Cartas Morales I

Descargar como pdf o txt
Descargar como pdf o txt
Está en la página 1de 234

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA

Universidad Nacional Autónoma de México


Derechos Reservados
.,;

LUCIO ANNEO SENECA


OBRAS COMPLETAS

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
OEMTBI aE B.l't'tiDIOS CLASICOB
J.mWeto .. ·Ia•~~ FBológleu
·U. M.. A.M.
BIBLIOTHECA SGRIPTORUM GRAECORUM
ET ROMANORUM MEXICANA

LUCIO ANNEO SENECA .


OBRAS COMPLETAS

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
Universidad GRAECORVM
Nacional ET ROMANORVM
Autónotr?a de MéxicoMEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
1 Derechos
9 Reservados
4

' ,
OBRAS COMPLETAS DE LUCIO ANNEO SENECA

T'R ATADOS MORALES


TOMO I

· De la ·vida bienaveiÍturada
·De ·1a tranq/uilidad del ánimo
De la brevedad de la. vida
I

Introducción, versión española y notas


por

José M. ·Gallegos Rocafull

CENTRO DE ESTUDIOS CLASICOS -


Instituto de lfü'estígaciones Filoiógicu
U. N.A. M .

Universidad
BIBLIOTHECA SCRIPTORVMNacional Autónoma
GRAECORVM de México MEXICANA
ET ROMANORVM
Universidad
9 Nacional Autónoma
1 4 de México
Derechos Reservados
~.

..
,

COLECCION DE ·LA UNIVERSIDAD


NACIONAL AUTONOMA DE MEXICO,
iniciada durante el Rectórado del Dr. Rodulfo
Brito Foucher, siendo Jefe del Departamento de
Humani~ades el [?r. Franci$co Larroyo.

...
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
.. ··.

INTRODUCCION

•.
-· .:

- ·,

_.....,

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
,
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
D8 este primer · tomo de los Tratados morales de Lucio
Anneo Séneca, o· "Diálogos morales,,., como tradicional-
mente se los llamó, lo más ·actual y vivo es el ansia por la
libertad que los inspira. La libertad para Séneca no es un don
que gratuitamente haya concedido la fortuna al homb.re, sino
el resultado de toda su actividad moral .. Por eso no la poseen
todos los hombres, sino los que han descubierto eh su interior
todo un mundo, cuya única ley es precisamente la libertad.
Empieza a adquirir concieneia de ella quien para mientes en la
extraordinaria diferencia que hay entre s.u cuerpo y su espí-
ritu: el cuerpo está tan fatalmente sometido a ta necesidad,
·que nunca llega a ser nuestro por completo: tal CQ11J.O es, lo.
poseemos como de precario, mucho o poco tiempo, el que
otros determinen;
. .
En cambio,
. el espíritu puede ser plenamente
'

nuestro sin más trabajo que el de romper los lazos que, . sin
aprisionarlo del todo, lo tienen como paralizado. De todos
ellos ¿no parece el más fuerte el tiempo? Pues el espíritu puede
evadirse de él y con el recuerdo hacer presente el pasado y con
la prev,isión disponer desde hoy del futuro. Como del' tiempo,
también puede liberarse del espacio y de. la carne y de la san-.
gre. Nacido en Córdoba, Séneca se cree - y efe~tfvamente . lo
es- ciudadano del mundo entero; tanto como de sus. padres,
se considera hijo de Zenón o de Fabiano; poseedor. de cuan-
tiosas riquezas, vive con la austeridad de un pobre; ministro
del emperador., sabe que su poder y hasta su vida penden ·-de.
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México VII
Derechos Reservados
·-8-

un hilo y des~onfía de su fortuna.· Al margen y por encima


·de los hechos que le impone la naturaleza, el filósofo se cons-
truye un mundo, íntimo y personal, en que él es el único
dueño. ··
Quien no enc.u entre en sí mismo esta dimensión profunda
de su propia vida no tiene más que abrir 'los ojos y 'con"tem-
plar a esos hombres ilustres que nos están aleccionando de
continuo con su conducta. ·¿De dónde sacó fuerzas Sócrates
Pª':ª desafiar ·e imponerse a los treinta tiranos de Atenas?
¿Quién hubiera podido obligar _a un Cano a que venerara a
un Calígula? .C uando se examina de cerca 1a vida de estos
hombres se Qe_·qt,1.e toda ella se desenvuerve como uria línea
.recta, . sin desviacion~s. ni altibajos·, como si la · animara una
fuerza secreta, tan .poderosa y · firme .. qu~ contra ella . nada
puede .Za necesidad· que rige en el mundo exterior. Son ellos
mismos, y no las circunstancias que les rodean·, .quienes orga-
nizan su. vida, y c_u ando se han trazado t.tn camino marchan
por él consecuentes con ellos mismos~ exentos de contradic-
cio~es,
. ,
firr.:ies en la.· ádversidad, iguales en la. fortuna próspera
y adversa,. d-ueños de ·todos sus actos, con .los que van armo- .
niosamente realizando sus propios· propósitos. "'No importa
el número de flechas que le disparen -es.cribe ·el mismo Sé-
neca-· -, · porq¿ie a todas es impenetrable. Así co.mo la 'dureza
de muchas piedras es _inéxpugnable al hierro, y el diamante
no · puede cortarse, ni" herirse, . ni mellarse, -sino que ;rechaza·
inst~f1,tánea·mente todos los cuerpos que le atacan;' y así como
esos cuerpos _incombustibles que no ·1os puede _el fuego consu.~ ·
y
mir, antes co¡zservan su entereza su fuer.z a en .medio de las
· llamas;. y. al modo que tos altos riscos quiebran la braveza 'del
triar y no muestrári- huellq alguna de la tenaz v.iolencia con
que son batidos desde _tantos siglos, así es de sólida el alma· del
varón sab.io.n · (De · la constanCia del . sa~io, 111.) ,Esta solidez-
/
está· hecha de
BIBLIOTHECA intimidad .y
SCRIPTORVM de ·recogimiento,
GRAECORVM en el que MEXICANA
ET ROMANORVM a solas
VIII
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
·- · 9-·

··consigo ·mismo, ·seteno y tranquilo, como en una fort-aleza


que .le prÓtege y libra de toda necesidad, el espíritu pondera,
y estima y determ/na lo que ha de hacer si~ rhás guía que el
de. su propió criterio~ el de su ·propia. rázón. · ·
. · -Es, en ·efecto, la ··razón, semilla divina, participación de
la ·divinidad, la raíz última de la libertad ·del hombre. Llega
a' ser libre porque tiene en su razón la fl!erza necesaria para
evadirse de la necesidad. Por la razón comprende y hace suya
la (ey que rige a la naturaleza; y si la acepta de buen grado y ·
voluntariamente s~ sotnet.é a·· ella, ¿cómó va a forzarle? La·
aceptación de la necesidad es el ·comienzo de la vérdadera li-·
·bertad. La libertad surge a esta luz del espíritu que le hace
ver la ·razón profunda de la necesidad que impera en la natu-
raleza. ·No de ja de ser libre el hombre porque no· pueda cain-
. .biar el ci.irso del sol o alargar· los años de su v~da. ·yodo cuan-·
to existe· fuera del h()mbre no puede tener .en él la razón de su
existencia;· ni la ley de su desarrollo. ·Quien . .
·desconozca
.
o
menosprecie esta forzosa limitddón, podrá llamarse a engaño
y dudar de la libertad, pero es que busca la libertad dotid_e no
puede encontrarla. Para dar con ella ha de buscar más y,· vol...
viéndose de espaldas a la naturaleza y aun a la historia, bu~ear
en sí mismo h_asta tropezar con lo que es tan exclusivamente-
suyo que nadie puede quitárselo : su conciencia, su razón. La
razón le persuade a que se abstenga de intervenir en el curso
de la naturaleza que está inexorablemente entrega~ó a la ne ...
cesidad._ Aunque no insiste sobre esto · tantq como Epicteto, -
para Séneca es fundamental distinguir entre lo propio y lo 1

extraño; la libertad no consiste en apoderarse_ .de lo extr.año,.


