Cristina Monzón ka David Diego

Marcela Calderón Bonyri kuirunharhikukatacha

 897.T01497.PM Monzón, Cristina / Diego, David
C816 Tsípikuarhi p'urhepecha uantanskua jimpo
2013
México DF: [INALI] 2013.
68 pág.; 28 X 21.5 cm; Il. a color
ISBN: 978-607-7538-79-0
Texto en purépecha
Nota : Ilustraciones a cargo de Calderón Bony, Marcela / Revisión técnica Lucas
Hernández, Puki / Diseño y composición digital Del Río Reyna, Lidia Alejandra.
1.Familia purépecha – 2.Narrativa - 3.Sierra tarasca - 4.Leyendas – 5.Lengua -
6.Idioma - 7.Monolingüe

De acuerdo con el Catálogo de las lenguas indígenas nacionales: variantes lingüísticas de México con sus
autodenominaciones y referencias geoestadísticas, publicado en el Diario Oficial de la Federación el 14 de
enero de 2008, los textos incluidos en la presente publicación corresponden a la variante <purépecha>

Ilustración Diseño y composición digital de las imágenes págs. 23 y 27

Marcela Calderón Boni Lidia Alejandra Del Río Reyna

Revisión técnica
Puki Lucas Hernández

Primera edición 2013

Esta edición y sus características son propiedad del
D.R. © 2013 Instituto Nacional de Lenguas Indígenas
Privada de Relox 16-A, 5° Piso, Col. Chimalistac,
Deleg. Álvaro Obregón, México, D.F., C.P. 01070
Tel. (55) 50 04 21 00
www.inali.gob.mx

ISBN 978-607-7538-79-0

Todos los derechos reservados. Queda prohibida la reproducción total o parcial de esta obra por
cualquier medio o procedimiento, comprendidos la reprografía y el tratamiento informático, la
fotocopia o la grabación, sin la autorización por escrito de los titulares de los derechos de esta edición.

Ejemplar de distribución gratuita, prohibida su venta

Impreso en México
Índice

Presentación 9

Prólogo 10

Kuíni sapichari tánkuarhikua parhakpini uénakuarhu 12

Uantanskua uátsï xanini 14

Súmpatsïchari uantanskua 22

Xupakata 28

Tukuru sïkuamicha 32

K'uiiusï ka jiuatsï uarhip'erakua uantanskua 38

T'arhenku pare ak'uriri uantanskua 42

Tsípikua jánkua sapichari uákasï erankuticha 50

Jápu echeri at'aransti uantanskua 58

Presentación

Tsípikuarhi p'urhepecha uantanskua jimpo es una colección se usan en una comunidad y su diferencia respecto de otras
de narraciones que tienen su origen en la tradición oral del pue- comunidades; lo que hace de este libro escrito en lengua pu-
blo purépecha de Angahuan, San Lorenzo y La Cantera, ubica- répecha, un material que puede ser entendido por todos los
das en la zona conocida como la Meseta Tarasca o simplemente hablantes del purépecha, ya que recupera los usos locales y los
la Sierra, y que Cristina Monzón y David Diego rescatan de la refiere en el contexto de los relatos aquí presentados.
tradición oral y de la memoria de los narradores –quienes los
resguardan y trasmiten en los momentos y lugares en los que Este esfuerzo de los autores y del inali está elaborado con la
la conversación es adecuada para mostrar su idioma y cultura finalidad de que pueda ser utilizado en las escuelas indígenas,
a los propios y a los extraños, así como para que se guarden ya que fomenta la lecto-escritura en los jóvenes hablantes de
con la palabra escrita y se recreen las historias de las familias, purépecha y también es útil para quienes desean aprender
los hombres, mujeres y niños en la vida diaria, en la escuela, en esta lengua y cultura milenaria que se hablan en el estado de
el campo, alrededor del fuego, en la comida y sobre todo en el Michoacán.
corazón del pueblo purépecha, para que el mundo conozca la
riqueza expresiva y literaria de los cuentistas. Agradecemos a la artista Marcela Calderón Bony, por las ilustra-
ciones y por permitirnos disfrutar de su obra con la que recrea
Este libro fue escrito para que pudiera ser leído por todos los y transmite con el lenguaje plástico la cultura y cosmovisión de
hablantes de esta lengua michoacana y se hizo un gran esfuerzo los narradores purépechas. Estas ilustraciones son en sí mismas
por unificar las diferencias dialectales del purépecha mediante obras valiosas que ayudan a nuestra imaginación a trasportarnos
la estrategia de consignar dentro de los relatos los términos que a la región de la Sierra, lugar en donde se originan estos relatos.

9
Prólogo

El purépecha, antiguamente conocido como lengua de Mi- aventuras de los niños que cuidaban vacas”, hasta cuentos pro-
choacán o tarasco, posee un amplio número de dialectos resul- piamente dichos como “La doncella de las mazorcas de maíz”.
tado de un asentamiento de gran profundidad histórica en el
Estado de Michoacán. Esta variación en el habla utilizada en La colección de cuentos que aquí damos a conocer, con la am-
cada comunidad ha dificultado la producción de materiales de plitud de temas descritos, busca, a través de la lectura, deleitar
lectura que sean comprensibles para todos los hablantes. El libro a grandes y chicos. Estas uantanskuacha, en papel y en letras
de cuentos que presentamos resuelve el problema inspirándose latinas, no remplaza, pero recrea las historias que se relatan para
en la propuesta de los pirericha, o autores de canciones nativas, entretener el tiempo en las reuniones como las que ocurren du-
quienes han desarrollado una forma de habla, el p'urhepecha rante el cuidado de la milpa, o mientras se toma un descanso o
márko, que permite a todos los hablantes de la lengua com- cuando se está en familia. La obra esperamos encante a adultos y
prender la letra. niños, ofreciéndoles relatos narrados por reconocidos cuentistas
en la comunidad de habla purépecha.
Los cuentos seleccionados para esta obra son el resultado de la
edición realizada a los relatos grabados desde 1989 por el pro- Todos los cuentos están escritos con la ortografía establecida por
yecto ‘Tradición oral purépecha’. Se ha respetado el estilo que le la Secretaría de Educación Pública en un estándar purépecha,
otorga a cada relato su valor literario, limpiándose el texto sólo en otras palabras en p'urhepecha márko, porque su propósito es
de muletillas, y elementos inevitables de la expresión puramente ofrecer material de lectura donde se pueda poner en práctica
oral. Son, en este sentido, obras que mantienen intacta las carac- la formación impartida en las escuelas bilingües-biculturales.
terísticas expresivas de cada cuentista. Aprender a escribir y a leer en una lengua necesariamente debe
de apoyarse con la existencia de obras cuyos temas sean de inte-
Los cuentos presentan una amplia variedad de temas que van rés para la comunidad. Este libro es el resultado de un esfuerzo
desde aquellos que explican el mundo como “La leyenda de los conjunto de varios amantes de la lengua purépecha: el doctor
colibrís”, pasando por relatos de experiencias vividas como “Las Andrew Roth Seneff crea el Proyecto de tradición oral purépe-

10
cha desde 1989, su acervo va incrementándose año con año. o enlistando las varias formas de referencia que se utilizan en
La mayoría de los relatos de que disponemos provienen de la distintas comunidades, para ello hemos recurrido al Dicciona-
comunidad de Angahuan y su vecino San Lorenzo. Estos han rio de la lengua phorhépecha de Pablo Velásquez Gallardo así
sido grabados y transcritos por Manuel Sosa. Hemos también como al Vocabulario práctico bilingüe p'urhepecha-español de
incluido aquí relatos de La Cantera. Para satisfacer la curiosidad Juan Velázquez Pahuamba, Gilberto Jerónimo Mateo, Edelmira
que algunos lectores tendrán sobre la forma en que se pronuncia Estrada Bacilio y Raúl Máximo Cortés. Igualmente, los alum-
el purépecha en cada comunidad, hemos dejado una pequeña nos del curso optativo ‘Gramática purépecha’ que imparto en
muestra de la variante en que fue relatado el cuento resaltándola la uiim y Pablo Sebastián Felipe me han porpocionado mayor
en el texto con letra cursiva. información. Es responsabilidad de los editores cualquier inco-
rrección que se encuentre en el texto.
El maestro David, oriundo de La Cantera, en colaboración con
la doctora Cristina Monzón han editado los textos para presen-
tarlos a la comunidad de habla en p'urhepecha márko. Marcela
Calderón Bony ha colaborado gustosa ofreciendo sus grabados
y acuarelas para ilustrar las narraciones, rememorando así su
niñez y juventud vivida en Patamban. Le agradecemos la do-
nación que ha hecho de su trabajo para esta publicación. Que-
remos aquí también reconocer a Pedro Márquez y a Abraham
Custodio por las sugerencias y correcciones que nos hicieron.
Agradecemos al profesor Puki Lucas por señalar la existencia de
algunas incorrecciones y la propuesta para introducir notas que
ofreciesen al lector aclaraciones dialectales. Hemos aquí atendi-
do su propuesta, ya sea ofreciendo a pie de página definiciones

11
 Kuíni sapichari
tánkuarhikua parhakpini
uénakuarhu

Jarhaspti iónk'i anapu achaticha, uantant'aspti juchiti táti niraspti ka iápuru aiankpini íni parhakpinini jimpo, ka
k'éri Jorge Diego Mariano, ékanha uénakuarhipka ixu iámintu kuíni sapicha jarhoap'ispti.
parhakpini, iriekaspka ts'ïmi kuinitu uánikua, uánikua
ka nónha irienhaspti k'uiripucha. ¡Aa! ji, David Diego, Ka sóntku pátanhasti iápuru, jóperu énkaksï k'uanhatsipka
ísï uantaxapka éska juchiti ireta jimpo na uantanhak'a iámintu tsintsunicha janonkuasptiksï jóperu iámintu
Kantera. Jíksïni nirasïnka ménteru aiankuni máteru jásï patsïkicha, nóteru ma p'unkuari jukarhikuarhini.
2

jimpo: éskanha uénakuarhu ixu parhakpini irekaspka

ts'ïmi kuíni sapicha uánikua, uánikua, ka nónha irenhaspti Ka ménteruksï tánkuarhint'aspti páksï jánhaskapirinka,
k'uiripucha. Ka no sési úkuarhini niraxapti ixu parhakpini, páksïni ts'ïmani tsintsunichani jarhoataapirinka. Ka jima
uénasptinha iápuru kurhupini ka iámintu ampe kurhixaptia, uantanhaspti éskaksï iámintucha intsïkuarhiapirinka ma
ka jimaniksïnha tánkuarhint'aspti iámintu kuíni sapicha, p'unkuari. Ka ísï úsptiksï. Intsïnhasptiksï mántani ka mántani,
páksïnha uantonskuarhini nani náa pini páksïnha pátani jimposïksï mámaru jarhaticha jámasti tsintsunicha, nánk'iksï
imani chup'irini. ménk'uni arhinhaska.

Ka tánkuarhint'asptiksïnha ka jima uantasptiksï, nécha niua Ka ísï k'amakuarhisti i uantanskua.

aiankpini iápuru parhakpini, páksïnha niuaka pátani imani
chup'iri k'érini. Ka jimaksïnha axaasti iámintu tsintsunichani
1

jimpoka ts'ïma sánteru uinhamu kárasïrampka. Ka sóntkuksï

1
Sinsuni, kuíni tsintsunitu, tsiriki. Arhinhasïnti énka nóteru ampe jukaraka p'unkuari o máteru ampe.
2

12
 Uantanskua uátsï1 xanini

Máteru ireta jimpo uánikuanha xanini jupinaspti ka Xásïnha ánchikuarhirichanha arhisptia imania
jarhasptinha máia achati máia énka tarhepkia ka uánikua tarherini: “¿Ka jucha nani péerant'aia?”, a.
xanini p'ikunia, uánikia. Ka imachkanha achatia
xáni uáni xanini p'ikurinia ánchikuarhirichani máru Xásïnha ima tarheri arhistia: “Jatsikua je inteni xanchakichani
jirinhasptia ka páasptia páraksïnha xanini erakuni ka tatsuparhakuachani sési”, a, “ka sïruruta je inteni xanini
imaniksïnha erakunt'asptia iámintu terenharhinia énka tereri”, a, “ka ni je k'uanikuni, jinisï je k'uanikuni póki
xáni jukarapka jima xaninirhia; máru terenharhi iórhatia inte ixurini ók'utani jarhasïnti inte xanini terenharhi”, a.
ka máru sapirhati ka mámaru járhati. Ka ima uánikua
xanini erakunt'asptiksïnhia xanini tereria, uánikua Xásï3 imacha arhistia: “Ka jucha, ¿Éki jucha jatsikuant'aaka
xanini tereri erakunt'asptiksïnha, uankochicha2 jimpo, tatsuparhakua ka sïrurutania jucha nani páaraua?”, a.
xánisï ísï erakunt'apti imaia témpeni uankochi ísïa,
témpeni uankochi ísïa imani xanini terenharhia. Ka imanha arhinia: “Ni je jini”, a, “jini jarhasti kauaru
ma”, a, “ka jinits'ï k'uanikuaka intenia xanininia”, a, “jima
Ka imanha arhinia énkanha tarheripkia, piónichani: kauaria xanharu parhikutini”, a, “ima kauaru jimpo xanharu
“Erakunt'askats'ï ínia”, a. Ka imasï arhinia: “Jo”, a. ma parhikutini”, a, “ka chats'ï úaka jima, jima kénhani”,
a, “ka jimats'ï móntaaka intenia xanini tererini”, a.
“Sési jarhasti, iásï níia je k'uanikuni”, a, “níia
je k'uanikuni íni xanini tereri nóchka éskirini Xásï imaksï arhistia: “Sési jarhasti”, a.
jíntini ixu ísku ók'utani jarhasïnka”, a.
Nirastiksï imacha ánchikuarhiricha xanchakichani jinkuni,
xánisï jatsiparhakuaspti imacha t'ámu ichani uankochichani

1
Iurhitskiri, nanaka, marikua.
2
Jintesti éska sutupu k'éri ma. 3
Jásï.

14
póki no k'uetsapispka imaia xanini terenharhia, ménk'usï “Jóo, jucha iámu erakuskia”, a.
ísï páani jarhani imania xanchakichania arhich'ukupania. “Ia”, a. “Ménteruksïni ji arhiakia
p'arakats'ï juuakia piiuni”, a.
Ka jimasï arhip'eranhania: “¿Cha nani, nanits'ï nirasïni?”, a.
Ima arhani: “Juchachi4 jini nirasïnka”, a. Nínt'astiksï imacha ánchikuarhiricha, ka imachka
xanini jini pakarania terenharhia kauaria.
Cha ampesï xáni pák'i inte xanchakichani jimpo?”, a.
Pauantikia xarhink'ia, achati ma nitamani jimaia énka ima
Ka ima arhini: “Jucha inteni páxaka xanini, xanini terenharhi k'uanikunhapkia. Achati ma jima nitamania;
erakunskata terenharhi”, a, “k'uanikuni”, a. jima kénhinia para parhikunia ka éki ima kénhipkia t'uíninha
uátsï ma jima jarhani uaxanhinia, uátsïnha ma jarhani jima
Ka imasï arhinia: “No sési jarhasti pára ísï k'uanikuni uaxanhini, sési jásï ma uátsïnha jarhani jima uaxanhini.
inteni xásï. ¿Imasï antisï ísï páni jakiia? ¿Antisï ísï
juramukia pa cha ísï páni inteni k'uanikunia?”, a. Ka xásïnha ima achati arhistia ima uátsïni:
“¿T'u antisï ixu jak'i?”, a.
Ima arhini: “Nóchka, jucha no mítiski anti,
jucha nomás juramuminhaskia”, a. Xásïnha ima uátsï arhisti: “Nóchka, ji ixu
juánunhaskani k'uanikunhani”, a.
Ima arhini: “Sési jarhasti, páchkia je”, a.
Ima achati arhini: “¿Nékini juáski ixu”?, a.
Ka nirastiksïnha pánia ka jinichkaksïnha k'enhasptia kauaria
imani xanini tereria ka jimaksïnha móntania ka uáptakusti Ima arhinia: “Imarini juásti k'uanikuni ixu”, a, imani
nínt'ania ka imanha tarheri arhinia: “¿Páaraskits'ï jini?”, a. arhinia tarherini. “Imarini juásti k'uanikuni ixu”, a.

“Jóo, páaraskachi”, a. Ka ima arhini, “¿Ánti t'u jini anapuski?”, a.

