Yawarchasqa Tuko Terruko
Yawarchasqa Tuko Terruko
Yawarchasqa Tuko Terruko
Yawarchasqa
Tuko Terruko
Jesús Manya Salas
Yawarchasqa Tuko Terruko
Autor-Editor
© Juan Jesús Manya Salas
Dirección:
Alameda Pachakuteq 700
Santiago-Cusco-Perú
Celular: 947002737
[email protected]
Ilustración de portada
Erick Condori
Impresión:
INSPIRA PAPEL E.I.R.L.
Domicilio: Calle Pavitos N° 536
RUC: 2060240951
6
todos los formatos y especialidades.
8
I.- K'achay k'anchay
Ch'aska llaqechan munay
sipasman tukupusharan,
sapanka watakunapi wiñaspa;
urpillaraq kashaqtinmi,
llaqta waynakuna k'illichu kikillan,
karullamantaraq qatikachaqku,
chakran patapi, yachay wasipipas,
ñawinchaqkun pantayqachanankukama.
Asikuspallan puriykachaq,
yachaqmi sonqo suwa kasqanta;
imatapas munaq chayqa,
qhawayllanwanmi yanapachikuq:
llank'aypi, qarpaypi, qelqanapipas,
wakin p'unchawkunapitaq,
malqokunatapas maqanaychiqmi.
9
chayamuspa apakapunqa.
Munay ch'askachanchisqa
qonqayllamanmi ch'usaqyapun,
chiwakukunata waqaychispa,
sonqonkuta chhalluspa;
Puma taytallanmi rimapakuq:
-Karu teqsi muyumanmi puririn,
yuyaynintan hunt'achimunan
hatun yachay wasikunapi,
llaqtakunaq kamachiqkunata reqsispa,
hamawt'akunata tapurispa,
chay hamut'ayta chu'yanchaspañan
kutinpunqa llaqtanchisman.
Sapanka machayllapin
Ch'askacha kutinpuq,
waynakunaq umallanman
sonqonta p'akispa;
manaraq yawarchakuy
chayaramushaqtin.
10
II.- Tutakunapi phawaykachaq
Manaraq Inti k'anchamushaqtinmi
hatun orqokunapiqa,
qhaway qaqakunapiqa,
puka wifalakunaqa hoqmantan
k'aspikunapiña phalaphashanku,
illariypaqka.
Iskay p'unchawmanqa
chawpi k'iklluntan haykumunku
pachaqllapas qhari warmikuna,
yuraq uyayuq wamink'asqa,
qaparispanku, mistikunaq rimayllanpi:
-ILA, ILA, ILA,
¡¡ Viva el Inicio de la Lucha Armada!!
¡¡ Viva el Partido Comunista del Perú!!
¡¡ Salvo el poder todo es ilusión…
-Qankunapas haykunaykichisis,
kay alqo runakuna kamachikuq
tukupunanpaq wañupunanpaq;
chaytas rimarimuran umalliq
Camarada Gonzalo;
chaypaqsi chayamunku,
warma wawaykichiswan
puririnankupaq. T'ikramun runa,
ñut'u warmichataq,
makinwan kamachikusan.
-Mincharaqsi kamachimuran
Comité Popular:
Manan pipas maypas haykunmanchu
hoq llaqtakunaq qhatunkunanmanqa;
rimarirankuñas, llank'anchispa rurunqa
ayllullanchispis mikhuykhunan
yanapakunanchispaq.
12
-Chaytas soqta qhari warmikuna p'akinku,
llaqtanchispa kamachikuyninta,
oqankutas sarantawan qhatumusqaku
khuchi qolqe rayku.
-Allintas yachananchis,
sipinqakus q'ello uywakunata,
mana hayk'aqpas qhatuman
uraynaykichispaq;
mana yana umakunaman
sinchikunaman pantanaykichispaq;
reqsinkuñas kay asnaq t'uru
wañuqkunataqa. Mancharisqa
t'ikramushan runachaqa.