· sino en n_o dejarse arrebatar lo· propio. Separar ní tidamen/e lo
uno de lo otro ~s el primer trabajo a que ha de entregarse
quien quiera conquistar la libertad.
Tiene ésta sµ . ámbito propio,. que es el munc(o interior.
BIBLIOTHECA
Pero aun enSCRIPTORVM
él ef?CUenttaGRAECORVM
enemigos, deET· [os
ROMANORVM
cuales unoMEXICANA
de lo~
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados IX
/

-10-
más tenaces es el mundo exterior, que aun después de ha.her
sido eliminado como posible campo de la libertad, le sigue
haciendo guerra en el interior del hombre. No tiene a él acceso
directo, pero se infiltra a través de las representaciones que lo
hacen . presente en la conciencia. Se invierten ah.ora los térf!li~
nos en que el problema estaba plantéado y después de aquel
primer momento en que el hombre quiere regular la marcha
del mundo a su antojo, cuando su incipiente sabiduría lo cura
de esta manía, llega un segundo en el que- el mundo exterior
pretende arrastrar al hombre anegando su espíritu en el to-
rrente de sus representaciones, tan impetuoso y rápido como
el de los hechos que condicionan y dominan la vida de su
cuerpo. U na respuesta inmediata a estas incitaciones externas,
s.in controlar ni su dirección ni su sentido, sería caer en un le-'
t.ár.gico automatismo, én el que desgraciadamente están sumí- ·
dos, como en profundo sueño, muchos hombres. Pero "las
cosas por sí mismas -advierte Marco Aurelío- . -· no son ca-
paces de crear nuestros juicios". Esta es la función · propia de
la raz~n, que· ha' de construir con esos materiales que le vienen
de fuera su propia vida, transf.orinándolos a su n1anera>."como ·
el fuego ardiente se apropia rápidamente de . lo que se le añade
y lo consume, el~vándose cor: ello a mayor altura." En Séneca
w

la liberación completa del mundo éxteriot es más bien· un acto


de fe que no discurso' de la ratón: su fe ·en que los dioses ni
pueden ni quieren dañarnos, pues sienten una ternura pater-
nal hacia· nosotro-s. "Nada · malo puede pasar a un. hombre
bueno . . . ~scribe:.....-. Dios tiene por los buenos un cora-
zón de padre y. los ama varonilmente." (De providentia, rr.)
Sobre 'esta .confianza descansa el sabio· para reaccionar ecuáni-
memente a la~ incitaciones extert:ias,· y cuando éstas le aprieten
demasiado, tiene siempre a. mano la manera de eludirlas es-
capándose por la puerta siempr.e abierta de la muerte. En la
teoría de Séneca
BIBLIOTHECA sobre la GRAECORVM
SCRIPTORVM libertad hay ETsiempre -quizáMEXICANA
ROMANORVM más
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-11-

que en ningún otro estoico- una apelación, tácita o expresa,


al suicidio. Este no -es la base de la Úbertad, pero sí su ga-
rantía. Piensa Séneca que no podemos quejarnos de la vida
porque no dos obliga a vivir. El valor del suicidio le viene
0

no de q ue libere del dolor:, sino de que emancipa de la for-


tuna. Hay una ciencia de la vida y hay una ciencia de la muer-
te. Posee ambas quien hace de su muerte, como hizo de su
vida, camino de la libertad. "No hay obstáculo que valga para
quien desee romper los lazos y salir ·-advierte Séneca-,· la ·
naturaleza nos custodia en campo abierto." Cuando llegue el
momento, cuando no sea posible seguir viviendo sino a costa
de algo que vale más que la vida, entonces "quien tiene a ma-
·.no muchas oportunidades de liberarse, naga su elección y vea
cuál le llevará con mayor ventaja a la libertad" . (Epi'6tola
LXX.) Si, pues, el suicidio es el último y supremo medio de
a
_garantizar la libertad, no ha de acudirse él frívolamente, y
ningún estoico insiste tanto como Séneca en la necesidad de -
mantenerle su razón profunda de garantía de la libertad. "An-
te todo -. -enseña- debe evitarse aquella pasión que se ense-
ñoreó de tantos: el prurito de morir. Pues has de saber, mi
\
caro Lucílio, que existe, como. asimismo para otras cosas, una
propensión desatinada a morir,' que con frecuencia afectó a
varones generosos .e incorruptibles, y muchas veces también
a hombres desmedrados y cobardes: aqr¡,éllos desprecian la vida:
éstos, la encuentran pesada. En algunos prende la .desgana de
: hacer y de ver s~empre lo mismo y no el odio de la vida, sino
su hastío." (Epístola XXIV.) Y el hastío, ese tedio que adn
hoy sigue empujando a los hombres a la. muerte, no es, según
· Sén~ca, motivo suficiente para el suicidio, éomo tampoco lo
es el miedo-a ninguna adversidad. Ni el capricho veleidoso del
momento, ni el ímpetu morboso de cualquier pasión han de
decidir el mofr!ento de esta muerte voluntaria, sino la sabiduría
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
que es la ciencia de la vtda
Universidad y deAutónoma
Nacional la muerte:
de México
Derechos Reservados XI
- 1 2 .-

En la vida y en la muerte atan también al ánimo y le im-


piden que conquiste la . libertad, las pasiones, "movimientos
reprobables del alma, que estallan con vehemencia súbita, los -.
cuales ·si se hacen frecuentes y se les descuida, constituyen
enfermedad". (Epístola ·LXXV.) Con el mismo celoso cuidado
con que el alma mantiene su independencia frente al mundo
externo, ha de afirmar su soberanía sobre los afectos. No da-
ñan éstos la libertad por ser mov_imientos, porque en movi-
mi~nto está siempre el alma: "así como la llama se yergue
· toda derecha y no se puede abatir, ni deprimir, ni -mantenerse
quieta, así nuestra alma está siempre en · movimiento,· tanto
más movible y a~tiva, cuanto más vehemente." (Epístola
. XXXIX.) No es posible, por lo tanto, suprimir su movimien-
. to; pero sí ~e puede regular y moderar, como lo hace el hom-
bre que es libre de verdad. Y su libertad está en peligro
cuando estalla súbitamente ·una pasión que le fuerce por don-
d~ no quiera o más aprisfi que· 10 que él lo quisiera. No hay
libertad . sin. pleno dominio sobre el movimiento del alm_a, ·
que pueden torcer o malograr esos impulsos desmesurados que
son los afectos. En el alma como en -el mundo ha de haber
proporción y armonía, y si cualquiera' de los elementos que
la integran la perturba, .padece todo el conjunto y con él su
propia ley, que es la de la, libertad. Por ser desmesurados, los
afectos rompen la armonía interior y no hay más re.m edio que
luchar contra ellos para que quede la libertad Firmemente asen-
tada en el ánimo. ¿Qué es la libertad? - se pregunta Séneca.
Y la respuesta que se da es ésta: "No temer a los hombres, ni
a los dioses; no desear nada deshonesto, ni excesivo; tener
el completo señorío de sí mismo." (Epístola LXXV./ l:o ac-
cesorio es el objeto del temor o del deseo, o de la ira o de la
compasión; lo fundamental que ni se odie, ni se tema, ni .se
compadezca, En la conquista· ~e la libertad no vence quien no
BIBLIOTHECA
triunfa sobreSCRIPTORVM
los -afectos: GRAECORVM
la condición ET ROMANORVM
necesaria MEXICANA
para -que real-
Universidad Nacional Autónoma de México
XII
Derechos Reservados
-13-
.
. .