“¡Aa!, Sési jarhasti”, a. “¿Ka
iámintuts'ï erakuskia, ano?” Ka ima arhini: “Jíchkani jini anapuspka”, a, “jóperuni
iásï nóteruni jini anapuskia”, a. “Iásï nóteruni jini
anapuskia nóchkarini ima k'uanikuskia”, a.
Juchaksï.
4

16
Ka ima arhinia: “¿Ka iásïri nani anapuski anti?”, a. “¡Aa, sési jauati!”, a, “jíkini tátsikua maiamukia”, a.

Ka imanha uátsï arhinia: “Ji iásï San Lorenzo Achati uáptakusti nirania ka uákasïchani exeant'asptia
anapuskia”, a, “iásï jini anapuska jíia”, a. “Júrini páni”, ka nipapani páant'ania pa ima tarheraania, ka niánt'asti
a,“júrini pánt'ani jini”, a, “júrini pánt'ani”, a. chenempo ka t'ireni tsípkukuaria ka témpani arhinia:
“Uinhatachirini ma ichuskutia pa ji nirania tarheni”, a.
Xásï ima achati arhistia: “¿T'u sési jimposï uantak'i?”.
Témpa arhistia: “¿T'u antisï iásï ióntanti juánkuani
“Jóchka, jíchkani sési jimposï uantak'a”, a uákasïchania?”, a , “¿T'u no exeant'axapi?”, a.
“Sési jarhasti”, a, “júchkia jimak'ani,
jíchkakini niuaka pánt'ani jini jameria”, a. Xásï ima arhistia: “Jíchkani jini niraspka”, a,
“jini niraspka ji uátsïni ma petaramani”, a.
Ka ima arhinia uátsï: “T'úrini nomás inchaataaka
jimaia ireta jimpo ka jimak'urini jurak'uakia”, a, Ima arhini: “¿Jóperu náki uátsïni?”, a.
“ka jíkini tátsikua maiamuaka t'únkinia”, a.
Xásï ima arhinia: “Exe”, a, “ékini ji nirani jápka jiniia
“¡Aa, sési jarhasti, jimak'ani!”, a. jima kauaru jimpo parhinhini kénhispkia ji”, a, “ka jima
exeni uátsï ma jima jarhani”, a, “uaxanhini”, a, “ka ji
Ka ima achati jini nirasïramptia, uákasïchani jirinhant'ania, imani uátsïni kurhamarhispka”, a, “arhini: ¿T'u antisï
imat'u tarherisptia achatia, tarherispti imat'u. Ka ima ixu jak'i?”, a. “Ka imarini arhisti jíntini: ‘Nóchka, ji
orheta imani niásptia uátsïni páarani jiniia ireta jimpo ka k'uanikunhaskani', a. “Ji ixu juánunhaska k'uanikunhani”, a.
jimak'unha jurak'usptia uéramani, inchaakumant'ani.
“Ka ji kurhamarhispka”, a, “¿Nékini k'uanikuski?”,
Ka uátsïnha arhisptia: “Jauati ixu jamerkia”, a. “Ka imarini aiankusti”, a, “imarini k'uanikusti”,
a, “ka jíkini maiamuaka tátsikia”, a. a. “Imani achatinia arhisïramptichkia”, a.

Ima achati arhini: “Sési jarhasti”, a, “nipa je Xásï ima témpa arhistia: “¿Nani kauaru?”, a.
jimak'ani ixoania póki ji uákasïchani jirinhanskua
jatsiaskachkania póki ji tarheaka”, a.

18
 “Jini nani, jini nanichka”, a. “Éskanha Xásïnha ima témpa arhistia: “Imachka imasti”,
imanha uitsintikua k'uanikunhaska”, a. a, “ima imati iásï xanini, ima úkuarhint'ati iásï
uátsï”, a. “¿Ka t'úri páski, páaraski jiniia?”, a.
Xásïnha ima témpa arhistia: “¿O ima imaapia uitsintikua
xanchakicha jimpo pánhasti k'uanikunhani?, ¿O imat'u Ima arhani: “Ji páaraska ka imarini arhistia: ‘Ixu
jima pánhani janhapia k'uanikunhani márku?”, a. jamerkurini páara ka jíkini tátsikua maiamuakia'”, a.

Xásï ima arhistia: “¿Ima pánhaski xanchakichani jinkuni?”, a. Ískusï pak'arasti eratsint'ania, “¿Anti?”, ima témpa
arhinia: “¿Anti ísï uanta imaia? ¿Nanina jak'iia?”, a. “Sési
“Jóo, ima pánhasti xanchakichani jinkuni, jarhasti”, a, “mítiakachia tátsikua”, a, “níia tarhenia”, a
uánikua k'uiripu erankusti”, a. “Imanha
xaninini erakunhasti tereri”, a, “ka imanha Jimak'ani uérasti nirani imaia tarhenia ka nótero nanichka
xanini tereri pánhasti k'uanikunhani”, a. uátsïa, nótero nani xarharaspti ima uátsïa ka ima achatia
“¿O ima márku k'éri pánhapia kánikua jákuarhint'ania ka uantania: “¿Antisï ima jíntini ísï
k'uanikunhani imani jinkuni?”, a uantonskuarhichia?, ¿Antisï ima ísï arhi, jíntini ísï arhiia?”, a.

Xásï ima arhistia: “Ménk'u no ma xanini Nirania kurhankuarhini jini ireta jimpoia ka
tereri jarhasti jima k'uaninhakata”, a. “Ima sési jimasï kurhankuarhinia: “¿No ma jarhaski ixusï
imak'usï jápti uátsï jima”, a, “uaxanhini”, a. uátsï ma?, ¿No ma antaraski ixusï uátsï?”, a.

“Xanini tereri sáno úkuarhint'apti imani uátsï”, Ka no nema uantani exeni: “Nóo, no, no ma jurhasti
a. “¿T'u nani páaraskinti imani uátsïni?”, a. ixusï uátsï”, a. “No ma jurhasti ixusï uátsïa o tumpi
ampe juáni jarhani ampe ixusïa. Nóo, no nema”, a.
Ka ima arhistia uámpa: “Imarini arhisti jíntini éskani
ji jini páarapirinka”, a. “Éskanha ima San Lorenzo Ima arhini: “Jíchkani uátsïni ma jurhaspka ixusï
anapuspka”, a, “éskanha uénani ixu anapuspka”, a, petaramuni”, a, “t'ámu jurhiakua”, a, “ka ji jimini
“jóperunha iásïnha San Lorenzo anapuuatia”, a. jurak'uska”, a, “ka ima uátsï ísï uantasïrampti éska ima
ixu anapuspkia”, a, “imanha San Lorenzo anapuspkia”.

19
Sési jarhasti, nitamastia ima ampeia. Niárastinhaia “Inte no sési jarhasti pa cha ísï k'uanikuni inteni xanini
p'ikunskia ka imat'unha achati énka tarhepkia ima tereri”, a. “Inte Tata Kuerap'iri ikiampisïnti”, a.
uéxurhini jimpo, ima achati uáni xanini p'ikusptinha Jima jaiaraspti imaia ima uantakuachia énkasï imacha ísï
jóperunha uáni xanini, kánikuanha uáni xanini p'ikuspti arhinhani janhapkia ka jimak'aninha únhant'asptia miiukua
ima. Ka ixu anti énka ima uátsï uantapkia éski San Lorenzo p'ikunhant'ani, uantanhania: “Péeka inte kóntperata
anapuspkia ixu antinha uáni xanini jupinhani énka kéntikuska”, a, “péeka ima kóntperata euanhant'askia
no méni xarharapkia imani xásï tsïuakua5 xaniniria, énka ima xanini tereri ísï erakutkuarhipka ka xáni
jimanha jukarani mámaru xásï xaninia jeuekuarhininha uánikua k'uanikuni jini páarani ima kauaruni jimpo”, a.
jimaia; márunha charhapiti, márunha uarhotiri,6
márunha p'untsaki,7 márunha tsïp'ampiti. Jóperunha Jimpo ima xanini tereri uátsï úkuarhint'aspti
uáni xanini jupinania ima iretani jimpo ka ménk'unha ka mótsispti ka jininha niárasptia énka ima
iápuru, iápuru énkanha xáni tarhenhapkia ménk'unha uantapka éski ima San Lorenzo anapuspka.
ísï jupinapuni ka kánikuanha jákuarhinhania: “¿Antisï
i iásï xásï uéra xanini?, ¿Antisï i iásï xásï uéra?”, a. Jimpo ixu jamerkusti i uantanskua.
Ka imat'unha achatia énkanha uátsïni juápkia imat'unha
xásï p'ikunt'ani mámaru xásï tsïuakua ka uánikuanha I uantantskua imachasï uantant'axaampti achati k'eraticha
jupinanch'ani jóperunha uáni xanini p'ikusptinha ima. iónitki anapucha ka ji, Santiago Naranjo, imachani
Ka imaia énkanha erakutkuarhipkia xaninia ménk'unha kurhach'oxkachkania ísï uantanhant'ania póki iónitki káni
nótero ma sési uéraspti tarheta, ménk'unha nótero ma jup'iperanhaxaampka uantanhant'ani uantantskuacha
p'ikunt'ani, ménk'unha iámintu tsíp'inch'ani8 imani tarheta jimponi ka jít'uni jima kurhach'ipixpkia, ¿anó?, imat'u
ka ménk'unha nótero máru xanini p'ikunt'asptinha ima. achatia ísï contestarint'ania íni jásï uantantskuanhunia.

Ima imanha jintesptia énkaksïnha máru k'uiripucha arhimpka

jimasïa ékaksïnha xukaani jápka ánchikuarhirichani:

5
Arhinhasïnti xaniniri tsikipu.
6
Arhinhasïnti xanini charhapitiri tsïuakua.
7
Arhikuekasïnti tsïuakua xanini kuirhukiri.
8
Tsîp'inch'ani.

20
 Súmpatsïchari1 uantanskua

Sr. Jorge Gómez Amado: anapu, tuá anapucha ka imaksï ima k'uiripucha Súmpatsïcha
arhinhasïrampti, xánk'u ísï míntakuarhisïrampti ima mántani
Ima ióntki anapu uantakuasti inteia jóperu ióntki anapia. ka mántani, no nema mítiaspti námanki arhikuarhinhakaksï,
Xáni ísïsti inteia kómiska iásï arhinia, iásï uératini pókiksïnha ima xánhachani jámasïrampka témpini
arhinia xáni ísïsti ima éska témpini ekuatsï uéxurhinicha iúmu ka témpini tsimani ka témpini tanimu ichani ka
o témpini ekuatsï ka tanimu témpini, jimasï naniti imachanha énka sánk'u jámampka imaksïnha xánk'u
imaia pa imani miiunt'ani éski ima juchari tata na jámasïrampti méninha témpini. Jóperuksï no méni tanimu
uantant'ampkia. Ima ísï uantant'asïramptia éski ima ióntki k'uiripku o t'ámu k'uiripku; témpini o témpini tsimani o
kánikua no uéranhasïrampka chúrikua jameru jánhani témpini iúmu ichani jamera. Ka xásï ima púruksï chúrikua
ánchperata úkuarhinhani, éskimintu na sïuapintimpkia mótsisïrampti ima éski ima na iápuru k'uínhapumpkia
ka jimak'ani táchank'u inchakuarhinhatania. ka imaksï ják'ani mótsisïramptia Súmpatsïchia.

Ka ji arhisïrampkia arhinia imani juchari tátinia, arhinia: Ka Súmpatsïchaksïnha jini uératini jurhasïrampti ima
“¿Ima antisï, ima antisï xáni sáni chéta2 jápia pa sáni Pakichu juáta antaratini uératininha, ka iásï jamerinha
chúrikua jameri jámania?, ¿Ima ampe úspia?”, arhinia. útesï míntakua ma ísï jarhasti. Ima arhasïnti: “Ni je exeni
ima Súmpatsïchari míntakuani”, arhani. Ka uánikua
Xásï ima arhani: “Ka nóchkani ima jimak'aniksï Súmpatsïcha k'uiripu no mítisti ima antisï ima míntakua ma ísï jak'i
chérhinhasïrampka”, arhania. Ima jimposï ménk'umintu no jima ka útesï ísï jarhasti iásï i jameri ménk'umintu.
jarhaspti sésikua pa k'éri chúrikua jameru jámani pókiksï
kúnkuarhikua ma jámasïrampti k'uiripu tuá anapu, tuá Xásïnha ima Súmpatsïcha xánk'u exenhasïramptia ékiksï ima
Pakichu juáta kép'impkia kúnkuarhikua ka chúrikia éski na
k'uínhapumpkia ka Uauachu péxuksïnha niárasïrampti ka
1
No nema mítiaspti ampenti chapi.
2
Chétapu.

22
Uauachu péxu uératiniksïnha jiniksïnha niárasïramptinha chúrikua jánhani pókiksïnha ima k'uiripucha no
Inchaparhakutini. Jóperu mántani chúri jimpo méni ka uékasïrampka pa eratinhani ka ménk'uksïnha iámintunha
mántani chúri jimpo méni; ma chúrikua jima k'uínia ka ampe ma kámani apotsïkatininha; ménk'u no nema
ménteru pauantikua ménteru jimini, kómiski ják'ani ima ísku jámani ka nónha nema jukari k'éri ma kámani
ménk'uni jántikuarhu ménteru jarhontani ka ménteru máteru apotsïkatini ka ni nema jukari sapichu ma o ni nema no
nani jimpo niárani jóperu xásï no méni iauani nirani. ampe ma kámani; ménk'uksïnha kuínkuarhikuachani3
ma jinkuni k'érati erakuarhini ékiksï ima sïrinkuarhini
Exe jeia éski inte na jápkia: Inchaparhakutiniksï niárania ísï ka ménk'unha no umpak'upani nínhani ménteru
ka tsimantania, ka ménteru jini uératiniksï ménteruksïnha sïrinkuarhipani kómiski chéti úkuarhinhani ampeia.
Antanherani niáraninha; Mií Píchu antaratini ka jimat'u
míntakua jarhasti. Jimat'u ménteru jarhasti inte tuá anapu Ka xásï ji arhisïrampkia imania juchari tátinia, arhinia:
kepekurhita ampe, taianherari ampe, ka inchatsikuarhu “¿Énkaksï ima ampe t'iresïrampia?” arhini. Jópechka cha
xarhant'ani éki úntaka jarhakuni jimanha ima uétsint'asïnti imani xánk'u ísï mítiskia éski ima xánk'u ísïspkia. ¿Imaksï
ménteruni xásï ampe. Ka jima uéraniksïnha Kónkua nani t'irempia? arhinia, “¿óksï ima néiu t'irempia?, ¿o ima
juáta péxu, Tsintsunkua juáta péxu. ¿Naninti Kónkua t'irekua jimpo náksï jámapia?, ¿óoksï ima úsïrampi no t'ireni
juáta péxu arhinhampi ima tuásïa? Ka Kónkua juáta péxu ima Súmpatsïcha? o ¿ima náspia t'irekua jimpo?” arhini.
uératininha Uanank'urhitirhu. Ísï éskiksï ima íni iretani
nót'u iauani jarharitini jámasïrampka, ménk'u úntani Xásï ima arhani juchari tata éskinha ima énuchanha
íni uanotania Angahuania. Ka ménteru, ménteru jini arhinhampka imanhaksï ima t'ireampka. Énuchaksïnha
uératini Sïrikutirhu, uératini ménteruksïnha Pakichu arhinhasïrampti ima; xánhaniksïnha k'érasptinha éski imanha
juáta niánt'ani, ka ménteru ísï, ka ménteru ménk'uni ‘kuruku',4 arhini. Xánhaniksïnha k'éraspti, ka kánikuaksïnha
ísï, ka pauanti méntku ísï, ka ménteru ménk'uni ísï. sési xásï at'anskua jarhani. Ka imaksïnha jimini niárasïrampti
imani t'irekua p'its'ïkuarhininha Uanitarhunha.
Xásïnha ima jimak'ani jimposï no uéranhamptia xásï
chúrikua jameri jánhania Súmpatsïcha chérhinhani. Ka ji arhisïrampkia imania juchari tátinia, arhinia: “¿Te
Ménteru uént'axaka arhini inteni, Súmpatsïcha cha antisï inteni tuá anapu ampe xáni iámintu ampe
chérhinhaniksï ima no uéranhampti k'uiripucha sáni
3
Arhinhasïnti sutupu sapirhaticha énka tirhinkuarhinhak'a jónkuarhikuarhu.
4
Kúkuni, ampasï.