Ñut'u warmichañataq:
-Llipillaykichiswan:
¡¡Kawsachun Guerra Popular,
13
Kawsachun PCP,
Kawsachun Camarada Gonzalo!!
Wasiykichista kutipuychis upallaskalla,
tukumushaqkun llank'aychataraq.
Llaqtakunaqa hayllinku manchariymanta,
manan yuyaymantachu.
15
III.- Yana qhetekuna
Mosoq killakunapipas manañas allinchu
llaqta kawsay, llank'ariypas ch'akipunsis,
k'umu k'umun runakunapas puriripunku.
16
-Sutiykun: Perqa, Waman, Qespe,
T'ika, Rumi, Kusipawkar, Aqostupa…
Hoqmanta k'umillupas:
-Kunanmanta pachaqa manañas
Ayllukuna kanqañachu, mosoq sutinqa
Comité de Autodefensa. Chaypaqmi
munayshanku kallpachasqa runakunata,
manan wañu wañu machukunataqa
wañu wañu payakunatapas.
19
IV.- T'ikallapi tusuykachaq
Ch’askacha pisqa watamantañan,
intiq wach'in kikillan rikhurimuran,
ripuskanmantaqa aswan munaycharaq,
yana ch'illu chukchanpas
t'ikawan sinp'asqa, qoya kayninta mat'ispa;
puriyninpas, rimayninpas akllakunaq
kawsayninmanmi t'iqrapusqa:
-Ima suwa wamanchataq,
kunanri maskhanman
pukllayllapaqpas,
kay hatun munay sipastari?
Millp'upakunku machulakunapas.
21
Yawraq warmimanñan poqoyshan:
-Puka, supay siki p'asña,
kay warmiwanka manan atinkuchu;
alqo runakunapas manchakunkun,
misk'ipachallankun umankuta,
qhawarispalla; kiskachankun
achuqalla payakunapas.
22
V.- Pillpintuq phalariynin
Pachamama saminchay p'unchawmanmi,
ayllukuna hanan sayamanta uraymuranku,
urinsayamantapas wichamuranku,
qollanankunawan, qhaswankunawan.
-Hunt'ay yuyaywanmi
maskharani kay puririyta:
Pacha Mamanchista,
pukyunchiskunatapas tapurispa.
Chaymi kamachiyninku,
napaykusunchismi kunanqa,
cheqaq maskhayninchis tarinanchispaq.
Paypas yupaychallantaq.
-Apukunaq munayninchá,
mana ayllunchiskuna chinkapunanpaq?
Tapurikunku, qhari warmi, machu paya,
warma waynakunapas.
26
VI.- Chhallu chhallukuy
Umalliq llaqtapiqa
laqha chawpi tutayninpin,
qonqayllamanta phatarimun
choqe illapaq kallpan hina;
q'aqyapas mast'ariyninpi
p'akirparin tukuy wasikunata,
pampatapas kuchurinraqmi.
Paqariyllamanmi chayaramunku,
pachaq sinchikuna wamink'anwan;
qaparispa huñunku lliw runakunata,
mancharichispa tapunku:
-Cholos terrukos concha de sus madres,
quiero toda la verdad; Gobernador pregunte
uno a uno, fuerte y claro. Qaparkachan.
-Tariruqtinkuqa akantaraqsi
ch'eqerichinqaku. Tapuykachan k'umillu.
Waqtankutan chayachimunku,
soqta thanta unanchakunata,
askha qelqakunata, k'umillu tapurillantaq:
-Munaychas, senderistakunas kasqankichis,
maypin umalliqnikichis? Sut'intas munan,
kunachallan, supayninsi rawramushanña;
imaynatas haykurankichis llaqtapi
wasinkuta phatachiq? Yana k'umillu
puriykachan, imaymanata qhawapakuspa.