mente exista la libertad, es la apatía, que liberta al espfrhu de


la agitación de las pasiones. ·
· Pero ni esta apatía es, como decía Epicteto; la carencia de
sentimientos de ·la estatua, ni la indiferencia que de ella se de-
riva es tan total como a primera vista parece. Cuando el sa-
bio reprime o domina sus pasiones tiene con.ciencia no so-
lamente ·del esfuerzo que realiza, sino del dolor que esto le
cuesta, aunque no sea mas que una con.m oción suave y ligera,
como confiesa. el mismo Séneca, que tiene buen cuidado de
añadir a guisa ·de disculpa que "cuando ya está curada la úl-
cera, queda la cicatriz". Perinde ac cadaver pide San Ignacio
de Loyola que se considere el ·que está practicando sus ejerci-
cios espirituales; y en su libro dejó escritas ·palabras casi idén-
ticas q éstas de ·zenón: "Son indiferentes la vida y la muerte,
la gloría ~ la carencia de ella, el displacer. y el placer, la riqueza
y la pobreza, la enfermedad y la salud y todo lo análogo."
Pero San I gnaci·o aceptaba por su fe un más allá en el que
únicamente se realiza la plenitud del hombre y podía,· por
consiguiente, -exigir una auténtica y total indiferencia hacia
todo lo criado; 'Séneca, en cambio, como todos los estoicos,
atenido a su razón, no puede lógicamente encontrar ninguna
cosa indiferente, sino que por fuerza -todas han de ser buenas
o malas; ni al combatir las pasiones busca muerte alguna, sino
vivir
'
libremente, que es tanto como .
poseer la felicidad.
.
Es
verdad · que Séneca sostiene tan inexorablemente como Kant ·
que el bien ha de hacerse por el bien mismo o, como escribe
literalmente, "que la honestidad no es reverenciada pór'ningi:tn
otro motivo sino porque es ho'nestidr;zd". (De beneficiis, IV,
16.) No busca, pues, ser libre porque esto sea lo más útil,
como tampoco influye en su determinación el placer que la
.libertad pueda proporcionarle. Sin llegar a tanto como Clean-
tes, que afirmó que todo placer era antinatura~ y tan falto de
BIBLIOTHECA
valor como unaSCRIPTORVM GRAECORVM
joya falsa, ET ROMANORVM
escribió Séneca MEXICANA
que el placer es
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados XIII
·- 14 ---

cosa muy distinta de la felicidad que únicamente posee el sa-


bio, pues la felicidad no es, en definitiva, sino el aspecto posi-
tivo de la libertad. "Es btenaventurado -· -enseña Séneca-
el hombre para el que no hay nada bueno ni malo sino el buen
o el mal ánimo, que honra lo honesto y se contenta con la
virtud, a quien ni levantan ni quiebran las·vicisitudes de la for-
tuna, que está convencido que no hay mayor bien que el que
puede darse a sí mismo, para quien . el verdadero placer es
despreciar a los placeres. " Y un poco :más adelqnte añade:
"¿Qué impide que llamemos vida bienavent~rada al ánin10
libre, erguido, valiente y estable, puesto fuera del miedo y de
la codicia, para el que todo el bien sea la honestidad y todo eZ.
mal la torpeza, sin que la vil turba de las cosas restantes qui-
ten ni pongan nada a su vida feliz, sino que .van y vienen sin
aumento ni daño del sumo bien? Al que está así fundado es
necesario que le siga, quiera o no quiera, un continuo conten-
to y una profunda alegría, que viene de lo h.o ndo." Esta es,
pues, la verdadera felicidad: alegría profunda y contento con-
tinuo o, como también escribe Séneca, "la quietud de la mente
colocada en . seguridad y en elevación, y un gozo grande e in-
mutable al liberarse de los errores y conocer la verdad, y la
afabilidad y expansión del ánimo". Esta bienaventuranza,
que no la da más qu~ el desprecio de la fortuna, es para Séneca
"salir a la libertad". (De vida beatat IV.)
Nadie goza en verdad de la libertad y, por ende, de la fe-
lic~dad, . sino quien ya está tran'quilo, sereno y en paz consigo
mismo. A ello tienden todos los hombres pero no lo alcanza
más que el sabio, al que Séneca .hace no ya igual a los dioses,
s·ino en cierto modo superior a ellos, porque el dominio sobre
la3 pasiones y la posesión de sí mismos que éstos tienen por
naturaleza, el sabio lo conquista por su entereza. Pero esta
/

misma excelencia que ha conquistado, lejos de apartarlo del


común de SCRIPTORVM
BIBLIOTHECA los mortales,GRAECORVM
le' impone toda una serie de obligacio-
ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
XIV
Derechos Reservados
-15-

nes hacia todos esos, a los que el ajetreo de. su vida y el estré-
pito de sus pasiones no les dejan ni percatarse siquiera de la
esclavitud en que viven.· Nada más lejos del pensamiento_de
Séneca que, para liberarlos, se entregue el sabio a la acción;
en uno de los tratados que se recogen en este libro, el "De la
brevedad de lq vida", insiste prolijamente· en la necesi~ad del
ocio o vida · contemplativa.,·. que es exactamente lo contrario
de esa manía de la acción que aquejaba a tantos de sus con-
temporáneos y 4e los nuestros. Y en la ac<Ción incluye Séneca
np ya las frívolas ocupaciones de la vida social, sino esas otras,
más respetables, de la política o. de los negocios. No es que
prohiba al sabio la intervención en la vida pública, que es,
por el contrario, uno de sus deberes fundamentales; pero la
misión del intelectual es demasiado sagrada y demqsiado ne-
cesaria para que se pueda enturbiar ·º disminuir con ningún
pretexto, aunque sea tdn legítimo, por otra parte, como el
activismo- de za· política o la responsabilidad de un cargo pú-
blico. El sabio tiene que · censurar, animar, enseñar y, sobre
todo, dar ejemplo de libertad. Para ·Séáeca, com_o buen es-
toico, ni todo intelectual es sabio, ni le interesa cualquier
oerdad, sino la que hace a· los hombres más buenos o más li-
bres. No es sabio el que se dedica "a inútiles .estudios litera-
.ríos", sino el qu(! busca "la verdad en las cosas_divinas y hu-
. manas:. ·de ella nunca · se apartan la religión, la piedad, la
. justicia y el restante corte jo de virtudes, asidas entre sí y frá-
ternalmente cogidas de las ·manos". (Epístola XL.) Para Sé-
. neca lo único que cuenta es la moral, y la moral, toda la moral,
es la lucha por la libertad. Ser como su encarnación visible es
ta augusta función del sabio, que por su misma excelencia
·aparece tan raramente como el ave fénix, una vez cada qui~ .
nientos años. No es, pues, sabio, ni· merece la consideración ·
que a éSte se debe~
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
qUien noGRAECORVM ET ROMANORVM
vive conforme MEXICANA
a su doctrina; -por
Universidad
eso le duele tanto a SéiiecáNacional
que susAutónoma de México
enemigos le reprochen que·
Derechos Reservados
xw
. -16-

no sea consecuente con él mismo; cuando se defiende de ellos


en "De la vida bienaventurada", más que de él mismo está
haciendo la apología de su doctrina que, de acuerdo con su
propio sentir, había de reflejarse, más que en sus escritos, en
su propia vida. Hay profesionales de ia filosofía __::_enseña
Séneca- y filósofos auténticos y verdaderos: aquéllos son
traficantes de la verdad, grotescas deformaciones del sabio, sin

responsabilidad y sin dignidad; éstos son los celosísimos guar-
dianes de la libertad, de la que han de dar continuo {estimo-
nio durante toda la vida y más que nunca en la hota de la
muerte. La misión del sabio, el gran beneficio que e.n todo mo-
mento está haciendo a los que aún no han alcanzado la liber-
tad, es la lucha contra la tiranía. -En el tratado "De la .tran-
quilidad dél ánimo", que también se publica en este libro.,
·discurre larganwnte sobre tal tema y muestr.a cómo el sabio
encuentra siempre el medio de emprend~r y continuar aquella
lucha con tra la tiranía. A su atenta lectura remitimos al lec-
. tor, que por fuerza tendrá qye reconocer; el profundo sentí- ,.
do que ·de su responsabilidad de intelectual tiene este hombre,
que li t.~ralmente escribe': "No nos ·hemos recluído en las mu-
rallas de una ciudad, sino que hem'?s ,establecido comunica-
ción con iodo el orbe y hemos profesado que nuestra patria
es el mundo _para que pudiéramos dar más ancho campo a la
virtud." (III, 4.) Podrá ser que en un momento determinado
las circunstancias sean tan adversas y tan avasallador el poder
• 1

de los peores, que el ·sabio tenga que recluirse en la spledad,


per<;> aun en ella sigue ejerciendo sil auténtica función si quiere
sérvir a cada uno con su ingenio, con su voz y con su consejo,
y desde su voluntatio aislamiento sigué enseñando "qué es la
justicia, qué es la paciencia, qué la fortaleza_, qué el desprecio
de la muerte, -qué el conocimiento de los ·dioses, qué bien tan
seguró y tan gratuito es la buena conciencia"-. -Precisamente
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
porque está Universidad
al margen ·o por encima
Nacional ·de de
Autónoma pasi<~nes y af~tos
lasMéxico
JcVI Derechos Reservados