24
ménteruni ...?, ménteruni xásï ma uantant'anicha. Uanitarhu kurukucha, kuruku k'ératicha sapirhaticha jinkuni
¿Te cha?, ¿inte antisï ísï, inte antisï xásï ma ka xánhaniksïsï káuuani ima témpini iúmu ka témpini iúmu
uantanskua kámpki ch'áia?”, arhisïrampka jíia. tanimu ichaniksï kuruku sapirhatichani orhetsïkaarini5.
Ka énuchant'uni mítiaspkia xásï mántank'u ísïa”.
Xásï ima arhani: “No ima juchari tata k'éri jini jatsispti
echeri sapichu ma, Úrhiu arhikatanha”. Úrhiunha arhinhasti Pókinha ima arhisïrampti: “¿Ima xásï na
ima jini Kurupu juáta uanach'ukuniksïnha. Ka imanha járhanhaski énucha?”, arhini.
xásï juchari tata k'éri karichichani jini jatsiasïramptia. Ka
ménteru uént'ani imanha jucheti jimpo tata k'éripkia, o Xásïnha ima arhininha: “Eroki, kachi ménk'u ixu nitamani
sea jucheti tatari tatapkia. Imanha arhisïramptia: “Imarini jarhasïnka; jíkini arhiaka éski ima karhakua jámasïnti”.
jucheti tata urhetsïkatini pásïramptia, jucha karichi k'uítani
iauani jini Kurupu juáta uanach'ukuni”. Ka uánikua Xásïnha mátirkunha urhikua k'éri máru exeninha t'uíninha
k'uiripuchaksïnha arhisïrampti: “¿Te t'u antisï karichichani ima, énu ma jini takurhukuni. Arhani: “Sési xásï at'anskua
xáni iauani jatsiak'iri?, ¿Te t'u no chérhiasïnti imani jaxiti ka kuirukini” arhani. Xunhapiti ka urapiti ka
Súmpatsïchani?”, arhininha. Xásïnha ima arhininha: “Ka charhapitinha ka sésinha xánk'u k'éninha éskinha kurukunha.
nóchkania juchat'uni xarhini k'uísïnkania ka ima Súmpatsï
ima k'uípakuarhuksï jauartia o ióntakuarhu antamutania. Exetki ima xáni ménteru nipka urhetia, imani
¿Ka jucha t'ini imachani jucha chérhiauia? póki jucha manakuarhirichani ixu iásï anapu k'uiripu nóteruksï mítiastia.
anit'uni uíchuchani uánikua káasïnka ka xásï ima Súmpatsï
ménk'u no sáni arhinch'apitisti”, arhininha. “Imaksï inteni Ka púru inteninha jánhasïrampti intenia Uanitarhia
énuchani t'ireasïnti ka inteni kurukuchani”. Pókiksïnha ima pókinha ima jak'anisï Uanitarhuksï jak'ani kánikua
kurukucha uénani ísku jánkuarhisïrampti ixu juátarhu. k'érati p'uk'uricha jánhaptichkia no ísïa éski inte iásï
Ima juchari tata arhasïnti: “Ji ménteru imani sántik'u ísï inteterku kup'erititik'u eranharhitakuarhik'ia.
erankuaaspka kuruku sapirhaticha uinumurhu inchatsinhani
ménk'u ísï nínhani. Ka juchachkani ménk'u jini nirania Ka imaksïnha xásï ménk'u ísï, ísï, nirasiramptia imaia
imani karichichani chúxapaania jiniia Úrhiuia ka sési méni Súmpatsïchia uanotani, uanotani, uanotani ini iretaninha.
jánhani éki ima t'ámu kurukuksï uanonharhikunhampka jini

Arhinhasïntit'u orheparinia o orhepia.

5

25
Sési jarhasti, ka ima xásï Súmpatsïchaksïnha imani Ka xánk'u ísïsï mítiska jiia inteni tuá anapu, tuá
t'iresïramptia xásï énuchaninhia ka kurukuchania pókinha anapumintia ka xásï jimini k'amakuarhisïntia. Jóperu nema
ima xásï imari xarhatakata jini xarhant'asïramptia úpirini nántik'u jatini nirani ima míntakuani exeni.
xásïa Pakichu juátanha. Imanha Pakichu juáta
ísï jarhastinha míntakua k'éri mánha. Ka xánk'unia, xásïa.

Ima arhasïnti: “Ima xánisï iótasti”, arhani, “ka ima ísï Súmpatsïchait'i inteia. Inteni cha ta uantantsaxaamptia, cha
jarhasti ísï, ísï”. Ka imaksïnha jima eranhaskasïrampti ta ísï arhinhaxaampti Seuastián Gómesixptia; segúnto apellido
imaia, Súmpatsïchaksïnha jima eranhaskasïrampti irekani no mítixpkia jíia jópu póki ima iónitkixkia jópu ima, jópu ima
ampe jimposïnhaksï imacha tsirintakua ma tarhatani jápti inteni cha ta uantantsaxaamptia tuá anapu uantantskua máia.
o tsïntsïkata mánha ka iásï jamerunha ísï jarhastinha.

Imaksï arhasïnti: “Ima no uáni k'uiripuksï mítini jóperu

ima no mítinhasti ima ne ísï jatsipi” arhani.
Ísku exenhasti ima ísï jarhania”.

Ka imanha xásï juchari tata, imarini ísï aiankusptia xásï

jucheti jinkunikuarhita arhani: “Nánha ima tata ísïmpi
uantant'ampani éskinha ima, éskiksï ima Súmpatsïchasï
jima niánt'ampka”, arhania, “ka énuchani t'ireani”. Jimpo
ima ménk'u no, no, imaksï Súmpatsïcha no mítispti
kurhinta ampe o echuskuta ampeia sáno jimposïksï
imank'u arhinhamptia imank'u kurukuchania ka
imania ánk'uachania énuchanha arhinhasïrampti.

26
 Xupakata1

Ji David Diego Mateo aiankuxakaksïni méni jimpo kéri Ka sóntku janosti ma uáp'a ka arhirastiksï Charhapiti
janixapti chúrikua ka ji k'uínia ka úntani tsánharhini uánikua Jurhiatita. No ióntasti k'uiripini jarhani ka úntani
jurhiatachani jini yótakuarhu auantarhu. Ka jurhaninha k'eri xanharani ka uantani ka iámintu ampe uékasïrampti
ma janikua tarhiata jinkoni ka charharani ka jurhiatachani yáni jarhoatani ánchikuarhini Nana Kutsïni, jóperu
kuanikuani ka tsïmanha jini tánkuarhirani ka Kot'ekxurakua sapistichkia útesï. Jimani ménteru exesïramptiksï
ma jayaratani. Ji jimposï sáni ísï karaka ini ampe. jurhiata sapini énka ima jantiok'u ch'ananka ka jantiok'u
uantonskuarhini ka jimani tátempacha arhip'erania
Ióntki ixu parhakpini irekasptiksï temunkurhiri Tata
Jurhiata ka Nana Kutsï. Sésiksï páp'erasïrampti, ménk'u “Péekani sési japinka ékichi piápirinka
tsimarhani jámasïramptiksï iápuru ka nomenksï máteru uáp'ani pa inte sapi no xáni
ikiasperani, sésiksï arhip'erasïrampti ka tsípinksï jantiok'u jámani jarhani ch'anani”.
jópe tsípinksï. Ka uánikua uéxurhikuacha nitamania
ka Tata Jurhiata arhini témpani Nana Kutsïni: Jóperu Nana Kutsï uantani:

“Juchiti témpa, no japirini pa juchachi “Péekani sánteru sési japirinka pa

piákuarhini ma uáp'ania”. juchachi piáni ma nanaka sapi ma”.

Jimak'ani témpa arhini: Tata Jurhiata arhini:

“Jo, sési japirinti páksï uáp'a ma ixu “Joo, sési jámaatiksï tsimarhani nanaka ka tataka,
kámani jarhani tsankuanurhatani ka pireni sési xarharatiksï jimini teronukua ch'anani, éka
ampe. Joo, jauechkani piáni ma uáp'ani”. k'ériuakia nanakakini jarhoatati ampe ma úni éska

1
Kot'ekxurhakua, k'uetesïkurhata, k'uetesïkurhakua, k'uetesïkuta, kanakua janikua.

28
 náaka ichuskuni ampe ka úmant'ani i ámintu ampe jarhapka jurhiata sapirhaticha xantisïrampti jurhiakuacha
ka inte jurhiata sapini ji pát'aka jíntini jinkuni, mámaru jásï erantisïrampti méni charhapintini nani ka
interini jini pámpiati ka jarhoatani ánchikuarhini. xunhapintini sési járhati jurhiakuacha. Jiniksïnha irekaspti
¡Sési jauati jaue! Sóntku piáni imani nanaka sapini.” k'umta ma jimpo, kánikua tsípisïrampti tátempacha
ísï xáni sési járhati uáp'echani kánkuarhiaparini.
Ka no ióntani janosti máteru sapi énka na
k'uanirapkia, imanha sapi jintespti máteru ts'iuenchini. Jóperu méni jurhiakua nirastiksï ánchikuarhini Tata
Imanksïnha arhirastia Jurhiata Sapi Xunhapiti. Jurhiata ka Nana Kutsï, jiniksï niárasti iauani, iauani, ka
ánchikuarhixaptiksï sési ka jurhiata sapirhaticha táchan
Ka uantanksï: ísï jámani jarhani t'íntskani ini parhakpinini jimpo. Ka
ísku ma miákua jimpo úntani ópantini ka janikuacha
“Nóts'ïni axachisti nanakani ma jóperu tákuanharhikuani jurhiata sapirhatichani ka sóntku k'éri ma
kurhak'uarhiakachi máteru, ju jurarkuni sáni pa inte charanchini iótakuarhu ka ménk'u jurhiata sapirhatichani jini
k'uiripini ka tátsikuachi pitarkuarhiaka ménteru iauani k'uanitamani ísïrpiri ma ka sapirhaticha periakurhani
nanaka sapi ma, nóchi kuatant'aka kurhak'uarhini, ka uenhani ka uantap'ani amampani ka tatempani ka no
nóchkats'ïni axachiaia káni uék'inia.” nema kurhakuani ka ménk'u kapintint'ani2 ka xanuani
ka janini tarhiata jinkunini ka ménk'u iorhekuacha ísï
Isï nipapatiksï máteru ka máteru piáni uáp'echani no sési kúskani iápuru ka jurhiata sapirhatichani páni
ka antaakutastiksï iúmu tsimani jóperu intechak'u antsikupani jini juátarhu jantukutini kauaru k'éri ma jimpo
ts'iuenchacha ka no méni janoni ma nanaka sapi. uek'anhant'ani ka túch'akurani ka jurhiata k'éri uantani
Káasptiksï iúmu tsimani uáp'echani jurhiata sapirhatichani ampesï úkuarhini jakiia, ka ménk'u uékani t'íntskant'ani pa
ka arhinhasptiksï: Charhapiti, Xunhapiti, Tsïp'ampiti, jarhontatani turhinturhintikuani jóperu no úni, nóchkani
Chup'irtsï, Tsiranki, Charhaptsï, Chupikua. janikua tákuanharhikuasïnti, ka junkuastiksï janonkuani
irekuarhu ka no ma uáp'a jarhani ka Nana Kutsï k'érati
Úntasïramptiksia sáni t'íntskani ixu parhakpini ka pauani uantap'ani iápuru ka no nema kurhakuarhini ka ménk'u
ka pauani tátempa axasïrampti iápuru páksï nirani janini ka sánteru ka sánteru uinhani janini xanuani k'érati ka
t'íntskani iúmu tsimani arhokusïramptiksï ini parhakpinini charanchini no sési ka jurhiata sapirhaticha no nani jámani
jimposï mámaru jantisptia méni charhapintini ka méni
xunhapintini ka tsïp'ampintini ka ampantini iápuru éska na 2
Pik'apintint'ani, turhinturhintint'ani.

30
ka tátempacha ménk'u inchant'ani ka uérani kut'arhu ka Jini jarhatiksï inchatsitini juátarhu jantukutini
sóntku tarhiani ka kuáskuni kut'ani énka irekapka jurhiata jurhiata sapirhaticha ménichan ísï janikua
sapirhaticha ka k'éri ma iorhekua nitamani ka ménk'u kut'ani p'iskuasïnti ka eraatarani tátempani ka arhini:
páni uirhip'apani. Péekanha ima Tata Janikua uékapka
euakuarhiani uáp'echani tátempachani. Ima chúrikua “Ixu jarhasti uáp'echa júni p'iuant'ani”.
jimpo Nana Kutsï uerasti jóperu uerani ka nirani jiniani
ka ixoani iápuru uantakuant'ani uáp'echani jóperu no nani Jóperu ima k'uiiusï no niraxati késkunt'ani Tata Jurhiatani,
kurhakuarhinksï, ka Nana Kutsï ménk'u ichaakurhani iápuru ménichan ísï ékari uékaka erauani ts'ïmani jurhiata
ka jimani karhamani juáta k'éri ma jimpo, juáta pa jini jatini sapirhatichani, jimani xarharasïntiksï éka tsántini jauaka
jirinhant'ani uáp'echani jóperu jurhasti k'éri ma tarheata ka janini jarhani énka arhinhak'a Xupakata. Tátsikua
ka ménk'u jini iauani iótakuarhu páarani Nana Kutsïni ts'ïma jurhiata sapirhaticha máteru jásï arhinhastia éska
ka jini jámaxati, márhakua éskuani k'arhinharhistia xáni náaka lunisï, mártisï, miérculisï, juévisï, viérnisï, sábadu
uerarini jimposï nóteru úsïnti uinhanharhinia márhakua ka dominkunha. Iúmu tsimani jurhiakuacha jóperu ts'ïmi
éskuani jimpotek'u imat'unha uinhani t'íntskasïrampti jurhiakuacha t'ini arhinhasptia éska náksïni aiankukia.
éska jurhiata k'éri jóperu xáni uerarini mátik'u imari
éskua xutipakurhisti3 ka iáni k'arhini jimposïnha nóteru Ékari tu exeaka nani charhapintini nóchka jurhiata charhapiti
ústia t'íntskani uinhanikua pánha erauani uáp'echani. jima t'íntskaxapia éka ima isïrpiri k'uanikupkia ka ísï
ménk'unisï pak'arastia máteru ísï nani xunhapintini ka
Jimak'ani Tata Jurhiata k'éri arhisti ma k'uiiusïni: tsïpampintini xantistia éska nákimanki jurhiata jámani japkia
t'íntskani éka antatserapkia ima isïrpiri ka k'uaninturhiania.
“Júrini sáni páni jini iótakuarhu pa ji eratsiani
juchiti uáp'echani ka juchiti uarhitini Nana Kutsïni”.

Ka éka jini iauani iótakuarhu niárapka, k'uiiusï arhisti:

“Ixu pak'ara iauani iótakuarhustia nóteruri

uekorhint'akia, jíkini juuaka p'ínt'ani tátsikua.”

3
Arhikuekasïni chunupakurhini.

31
 Tukuru sïkuamicha1

Jurak'uksïni aiankuni ma uantanskua ma. Ka jarhasptinha jima ka ima kuatant'ania: “¡Karáju!, jurak'usï arhinia,
ma jimani ma ékaksïnha tukurucha kánikua ¡karáju!, na uék'iksï, a ver na jatini kuatant'aaia”, a.
arhipka k'umanchikuarhu máru ka méninha jima
anhatapurhu jantukutini ísï ka imachkanha jatsikuarhiri Ka ióni sániksïnha niáspti ísïa ka xásïnha ima úntania témpa
k'umanchikua, jauarasïramptia ka uantani arhani: p'amenchani, témpanha úntania p'amenchania. Úntaninha
“Nóo, ¿antisï i tukurucha ixu ísï mintsitkia2?”, a, “¿Ampe uámpaninha arhini: “Ji káni no sési p'ikuarherasïnka”, a,
úski i iásïkuria?, ¿Antiksïsï i ísï jurhak'i ixuia mántani “¿Ampenti úia ji?”, a. “No sési p'ikuarherasïnka ji”, a.
chúria?”, a, “ka ixuksï ísï mintsitani jarhania?”, a.
Ka ima arhini: “¿Nári p'ikuarherasïni, anti?”, a.
Ka imachkaksïnha ménk'u sési ekuachatant'ani jarhani
jima mintsitanhani, máteru sáni sapichania ka máteru “Ísku ikichikuani”, a. “No nani máru úkuani
sáni tepamarhininha. Sésiksïnha tsimoru nitsiperania p'ikuarherasïnka ji”, a, “ísï p'ikuarherasïnka ji
jarhania. Ka k'umanchikua jatsikuarhiri arhania: “Sési nénka ji chéeni3 kuat'arani”, a, “nénka ji chéeni
jarhasti, ¿nánina jarhaski iia?”, a, “¿Antiksï i karaju iauani xanhara”, a. “Ka nóteruni k'arhimasïnka”,
tukurucha ixu ísï jurhak'ia ísï mintsitania?”, a. a, “nóteruni anhench'asïnka ampeia”, a, “ka
nóteruni k'uínch'asïnka”, a. “Iámintu ampe korhoni
Ka ima jámania chútaania ka imachkaksïnha jarhasïnka ji éski inte tukuruchasï na mintsitani
sïpakuarhisïramptia, ménteruksïnha sánk'u orhepatini jarhak'ia”, a, “ka ísku chup'irini4 járhati exeani
jimpo mintsitani jarhania ka imanha ménteru jarhasïnka ji”, a, “ka nót'uchkani k'uísïnkia”, a.
inchant'aninhia ka ménteruksïnha niánt'ani ménk'uni “¡Aa, ke kaniju!”, a, “¿Nani náua jimak'ania?”, a.
“¿Óksï i jimpo jurhak'ia tukuruchia?, ¿O t'u sáni

1
Sïkuapiricha. Kánikua.
3

2
Uerak'ia. Chpiri.
4

32
 sïkuanki ampe?”, a, “¿Óksï i sïkuamichaia o ampechkasï Xásï ima arhistia: “Niárasïntisï”, a.
íia nénkasï xáni ísï mintsitani jarhak'ia?”, a.
Ima: “¿Ampe niárasïni?”, a.
“Nipatkini ji kurhankuarhini”, a. “Imasï jati
máru nénkasï mítika inteni ampe”, a. “Tsimanarakua tukuruchasï niárasïnti”, a. “Ménk'u
ísïsï chúrikuachani jima mintsitani jarhasïnti”, a.
Xásï ima niásti kurhankuarhinia ka imachani
kurhamarhiania uarhiti k'érhatichania nénkasï kási Xásï ima arhistia: “¡Aa!”, a, “ka imachka jimpo ísï
mítitini jarhak'a inteni xásï ampechkia. Imani uénasptia uénatia p'amenchani”, a, “ima sïkuanhasïnti”, a,
kurhankuarhinia p'amenchakuari ampeia: “Juchari uarhiti “ima tukuruchasï sïkuamichasti”, a, “imaksï jimposï
ísï p'ikuarherasïnti”, a. niárastia pa imani p'amenchakua úkuni”, a.