28
Machu Puma hunt'ayllantaq,
mana manchakuspa:
-Wiraqocha, qhapaq yapuy killanmi,
chaypaqmi huñunakuyku llipin ayllukuna,
qarpay unu rakiykunaykupaq;
munanki chayqa hakuchis qhawariramusun:
qochakunata, yarqhakunapas allin
pichasqa, llut'asqa; tatichin hayt'aywan,
pampaman wikapan apulliqta:
-Burro viejo eso te pregunto?
29
VII.- T'iliyasqaraq
Iphu wayraqhina chayaramun,
t'ilisqaraq tawtinkupas:
-Manataqmi chhaynachu kapitancha,
sinchitan saruwashankiku, yanq'allanmanta;
paqtataq yaw yana k'usillu,
sipiruykimanmi, saqra ch'illmiyllaywan.
31
paykunatapas qonqorinchinkun
ch'isiyanankama.
32
VIII.- P'itiypatapiña
Llaqtakunaqa, munaspa mana atispa,
qoñinakunku paykuna pura,
wawakunapas yarqaymanta waqanku,
machukunapas chiriwan wañuytañas
taripashanku.
-Amaro Inkanchiswanmi
uraymunqaku, kutinpunqaku,
rikch'arisqan, kusisqan suyanaykichis.
35
IX.-Apu Yayapas waqananaypin
Wañusqatañan uraychimunku hamawt'ata,
chayllamanmi llaqtakunaq manchariyninpas
ch'usaqyapun, tukukapunmi,
sayaripunkun takipakuspa:
Imaraqmi munayllayki,
Jesuslláy, wawallaykipaq
chaka pataman churakunki
ñoqa awqa runarayku,
chaka pataman churakunki
ñoqa awqa runarayku.
Aqoyt'iyu huchaywanmi,
Apuyayay, phiñachirqayki.
Khuyapayakuqmi kanki,
pampachaway huchaymanta,
khuyapayakuqmi kanki,
pampachaway huchaymanta.
36
Qanmanta ayqekuspaymi
Jesuslláy, waqachirqayki.
Weqeykita t'akarispan
taytáy maskhamuwarqanki,
weqeykita t'akarispan,
taytáy maskhamuwarqanki.
Wasiykita saqerispa
karunchaspa purirqani,
kaqniy qowasqaykitapas
lliwta tukuykamurqani,
kaqniy qowasqaykitapas
lliwta saqeykamurqani.
Ñawpa yachachiqpas,
sayarispan rimarparin,
37
awqa harawiyta:
HATUN TAYTANCHIS:
THUPA AMARO, CHEQAQ QESPIY
Ch'usaqtacha hatarichinqaku
t'oqyaspa tukuy atipaq sankhuwan.
Q'epirqonqakucha, panpantacha
aysakachanqaku.
Umachakinpamantacha churarunqaku,
Sik'inqakucha yuyayninkunata,
kirunkunata, qapariyninkunatawanpas.
38
Kanichinkakucha hallp'a q'osñita.
Q'asurqarinqakucha:
MANATAQMI ATINQAKUCHO
WAÑUCHIYTAQA!
Orqonqakucha musqonninkunata,
ñawinkunatawanpas.
Munanqakucha qhasurqariyta
qapariy qapariypikama.
Thoqaykunqakucha.
39
ch'usaq hatarichiytaqa.
Munankakucha llik'irqoyta,
manataqmi atinqakucho llik'irqoytaqa
Munankakucha wañurqachiyta,
manataqmi atinqakucho
wañurqachiytaqa.
Munankakucha wikharqariyta,
kutarqoyta, yawarcharqoyta,
sarurqariyta, nunan ch'usaqyachiyta.
MANATAQMI ATINQAKUCHO
WAÑUCHIYTAQA!
Cállense carajo,
qué mierda están hablando,
viejos terrukos; tatichimun
phiñasqa yana umakunaq qollanan.
40
X.- Llalliriypas chinka chinka
Hawa pachapiqa, qollanaq mosqoyninqa,
k'ancharimushanñas rumi kallpaywan.
Ch'aska warma qoyapas,
chinpaymushanñas mayukunatapas;
wanqarakunawan, pinkuyllukunawan,
llalliriy hayllikunata takiypakuspa.