• ¡
-17-

hurpanos, el hueco que él deje no puede llenarlo ningún otro:


.los demás son traídos y llevados por sus pasiones y, en su vida
pública, en realidad son éstas quienes los mueven y. a las que
defienden; en cambio, al sabio no le impulsa más que su amor·
a la libertad. As.í, pues, la invitación que Séneca hace a lo
.q ue él llama ocio y nosotros vida contemplativa, no es un .
llamamiento a una egoísta recl.usión en que el alma se abra a
Jos goces del espíritu en sabrosa intimidad consigo mismo,
$Íno a un áspero esfuerzo por. conseguir la verdad, que no se
.entrega sino a quien há estrangulado con su propia mano to-
1 dos sus vicios y por fin es dueño' de sí mismo. Cuando ya se

encuentre a tal distancia de los seres inferiores, por encumbra-


dos que .estén, que no puedan dañarle, como "una nube de
.saetas, aunque ofusque el día, no puede herir al sol",, entonces
ya ~stará ~apacitado para su función y con su vida y sus pala-
bras podrá enseñar a los hombres a ser más buenos o -lo que
.es igual- más libres.
En este penoso ascenso a la plenitud humana que es _la
libertad, señala Séneca tres grados o etapas, que con las natu-
i-ales diferencias recuerdan las tres vías de la ascética cristiana.
En la primera de ellas, ya se ha decidido a luchar a muerte
con los vicios que "son las enfermedades o dolencias perma-
- nen tes"' del alma: la guerra ha de empezar con todo ímpetu,
y, si así se hace, no es nada difícÚ que ya en la pr_imera em-
bestida se venzan a muchas de estas enfermedades, aunque no
a · todas. El que anda por este grado "se escapó de la avaricü:1,
pero aún siente la ira; el placer venéreo ya no le tienta, pero
' sí la ambición; ya no experimenta codicia, peto sí temores,
y aun en éstos se siente bastante firmf! para ciertas cosas, pero
-cláudica en otras; desprecia la muerte, pero teme el dolor';.
·Caracteriz~ la segunda etapa no tanto la lucha contra. las en-
fermedades,
BIBLIOTHECAque ésas, por lo
SCRIPTORVM menos, lasETmás
GRAECORVM peligrosas,MEXICANA
ROMANORVM están
Universidad
l.Jª vencidas~ sino ·el temo_rNacional Autónoma
a la r~caída. de México
Penetran aquéllas tan
Derechos Reservados
XVII
· .- 18-

profundamente en el alma y se ligan a ella tan estrechamente


que no se extír:pan sin dejarla herida; mientras las heridas no
se cicatricen del todo hay siempre el peligr,0 de qr.i.e se abran
de nuevo y aunque desaparezca la úlcera, queda siempre· la
cicatriz. En la tercera y úfrima etapa, están los que ya ·no pue-
.. den reincidir en aquellas pasiones de que se- escaparon y sin
tener aún la sabiduría, ya están muy cerca de ella. Su lucha
es ahora con los . afectos, que no son la enfermedad, péro
conducen a .ella; por,. eso se hall<;in aún en el de$lizadero, que
no está por completo fuera det mal, "sino quien se lo sacudió
· del todo ; y nadie se lo sacudió sino quien lo sustituyó por
la sabiduría''. (Epístola LXXV.) ·
Perá aunque no todos los hombres tengan el mismo gra:
do de libertad, desde el momento en que de algún modo que-
dan fuera de la necesidad, ya -se les pla_.n tea el problema fnte- ·
gro de la moral. Moral era también la lucha por la conquista .
de la .libertad, porque el principio y base de la moralidad es
poseerse a sí mismos. Los estoicos tlevai:'?n tan le jos este prin-
cipio, que ·los más rigoristas llegaron a decir: que un mismo
hecho, si lo , ~ace el hombre libre, el sabio, por provenir de un
ánimo. rectamente dispµesto, es bueno y virtuoso ; y si lo hace
un ignorante, o es no imputable moralmente, como si fuera
de un animal, por no set del todo consciente,. o es abiertam~n­
te mg,lo porque entre la virtud y el vicio no hay término me-
_dio, · y_ como el ignorante no tiene virtudes, todo. cuanto .hace
es vicio. La vida; sin embargo, no acepta distinciones tan ra-
dicales y ya Zenón tuvo que admitir ho.m bres que _n o son ni
sabios ni · ignora_ntes, ésos que Séneca liamó proficientes o
(l.provechados, que van penosamente marchando hacia la li~
bertad. .Principalmente para ellos elaboró el estoicismo", desde
sus· mismos orígenes, un principio formal ·de moralidad que
Zenón, el fundador de la escuelq., condensó en esta fórmu,la:
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
"hay que vivir confor·m e", esto. es, de una manera consecuen,..
Universidad Nacional Autónoma de México
XVIII Derechos Reservados
-19- '

~e, unitaria, sin cambios ni rectificaciones que son, por _s~ s~la
ex_istencia, una prueba de error. El deber o lo debido es, púes,
esta unidad de la conducta, que se mantiene siempre en línea
recta, sin modificar jamás lo que se viene haciendo, ni cambiar
los primeros propósitos. Aunque por motivos distintos, los
estoicos ~echazan tan abiertamer:ite como Spinoza el arrepen-
timiento, pues.piensan que nada hay tan inmoral co_m o no ser
siempre uno mismo. " Quien no tenga uno y el mismo fin
para toda la vida -decía Marco Aurelio- no puede perma-
necer toda la vida uno y el mismo." El deber moral es, en
definitiva, la fidelidad a uno mismo, ser siempre y en todo
. e.l que se es. Siguiendo este camino hubieran llegado inevita-
1 blemente a construir sobre la moral una teoría de la persona-

lidad. A el(a apunta claramente Séneca cuando .escribe: "Fuera


d.el sabio ·nadie se compor.ta igual: los demás tenernos muchas
caras. Tan pronto te pareceremos frugales y aplomados, como
pródigos y vanos; cambiamos de máscara con fréicuencia y nos
. ponemos la contraria de la que nos quitamos. Exige, pues,
de ti mismo, mantenerte hasta el fin tál corvo resolviste mos-
trarte." (Epistola cxx.) No fué, sin embargo, esta tendencia
la que prevaleció en la escuela, que desarrolló en otro sentido la
fórmula de Zenón. Y a Cleantes explicó que había que vivir
c~nforme a la naturaleza; . el deber o lo debido es . lo .que la
naturaleza exige o justifica plenamente. Séneca lá acepta sin
reservas, advirtiéndonos de paso que ésta era la opinión co'-
mún de los estoicos: "De acuerdo con el sentir más ~nánime
de los estoicos,· me ajusto a la naturaleza; no .desviarse de ella
y formarse a su ley y ejemplo es la sabiduría." (De vita beata, ·
/