Ka xásï ima arhinia: “¿Ná jatini uénaskia?”, a. “¿Na jatini uénaskiksï ima ísï niánia?”, a.

“Imachka sáni ísï p'ikuarherastia, xáni ísïstia Ka ima arhistia: “Jo sániksï niástia”, a, “xáni ísïstia, tsimani
témpini iúmu jurhia ísïstia éki ima ísï uantant'akia”, kutsï ísïstia ékaksï ima nikaia”, a, “ka jíchkani jauarasïnka ka
a. “Témpini iúmu jurhia ísïstia éki ima uénakia ísï chéraani”, a, “ka ménteruksï jima sáni orhepatini mintsitani
p'ikuarherania ka nóteru uékasïnti t'ireni”, a, “ka nóteru jarhasïnti”, a, “ka ékani ji inchant'akia ménteruksï niánt'asïnti
ampe ma uékasïnti niátania”, a. “Ísïrini aiankustia éska jima”, a. “Juchini anhatapu ma jarhasti”, a, “ka imaksï jima
kánikua k'uetsapisïnkia, éska kánikua kuatarasïnkia, niárasïnti ka sésiksï ménk'u sési ekuachatant'ani jarhasïnti
éska ísï p'ikuarherasïnkia énka ima chéeni iauani mintsitani”, a, “sési tsimoru mintsiperanhant'ani”, a, “ka jucha
xanharia”, a, “ka nóteru ampe ma anhench'asïnti”, a. kuatant'asïnkia ka ít'ek'u jurak'uania”, a, “ka juchari uarhiti
iámintu ampe korhoani jarhasïnti”, a, “póki ima nóteru
Xásï imachka uarhiti k'ératichasï ima iónisï mítisïntia k'uínch'asïnkia”, a, “xántek'u ísï jarhasïntia”, a, “ka imani ampe
inteni xásï ampeia. Mátik'u kurhamarhistia: “¿O korhoni jarhania éskaksï ima na arhani jarhak'a jimaia”, a.
niárasïni chini ampe ma?, ¿Manakuarhiri ampe no
ma niárasïni?”, a, “¿No niárasïni jimasï ampe ma?”, Xásï ima uarhiti arhistia: “Exe”, a, “pákari mítiaka
a, ¿Ni misitucha ampe uarhip'eranhani, o tukuru imani tukuruchani jíkini niásïnka aiankuni”, a. “Jít'uni
ampe mintsitani ampe?”, a, “¿No ma niárasïni?”, a. aiankunhaska”, a, “nót'u pókini jít'uni xáni jánhaskapirinka

34
inteni xásï ampeia”, a. “Jít'uni ísï aiankunhaska éska “Ji ísï aiankunhaska éskini ji ísï úaka, ísï jámaakia”,
ima úsïnka tukuruchani uekopaant'ani”, a. a. “Jurak'utkini ji p'ínt'ani íni ampe”, a.

Ka ima arhinia: “¿Pe naninaia?”, a. Ka imanha iámintu p'ínt'astia sési iámintu ampe ka xáskunha
uérania ka imaninha uantsïpu ampe jukats'ïnt'ania ka
“Exe”, a, “ékiksï ima mintsitani jauakia, t'úri ma ichakuanha ják'irhu kámani jarhania páranha imani
uéraakia chúrikua”, a, “jóperu t'u xásku uéra no ampe ima jimpo chéraania. Ka imaksïnha mátik'u exesti imania
ma jukarini”, a, “iámintu ampe p'int'a, ka nóchkari éki ima ísku, ísï mintsitakia. Mátik'uksïnha niásti imaia
ampe ma xukuparhaakia”, a. “Ka imant'u jukaaka kárania ka nóteruchkaksïnha únia, jiniani inchakurini ísïa
t'u uantsïpu5 nénka porhechi jatach'utanhak'a”, a. ménk'u no sési kúskaranhania uekorhinhant'ania ka imanha
“T'úri imani jukats'ïtini uéraaka kómiski káts'ïkua jimak'ani niánia uirinia ka éki ima niárakia t'uínichkaksïnha
eratani”, a , “ka ima jimpori chútauaka tukuruchani”, ima uarhitichania, t'uíniksïnha uarhitichania.
a. “Imani úaka t'u uátataakari t'u máteru uantsïpu
jinkuni”, a, “ka imani ma ichakua jukats'ïtini”, a, “ka Ka mátik'unha arhini imaia: “¡Aántale! Cháskats'ï
ísïrini arhiaaka imachani”, a, “chútauania”, a, “ima nénkats'ï ísï jámpka jimak'ani, ¿ano?”, a. “Cháts'ïsï
jimpo chútauaka, arhiaakari: “¡Jajaa!, ¿Ampets'isï ixu tukuru úkuarhint'atini jápka”, a.
ixu ísï arhani jaki? ¡Ixu xanhari jeia jinisï!, a”.
Ka jimanha p'irasti imania, t'uíninha arhistaminhasptichka
“Ka exeakari énkachkaksï ima mátik'u niuatiksï ima, éki imaia, t'uínia kánkuarhixapti ampe ma pa atarania
ima sïkuamika imaksï mátik'u jima káraati”, a, “jóperu máteru chuk'ari máia ka ménk'unha imachaninha jima
nóteruksï úati kárania”, a, “jimatek'usï antatsint'aatia”, a, “ka ménk'u chuk'ari jimponha ménk'unha uáua auania
nanimankaksï ima antatsiraakia niuakari kókani ísï exeani ataania ka imaksïnha mátik'u arhinhani, uarhitinha
a ver ima ampeski”, a. mátik'u mintsitania: “¡Ásteruni ataia!, ¡Ásteruni
ataia!, jíska”, a. Ka máterunha arhania: “¡Jíska!”, a.
Xásï ima mátik'unha ísï ústia: ménteruksïnha
tukurucha niárastia ka imanha témpani arhinia: Ka imachkanha jimak'ani mítinia; imaksïnha imachari
komarimpachasptiksïnhia. Ima mátik'unha arhania: “Jít'uni
ísï, ásteruni ataia”, a. Ka ima arhini: “¿Ka cha ampe
5
Arhikuekasïnti uirhipiti marhoasïnti pa porhechichani iách'ukuani, únhasïntiksï
k'ániri. Ka arhinhasïnti uansipu, uantsïri, uirhipiti, kanakua o uirhimiti.

35
úsïrampkinti ixu ísï?”, a. “Chats'ï ísï kámasïnka juchiti ima ísï xásï jimponha uekopaant'aspti imani tukuruni
uarhitinia, chásti uékasïnka uántikuni jimak'ania, ¿ano?”, a. ékinha ima ísï arhinhapka: “Ísïi niuaka: xáxkori uéroka
ka imant'u juk'antsini niásïnha uantsipu”, a, “ka imasï
Xásï ima: “Exe”, a, “tekaachint'ats'ïni, ásteruts'ïni imampuni uekorhint'oti ka nótausï uáti kárani”, a. ¡Aa!
ataia”, a. “Jucha ánchperata6 úxampka”, a, “jucha ka ji uantaxapkia éska San Lorenzo anapucha nóchkani ji
antaxampka”, a. “Jucha jini ánchperanhaska”, a. “Imats'ïni Santiago Naranjo jima anapuski. Ka iásï aiankuakaksïni
ísï arhistichkia”, a. “Jóperu, jóperu ásteruts'ïni at'aia, máteru xásï uantakua: “Ísïri niuaka: xáskuri uéraaka
ásïts'ïni jáma je uántikuni”, a. Inte jucha ampakerant'aaka ka imant'u jukantsïni niásïnka uantsïpu7”, a, “ka imasï
inteni chiti uarhitini”, a, “nóteru p'amenchaatia”, a, ima jimpo uekorhint'aati ka nóterusï úati kárani”, a.
“jóperu tekaachint'ats'ïni. Ásïts'ïni uántiku je”, a.
Ka ísïspti; uekorhint'asptiksïnha ka jimaksï p'iaranhasptia.
Xásï ima arhiastia: “Sési jarhasti”, a, “tekaachint'asïnkaksïni
jimak'ani”, a, “jóperu ampakerant'a je juchiti Jimpo xáxisti uantanskua inte tukuru
uarhitini póki inte no sési p'ikuarheraxatichkia”, sïkuamichari. Ixu jamerkustia.
a. “No mítispka ji éski cha ísï kámaxapkia”, a.

Ka arhininhia: “Pe ásïts'ïni uantachint'a je éska jucha

ísï jámasïnka”, a, “ka jucha ampakerant'aaka”, a.

Ka ísïsptichkia: ima jurak'uasptia achatia jóperu

inte aiatsperakua jinkunia páraksï ima témpani
ampakerakunt'ania. Ka imaksïsï mítitini jáptia ampe
jimposïksï ísï kámani jápkia ka na xásï p'amenchakuaspkia.

Ampakerant'asptiksïnha témpani ka nóterunha nirani

témpa p'amenchani. Tátsikuanha sési p'ikuarherasptia ka
k'arhimani ampeia ka sésinha t'ireni ampeia jóperunha

6
Arhikuekasïnti nirani nani p'irani o páni ampe ma. 7
Ima arhikuekasïnti porhechiri yách'ukua.

36
 K'uiiusï1 ka jiuatsï2
uarhip'erakua uantanskua

Jásïnha ima mátiunha imanha kuaionha ma káni ka imanha k'uiiusï jini kép'isïramptinha ísïnha, jini
uiraxaamptinha, ménk'unha úntani uiraninha, ka kép'isïramptinha. Ka ékinha imanha jiuatsï sapichu
imat'unha jini mintsitaxaamptinha k'uiusïnha karhakua uérapirinhia, jiuatsï sapichu tsípiti uérapirinhia ka imanha
jat'ininha. ¡Chin! Jíchkani uantaxapkia éski Angahuani jini uérasïramptinhia, ima k'uiiusï kép'isïramptinhia
anapucha, nóchkani, ji jini anapuski, ji jinteska Máximino ka jupipchakuni ka jini karhataninha sóntku.
Bravo. Jóperuchkanha iásï nirasïnkaksïni aiankuni arhini
uantanskuani p'urhepecha márku uantakua jimpo ísï ¿Násï kámapirini jiuatsïia pa ima arhipirinka
mintsikaparini éski iámintucha úakachi kurhankutsperani: “¡ásteru páia!”? arhininhia. Jininha antaratini
arhaxaptinhia ¿Ka násï jámapirinia? Imanha jimposï
Xásïnha ima máterunha jiuatsïnha ma káni xáni ueramptinha, xáninha kurhunhininha.
uerasïramptinha, ménk'unha úntani ueraninha,
ka imat'unha jini mintsitasïramptinha3 Xásïnha ima jini jatini arhisïramptinha “¿Násï jámapirinia?”
k'uiiusïnha karhakua jatininha. arhinia iásïnha k'uiiusïnha. “Póki ji ixu karhakua jarhaska,”
arhininha, “¿ka t'úri násï karharauia?”, arhininhia, “póki
Ka imanha jiuatsï jimposïnha ueraptinha imanha xáni t'úmintusï uchepuka4”, arhininhia, “nóminturi jukaska t'u
kurhunhisïrampti k'uiiusïni pókinha imat'u jima jantukutini karharatarakua párini t'u jíntini p'íkunt'ani”, arhininha.
xerekua jatsikuspkanha, jimanha kuéuarhu jima jatsisptinha
Ékinha ima mátik'unha tarhiapka k'éri, k'éri ma. Ka
imanha axantsïkua ma, iásï axantsïti mánha, jimank'u
Uakusï, tsápki.
1

Ts'ame, kuaio.
2

K'uimusïramptinha.
3 4
Ap'okika.

38
chuk'ari k'éri ma énki jimanha jápkanhia sapirhaticha, Ka ima arhininha: “T'u nani uék'i jatsikuni”, arhininhia
jini pukuri p'iuapka imanha k'uiiusïnhia, imanha jini k'uiiusïnha. “Jíkini ménk'umintu exent'ani ísï, exent'aka.
iásï sapirhatichani karhatakuasïramptinha. Ékinha ima
mátik'unha tarhiaka k'éri mánha. Imanha mátik'unha Nánk'i ji imani exent'akani kúmuni6, imanha xánk'u k'éri ma
jimak'u k'éri ma tarhiastinha ka ima sapirhaticha antaratakutini jarhak'a ép'u, nóperu ji t'únkini no exent'ani,
iámintu uek'orhinhaninhia k'uiiusï sapirhatichanhia ka t'u énki k'éka”, arhininha, “t'u nóchka no ampe exeaka éki
imanha ménk'u jiuatsï mántank'u jatachapaaninha. ji nitamaka”, arhininha, “¿nóri erankuasïni ji éski na páuak'i
imachani antsipanhaani?”, arhininhia. “Kómiska t'u ixu
Imanha jimak'aninha arhinia: “¡Épa, ásï, xánk'u auauia!”, arhini. uératini, t'úchkari ixu uératini uiriakia”, arhininhia, “pa t'u
ima juáta jimpo niáka” arhininhia. “Ji exeska nani énki t'u
Ka ima arhini: “¿Na p'ikuarherakuarhiski? Ékiri t'u kép'iaka, niáraka, ji eranhaskaska” arhininhia, “ka jíkini chúxapaka”,
jíkini t'únkintukini mák'u jatachaka”, arhininhia, “pókiri arhininhia, “éki t'u úntakia ménteru jatsikuni ka ji t'uíni
t'u jimak'ani auaasïnka, ach'echiasïnka5 jíntini éki ji no ménteru jimak'u jauakia pa ji xerekua jatsikunia”, arhininhia,
jarhak'a”, arhininha, “éki ji ísï jap'irinka jíkini t'únkini mák'u “ka ji exeska ampakiti ma pa ji xerekua jatsikuni pa ima
jatachapirinka”, arhininha. “Ka xánk'u auakia”, arhini. ménk'u nóteru uek'orhinhakia sapirhaticha”, arhininha.
Ka exeakari t'úchkia ékikini ménteru xánk'u ísï ach'euaka
Pókinha ima ménk'u ¡kuásï, kuásï, kuásï, kuásï!, t'únkini éski t'u juchetichani na mak'uaka”, arhininha.
át'aasïrampkanha ka imanha ménk'u mántank'u
jatachapaasïramptinha auaaninha. “¡Ka pékichi ménk'uni jakaia, ta!”,
arhininha iásï jiuatsïnha, “nóchka t'út'u
Ima arhininha: “Nóo, sésku ménk'uni jarhaskachia; iámintu ach'echiaskani”, arhininha.
t'út'uri juchetichani iámintu auaaskia, ka jít'uni “¡Nóchka ménk'uni jarhaska!”, arhininha,
chétichani iámintu auaaskia, ka ísï jarhastia. T'út'u “nóchka t'u jukari auaaskari juchetichani”.
ménteru jánkuarhint'aia páchi ménteru nóteru ixuk'u
márku jauakia. Jít'uni iásï uératini sáni jarharitini Pókinha ima imarichanha imanha k'uiiusïchanha
jatsikukuarhiakia pókichi káni atsïperaasïnka”, arhininha. jukari uáninhasïnti imaricha, t'ámunhasptinha.
Ka imanha jiuatsïcha tanimuk'unha.

Arhikuekasïnti auant'asïnti énka juchiti ampeka.

5 6
Kúmununi.

