Qanimpa qhichwa ▪ Ari, qanimpa mana jamurqanichu.
yachaqaq jamurqankichu? ▪ Ari, q’aya qhichwa yachaqaq
▪ Q’aya qhichwa yachaqaq jamusaqpuni.
jamunkichu?
SIMIKUNA:
Yachaqaq………………Yachaqay……………..yachachik……………..

Qaninmpa…………….. Kunan ……………….qayna…………………

K’ASKAQKUNA
Flexión de T.P. KUNA PACHA FLEXION DE T.F.
Qhipa pacha

▪ nki + - chu Kunan jamunkichu - ▪ Pay jamunqachu?


▪ puni nqa+chu
Definitivo siempre

37
KARU LLAQTAMAN YAWAR MANSICHIKTA
KACHARISPA
Kay siq’ikunata qhawaspa rimarinachik

WATUK WATUSQA

▪ Mamay karu llaqtaman risaq, ▪ Iyaw waway , allin risuchun


ama llakikunkichu. sumaqta yuyakunki.

▪ Iyaw mamay. Ama ▪ Qampis waway.


waqankichu!
▪ Allinllanta riy waway. ▪ Pachi tinkuna kama mamay.

SIMIKUNA

Tinkunakama ……… Allillanta ……........ Ama …………

Yuyakunki ……… Qunqasqay …………. Qayna ………….

K’ASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIÓN

▪ pis Aditivo «también» ▪ Ñuqapis « yo también»


▪ kama Limitativo «hasta» ▪ Tinkunakama «hasta» que nos
encontremos.

38
RAYMIKUNAMANTA QILLQANACHIK

imagen

IMATATQ KAY PHICHQA WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK:

1. RAMIKUNAMANTA
2. WILLAY QILLQATA QILLQANACHIK.
3. YUYAY QILLQATA QILLQANACHIK.
4. LLINPHIKUNATA SUTICHANACHIK.
5. PACHAKUNATA RIQSINACHIK.

5
phichqa 1
39
RAYMIKUNAMANTA
Kay siq’ikunata qhawarispa rimarinachik.

WILLAQ ▪ UYARIK
▪ Mariya, q’aya jamunki ▪ Imaman Juan.
wasiyman.
▪ Raymikusqaku. ▪ Imarayku Juán.
▪ wawata sutichanapaq ▪ Allin pacha ñañay jamusaq.
▪ Jawillaq jamunki ▪ Iyaw, Juan, yachani wawa
▪ Suyasqayki . sutichanapaq jawillata.
▪ Tinkunakama.

SIMIKUNA
Pukllana……… Sutichan……………... Raymi……………

Muruchina…………… Samaray……………... Uywa…………………

K’ASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIÓN
▪ paq «para» ▪ Benefactivo
▪ taq contrastivo (tu ríes y Wawaypaq rantini
lloras ) Compro para mi hijo.
▪ Qan asinkitaq wawankitaq.
40
WILLAY QILLQATA WILLANACHIK
Kay siq’ikunata qhawaspa YACHAQASUNCHIK

WILLAQ WATUK
▪ Mariya, pimantaq willay ▪ Juan, mamay man qillqachkani.
qillqata apachichkanki.
▪ Mariya, chanta mamayki ▪ Ari Juan mamay yachan willay
yachanchu willay qillqata qillqata ñawiriyta.
ñawiriyta
▪ Allin chayqa , ñuqapta ▪ Chayqa llakiy , chanta imaynata
mamay mana yachanchu willanakunki mamaykiwan .
ñawiriyta ▪ Ñawiy, qillqa kuna
▪ Apachikullani simi niqllata . p’unchaykunapi kanatiyan juk
kamachi.
▪ Ari , Mariya. ▪ Tinkunakama.

YUYAY JAPINA RIMAY TAPURIKUNAPAQ

▪ Yuyay ▪Conocimiento ▪ Ima ▪ Qué


▪ Yachay ▪ Aprender ▪ Pitaq ▪ Quién
▪ jap’iqay ▪ Memorizar ▪ Imayna ▪ Cómo
▪ Umanachay ▪Razonamiento ▪ Maypi ▪ Dónde
▪ T’ukuriy ▪ Pensar ▪ Mayk’aq ▪ Cuándo
▪T’ukuriykuna ▪ Párrafos ▪ Imarayku ▪ Porqué
▪ Ruway ▪ Cumplir ▪ imapaq ▪ Para qué
▪ Atiy ▪ Poder

41
LLIMP’IKUNTA SUTINCHANACHIK

Kay siq’ikunata qhawaspa ñawirinachik

RIQSIPA LIMP’IKUNATA QILLQANACHIK?

▪ Ima sutiyuqtaq? …………………………………………….

▪ Maypitaq tiyan? ……………………………………………

▪ Imaynataq? …………………………………………….

▪ Impaqtaq allin …………………………………………….


43

También podría gustarte