IIL 2.) Sin embargo, esta fórmula era insuficiente y Séneca


tiene plena conciencia de éllo, pues a continuación añade que
conformarse a la naturaleza "no puede acontecer más que si
la mente está sana y en perpetua posesión de su salud". Deter-
BIBLIOTHECA
minar _lo que SCRIPTORVM
en cada casóGRAECORVM ET ROMANORVM
pide la naturaleza exige queMEXICANA
la
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados ·XIX
-20-

mente, sana o enferma, posea un criterio- que la preserve det


error. Crisipo lo encontró en la coincidencia de la razón indi-
vidual con la razón cósmica universal. El orden ,.que ésta·
impone fatalmente en el mundo, ha de establecerlo libremen--
te el hombre .en su conducta: haciéndolo así afirma, tanto co--
mo su libertad, su verdadera naturaleza. Porque el hombre no
se ídentifica con ninguna de esas cualidades adventicias que a·
veces posee, como nombre, poder, riqueza, salud, que son do-
nes que gratuitamente le concede la fortuna, tanto más expues--
tos a desaparecer cuanto son más copiosos y elevados; tampoco.
con su propio cuerpo, prisión más bien que instrumento de( ~,
alma, tal- vez el n?ayor obstáculo en el camino de la libertad.
El hombre .es su intimidad y su espíritu, la chispa divina 'que-
le hace semejante cuando no ·igual a los dioses. Del sabio dice-
Sénet a que "tenía un alma perfecta, empinada en el ápice de-
sí misma; por encima de la cual ya no hay más que el espíritu
de Dios, una de cuyas partícq.las llegó a cobijarse en este pecho
mortal". (Epístola CXX. ) Mantener en alto y bien activa esta,
partícula de la divinidad, débil y amortiguada en unos, viva
y esplendorosa en otros, raíz y principio de la emancipación
del hombre, más amplia que todo espacio y más duradera que
todo tiempo, es el cometido de la moral, por la que el hombre
se incorpora libre y _conscientemente a la naturaleza y convcer-
te en libertad _pura la dura necesidad que_ésta le impone. Tal
~s el profundo sentido de su famosa frase: " Obedecer a Dios es
la libertad."
Esta idea, firmemente entramada en la metafísica estoica,.
le permite a Séneca desenvolver la moral estoica con una ori-
ginalidad y una nobleza extraordinarias. Junto al principio de
vivir conforme a la naturaleza, tradicional en la escuela, Sé-
neca formula otro que, como ya advertía _Paul Bar'th, hace po-
sible una nueva derivación d~ deberes morales y un · nuevo
criterio de deCisión . "Fórmula compendiosa de los deberes hu-
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
XX Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-21-

manos" la llama el ·mismo Séneca, que en su carta XCV la ar-


ticula de esta forma: '· 'Todo esto que ves que incluye las (osas
divinas y _las humana_s es tod<? uno; somos miembros de un
gran cuerpo." Tal afirn:ación no es nueva: la escuela nunca
había admitido más que una razón y una ver~ad, como un
mundo y una divinidad: el mundo visible es, _en cierto senti-
do, ~l cuerpo de Dios, que, como su alma, lo penetra invisi-
blemente, dándole no sólo unidad, sino también vida. Desde
el momento en que el mundo es un ser: vivo y orgánico, ya exis-
te la base pata construir sobre ello el deber de la solidaridad,
.. tomo hizo Séneca. Así como en la naturaleza los acon-
tecimientos aparentemente más diversos están íntimamente li-
gados y e/- movimiento de la estrella más remota repercute fa-
talmente en la germinación de una flor o en el destino de un
hombre, · en su conducta tiene éste que afirmar con su libertad
los lazos solidarios que le ligan con los demás hombres, con los
dioses y con todos los seres. Desenvolviendo su principio,
escribe Séneca: ºLa naturaleza nos creó parientes sacándonos
del mismo origen y destinándonos al mismo fin. Ella nos in-
fundió el amor mutuo y nos hizo sociables. Ella estableció lo
justo y lo injusto; por decreto suyo es más de compadecer el
que daña que el dañado; por mandamiento suyo t<;>das las
manos han de alargarse al que necesita ayuda. Esté siempre en
nuestro corazón y en nuestra boca aquel verso:
Hombre soy y nada humano es ajeno a mí.

Tengamos las cosas en común: nacidos somos . como todos.


La sociedad humana es semejante a una bóveda que caería si
las piédras no se sostuvieran unas a otras; este contraste recí-
proco las sostiene." Es, pues, la identidad de origen y de desti-
no, la comunidad en una misma naturaleza que vive como re~
partida en muchós individuos para que entre todos realicen
la función_ común, la raíz de la solidaridad humana y la jus-
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México XXI
Derechos Reservados
-22-

tificación de los deberes qite tienen entre sí los hombre.s. Séne-


ca, como mds tarde Spinoza, Kant y Nietzsche, rechaza _la
compasión, que le parece ''un vicio de .animo ruin que desmaya
. a· la vist~ de los males ajenos. Por eso es farniliarísima de los
peores; viejas y mujercillas son las que más se emocionan por
tas-lágrimas de los más grandes criminalesn. Podrá esto pare-
cer duro y e.l mismo Séneca nos cuenta que muchos encuen-,
tran odiosa la doctrina de los. estoi~qs, porque prohibe al sabio
la compásión y el perdón, pero, coritradice Séneca, " su pro-
. pósito no es otro que socorrer no solamente a sí~ sino a todos
y a cada uno de los hombres". Rechaza la compasión porque.
. ,, es una dolencia n:ioral a la vista de las miserias ajenas o una·
tristeza contraria por los males de otra persona que cree sobre-
venidos a quien no los merecía"~ Y S~neca .piensa que "la en-
fermedad moral n~ cae eri el varón sabio" (De · Clementiat.
II, V); pero, en cambio, promueve · la solidaridad con tal uni-
versalidad, que de ella 'JO queda excluída nfngún hombre. En
la. Roma_ de su tiempo, construída económicamente sobre la
esclavttud
. y. políticamente sobre el dominio .
imperial
. de todo
./

el orbe, este hombre extraordinario proclama la igualdad de


todo$ los hombres y el respeto qu.e a· todos y cada uno-. de ellos
se debe: -"el hombre, cosa sagrada para el hombre." La obli-
gación en que están de hacerlo así, ·nacida del común paren-
tesco que todos tienen, se refuerza con el_ que (os liga a los
dioses. "Dios -·-explica Séneca- · no· anda en busca ·de cria-
dos.· ¿Cómo no, si El es quien sirve a[ género humano .CJ siem-
pre y en dondequiera está a su disposición?" Del 'todo soli-
dario que es . la· naturaleza· forma tambié.n parte la divinidad,
que por- esta misma unión se pone al servicio y a la dtsposi-
·ción de todos los hombres, pues no tiene exacta idea de Dios.
--continúa diciéndonos Séneca- quien no lo concibe ~omo .
"bienhechor gratuito .que todo lo tiene -.y lo da todo". No es
preciso seguir a Séneca en es.t a alusión. a sci metafísica, en la que
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
XXII Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados

/
./

-23-

es no ya exacto., sino lógicamente imprescindible, que la divi-


nidad, en oposición a la materia, sea la fuente de todo el
bien que hay en la naturaleza, porque nuestro filósofo a ren--
glón seguido se pregunta: "¿Cuál es el móvil por el que los
(!ioses· h(lc~n el bien?,, y su lacónica . respuesta es: "la natu-
raleza. Y erra quien piensa que nos quieren dañar; no pueden. ·
N í pueden recibir injuria, ni hacerla'·'. (Epístola XCV.) Esa
es también la- posición no de .todo .hombre, pero sí del sabio,
que es el dechado hacia el cual los principios morales llevan a
todos los hom~res. Por haber ellos alcanzado ya pleno domi-
nio sobre sí mismos, sienten con mayor apremio su solidaridad
con !Os demás. hombres, y no por obligarlos ·ni porque los
compadezcan, sino por para humanidad alargan sus manos
a( que necesita ayuda. Quede también apuntado que de aquí
dimanan · sus deberes públicos, el tener que servir cada cual
desde su puesto igualmente a la comunidad, pues, como nos
dice Marco Aurelio desenvolviendo el principio de Séneca,
~.'hemos n·acido para la cooperación, al igual que los pies, las
manos, los párpados, al igual que las hileras de los dientes
, superiores e inferiores. Oponerse u obrar unos contra ·otros es
algo contrario a la naturaleza". La naturaleza, · PU:es, que pu-
so al hombre en- el trance de conquistarse su libertad, le lleva
· también a elevar a la categoría de fecundísimo principio mo-
ral la solidaridad natural con · que todos los hombres están
ligados.
Tal vez -nunca como en f?Uestro tiempo cobre valor y pe-
rentoriedad la exaltación que hace Séneca de la dignidad. del
hombre en palabras como las siguientes : "Sacrilegio es hacer
daño a la patria; luego
.
también .
dl ciudadano,
. .
pues éste es una.
porción · de la patria - y las partes son santas si es ·venerable
el todo-; luego · también al hombre, que es conciudadano
tuyo en una ciudad más grande; ¿qué dirías si las manos qui-
BIBLIOTHECA
sieran hacer dañoSCRIPTORVM
a los pies GRAECORVM
o los ojos a ET
las ROMANORVM
manos? Así MEXICANA
como
Universidad Nacional Autónoma de México
. XXIII
Derechos Reservados
-24-