40
 “Nóchi ménk'uni jarhaska pókirini t'u jukari sánk'u jarharitinia kómiski ixu ka jinisï. Jucha ch'anaxapkia
ach'echiaska”, arhininha, “pe t'únkini ménk'uni éki ima júpkia ísïa ka ménk'uchka nitamani ka ménk'umintu
jarhaskachi ka t'u ménk'umintu jimasï jauaka éki éki jucha no exepkia p'íp'askuni ka ménk'u nipapania.
t'u ichaakuaka ka jíkini niáraka ka jupiptsïkuni
inteni. Jíchkakini ma miákua jimpo éskua Exe, ka ima xásï imanisï ima eranhaskani, imanisï ima
pitap'anharhikuaka”, arhininha, “¿ka náchkarini arhimptia: “jíkini iápuru exent'aka nani uék'ini nirani”
ísï kámauia?”, arhini, “póki ji ménk'umintu arhinia. Pókichka ima uinhanharhisïnkia. Imacha xáni
jímintukini, jinimintukini pitanharhikuaka ¿ka uinhanharhisïntinha, k'uiiusïnha jukari tsimani kilometronha
xásï t'u ampe jimponi exeuia?”, arhininhia. uinhanharhisïntinha imanha. Jónha pánha ima úni
exeaninha. Imanha exeni k'o, exeatinha. Nani uék'ini jarhani
Imanha arhininha: “Jóo, sési jarhasti, ják'anichkia!, na uék'i xáni jirikuarhirini imanha úati exent'aninha.
ji ják'ani, ják'ani siémpi no niuaka ji imani
juáta jimpo pókichka t'úrini erankuaaka.

“Ka cha nanina uék'i nirani jíkini ménk'u exenisï,

exent'aaka”, arhininhia. Póki imak'anit'u ísïskia ¿ja?
Éski kúmu ánk'urhu echerirhu uétsisïnkia ¿ano?

Póki jucha jini méni ísï ts'ék'uspka, jucha jini Angahuan,

méni jimpo úkuarhisti jini énki arhinhak'a Uauachu,
ékiri niuaka méni niárakari jima énki inte ampe
nitamakuarhipka éski inte uantanskua na arhik'a.

Éskichka ima jini uáni takicha7 na jámani jarhak'ia ¿ano?

Karichi erankucha ch'ananhania ka ima jini K'umpuntikata
antaratini jápka imaia k'uiiusïa. Imanchkanha no nema
exesïrampti éski ima kúmu jima uétsitini jápkia imari jimpo

7
Sapicha, tatakacha, tataka sapichucha.

41
 T'arhenku1 pare ak'uriri2
uantanskua

Jarhasptinha tumpi ma nénkanha ménk'u karichi erankuni uátsïskia ka sóntku inte tumpicha ima exent'aatiksïa
jámampka ka no kánikua jámanichkia uanarurhania nénkachkasï kánikua jatsikuarhirikia”, a. Xánkunha ísï
tumpichani jinkunia ka ménk'u juátarhu ísï jámani ka uantaspti imaia ka nirania ménk'u karichi erankunia.
tumpisptinhaia ka éki ima nirani jápkia inchakunt'ani
iretarhia pánha karichichani itsimataania o it'ukua ampe Xásïnha jininha niásti jiniia karichichani erankuania ka
sáni íntsaania exesptinha uátsïni ma kánikuanha sési xásï jimasï jámani jarhania kauaru jarhukutini ísïnha énkanha
máni ka ima uátsïchkanhia purikuarhisïramptia, no uékani xénkua jukapkia ka sïtuni4 ampe jukapkia. Jimasïnha
tumpichani jinkuni uantonskuarhini nénka ima exepkia. jámani jarhani imat'unha sïtuni ampenha sáni akurhutani
jámani jarhasïramptia imaia tumpiia ka méni sáni xénkua
Jima nitamaxapti ima karichicha jinkunia ka mátik'u ampe akurhutani. Akuni ka mátik'unha korhokaspti jimaia
exenia ima jima jarhania chenempo ekuarhu ísku anhanuni pareé akurini, jucha ísï arhisïnkia ima t'arhenku k'ésti ka
ka imachkanha mátik'u exenia ka imachkanha tsitispti3 kánikua iónterani ka ima t'arhenku piresïnti. Ménichani
ima uátsïnia ka mátik'unha uantani arhania: “¡Uúh!, p'iresïnti kánikua sési ka ménichani no kánikua sési ka i
¿Na jatiniskia pa ji páni inteni uátsïnia o ji tempunia?”, uantanskuachka imaristia. Mátik'unha jima pirenia, jimaia
a. “Nák'oruni ji tsitini jaka inte uátsïnia péechka no sïtunirhu jarhukutininha pirenia. Kánikuanha sési pireni,
úakia pa ji uantap'ania pókichka inte sési xásï ma sési sésinha arhinia ima, pireni jimaia ka imanha tumpinha
kánikua jámani exeni imania pare akurini a ver na xásï
máspi imaia t'arhenkia nénka xáni sési pirempkia ka
1
T'arhenku, t'arhenkua: kuíni purhaki jámasïnti juátarhu
uets'atakuacharhu ka xanharucharhu.
2
Pare ak'uri: kuíni purhaki, urapxurhasti késkuarhu inchaxukuni. Jintesti akukua charhapiti ka xarhipimarhani. Marhoasïnti pa
4

3
Arhikuekasïnti sési exeni ampe ma o nemani. kamata úni o jiúmani tékua jatsikuni. Jukasïni juátarhu.

42
exesptichkanhia jimanha jarhania ískunha anharhukuni jima Xásï ima arhini: “¿Sési jimponi?”5, a.
xarhiantikua mária. Imat'unha sïtuni akusïramptia ima pare
akuria ka imani akuparininha kánikuanha sési pireni jarhani. “Jóchka, sési jimponi”, a.
“¿Nárini xáni jimpo niua pirechini?”, a. “Uátsïni ma
Jásï ima arhit’i imania ísku tantiarikua jimponia: “T'úri, ta, exeska ji”, a, “ka ima uátsïni tsitisïnka ji kánikuachkani,
káni sési piriesïnha”, a. Ka imanha seguírini jarhani pirieni. ka nóchkani méni úakia imani uantonskuarhikunia”, a,
Ka ménteronha uént’ani siémpre arhini: “T'úri, ta, káni “póki jucha no méni exep'erasïnka imani jinkunia”, a.
sési piriesïnha”, a. ¡Aa! ka ji uantaxapkia éska San Lorenzo
anapucha, nóchkani ji Santiago Naranjo ixu anapuski. Ka iásï Xásï ima arhistia: “¿Nani irekaski imaia”,a.
aiankuakaksïni máteru xásï uantakua: Xásï ima arhisti imania
ísku tantiarikua jimponia: “T'úri, ta, káni sési piresïnka”, a. “A jini, jini irekasti ima”, a. “¿Nárini xáni jimponi niua
pirechini?”, a, “jópero ji ísï uékasïnka éski t'u pirekua
Xásïnha ima mátik'u pare akurinha kurhakustia, imani arhiaka énka ima ménk'umintu sáno mintsitarhu
mátik'u arhini: “¿T'u jíntinisï arhiskia?”, a. niárakuakachkia”, a, “ka mátik'u jíntini miáni ima
uátsïa, mátik'u jíntini miáni”, a. “Ji ísï uékasïnka”, a.
Ima arhani: “Jóchka”, a. Ima arhini:
“T'úri, ta, káni sési piresïnka”,a. Xásï ima arhistia: “Sési jarhasti”, a. “Niuaka ji”, a,
“póki ji jimpok'usï niuakachkia nóchka juchachi káni
Ima arhini: “¿Tsitisïnri inteni nénka ji pirek'a?”, a. ióni ixusï mák'u k'éri exep'eraskia, t'úri ménk'u ixusï
jámasïnkia ka jít'uni ménk'u ixusï jámasïnkia”, a, “ka
Ima arhani: “Jóchkia, kánikua tsitisïnka inteni éski niuakakini ma pirechini jiniia pa ji uátsïni pirekuni”, a.
t'u na pirek'ia”, a. “Jít'uni uékapirinka ísï pirenia
pe ji no úsïnkachkania”, a, “no úsïnka jíia”, a.

Ka ima arhinia: “Jíchkakini jorhentaaka pireni”, a. “Jorhentaaka Ima: “Sési jarhasti”, a.

pireni pa t'u uáchachani ampe pirekuani”, a, “ka jorhenaska
pa ji pirekua imani arhini pa uátsï ma uékani nirani ima
tumpini jinkuni nénkani no uékani jauaka nirani”, a. 5
Arhikuekasïnti éka ampe ma uantanhaka ka ima no ióni jimpo ísï ampe
úkuarhini. ‘Sési jimponi’ máteru ampe arhikuekasïnti ka ‘sési jimpo’ máteru
ampe. ‘Sési jimpo’ arhikuekasïnti éka ampe ma no ch'ikuanterakua ampe úaka.

44
 intechka sïpakuarhiatia ka nóteru antanterania”, a. “jurarku
“Ka éki ji niuaka pirekunia jíkini ásï ampe ma arhi”, a. “Jurak'u pireni jarhania”, a.
aiankunt'aakia a ver ima na uantaia uátsï”, a.
Ka imanha seguirini jarhania pirenia pare
Xásï imanha nirastia pare akuria jini chenempo jimpo akurininhia ka uátsïchkanha kánikua tsitinia imani
niárakunia ka jimanha niárania jimanha, jima jarhaspti énka ima pirempkia: “¿Nanina jámaua ji?, ¿Nanina
turasu ma énka ima uátsï irekapka ka imanha jima niárani jámaua ji?”, a, “pa ji inteni jupirhutania”, a.
pare akuri ka jimanha uénani pirenia ka kánikuanha sési
pireni, jóperu kánikuanha sési pireni ka imanha uátsï Ióni jimponinha arhania: “Éki jápirinka ma tumpi ma nénka,
mátik'u uérani, mátik'unha imani amampani arhini: nénka ísï pirepirinka éski inte na pirek'a ji nípirinka imani
“Nana”, a, “exetki t'arhenku ma xáni sési pirek'a ixu”, a. jinkuni”, a, “jópero no ma jarhastichkia nénka ísï pirek'ia”, a.

“Nipa ji exeni a ver na xásï máski”, a. Ka imanha Xásïnha imanha ménk'u úntasti nirania pare akuria
nirasti exenia ka erarhutaninhia ka imanha méntunha ka ménk'u úntasti imani nirani antarhent'ania
jarhani pireni ka imachkanha kánikua tsitini imania ménteru imani karichi erankutini tumpinia ka
t'arhenkunia. Imanha amampani arhinia: “Nana”, a, imanha arhinia: “¿Niraskiria jini pireni?”, a.
“¿Nanina jámaua ji pa ji inteni t'arhenkuni jupikani?”, a,
“pa ji ixuk'u jatsikuarhiti jarhani pa inte ixuk'u pirenia”, Xásïnha ima arhini: “Jóo, niraska”, a.
a, “ixuk'u pireni jarhani”, a, “¿Nanina jámaua ji?”, a.
“¿Ka exeskiri uátsïni?”, a.
Ka ima amampa arhistia: “Nópechka t'u úaka inteni “Jóo, exeska”, a. “Kánikua tsitisti énkani ji
jupikania”, a, “nóchka inte iásï sïpakuarhint'aia ka t'u pirekia jópero kánikua tsitini”, a. “Uékaxaptirini
nárit'u jámaua inteni no exent'ani”, a. “Inte ísku sésikua jíntini jupirhutani”, a, “uékaxaptirini jíntini
ampetia nénka inte jukaia ixuia”, a. “Ixu no ma t'arhenku jupikani”, a, “amampani ísï arhixapti”, a, “¿Nanina
ísï jurhasïnti pirenichkia”, a, “ka inte ísku sésikua ampetia jámaua ji pa ji jupirhutani pa ji ixu jatsikuarhini”,
énka inte iásï pireni jaka jiminia”, a. “Éki t'u iásï chéraakia a, “pókani káni tsitisïnka inteni pirekua”, a.

45
Ka ima arhistia tumpiia: “¿Ka nárina jáma pa ji imani Ka imáchkanha nirania tumpi ísïa éski ima na arhit'akupkia.
uátsïni p'akurhinia?”, a, “¿Nárini sáni arhisïnia?”, a.
Xásïnha ima niárastia jiniia ka ménterunha máteru
Ka ima arhini: “Exe”, a, “ménk'u no na jarhasti”, a, “jíkini pirekua arhinia. Imanha tumpi xáxint'ania máteru pirekua
kuánetaaka”, a, “íni ampe xukuparhakua ampe”, a, “ka arhinia. Imanha tumpi xáxint'ania éski imaia pare
iámintu ampe”, a, “ka jíkini jorhent'aaka pirerani t'únkini”, akuria, sésinha xáxint'ania, kánikuanha sési xásï ma
a, “pákari iásï t'u niuakia jiniia”, a, “ka t'úri pireakia”, a. t'arhenkunia, sésinha ménk'u mámaru xásï at'anskunia
ka ménk'unha ísï niáni jarhani mere-merek'uni.
Xásï ima: “¿Pe naninachkiati? Pe nóchka ji,
no úanti ísï, ísï, ísï kárania éski t'u na niák'ia Ékinha ima mátik'u korhokakia uátsï, mátik'unha
kárapania”, a, “ji no úaka ísï niáni”, a. korhokania ménteru pirenia ka imanha mátik'u
arhini: “Nana”, a, “ménteru junkuantia ima t'arhenku”,
Ima arhani: “Úakachkari”, a. “Jíkini íntskuaka”, a, “íni a, “énka xáni sési pirek'a”, a.“Nipa ji exeni”, a.
k'ésï6 ampe ka iámu ampe”, a, “jíkini íntskuaka ka
ménk'umintu t'u sési sési mórhikuarhint'aaka”, a, “máteru Ka jimanha jarhani anhanuni ka imanha turasurhu
xukuparhakuani juaka ji páka t'u sési sési jáxint'aaka”, a. jantukutininha jarhani ka jima uératininha eranchini
jarhani ékinha ima xáni pireni jápkia ima t'arhenkia ka
Xásï imachka ísïnia. Imanha pare akuri imani exeninhaia, mátik'unha arhani: “Nana”, a, “nántek'u úski
jatsirhint'ania k'éresï máteru xásï at'anskua ka ménteru inte t'arhenku xáni sési jáxini”, a, “jík'oruni uarhiakia”,
máteru xásï at'anskua ka kánikuanha sési jáxint'ani imaia a, “inteni xáni tsitini t'arhenkuni”, a, “¿Anti ji nanina
tumpiia, ménk'unha sési mere-merek'uni jarhania. jámaua pa ji inteni jupirhutani?”, a. “U je nanina pa
inteni t'arhenkuni jupichints'ïni ka juáchits'ïni inteni
Xásïnha arhinia: “Exe”, a, “ísïri arhiaka pirenia ka máteru ixu”, a, “jimpokani ji káni tsitisïnka inteni”, a, “éki inte
ísï ka máteru arisï ka máteru arisï”, a. Iámunha arhit'akunia tumpipirinka ji tempunhapirinka inteni jinkuni”, a, “pókani
ka arhinia: “Nanimankaru na niuaka t'úia t'úri ísï uénaaka káni tsitisïnka póki inte káni sési arhisïnka pireni”, a.
páni inteni k'éresïnia”, a, “ka niuakari jiniia”, a.
Xásïnha ima amampa arhistia: “Pe nópechka inte uékakia,
nóchka inte manakuarhiriskia ka inte sïpakuarhiatia”,
6
K'éskua.