Pachaqtusan, Salqantay,
Wanakawri, Awsanqateq, Illimani,
Laramani, Waskharan, Aqonqhawa,
apukunapas, willakamurankuñan
hamut'asqankuta;
wawqenchasqañas kallpachamushanku,
phatachimunkuñas Apukunaq kallpantapas,
mosoq runaq hatarimunanpaq.
K'uychi wifalankunapas,
phalarinsanñas orqokunapi,
chakrakunapi, llaqtakunapi;
tukukapunanmi yana unanchay,
puka yawarchasqa wifalakunapas.
-Pachamamanchispiqa manan,
chhaynaniraq cheqniynakuy kanmanchu.
43
XI.- Ch'usaqyapuy
Kawsaychus pantaripun,
yuyaychus chinkaripun,
runachus qheteyapun,
warmitaqchu pampachikapun;
manan hamut'aypas
rikhurinpunñachu.
Llaqtakunapas ch'usaqllan,
asikuypas q'onqasqan,
rimariypas llut'akapunmi;
wawakunapas upallasqallan
manan qaparinkuñachu
pukllayninkupipas.
Puka khunpakunapas,
qollupunkun wayra hina;
manan terrukukunapas
imallatapas phatachinkuñachu;
ch'usaq runamanmi tiqrakapunku,
Gonzalo kamachiqninpas, ismupushansi
huch’uy qocha wasipi .
Manan chayanpunchu
Ch'aska llaqechapas,
pisipapunkuchus chinkapunkuchus,
tapurikunkun runakuna;
wakin llakisqa puriykachankuraq,
wakintaq manaña iñiyqankuñachu,
waqrapipas ch'usaqpipas.
Waqaypas tukukapunñas,
llakiypas ch'akikapunñas,
yanapas ch'illuyananraqsi;
intipas oqhepunsaqtinsi,
Illa Illapa Hatun Illapa
t'oqyarichimun waqyarikuyta:
Kutinpushaniñan runakuna;
k'amipakuspa atipakuspa:
¡¡Sayariychis ch'usaq manchari runakuna!!
45
Inti parapas ch'uychumunsis
ñukñu ñukñu hina,
Pachamamapas kicharikunsis
k'allay k'allaylla,
rumikunapas rimaripunkus,
hanp'atukunapas p'itaykachankus,
qhari warmi wawakunataq
hoqmanta pukllayman
kutipunku.
46
XII.- Pukllarikuy
Pisi pisipallamantan wawakunapas
haykunpunku chawpi llaqtaman,
pakasqa rawkas t'oqokunamanta,
hanansaya otaq urinsayamanta;
qonqapunkuñas pukllallaytapas,
manas yachankuñachu
asikuytapas.
-Imapitaq pukllasunri?
Manan qara q'onpollapas kanchu,
yachay wasinchispas thunisqan;
manan paqpallapas hatunraqchu
suchu suchuypi uraymunanchispaq.
Tapunakunku.
-Wañuychakuypin pukllasunchis,
qaparin yuyaysapa sit'iku.
-Manaraq qallarishaqtin
tapukuytan munani;
rimarin warmacha.
48
XIII.- Tusuy tusuywan k'ancharisun
Sapanka k'ikllukunamantan haykumunku,
San Juan de Lurigancho, Lima llaqta
hantunqaray aqollaqta kanchanman;
sipas warmikuna wayna qharikuna tususpa,
k'achay k'achay chillanchalla p'achakunawan,
saruchankun aqo aqo pampakunatapas.
50
patamanta, puririy qallarisaqtin.
52
JESÚS MANYA SALAS
(Qosqo1957); Estudió Cien-
cias Políticas en la Repúbli-
ca Alemana, Política Inter-
nacional en la Federación
Rusa, y Estrategia y Pros-
pectiva en La República de
Vietnam; publica ensayos
y crónicas en diarios y
revistas del país, dirige y
anima varios programas
televisivos y radiales en
Cusco. Director de la
Revista Amaro.