todos 'los miembros viven en buena armonía y vecindad por-


que a cada uno interesa la conseiyación de todos, así tambien . -
los hombres condescenderán con cada uno de ellos porque na-
cieron para vivir en común y la sociedad no puede salvarse
sino por la protección y el amor recíproco de sus partes."
(De .ira, II, 31.) Esta preocupación política -internacional
diríamos hoy- se· hace más personal e íntima, aunque inspi.,.
rada siempre en el mismo principio de la solidaridad, en este
. otro pasaje, en el que ya tan claramente se preludia la moral..
cristiana: "No nos mueve a hacer el ben~ficio . ningún pensa-
miento de avaricia, ni de interés sórdido, sino de humanidad,
de liberalidad, de deseo de da( aún después de haber dado, de
acrecer con· nuevos y recientes beneficios los beneficios añejos,
c.o n el exclusivo propósito de ser lo más provechoso que pue-
da a aquel a quien se hace; de otra manera sería ruindad, sin
alabanza, sin gloria, aprovechar a otros pot granjería nuestra.
¿Qué tiene de ·m agnífico amarse uno a sí propio, ahorrar, ad-
quirir para sí?" (De benefícííst IV, 14.) Y todavía este último .
consejo: "Es mucho mejor hacer bien a los malos por causa
de l9s buenos que privar de él a los buenos por cdusa de [os
ma.Z~s ._.. También Dios .otorga determinadas dádivas . al gé- .
nero. humano, y d~ ellas.
nadie queda exc~uído . ,, (IV, 28.)
Casi p.or-los mismos añ.os en que Séneca, ·escribe en su pri-
mera Carta a los fieles de Corinto el apóstol San Pablo estas
palabras: "Potque así como el cuerpo es· U.no, y tiene muchos
miembros, y todos los rniembros del cuerpo, aunque sean mu-
chos, son no obstante un solo cuerpo, así también Cristo.
Porque en uri mismo espíritu hemos · sido bautizados todos
nosotros para ser un 'mismo cuerpo, ya jud,ios o 'ge.ntiles, yá
siervos o libres, y todos hemos bebido en un mismo espíritu.
Porque tampoco el cuerpo es un solo miembto sino mu-
chos ... Y el o jo no puede decir a la mano: no te he menes~
ter; ni tampoco la cabeza a los pies: no me sois. necesarias-. "
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
XXI V Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-25-

. (XII, 12, 21.) Entre el cristiano San Pablo y ·el pagano Séneca
hay toda la diferencia que media entre la revelación cristiana
y la reflexión humana, pero las consecuencias que deduce San
Pablo de la solidaridad espiritual de todos los cristianos en el
único cuerpo de Cristo, son sorprendentemente semejantes a
· las que infiere Séneca de la solidaridad de todos los hombres ·
en la naturaleza. San Pablo se mueve en otro plano en el que
la naturaleza es superada por la gracia y la razón por la fe,
pero de todos modos a través de él la moral cristiana de la
carldad recoge superándolo este aspecto fundamental de la mo-
ral senequista y convierte al filósofo cordobés no tan ·sólo en:
precursor del cristianismo, sino en uno de .los perpetuos maes-
tros de la humanidad.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México XXV
Derechos Reservados
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
. '

DE LA VIDA BIENAVENTURADA ·

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
NOTA PRELIMINAR

Este libro, que es uno de los mejores que escribió Séneca,


tiene Ún ·fuerte matiz apologético, pues en él trata nuestro
filósofo ·de defenderse de los ataques que le dirigían todos
.aquellos que no encontraban una completa coherencia e.ntre
su doctrina y su vida. Séneca era rico, extraordinariamente
rico (más de tres millones de sestercios, según Suilio); su
conducta, por otra parte, no siempre parecía inspirada por los
rígid_os principios filosóficos que profesaba. Ambos argu:-
mentos se esgrimían contra Séneca, quien, exponiendo .s u doc-
trina sobre la felicidad, ~e defiende vigorosamente, aunque su
defensa resulte incompleta, como el libro, que termina brus-
camente. Hasta ahora no ha sido posible encontrar et final.
que le falta, y las adiciones que llevan algunas ediciones no es-
tán debidamente justificadas. ·
Dedica Séneca el libro a su hermano mayor Marco Anneo
Novato, que cambió este nombre por el de L. Junio Galión,
cuando fué adoptado por Junio Galión, amigo íntimo de su
padre. Fué senador y, en ·el año 52, gobernador de Acaya,
siendo fama que es de él de quien se trata er). este pasaje de los
"Hechos de los Apóst9les" (XVIII, 12, 17) : "Y siendo Ga-
lión procónsulSCRIPTORVM
BIBLIOTHECA de Acaya, los judíos se ET
GRAECORVM lec;antaron
ROMANORVMde común
MEXICANA
acuerdo contra Universidad
Pablo, y Nacional Autónoma
le llevaron de México diciendo:
al tribunal,
Derechos Reservados
3
-30-
' .
que éste persuade a los hombres ·a honrar a Dios contra la
ley. Y comenzando Pablo a abrir la boca, Galión dijo a
los judíos: si fuera algún agravio o algún .crimen enorme,
oh judíos, conforme a derecho yo os tolerara; mas si son
cuestiones de palabras, y de nombres, y d.e vuestra ley, vedlo
vosotros; porque yo no quiero ser juez de estas cosas. Y los
echó del tribunal. Entonces todos los griegos tomando a Sós- -
tenes, prepósito de la sinagoga, le herían delante del tribunal;·
·y a Galión nada se le daba de ello." De aquí nació la supuesta
comunicación ·entre Séneca y San Pablo, con la que se pre-
tendían explicar las coincidencias más o menos profundas en-
tte la moral del filósofo cordobés y el naciente cristianismo'.
Según Waltz, Séneca escribió este libro el año 5 8 ó·el 5 9.
De la fama que alcanzó es buen testimonio éste que nos
deja Rodríguez de Castro, que a su vez cita a don Nicolás .
A·ntonio: "es el más excelente que tenemos después de los· de
la Sagrada Escritura, los cuales toca tan inmediatamente que
parece haberlos leído" . Biblioteca Española, tomo II.

•.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
4 Derechos Reservados
·'

TEXTO BILINGÜE

. : \ .

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


•• •i 1

Universidad Nacional Autónoma de México . . ...


Derechos Reservados
AD GALLIONEM

DE UITA BEATA

l. I 1] Uíuere, Gallío frater, omnes beate uolunt, sed ad


peruidendum, quid sit quod beatam uitam efficiat, calígant;
adeoque non est facíle consequi beatam uitam, . ut eo quisque
.ab, ea longius recedat, quo ad illam concitatius fertur, si uia
·lapsus est; quae ubi in contrarium ducit, ·ipsa uelocitas maíorís.
interualli causa fít.
Proponendum est itaque prírri.um, quid sit quod adpeta-
mus; tune circumspiciendum, qua contendere illo celerrime
possímus, intellecturí in ipso ítinere, si modo rectum erit,
· quamtum cotidie prof~igetur quantoque propius ah eó simus,
ad quod nos cupíditas naturaHs ímpellit. [2] Quam díu
quidem passím uagamur non ducem seéuti sed fremitum et cla-
morem dissonum in diuersa uocantium, conteretur uita ínter
errores br~u~s, etiam sí dies noctesque bo~ae ménti laboremus.
Decernatur ítaque, et quo tendamus et qua, non sitie peritol
alíquo, cuí explorata. sint' ea, ín quae procedimus, quoniam ¡/
·q uidem non eadem hic quae ín ceteris peregrinationibus con- · /
<litio est. In illis comprensus alíquis limes et interrogáti in- ~
•' ~

colae non patiuntur errare, at hic tritíssima quaeque uia ·et cele- f
BIBLIOTHECA
berrima maximeSCRIPTORVM
decipít. GRAECORVM ET ROMANORVM
[ 3] Nihil ergo MEXICANA
magis praestandum j
Universidad Nacional Autónoma de México
6 Derechos Reservados
· - ~ · ....