46
a, “nóchi úaka jupikani”, a. Ka ima ísï únia: ménterunha nirasti imaia tumpiia ménteru
Ka jimani: “Jupika je ménk'u”, a. xáxint'atinia ka ménterunha ménk'u pirenia ka kánikuanha
sési pirenichkia ka uátsïnha ménteru uérasptia ka imanha
Xásïnha ima jámania arisï uékania pa jupikuekania, ka jimak'ani nótero iótakuarhu jarhasptia imaia pare akuria,
imanha kéntikupasïrampti, mórhukupania. No únia ménterunha jima ísku uatsotakuarhu ma jarhasptia jima
jupikania ka ióni jimponinhia uátsïninha arhini imaia, anhats'ïkunia. Ékinha ima niárakia ka ima arhinia:
uáp'ani arhinia: “Ni t'u jupirhutania ékachkari úk'ia”, a. “T'u xáni sési pirek'a”, a, “t'uk'urini jíntini mintsitarhu
niárachisïnka jíntini”, a. “Jík'oruni uarhiaakia inteni pirekua
Ka imachkanha no úni, imachkanha niánia uátsïa ka xáni tsitini”, a, “ka ístu t'únkinia póki t'u káni sési jáxiskia”,
méninha jupikani ísï kámani jarhani ka imanha ménterunha a. “Ji nípirinka t'únkini jinkuni éki t'u tumpipirinka”, a.
mák'u uépkuni, ménterunha mák'u. Ka méninha méninha
sési jupikania arisïa, ka ménterunha ménk'u uépkuni ka Xásïnha ima mátik'u pare akuri arhistia: “¿Sési jimpo?”, a.
nóchkanha únia jupikania. Ka ménterunha nirania ménteru
t'arhenkia jini niánt'ania ka imachkanha eront'ania pare Ka imanha mátik'u arhini: “Jóchka”, a.
akuri imania tumpinia, arhini: “¿Nári uérakuarhiski?”, a.
“¿Éka t'u no k'uanhatsint'apirinia?”, a.
Ima arhani: “Ji, jíchkani úska pirenia”, a. “Ka jíchkani no k'uanhatsiaka”, a, “póki ji
t'únkinisï tsitik'ia póki t'u káni sési piresïnkia”, a.
“¿Ka nári exeskiri uátsïni”, a, “¿Na uantasïni?”, a. “¿Ka nóri k'uanhatsiakachka jimak'ania, ¿ano?”
“Ísï uantasïnti éska ima niuaka jíni “No ampe, ji no k'uanhatsiaka”, a.
jinkuni ékani ji tumpipirinka”, a. “Sési jarhasti”, a.
“¡Aa!”, a. “Jimani iásï, iásïri ménteru niuakia”,
a, “ka ménteru ísï mórhikuarhint'aaka”, a, “jópero Xásïnha ima mátik'u p'irhikuarhint'ania tumpiia, mátik'unha
jimaia ékikini ima ísï arhini jauakia ménteru tumpinia imanha jarhania jima, karoni7 ma jukarinia,
uént'ani t'úri mátik'u ménteruni jáxint'aaka”, a, ískunha jarhania jimaia uaxats'ïkuninha jima uatsotakuarhu,
“mátik'uri tumpiuakia”, a. “Mátik'uri jima imanha kút'akua ma kámani jarhani jimaia ka imanha
arhikia ima uátsïnia: ¿T'u niua jíntini jinkuni?”,
a, “mátik'uri uantonskuarhikuaka iásïa”, a.
Karona, sununta.
7

48
mátik'u exenia, mátik'u arhania: “¡Nana, nana, nana!”, a, uantonskuarhini”, a. “Iásïchkari imani pókia, imaniri
“kónke i, kónke i tumpi máni nénka ixu xáni sési pirek'a”, a. tempuakia”, a. “Iáskoru níia ísku niárakuni”, a, “nóteru,
nóteru ísïa, ka miátant'aakari inteni ampeia”, a, “éski
¡Jútkinteru exeni!”, a. Ka imanha uérastia. Xásïnha ima t'u na pireka ampe, éskakini na arhika ampeia”, a.
arhani: “Exetki inte”, a, “nóteru inte t'arhenkusti”, a.
Xásïnha ima ísï únia, imanha ménteru nirania ka
Xásïnha ima arhania: “Íchka uénani t'arhenkuspti”, ménterunha karichichani jimasï pánia ménteru, jimasï
a, “ka i iásï ménteru tumpintiia”, a, “ka jíchkani nitamatarania ka imanha exenia uátsïa éki karichicha
aiakuskia pa ji nirani inteni jinkunia”, a. jimasï ninhaxanhapkia ka imanha uérania erankuani.
Tumpinha mátik'u arhinia: “Jíkini jurhaska exenia iásï
Xásïnha ima jimak'ani arhistia: “Nóchka nanina jarhastia”, ménteru t'únkinia”, a, “jíkini iásï jurhaska exenia”, a,
a, “úakachkari nirania”, a, “nóchkari t'u aiakuski anti”, a, “ka “ísï éskichi na uantonskuarhipka”, a. “¿Miáxakiri?”, a.
intet'ukini kurhach'asti t'únkinia éski t'u na uantakia”, a.
Xásïnha ima arhani: “¿T'úspi?”, a.
Xásïnha ima jimak'ani arhistia tumpi: “Sési jarhasti”, a,
“nóchkachi uantaskia éski t'u jíni jinkuni niuakia”, a. “Ji Ima arhani: “Jíspka”, a.
ménteruni junkuakia”, a. “Nipa ji nínt'ani sónk'u”, a.
Exetki t'u xáni sési pirek'a”, a. “T'uk'oru sési piresïnka
Ka ménterunha nínt'ania ka jima niánt'ania kánikua”, a, “nóchka t'u jinik'u juátarhu ísï jámaski
nénka ima pare akuri jápkia ka xásïnha ima antiia”, a, “t'úri jimposï úkia sési jorhenkuarhinia. Ka no
arhisti pare akuria: “¿Nári uérakuarhiski?”, a. na jarhastichkia”, a, “niuakachkani t'únkini jinkunia”, a.

Ka ima arhini: “Iáskoru ísïstia”, a, “iáskoru aiachistia Ka jima k'amakuarhisptichka inte uantanskia tumpiia.
jíntenia éski ima jíni jinkuni niuakia”, a. Úkuarhispti ísïa éski ima na uékani jápkia tumpiia.
Tátsikuachkasï tempup'erasptia ka mák'u xásïsï irekania
Ima arhini: “Exe, nóchkakini arhixapi”, a. “Ji úsïnka ka sésisï irekasptichkasïa nóksï ampe ma arhip'erania.
p'irhinhani uáchachani pirekua jimpo”, a, “úsïnka ji
imachani p'irhinhania nénkaksï no uékani jauaka Ixu jamerkusti i uantanskua.

49
 Tsípikua1 jánkua sapichari
uákasï erankuticha

Imanksïni nirasïnka aiankunia ji Jorge Gómez Angahuan Enríkia arhania: jákaanichkachi nótki kumpasïrampkia póki
anapu ménk'u ísï mátik'u, uákasïri máia, éski ji na jucha jákanisï mák'u járhapani jápkia, sésku járhatichatinia.
nitamakuarhika uákasï erankuni jámani, ménk'u ísï Xásïsï ima arhania: “¿Te t'u nani jámasïni uákasï erankuani?”,
uéakutinia ka ménk'u ísï uákasïcha jinkunia. arhania, “¿t'u chétichani nanina páasïni?” arhania.

Ísï úspka jucha k'uiripini jámania. Xánisï jatiripka jíia iúmu Xásï ji arhini “Ji ixusï páasïnka”, arhinia “ji ixu
t'ámu uéxurhini, o témpini uéxurhinisï jimasï naniptimintu Pakichusï páasïnka ka jini Pakichu Juátarhu ka
imaia. Ka jucha mák'u járhaposïrampka, néntiski jinkuni, jini Tsítsanisï ka Pakichu T'ip'akuasï”, iámintu
kumpa Enrike Gómesini jinkuni ka imat'u, kumpa Isidru aiankuni jíia éski ji naninanki káuankia.
Gómesi imat'u sánitku no ermánumpani jinkuni mák'u
járhasptia, ka máteru jimasï nóteru miánt'asïnkia, jíia ima Xásï ima arhani “Imachka ménk'u no no nema, ima juchi
máteru néspia jóperu ima imanha ji sési míiuant'askia táti arhasïnti éski ima ixu Turutsïkua Juáta antaratini
imaia juchari primuchia Enrike Gómesia imanha énka xánimintu jarhaskia. Ka juchachi ísku úntani xáni
uarhikia ka Isidro Gómez imanha ísï jámani jakaia, ísï iauani páani, juchat'uni jini K'umpuntikata Uanatinisï
kurhamarhini ampe ima Isidrunia éski jucha méni na káasïnka méni ka méni jini Kót'akurhakuarhusï
jámapka juchachkani uákasï erankuni kámasïrampkia káasïnka jucharichani, ¡jútki jucha ta!, ¿kánichi
jíia ka imachat'u ísïa. Xásï ima ísku úntani, jimposïksï sési páaua Turuts'ïkua Antaratini?, imachkanha kánikua
miiukua p'ik'unt'akia éski inte kúnkuarhikua na jáxikia. jarhasti Turuts'ïkua Antaatininha”, arhani.
Xásï ima ísku úntani imaia kumpa Isidrio ka kumpa
Xásïchkani ji arhinia: “Nte ima, ísku mátik'u ísku ménk'u
no mókukuarhini jarhania”, ji ísku jánhaskania arhania: “jo,
1
Tsípekua.

50
ta, ¿péka2 imachka nésï káak'i uákasïcha jini?, péeka ima Xásï ima arhani, arhani: “Inchateruchi
no nema káasïnti” póki ima ióntkisï no uékanhasïrampka exep'erant'aaka pákachi, márku ják'uka. Kánikuanha
pa jima karichicha sáni ísï karhamani Turuts'ïkua Juátarhu. kanisï sapirhaticha intenhasï janhasti páachi
Póki ima ióntkisï no ma karichi no, ka, no, no chivu jinkuni uakuimpini” arhania. Éski takicha na járhakia.
jámasïrampka, xásï ima chívu anhatapuchani ísïni jimpo
sïk'uirhiasïrampti ima jimposï no sésikua jápti pa ima, pa Xásï ji arhini: “¡Aa!, sési, jimak'ani páakachi jimak'ani,
ima karichicha karhamani póki ima nómintu úsïrampka inchateruchi exep'erant'aaka pákachi, jurhiatikua ma
pa ima karichirhu no kuánhani chívu ka ima chívuchasï erakuaka a verachi ampe jurhitikua páaua, a verkichi
ikikuarhipti, kanisï sapirhatichani sïk'uintukuasïrampti. ampe jurhiatikua úntaua páani páachi jini, pákachi jucha
íntskuaka imani, uets'akuani jini Turuts'ïkua Antaratini”.
Xásï ji mátirku arhini: “Antinha, ima,
karichi no méni jámpka, ¿anó?”. Xásï ima mátirku ják'urhant'ani, arhani: “Ménk'unha
karichiri jóntukua ixu jarhasti”, arhania, ísï ník'urhania
Ima arhani: “Noo, nóchka ima no méni, nómintu imaia, imaia kumpa Enrikia ka imat'u Isidru ísïa.
uékanhasïnti pa ima jini karichi karhamani”.
Arhini: “Út'a, kánikua jarhasti ¿anó?”.
“¡Ée!, péeki ima ampakiti jarhaska, ¡ée!,
jópi, ji, ima chéticha iauani ninhastia”. Ima arhani: “Kánikuachkanha jarhastinha”, arhania,

Ka ima arhani: “Ji juchetichani nótkini “Péka ima”, xásï ji arhini: “ka péka nóchka ima
petaasïnka jóperu jucha siémpini ixuani páaka no ma manakuarhiri karhamasïnkani, nóchka no
Karapan. ¿Kánichi páuaka?” arhani. uékanhasïnkani pa karhamani, ¿juchachi antisï no
kuénta p'ik'unt'ampi?, ima uákasï uénhataranhauati”.
Xásï ji arhini: “Júcha, ta, t'úchkani arhiia kánichi
páua jimini Turuts'ïkua Antaratini” arhinia. “¡Aa¡, uákasï ménk'u no sáni uarhinterasti,
ménk'umintu ima uákasïri no ampe ma uantaati
imachkia represent'ántia. Jo, páuakachi”.

2
Téka, tíka.

52
Niraska jít'uni jinisï antankuani uákasïchani Pitsiatinisïa ka na ji no chénturhasïrampti arhani: “ji jimasï kakakuarhita
imat'u ixusï nárinti na páapani Míkuarhusïa imarichania. jauati”, arhani. Xánturhatku póki ima itsï iónhani
patsakuarhisïrampka ka jini pitsïpimini jóperu pitsïpimini
Xásïchi jurhiatikua ma jatsikutsïperania páanha jucha ka jucha tút'akuarhisïrampka, sési ixu antat'arharani
Turuts'ïkua Antaratini nipirinkia páania o pa jini ísïa ka ját'akuni ísï nirani ka ékichka k'uanipirinkia5
erankuania. Sési jarhasti, ísï úska jucha, páaska jucha, ichakuaminia imanha uchepupirinkia ka imanha, ka imanha
jurhiatikuachani jatsikutsïperani ka páaskachia. Ka ji sési xásï, kámapirinkia miiukua p'ik'unskua éki ima na
no míant'asïnkia máterunia, máteru tsimani k'uiripu ióarhinhapkia imachka nómintu kuarhatsisïramptia.
ma ima néspia iasï éski jucha iúmu jámasïrampka iásï
uákasï erankuchia, jóperu, jóperu no nema karichini Xásï ima arhani: “I iauanhani tsikat'arhasïnti tep'akua,
kámasïrampti, iámintucha uákasïchani, máteru tsimani júcha uakuirani, ¿Nóri uakuiri mimempaua?”.
ichakua ka máteru tanimu ichakua ka ima kumpa
Enrikisï káanti ima sáni t'ámu ichakua, iúmu ichakuasï Xásï ji arhini: “Jintenpiuaka”, arhinia,
máia ka ma k'éri jimpo uáninhant'ania, ma k'éri jimpo “jintempiuaka”, arhinia. “¿Ka ne uíchuuaia?”
xánisïnhani iúmu t'ámu ichakuasïa o témpini ichakuasïa.
“I uíchuuati ka máteru pa i uíchucha
Xásïts'ïni ima mátik'u arhinia: “Úut'a, xánimintu tanimu ichakuanhani.”
intenha janhaka kanisï sapirhaticha pa uakuimpini, ée, “¿Ka, ka, ka ataricha namuninhauia?
jimanchka, ¿ne uakuiua? arhania ¿ne uakuiua? páachi
uakuini3 atampini?” arhania. Xásï úntani erakperanhania, Imat'u ataricha erakunhania ka uíchuchtu erakunhania
xásïni ima jíntini erakua arhani: “¡Tsánhimisti!”.4 T'u ka uakuirit'u erakukata jarhania némintusï uakuipirinia.
ióntkisï kánikua uirinhasïnka antaperanhasïrampti Ka jucha ísï ma jurhiatikua jámania ch'anania ísï,
ka tsik'at'arhinhani jimini tep'akua ka ji iauanhani kánikuachi ch'anania, sésichi uákasïchani tsïtaant'ani
tsik'at'arhinhani jimini tep'akua ka ji iauanhani pókichkaksï ima uákasïcha sési mápisïrampkia6 éki
tsik'at'arhisïrampka itsïrhu inchamitini, sési tsssss áskani ka jucha méni arhini: “¿Ée? ni, ta, uákasïchani..,”

3
Uakui, uaki, kárati. Inte arhikuekasïnti nirani o úni ampe éka nóteru nani xanharu jauaka.
5

4
Pikuarhinhini. Mákusïrampkia.
6

53
 Nóchka xánk'u ísï ísï jánhasïnti” póki ima kánikua antataasïrampkia ka jinisï k'uéntsïtaani9 ampe. Xásï imat'u
karichi jóntukua jarhaspka, sési xánk'u únia. imarini jini pánia ka ima uákasï, uákasï jóskua ikiminhaspti
pe ikiminhani, ima no káni nani jaiapanhinhant'asïrampti
Sési jarhasti, tsimani jurhiatikua jámaskia ísïa ka ménk'uchka Tata Eutiñu ka nít'u nema uékapi erankukuni póki ima uákasï
uént'ani jarhani imani ch'anani, mátik'u únia, mátik'u ikichikuani jámasïrampka jóskua ma. Ka ima kámasïrampti
arhinia jíia arhinia arhini: “Sési jarhasti, ísï ta, kanisïcha uákasï jóskua sapi sïk'uinharhini ma urhetsïkatini, ka
káni kuatanhaanhastia, éech, námintu janhakia ka ménk'u jurak'uparini énka imaripkia uákasï sapi. Xásï tsimani káani
no ma kuarhakuarhisïnti ka ni iauanhani k'ut'itsïnhani mák'u járhati íchani urhetsïkaarini ima uákasï k'éri ma,
ísï”, no nema kuasïnti, ka juchat'uni nóteruni miiukua ma ichakuani ueranti jupintisti máia sïk'uinharhini ma, ka
p'ik'unskua jat'ania pa imani, ják'ani anhatapucha imanha imaripkia imari no sïk'uinharhisptia, xásï tsimani,
jimpo, ískuchka no miiukua p'ik'unskua jat'ania pa ísï xarhaani éski ima uákasï tsimani ichakua káapirinka
no ísï káani jima no marhirhiani7 anhatapuchani, sési ima tsimani uákasïcha sapirhaticha, éki ima iámintu
uirhimutakua8 úkuarhinhania kanisï sapirhaticha. imarichanhapia ísï xarharania jópe ima ma ichakusï
imariptia ka ma ichakuanha ueranti jupintispti ka ima
Nóchka ima, nóchka ima Tata Autíñu, ima Eutemio Bravu kánikua uákasï ikichakuani jámasïrampti, ima no nema
arhinhasïrampti ima i Tata Tilánu ‘chinits'ïri' tata. Nóchka uékasïrampti erankukuni imani Tata Eutímiuni, imani
imats'ïni juchants'ïni erankuampkia, éski jucha uákasïchani uákasïni, no ma uákasï eranku uékasïrampti pát'akuni
jini karhatamaasïrampkia ka nánti úntapi imat'u arhani: pókinha ima nanintek'u antanhpisïrampka ima uákasï ka
“Épa, jít'uni jini páuaka íchani, itsukua p'ik'ukuachani” néntek'u nemani antankuni, imant'unha kámasïrampti
arhani. Ima tsimani itsukua p'ik'ukuasïrampti, uákasï antankuni Tata Eutímiuni pókichka ima manakuarhirisptia,
k'éri jóskua ma ka máteru p'untsaki ma, ji ménk'u no no úpirinia arhinia: “Jíkini kánkuarhisïnkia, ásïni
méni mirikuarhisïnka éski ima na járhati káuanka. antankuni” arhini póki manakuarhiristia.

Nóchkats'ïni ima jimini exempkia éki jucha Turuts'ïkua, Xásï ima uákasïni no úsïrampti pát'akuarhini imani uákasïni.
karhataasïrampkia ka imachkats'ïni erankuptia éski jucha Nóchka ima jini karhatamapka ka kanisïni jántini jimaia

7
Paturhiani o ch'enkuerhiani. Arhikuekasïnti uákasïni o máteru ampe jatsits'ïkuni ampe ma kuat'apiti ampe ka
9

8
Uirhimukua, k'untiri. kuetsapiti ampe.

54
ka jucha xásï no exenia éki ima Tata Eutímio nánti jatini únhani atapirinia. Xásï ima arhani: “No ta, i ménk'u inte
karhatamapia. Xásï jucha jimak'ani uakuimpini jámaskaia uanhasï xunapiti ásï k'uanirhuta jini intechank'u, inteni
juchaia ísïa ménteria, pa tanimu jurhia nirani jimpoia o énka nóteru k'uetsapikia, énka tsáakini ísï járhaka”.
t'ámu jurhia niáni jimpoia, xásïts'ïni ima órhutania ka ji
uakuimpiskaia, xásï ji órhukunia. Xásï ima arhip'erani: “Iásï Sési jarhasti, ísï kámaska ji imania kanisïnia kuat'aperania
k'oru ! ée¡”, —éski takicha na járhakia pa ch'anania ísï —xásï pánha ji ísï nipirinkia sáni nári sámo k'úp'erini
ima arhini: “O iásïkoochi íni uakuini atakia, uitsintikuasïchi jákurhasïrampka pa jucha, ima ménk'u ísï nirania uirhipu
no úska atani, nóchka jucha órutaskani, a veri narina niuaia”, úkuarhini ísï nirania. Xásï ji uép'arhukuni, antits'ïni ima
arhini, arhip'erania kétsikua jatinia, uinumuni jántikuarhu ísï arhipia arhinia: “I tsánhimisti”, arhinia, uép'arhukunia
jatini ka ji karhakua jarhania. Ka ji útesï imani ísï kámania jíia, ima ménk'u ísï kánikua sánteru iótania, ka antit'u
ísï kuatapaania, pa ima uirhimutakua úkuarhipirinka ménk'isï, uarhokuani jíia éskini ji nat'uni uarhitserapirinka
pa ji kup'erintu10 uirhiperaka póki ima ísïspkia éskits'ïni ampeia. Ka sáni kétsikua ménteru kanisï ma ísï jatsispti
jima na, arhip'erapka jima ji órhukuspkia, nóteru úspka xarhintikua ísï, xásï ji jánhaskasirampka nánkini ji jima
jimasï nirania jimanha, ji námanki míkakuarhipkia ísku tsïk'akuarhukupirinka ísï pánha ji ménk'umintuni icherintu
éskichka náakia ch'anania. Xásïts'ïni ima jima órhutania, no antatserapirinka, arhaspka: “Éki ji antatseraka ka ji
ima arhini: “Iásï k'oru” ka ima uíchucha, ¡aa, no uíchu jimini uinumurhu jántikuarhu antatseraakia”, arhania.
uíchumintia¡ jóperu ima imanhasï uíchu juajuarhimpka
ménk'u ¡guáu, guáu, guáu, guáu, guáu, guáu! anhania, Xásï ji ísï nirania ka no únia sési, sési, sési jima p'it'arakunia
ka: “Iásï k'oru, inte ma uanhasï11 jimpochka, ¿ja?”. imani xarhintikuani, úuta, ka ima néntiski Ta Eutímiuri
uákasï jóskua, nóchka ima jima k'umanchint'ani jápka
Xásï jít'uni jini karhakua jatini arhini: “Jóperu k'érati uanhasï ima ma ichakua uerantupinti takut'askuarhini ka imarinia
énka tsankuarani ísï jarhak'a, k'arhiratini járhati: “jóperu no ka sési turuparhakua13 tsik'aparhakuni ji imani uákasï
uinhani, sánk'u no nema uinhani k'uanirani, ¿ja?” arhinia. ikiminharini ka ima, ta, jimak'u tsik'apakuarhini, ménk'u
Ka jani uekorhimpinia ka ani jini jatini pa nóts'ïni ima no sáni xepini ima, jauarani uákasï k'éri kuts'ïniti ma.
uanhasï itsïk'u jimponi,12 xunapiti jimpo, imachkats'ïni ísï

10
Jima énka jaka kánika kuts'ari.
11
Urhusï.
12
Arhinhasïnti uanhasï kuak'arhicha. Arhikuekasïnti énka ma uákasï k'umpuparhak'a ka jauaparhani.
13

55
“¡Eeee!” arhasti ima, ka xásïrini sési p'ich'askuani,14 ée, ka níts'inia, ée, ka ji ménk'u ísï jámani katsïnskani, arhini: “Jué
imachka ji jónkuarhikua asul ma jukasïrampka, ima uákasï je, ta, ixoani, ta, ée, júni, ta, ixoani, ta”, pókichkarini no nani
xántsïspti ísï, ísï jántsïspti sïuankua k'érati ísï, ísï pánia ísïia pich'arhisïrampka ka ménk'u no nani, uíchu, erakuarhirichia
ka jini jónkuarhikuarhu incharhatania, jimanha énka ísï ka ima uakui ataricha, iámintu karhaakukuarhinhani ka
jónkuarhipkia, pitarani sési jini incharhutani ixu péxu, ée, ima uákasï sési ianhats'ïnia jíntini tirhintsïtini, ée. Ménk'u ísï
ka xásïrini t'irhinhatania ka uakui ataricha ka ni uíchu níts'ïnt'ania ka ménteruni uént'ani ménterurini ísï kámani
ménk'umintu no nema xarhariani, éskiksï ima na exepka ¡juú, juú! arhini. Ka náchkaksï uérhunt'apirinia póki ima
éki ima t'irhinhatakuarhispka uákasï, ka mítint'anichkasïa uákasï ikichikuani p'áspkia, ísku uara-uaratani, p'ásptia póki
isonk'u nóchkani ima no chúrikuaspka, isonk'u mítint'ani éski ima uákasï sïuankua k'ératicha menanhani ísï jatsiaspka éski
ima Ta Eutímiuispka jimpoka ima tsimani uákasï sapiraticha inte uákasïcha na jántsïskia ísïa ka ima jima incharhusptia ka
jámasïrampka. Xásïni matsïrhuni pékania, ée, ka ji ménk'u sési antats'ïrania, ménk'umintu ima imanha tepantsïkuarhu
no sáni míakua tsîtania, ka nít'urini nári atani jarhania jónkuarhikua jima p'irania ka xásïrini ménteru, ka sésirini
póki ima nánti pápi ima ka sésirini inchanhaparhatani ka tánt'ani p'ínt'ani kats'iskunt'ani, ée, éskani atani, jópechka ima
jini incharhunia jíia ka jinirini ísï kámania ísïa éski ima nárinisï atapini póki, exeia éski ima na p'ípka, tsiumpirhukua
na, na, náchka uákasï na pánk'ia ép'unia ísïa pa..., pánini ísku p'amenchaxaptia atap'itarakia, ka jónkuarhikua jini
p'it'ania. Ji, ta, ióni jáma, ísïchkia iónini sáni t'irhintsïnia incharhusptia tepantsïkuarhu niárasptia ísï jónkuarhikua, ée,
ka uákasï ménk'u ísï níts'ïni jarhania jíntini tirhintsïtini, ka sésichka sáni ianhats'ïnt'ani ísï páni ka ísï páni ka sésini
ée, póki ima uérhunt'ani no úxamkia ka ji ménk'u ják'i tánt'ani, ísï páni ka sési antsaarini iámintu jáparhatania xáni
ísï kámani nankí uinumuni jupikuarhikuekani ka ísï ¡fuú, fuú! arhani, ée, ka nárinisï p'it'arapirini tsiumpirhukua
katsï-katsïk'urhani ji ka ima jini ixu inchaparharini ji jimpo, ni máteru sïuankuari tsiumpirhukua jimpo
imani sïuankua ménk'u, ménk'u nít'urini jurak'uni únia ima pókichkani incharhuspka jónkuarhikuarhu incharhuspti.
uákasïa, no úni uérhunt'ani ka nít'urini atani únia pókichka
ima atap'itarakua jini incharhuspkia ka ísku k'uiripitani Sési jarhasti, xásï ji éskiksï ima na kurhantipkia imachia,
no p'it'arania, jónkuarikuarhu incharhaspti sési p'it'arani uakui atarichia, arhikatacha, ka uíchu arhikatacha, éskiksï
ka xásï imanha xántsïpkia ima jimpo no úni jurhimpitku ima na kurhantipka éski ji ménk'u úntasïrampka tsïmikuani
uép'arhunt'ani ji nát'uka ima ísï jápka ka sánteru na sánteru arhani: “Jauechka sáni, ta, ju jani” ménk'u úntani ji
sési p'irani ísï, ée, ka ianhats'ïnia ima uákasï xáni ísï tsïmikuani. Xásï úntani, xarhintikua jinkuni uérhukuni,
ísï uéntikunhant'ania, úntania uéntikunhant'ania ísïa ka
imarini sánteru ikichakuani, mátik'u anhantini ísï jámania
Jinte arhikuekasïni echerintu chuk’urhini ampeni sáni.
14

56
ima uákasïa, ée, éskani k'uanikurhinch'ani ísï jámani póki inte no ísïska, intechats'ïni ísï arhik'a: jucha jini
ima ianhats'ïspkia, xásïni ióni jimpo jini surhunchini, ée, páani” arhini, “imachkarini no xáni ísï chérapirini”
ka sésirini ¡kuáas! áskurani ka ísïni pánia sési ¡p'arakuni! ántiski pókirini no incharhatapka, ée, sïuankua”.
Át'apani, uákasï sapirhatichani jinkuni jini, jinisï inchakunia
énka ima sánteru kanisï jántipkia ka niárasti ménk'u. Ménteruchi xásï pínt'ani táchanku ísï páania, imat'u ménteru
jimak'ani jinisï páani, arhani: “Nóteruchi, nóteruchi niuaka,
Ka ji ísterku sáni uerania, ísterku sáni uerani póki imarini no nóteruchi páaka pa no ima ménteru Ta Eutímiu uákasïni jini
nani ataspka, ísterku sáni uerania imani chént'ani énkarini karhatamani” arhani, ka kánikuachi chéni jima itsïrhisï póki
ima xáni ísï kámapkia kitintsïkant'ani ísï kámani ka no nani ima antanhpisïrampka uákasï k'éri jósku ma. Ka ménk'u no
p'irania pókichka ima tsiumpirhukua ixuni uéraspkia ka nema uékasïrampti ima uákasïni erankukuni Ta Eutímiuni
máteru tsiumpirhukua nárinisï t'anhaskupirini póki ji jinisï póki ima, uákasï ísï mítinhaska, uákasï itsukua pikukua ma
inchaapkia ísïa, ée, jónkuarhikua jimpo. Xásï ji ísterku sáni ísï mítikatasti éski ima néntek'uni nemani antankusïrampka.
uerania ka ménk'umintuts'ïni nít'uts'ïni ima kuáp'int'ani
úpi, ima ískusptia imarini ísï, surhunchitapkania ka sésirini Ka jimini xánk'usti iasïa.
¡kuaás! áskurasti jini nani jameri ka xásï ísï pánini xásï jinisï
inchakunia ka uirinhania jinisï ima uákasï sapirhatichani
jinkunia. Ka ménk'umintu, ménk'umintu, ískumintu,
ískumintu, ískumintu xásï xánk'u ísï pínantinia, xásï ji
ménk'uni úntania uerania ka kánikua ikichakuani arhania
uerania jópe ít'ek'ia, nít'urini ima t'auach'akupi ka nít'urini
ima nani pich'askupi, puch'anturhipi imank'u imanharini ima
ísï pápka k'arhant'ani ísï pánia ka jini inchanhaparhatania,
ée, ka ménk'urini t'irhintsïni, ménk'umintu ixuani
ísï páni ka méni ixuani ísï páni ka ménteru, ka méni
ísterku ísï jarhani, ée, Turunts'ïkua antaratini.

Sési jarhasti, ka jima xánkusti xásïa. Ka jima, jimarini

xásï ísï niátatinia xásïa ménteruchi táchanku ísï pínt'ani
nirani uákasï, ísku imani exeskia ji arhani: “Éskirini

57
 Jápu echeri at'aransti1
uantanskua

Máterunha ísï úsptinha tsimoru tempunkuarhiricha jucheti xánk'u ísïstia”, arhininha. Ka imachkanha achati
ma irekasptiksïnha ka móparhikua2 kánikua ikianinhia antisï ima ísï arhipinka. Ikiasïramptinha.
ampenhasïramptinha, ka máteruchkanha kánikua
p'uk'uarhaania, ¿anó?, ánchikuarhinia ka ménk'u no Imanha achati no ánchikuarhisïramptinha
antankutania ka ménk'u xánk'u ísïninha. Ka ménk'u sési jurhiakuanha, imanha chúrikua ánchikuarhisïramptinha
únia kurhantikuarhinia, ¿anó?, sési t'irenhani jarhania, pókinha ima sïp'ap'iti másptinha ka máteru
ka ixuantu ánchikuarhinhania ka ménk'u xánk'u ísïnha. ísku jurhimpiti ánchikuarhisïrampti ka ima
Ka jinininha no ánchikuarhinhasïrampti ka ménk'u jimposï nóma ampe antankumpti.
sési t'irenhani jarhaninha, ka sésisïnha tempunkuarhiri
nóteru ampe arhani jarhaninhia takichani jinkuninha. Xásï imachkanha ikiatinichkanha xásï arhimptinha; “Jinde,
ji Urhuapa nirasïnka jápu echeri páni, kánikua piánhasïnti”,
Xásïnha ima arhaninhaia: “Ménk'u no ampe ma arhininha, “ ¿T'u antisï no t'út'u nirak'i?”, arhininha.
k'uratsikuasti”, arhaninha. Xásïchkaksïnha niraninhia
vesinuu móparhininhia. Xásïchkanha imani vesinunichkanha Ka ima arhininha: “¿Cha káni niua
arhininhia: “¿Te, te t'u ampemintu ánchikuarhisïni?, ji, páts'ïni pát'ani?”, arhininha.
ta, nóteruni exesïnka cha xánimintu ánchikuarhinia, cha,
ta, ménk'u siémpi ampexaka”, arhininha, “ka nipachka Ima arhininha: “Jinde, ji niuaka sábadu”, arhininha.
arhani ampeia”, arhininha, “ji, ta, ménk'umintuni
iámintu xásï jánkuarhiskia jíia, ka ménk'uchkani Ka ima arhininha: “¡Aa, sési!”, arhininha.

Ka imachkaksïnha mítinia éski ima na nitamakuarhimpka,

1
Íntspikuarhini.
éski ima ják'ani námuni xáni ampempkia, ¿anó?,
2
Mótsikua.

58
ima no aiankusptia éski ima ják'ani sïp'ap'inisï Ka ima arhininha: “Ji íni kámasïnka at'arant'ani
jámampkia ka xásï xáni ampenia iásïa. jápu echeri”, arhininha, “ji ísï arhinhaska éski
í ixu kánikua piánhasïnka”, arhininha.
Xásïchkanha ánti ima sábadunichkanha sáninha
imau p'íp'aninhia ka sáninha, sánichkanha, jámania Ka ima arhininha: “¿Imakini némintunha piáchia ixu?
jimasï piánia ka ískuchkanha no nani uék'ininha Nóchka ixu iápuru jatap'isïnki”, arhininha. “I tuminu ma
at'araminhant'aninha, ísku arhinhaninha: “Útia, ísku ka níia nínt'ani”, arhininhia, “xásï ásteru méni júia, éki t'u
pákuarhia”, arhinhaninha, “jucha no nani jatsisïnka”. ménteru juáka jíkini ísterku ménk'u ónhapakia jimpokinisï
arhiskia”, arhininha. “Inteni k'arhant'a iámintu ka jinisï
Ima arhininha: “Ia”, arhininha. k'uanikumant'ia”, arhininha. “¡Jóperu kéntiku, ia!”, arhininha.