A GALION 1

DE LA VIDA BIENAVENTURADA

l. [ 1] No hay quien no quiera, oh hermano Galíón,


vivir felizmente, pero para ver qué es lo que hace la vida feliz, .
todos andan ciegos; por eso no es nada fácil conseguir una
vida bienaventurada hasta el punto de que tanto más se se- ·
para de ella quien con más vehemencia la busca; si se equivóc<,t
de camino, púes si va por el contrario, la misma velocidad es
causa de un mayor distanciamiento. ·
Y así hay que fijar primero qué es lo que apetecemos;
después mirar alrededor por dónde podemos alcanzarlo más
pronto, habiendo de entender en el . mismo camino, si enton-
ces es ya recto, cuánto se adelanta cada día y cuánto más
cerca estamos de aquello a qus nos impele el deseo natural.
[2] Pues mien~ras andemos vagan.do ,de un lado para otro
:sin seguir. a un guía, sino los gritos y confusos clamores d_e
. lós que nos llaman a distinta~ cosas, estamos perdiendo en las
equivocaciones una vida corta, aun si trabajamos de día y de
. noche en mejorar nuestra mente. Determínese, pues, tanto a
dórtde vamos. como por dónde, no sin un perito, que tenga ya
explorado esto a lo que nos dirigimos, puesto que no es la
· .mis~a · la condición de éste que de nuestros restantes viajes.
En éstos, algún término conocido y el preguntar a los vecinos
·noBIBLIOTHECA
dejan queSCRIPTORVM GRAECORVM
uno se extravíe; ·pero enET ROMANORVM
aquel MEXICANA
otro el caminq
más trillado yUniversidad Nacional
el queAutónoma de México. [ 3] Nada,
. \

famoso es más engaña.


Derechos Reservados
6
~ .. .... ,,, -·

-34-

· est, quam ne pecorum ritu sequamur antecedentium gregem, .'.


1
pergentes non quo eundum est; sed quo itur. Atqui nulla res '
nos maioribus mal is· implícat, quam quod ad runiorem com.;.
ponimur, optima rati ea, quae magno adsensu recepta sunt, j .
quodque exempla nobis multa sunt, nec ad rationem ~ed adj
similitudinem uiuimus. lnde ísta tanta· coaceruatío _a liorum
super alios ruentíum. [ 4] Quod in strage hominum magna
euenit, cum ipse se populus premit -nemo ita cadit, ut non
et aliúm in se adtrahat, primique exitio sequentibus sunt-,.
hoc in omní uita accid~re uideas lÍcet. Nemo sibi-tantummo-
do errat, sed aliení erroris et causa et auctor est; nocet enim
applicari antecedentí.bus et, dum unusquisque mauult credere
quam iudicare, numquam de uíta iudicatur, semper credi- ,
tur uersatque nos et praecipítat tradítus per manus error. Alíe-J
nis perimus exemplis; sanabi~ur, separen1ur modo a coetuJ
[ 5] Nunc uero stat ~ontra rationem defensor mali sui popu~
lus. !taque id e~enit q~od in comitiis, in quibus eos factos esse
praetores ídem qui fecere mirantur, cum se mobilis fauor · cir-
~umegit. Eadem probamus, eadew reprehendi!)1us; hic exitus
est omnis iudícíi, in quo secundum ·piures datur.
II. [ 1] Cum de beata uita agetur, non est quod mihi
illud díscessionum more respondeas: ,;Haec ·p ars maior -esse
uídetur." Ideo enim peior est. Non tam bene cum rebus hu-
manis agitur, ut melior;;i pluribus placeant ; argumentum pes- · -
simi turba est. [2] Quaeramus ergo, quid optimum factu/
sit, non quid usitatíssimum, et quid nos in possessione felici- f
iI!.:J .
tatis aeternae constituat, non quid uulg?, ueritatis pessirno
terpretí, probatum sit. Uul_gum a-µtem tam chlamydatos
quam corona tos uoco; non ertim colorem uestium, _qui bus
praet~xta sunt corpora, aspicio. O~ulis de homíne non credo; .
babeo melius et certius lum~n, quo- a falsís uera díiudicem.
Animi bonum anini.us inueniat. Hic, .si umquam respirare ílli
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
et receder.e in se ua~auerit, o quam sibi ipse tierum tortus a se
Universidad Nacional Autónoma de México
7 Derechos Reservados
-35-

pues, más importante que él no seguir, a la manera de los re-


baños, a los que van por delante, caminando no a donde se
ha de ir, sino por donde de ordinario se va. Porque ninguna
cosa nos enreda en mayores males que el ajustarnos a lo que ·
se dice, pe_n sando que lo mejor .es lo que todos admiten y de
lo que .tenemos muchos ejemplos; . así no vivimos conforme a ·
razón, sino por imitación; de donde ese gran amontonamiento
·de unos que caen .sobre los otros. [4] Lo que sucede en una
gran Gatástrofe humana cu~ndo el mismo gentío se apretuja
-nadie cae que no arrastre a otro y los primeros .son la muer-
te de los que vienen detrás-; esto mismo puedes ver que es
lo que sucede en toda la vida. Nadie se engaña él solo, sino
que es causa y autor del error de otro, porque es nocivo arri-
marse a los que van delante y, como todos prefieren creer a
juzgar, nunca se . forma uno juicio de la vida, siempre se da
crédito a los demás y nos arrastra y precipita· el error, que va
pasando de ·mano en mano. Nos matan los ejemplos de los
otros, curémonos ya separándonos de la multitud. [5] Pe-
ro ahora se mantiene firme contra la razón el pueblo defensor
de su mal. Y así sucede lo que en las elecciones, en las que los
mismos que los eligieron se admiran de los prétores que han
resultado elegidos; cuando el mudable favor dió la vuelta,
aprobamos lo misino que reprendemos: así resulta todo jui-
cio que se da por voto de la mayoría-. ·
II. [ 1] Cuando se trata de la vida bienaventurada no
has de responderme como se acostumbra en las elecciones·:
"Este partido parece tener la mayoría." Por eso es el peor. N~
van. tan bien.las cosas humanas que sea lo mejor lo·que agrade
a los más; la turba es argumento de .lo peor. [2] Busque-
mos, por consigui~nte, qué es lo mejor que ha de hacerse, y
no lo que es más acostumbrado; y qué es lo que nos coloca en
posesión, de la felicidad eterna y no lo que agrada al vulgo,
que es pésimo intérprete de la verdad. Y llamo vulgo tanto
a los que usan · clámide como corona, 2 ·porque no miro al
color de los vestidos con que están vestidos los cuerpos. No
me fío de 'los ojos para juzgar a un hombre; tengo una luz
mejor y más cierta por la que discernir lo verdadero de IÓ fal-
so. El alma es la· que. encuentra lo que es bueno para el al~a. · ·
Si ésta ·t uviera un momeij.to de respiro y se recluye·ra dentro ··
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
de sí misma, ¡ah~ cómo torturada por ella misma se confesará
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 1.
-36 ....,...._

fatebitur ac dicet: [3] "Quicquid f~ci adpuc infectum esse


mallem, quicquid dixi cum recogito, mutis inuideo, 1 quicquid
optaui inimico~um exsecrationem puto, quic.quid .timui, di
boni, quanto leuíus fuit quam quod concupíi ! Cum multís
· inímícitias gessi et in _gratiam ex odio, si modo -ulla ínter
malos gratia est, redii; mihi ipsi nondum amicus sum. Om-
fl:em operam dedi, ut me multitudini educerem et aliqua dote
nvtabilem facerern. Quid aliud quam telis me opposui et ma- ·
leuolentiae quod morderet ostendi? [ 4] Uides istos, qui
eloquentiam laudant, qui opes sequuntur, . qui gratiae adulan-
tur, qui .potentiam ~xtollurit? Omnes aut sunt hostes aut,
quod in aequo est, esse possunt. Quam magnus mirantium
tám magnus inuidentium populus ést. Quin potius quaero ali-
quod usu bonum, quod sentiam, non quod ostendam? Ista,
quae spectantur, ad quae consistitur, quae alter alteri stupens
- monstrat, foris nitent, introrsus misera sunt."' · ·.
III. [ 1] Quaeramus aliquod non in speciem bonum, sed .
solidum et aequale et a secretiore parte formosíus; hoc erua- .
mus. Nec longe positum est; inueni~tur, scire tantum opus
est quo manum porrigas. Nunc uelut in tenebris uicina transi-
mus offensantes ea ipsa quae desideramus.
[ 2] Sed ne te per circumitus traham, aliorum quidem
opiniones praeteribo - nam et enumerare illas longum est et
coarguere. Nostram accipe. Nostram autel)l cum dico, non
alligo me ad unum aliquem ex .Stoicis proceribus; est et mihi
censendi ius. !taque. aliquem sequar, aliquem 'íubebo senten-
tiam diuidere, fortasse et post orones citatus nihil iínprobabo
ex iis, 9uae prio!es decreuerint, et dicam: "Hoc amplius cen-
seo." [3] Interim, quod ínter omnis Stoicos coñ.uenit, rerum
naturae adsentior; ab illa non deerrare et ad illius Iegem
exemplumque f ormari sapientia est.
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
8 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-37-