Xásïchkanha imat'u antankutastia imat'u tsimani uankochi Ka imachkanha arhinia: “Uénu”, arhininha, xásïnha
máia ka xásïnha xanchakini sïrurutania ka xásïchkanha iámunha k'arhantsani sési ka iámu k'arhatantsaninha ka
xanchakini jimpo niraninhia ka nirastichkanhia méntiunha xuúutantsaninha. ¡Aa! ka ji uantaxapkia éska
jininhia ka jiniia kut'a k'érirhia, ¿anó?, jininha ima, Angahuan anapucha nóchkani jima anapuski, arhinhasïnka
jininha ima ják'ani éskanha Tenensia, Tenensia na Tiburcio Santa Cruz Nico. Ka iásï aiankuakaksïni máteru
jarhak'ia iápunha. Jimanha jamukutini niárastinha xásï uantakua: Ka imachkanha arhinia: “sési jarhasti”,
ka ma uankochinha ménk'u iókuatapaninha ménk'u arhininha, xásïnha iámintunha k'arhant'ani sési ka iápuru
iámintu móntaninha ka ma ichakuanha nótki móntani k'arhatant'aninha ka ménterunha sïrurutant'aninha ka xásï
jarhaninhia. Ka t'uíninha ima achati arhisptinhia ménteruchkanha, ménteru uérhukunt'anichkia pánha ima
éski imanha pusiiu3 jimponha at'arant'asïrampka junkuapirinkia ixuia pánha ima nínt'anichkia, énkinha
éski ima ma pusíiu kánikua jukaparhaspkia. ima anapupkia ka xásï mátik'uchkanha uérhukunt'ani
jámaninha tiénta sapichu ma jarhaninha ka imachkanha
Ka jimachkanha ménk'u chúskutaraninha ísï uinhani sáni chúrinch'aninhia ka ima arhaninhia:
jarhani ka ménk'u no nema piákuninha. Ka “Jinde, ¡hijo de la …!”, arhaninha, “jíchkani naninti
imachkanha mátik'unha pulisía ma p'iraninha chúrinch'auia jíia”, arhasptinhia, “íchka siémpi, siémpi
ka arhininha: “¿T'u ampe úni jámasïni?” ch'úrisïramptimintia”, arhaninha, “sési jauati, siémpini
niuaka jíia”, arhaninha. Nóteru nani úpirinkia, ¿anó?,
nóteru naní mítpispka ampeia pa jima nani k'uík'uarhinia.
Arhikuekasïnti jatakua ma ts'etatarakua.
3

60
Xásïchkanha uérhukunt'astia ka xásï jimanha tiénta arhaninha: “Nirasïnka ji aka nómintu no jini k'uínhani
sapichu márunha jinichkanha piárakuarhinia énkinha jásti”, arhaninha, “éki nótki k'uínka ampeia, ji iásï jini
ima pulisía intsïmpipkia, seriiu mánha piáninhia p'iáraaka ji pa jucha márku k'éri mintsikuarhiakia
ka sigarru mánhia ka sántek'u ísïnha pak'araninhia aka ji xarhinki nínt'ankia xásï”, arhaninha.
póki imat'u sánk'u ísï intsïmpipkia. Mátik'uchkanha
jima tiénta sapichurhuchkia exeninha t'uíninha ima Xásïchkanha niraninha p'iáraaninha. T'uíninha jimak'ani
kánharhikua k'éri ma jarhaninha, sésku k'éri ma, mánha t'irenhani jarhaninha ka imacha achatichak'u janhasptinha
sïrantari mánha ka no ampakitisptinha. Xásïnha ima ka ménk'uksïnha iámintu karauína4 jinkuni jámaninha,
arhininha: “Jinte, ¿cha inteni no at'arant'aua?”. ménk'unha ísï janhanichkia karauínachia énki ima nani
jimasï táchank'u ísï anhantutanhapkia. Mátik'unha sési jima
Ka ima arhininha: “Jóchka”, arhininha, “¿páuari?”. p'iáraaninha. Mátik'uchkaksïnha jima erokaninhia xásïnha
Ka ima arhininha: “¿Cha na xáni arhisïni?” ékinha ima niárakia: “¿Amperi úni jámasïni?”, arhininha.
Ka ima arhininha: “Sési jarhasti, xáni
jimpokini íntskuaka”, arhininha póki ima uéltu Ka ima arhininha: “Ji jinisï niraspka ji, Urhuapasï niraspka
intsïnhant'aspkia pa ima ísku sésku japirintia. ji ka mátik'u ixu chúrinch'axaka jíia ka ji chup'irini
eraaska jíia ka mátik'uchkani jimposï tsit'ikia jíia jurhania
Sési jarhasti, uéltu jimak'u íntspint'astia ka imank'u páchi ixu márku k'éri mintsikuarhinia”; arhininha.
intsïnhaninhia. Ka imanha jimpok'u piásptia imania pa
imanha úpirinka nani énki ima ch'úrinch'apirinka ka Ka ima arhininha: “¡Aa, sési jarhasti!”, arhininha, “ixu no
k'uínch'ani ampeia pa ima xásï imani kápanharhipirinka nema jurhasïnti ísï”, arhininha, “ménk'u no nema jurhasïnti
pa ima no ts'iranharhinia. Ísïnha eranhaskasptinhia. ixu ísï, ¡xásï ásteru méni júia!”, arhininha, “póki jucha no
Xásïchkanha imaninha karoni sapichuni ixusïmpinti, jiopisïnka, nipa nitamani pa ima nénima janoni ampe
imanichkanha xanchakini jat'ant'astinhia ka imanichkanha numas jucha kánimintuni iásï t'irexaka, jucha, éki jucha
kánharhikua jimini incharhaninha ka xásï sigarru ma no iásï t'ireni japirinka juchaksïni xarhini erokapirinka,
úrhitarini junkuaninhia xanchaki jat'arininha. Mátik'unha éki t'u nótki janoni japirinka juchaksïni t'uíni atapirinkia”,
iauani junkuaninhia xásï éki ima xásï ch'up'iri k'érini arhininha, “¡xásï ásteru méni janoia!”, arhininha.
ma eraapkanha, t'uíninha ima karretéra jimpo iauani,
iauani ját'akuni, ch'up'iri k'éri ma erakuarhininha, ka
erakuarhinhaninha uanaparhakurhanhania ka ima
Atap'itarakua, k'uanikutarakua.
4

61
Ka ima arhininha: “Sési jarhasti”, arhininha. Ka xásïchkanha páp'erasïnka”, arhininha, “ka ixu juchachkani úsïnkia
jima ísku arhaxaptinhia: “¡híjo de la …, ¡ ískuksïni atapirintia”, juchaia”, arhininha, “ixu ánchikuarhisïnka jucha”, arhininha.
arhaninha, “numasku jít'uni káni sési t'irekuarhu p'iáraaska”.
Ka ima arhininha: “!Aa¡, sési jarhasti”, arhininha.
Mátik'uchkaksïnha arhini: ¿Nóri t'ireua?”. Jimachkaksïnha márku k'éri mintsikuarhininhia. Ka ima
xásï mátik'u jimasï ima xáni k'éri ma kurhikapkia, ¿anó?,
“Jóchka”, arhininha. T'uíninha sési páxaptia póp'inia ka erantipakuania ka p'apik'antinia5 kánikuanha.
k'arhimakia. Imat'uchkanha jima jatarhukunkanhia. Mátik'uchkanha jauaranhania kurhip'ant'ania pa ima
sánteru kurhipirinkia ka ménk'u ísï apoparhakurhanhania
Xásïnha ima jima arhisïramptinha: “¿T'u nanisï anapuia?” k'uínhania. Xásï imachkanha mátik'u imat'u p'ikuarherania
éski ima ma ichakua jauaraspkia táp'ant'ania ka imachkanha
Ka imanha aiankuninhia: “Jini”, arhininha. arhaninhia: “Ts'irakuarhini, i, ta”, arhaninha. Xásïnha
mátik'u jimak'ani míant'ania ka xásï imani kánharhikua
“¿Ka chaia?”, arhininha ka imachkanha no ampe k'éri jukant'ania pa ima no, no xáni ts'irapirinkia. Sési
ma sési arhaninhia ékinha ima ísï arhipirinkia póki jukant'aninhia ísïnha ka ménteru ma ichakuaninha
ima iámintu sïp'ap'iticha jinisï k'uínhaxapkachkia. ichakuarhiant'aninha ka imanha jauarapkia t'áp'ant'ania
imachka ménteru k'éri ma kurhikant'ania ka mátik'unha
Ka ima arhininhia, mát'ik'uchkanha ménteru imacha jimak'ani exeninha ísïnhia, t'uíninha ima no ampakiti
arhininhia: “¿Nóri mítiski imani?”, arhininha, “ísï ichataninhia ma ichakuani ka ménk'u ísï nirani
arhinhasïnti achati ma”, arhininha. Ka imari vesinuni jarhanichkia imat'u k'uínia ka ma ichakuanichkanha
arhinia. Nóchka imat'u imachani jinkuni kuéntapkia. jimak'u t'anharhininhia: “Siémpi ménk'u no ampe ma
sési jarhasti inte ísï juchari nóchka iónisï kuárhukpiska
Ka imachkanha arhininhia: “Nóo”, arhininha, pánha juchaia”, arhininha, “ka iásïchi, iásïchi úkia”, arhininha,
ima no arhipirinkia, o pa ima no ióparharania. “iásïts'ïni ampesï p'iária”, arhininha, “erati”, arhininha.

Xánk'unha arhisptinhia: “Nóo, no mítiska ji”, arhininha.

Ka ima arhininha: “Sési jarhasti, pos imat'u jucha

jinkuni jámasïnti ka jucha imani jinkuni kánikua sési 5
Arhikuekasïnti chúrikua jántikua o sïuamanti.

62
T'uíninha ima no ampakiti ichataninhia, ka jimasïnha “¿Te ima antinti chúri uirinhapani imanha nót'u ampe ma
jatsitakuarhku mítp'erant'astinhia ka mátik'unha mák'u k'éri janopania xásï?”, arhaninha ka niraninhia eranhaaninha
jauaranhani uirinhaninha, no ampakiti uirikuarhiminhania. t'uínichkanha sési máru ép'u ampe p'ínhanhatini
jarhaninha ka márunha kuarhantunhatini ampe
Imanha ma ichakuani sáni p'erarhisptinha ísïnha, ékichka jarhaninha, ít'ek'u ikichakuani janhanhant'aninhia.
ima mátik'u imat'u ísï nikaia póki ima kép'antikukuspkia ka
imat'unha t'irhinhatakuarhini ka arhani: “Nóchka i iámintu”, “¿Te inte antinti uirinhapi?, ¿Te inte ampenti
ísï aparinia, “nóchka i iámintu sïp'ap'itichanhaskani, íchkaksï únhampia?”, arhaninha.
mátik'u nanintek'u atanhati ampeia”, arhaninha, éski ima
p'ikuarherania éki ima iámintu uirinhaxaptinhia xásïnha Mátik'uchkanha úntania ják'i manakuarhinia, ka mátik'u
arhaninha: “Imachka ampenti jurhak'ani”, arhania, xásïnha xásï jantiok'u únia atat'ania ják'i jimpo nénka ima xáni
chúnkumaaninha. Ma ichakuaninha jimink'u kútstapaninha, ísï jámani jápka xarhink'u uanaakurhania, mátik'unha
ma ichakuanha kuarhatsininhia ka uerani ikichikuani jimak'ani p'ánharhininha, xásïnha jimak'ani p'ínt'aninha
arhaninha: “Ásteru júia”, arhininha, “ka inte iámintu ampe ka sési erantininhaia jurhiakia. T'uínichkanha no sési
chétiuatia”, arhininha, “éski na xáni jimini jak'a”, arhininha, jánharhininha, ka jimak'ani arhaninhia: “Péeka imecha
“jucha ménk'umintuni nóteru méni juákia”, arhininha. ji chéraaska ják'ani chúrikua”, arhaninha. “Sési jarhasti,
Ka imanha na pakarapkia, imari jimpo orhepatininha nóchki imarini arhisti éski iámintu ampe juchetiuakia”,
t'ip'orhukua k'éri ma kuáskusptinha ka ménk'unha iámintu arhaninha. Xásïchkanha máchuchani jininha pet'auaninhia
jini uek'anhinhant'aninha. Ka ima imank'u uantant'asptia kuéuarhunha. Jóo, kuéuarhu jamukutini k'uínhaxaptinha,
nomasku éski ima iámintu ampe imariskia. Ka imat'unha kuéua sapichu ma jarhasptinha. Jininha pet'auaninhia ka
uiriuinha ka imat'uchkanha kurhantikuarhini imat'u jini aparéjusïnha ampe sïk'uiri jatsikuant'aninha ka ménk'u
uek'anhint'ania t'ip'orhukua k'éri márunha ka imachkanha irhikata jatarixaptinha ima tuminonha ka ménk'u bálacha
arhaninhia: “Péeka i ixusï jauanhiska?”, arhaninha. ampe ka xanini ampe ka t'atsïni ampe ka trígu ampe, arrosu
Xásïnha ats'itapania pókichka ima kurhantispka éski ima ampenha. Jima jarhaninha ménk'umintu iámintu ampenha,
na apapapkia uek'anhint'ania. Jimanha atsitakuarhku ka uákasïcha ampe ka karichicha ampenha ka t'irekuachka
p'a-p'anturhastia ka jauanhikatanichkia ka jimanha jima jarhania pa imasï imacha manakuarhiricha ap'irinkia
k'uanhatsininhia ka kurhip'akuarhint'ania ka jantiok'uterku ka itsï ampet'u imat'u jima jarhaninhia. Ka imanha
erantininhaia ka pauantikua xarhinku útasï kánharhikua xarhink'u iámintu ampe itsïmatastia ka t'ireraani ampeia
jukarini niraninhia exeaninha. Xásïchkanha arhaninhia: ka xásïnha jatsikuant'aninha ka xásïchkanha ménk'u

64
kánikua ampe pákuarhininhia ka ménk'u chenempaiu ménk'u iámintu ampe móskukuarhinia énki ima arhinhapkia:
jameri ka niánt'astichkanhia ka xásï ménteru sánteru “Inte iámintu ampe ch'étiuatia”, arhinhani ka xásïchkanha
sési ampenia kómiski ménteru imari vecínia. sési irekaninhia pe sésinha. Ampeninhia ménk'umintu
úntaninhia jima vesinuchaninha solári ampe piánt'akuaninha
Ka ménteruchkanha imari vesínunha ménteru pókichka ima uáni tominu kámasïrampkamintia.
niáninha arhininha: “Sési jarhasti, ¿Te t'u ampemintu
ánchikuarhisïnia? T'u nák'irini méni kurhamarhini
jarhasïrampka: ¿T'u ampe niátasïni?, ¿T'u antisï xáni
ampek'i?”, arhini, “ji, ta, nómintuteruni sési exesïnkia, jíia
jít'uni, jít'uni jimposï juk'a kurhankuarhini”, arhininha.

Ka ima arhininha: “T'u nák'irini arhipi éski ima Urhuapa

kánikua piánhasïnka jápu echeri, ji, nóchka, jini niraspkani”,
arhininha, “piánhasïnti, t'úrini arhispka éski t'u pusiiu jimpo
pásïrampka, ji kuchara jimpotik'uni pásïnkia ji”, arhininha.

Ka ima arhininha: “¡Hiijo de la ….,!, ¿T'u káni

niua párini ménteru t'u pát'ania”, arhininha.

Ka ima arhininha: “Ji sábadu niuaka”, arhininha.

Ka imachkanha arhinia: “Sési jarhasti”, arhininha.

Ménterunha ima niraninhia sábadunha ka imanha
niáranichkanhia ka imat'uchkanha ménk'u móntapaninhia.
Mátik'unha pulisía ménteru p'iáraninhia ka ménk'unha
tsíkuapaninha: “¿Jíkini no arhispi éskiri nóteru méni
jup'irinka?”, arhininha. Xásïnha ménk'u no ampe ma úni
arhikuarhint'aninha, ka ménk'uchkanha no sáni ióntakuni
k'atap'erakuarhu k'uaninhapastinha. Ka ima ixuani nirastia

66
Se terminó de imprimir en Talleres Gráficos de México, Av. Canal del Norte No. 80,
Col. Felipe Pescador, Del. Cuauhtémoc, C.P. 06280, México, D.F. en septiembre
de 2013 con un tiraje de 2000 ejemplares. En esta edición se utilizó papel
sundance linen ultra white de 104 g para los interiores y couché mate
de 250 g para los forros. La coordinación editorial estuvo a cargo
de Arnulfo Embriz, Christopher Morales y Héctor Curiel.
La fuente que se utilizó para la formación fue Minion Pro
de 12.5/15.5 pts. y Latienne T Med 20/24pts.