la verdad y dirá: [3] "Lo que hasta ahora -hice, preferiría no


haberlo . hecho; cuando pienso en lo que he · dicho~ -en vídio a
los mudos, lo que he deseado me parece que es maldición.
de los enemigos, lo que he témído ¡oh dioses buenos! .cuánto
más liviano es que lo que deseé. Me enemisté con muchos· y .
volví de su odio a la gracia, si es que entre los malos hay algu-r
na gracia; pero de rilí mismo aún no soy amigo. Trabajé con
todo ahinco para sobresalir de la muchedumbre y hacerme.
famoso por alguna cualidad. ¿Q'ué otra cosa hice que ofrecer-:-..
me de blanco a los dardos y presentarme a la malevolencia pa- .
ra que me mordiera? ~ [ 4] ¿Ves a ésos que alaban la elo-
cuencia, siguen las riquezas, adulan a los favoritos y ensalzan_
el poder? Pues todos o son enemigos o, lo que es más · justo,
pueden serlo. Mientras más son los que admiran, más son los
que envidian. ¿Por qué no busco mejor hacer algo bueno
. po~que yo lo sienta y no por ostentación? Esas cosas ·que 8e
miran con fijeza, ante las que uno se detiene, que lleno de
· · admiración muestra el uno al otro, respla.ndecen por fuera,
pero por dentro· son miserables."
III. [ 1 ] Busquemos un bien, que no lo sea tan sólo en /
la ~pariencia, sino sólido, igual y más hermoso por dentró;
saquémosle de lo hondo. No está mu'y lejos; se ·e ncontrará;
tan .sólo es necesario saber a dónde se ha de extender la mano~
Ah9ra, como si anduviéramos en tinieblas,. pasamos a su vera
·tropezando en lo. mismo que deseamos.
. . .'
[ 2,] .Pero para no hacerte dar rodeos, prescindiré ·de las
.. opiniones de otros, pues sería, largo enumerarlas y refutarlas.
Rec~be la n_uestra. Pero ·cuando digo la nuestra, no- me ligo a
ninguno de los próceres dél eºstoicismo; también yo tengo el
derecho de juzgar-. Y así seguiré a uno, pediré a otro que di-
vida su opinión. y tal vez citado el último no rechazaré nada
de lo que los anteriores han decretado y diré: "Además me
parece esto." 3. [3] Entretanto, de acuerdo con el sentir más
unánime de los estoicos, me _ajusto a la naturaleza; no des-
BIBLIOTHECA
viarse de ellaSCRIPTORVM
y formarse GRAECORVM ET ROMANORVM
a su ley y ejemplo MEXICANA
es la sabiduría.
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-38-

Beata est ergo uíta conueniens naturae suae, quae non ali..
t.e r contíngere potest, quam si primum sana mens est et in
perpetua possessione· sanítatis suae-·; deínde 'fortis ac uehemens, _
tune pulcherrime patiens, apta temporíbus, corporís sui perti-
nentiumque ad id curiosa non anxie, tum aliarum rerum quae
uitam instruunt diligens sine admiratione cuiusquam, usura
fortuE.ae muneríbus, non seruitura. ' [4] InteHegis~ ·etíam si
non adicíam, sequi perpetuapi tranquíllitatem, libertatem de-
pulsís iis, qu~e aut írrítant nos aut terrítant; nam uoluptatibus
et tímoríbus proíectis· 2 pro illis, quae parua ac fragilia sunt
et ípsis flagitíis· noxía, ingens . gaudium subít; inconcussum .et
aequale, tum pax et concordia aními et magnitudo cum man-
suetudíne ; omnis ením ex infirmitate ferítas est.
IV. [ 1] Po test aliter quoque defínírí bon um nostl:'um,
id est eadem sententia non isdem comprendí uerbis. Quemad-
modum ídem exercítus modo latíus pandítur modo in augus-
t.u m coartatur ,et aut in cornua sinuata media parte curuatur
aut recta fronte explicatur, uis ílli, utcumque ordinatus est,
eadem est et uoluntas pro eisdem partibus standi·: ita fínitio
·su.mmi boní alías díffundi potest et exporrigí,· alías colligi et iri
s~· cogí. [2] Idéin .itaque erít, si díxero: "Summum bonum
.est animus fortuita despiciens·, uírtut~ laetus·u aut ''Inuicta
. uís ªnímí, perita reruin, p~acida in actu. cum humanítate multa
· et conúersantíum cura". · Licet et ita fínire, ut beatum dica-
mus homínem eum, cui nullum bonum malumque sit n~si
bonus malusque anímus, honesti cultorem, uírtute contentum,
quem nec extollant fortuita nec frangant, qui nullum maius
hpnuin eó quod sibí ipse dare potest nouerit, cui uera uoluptas
~rít uoluptatum c~ntemptio. . [ 3] · Lícet, si euagarí uelis,
·idem in alíam atque aliam facíem salua et íntegra potestate
transferre; quid enim prohibet nos beatam uitam dícere libe-
cum animum ·et erectum et ín~erritum ac stabilem, extra· me-:
túm,_extra cupidítatem
BIBLIOTHECA SCRIPTORVMpositum,
GRAECORVM cui unum bones~
bo.num sítMEXICANA
ET ROMANORVM
9 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados

J
-39-

Es, pues, la vida bienaventurada la que conviene a su na-


turaleza, lo que no puede acontecer más .que si la mente está
sana y en perpetua posesión de su salud; después, que sea .
· fuerte e impetuosa, que sufra dignamente, adaptada a los
tiempos, cuidadosa, pero sin ansiedad de su cuerpo y de lo que
le. pertenec~ , - diligente en tqdas las cosas que constituyen la
vida, pero sin ·apego a ninguna, 4 sirviéndose y no sirvien-
do a los dones de la fortuna. [4] Aunque no lo. a·ñ ada yo,
entenderás tú que a· esto se sigue. la perpetua tranquilidad, la
libertad, en cuanto ,que nos libramos de lo qu.e nos irrita o
atemoriza; pues en lugar de los placeres y temores de que se
prescinda, que son pequeños, frágiles y dañosos a los mis-
mos vicios, entrará un gozo grande, estable e igual, . la paz y
concordia del alma y la grandeza con la mansedumbre. porque
toda la fiereza viene de la flaqueza.
IV. [ 1] También puede definirse .de otro modo nues-.
tro bien, esto es, la misma sentencia puede expresarse· con otras
palabras. Así como un mismo ejército unas veces se despliega
más ampliamente y otras se concentra más apretadaríl:ente, ya
se abre en forma de cuernos curvándose ·p or la mitad, ya se
·extiende en línea recta, y siempre, mientras que permanezca
ordenado, su fuerza es la misma y la misma su volutad de
permanecer en .favor del mismo partido; así la definición del
sumo bien puede unas veces difundirse y extenderse y otras
estrecharse y como meterse dentro de sí. [2] Y así es lo
inismo si digo: "El bien supremo es el ánimo, contento con
la virtud, que desprecia la fortuna", o "La invencible fuerza
· del ánimo, conocedora de las cosas, plácida en la acción, de
gran humanidad, y cuidadosa de los que conviven con ella."
También puede definirse diciendp que es_bienáventurado el
hombre para el que no hay nada bueno ni malo, sino el b~en o \
el mal ánimo, que honra lo honesto, se contenta con la vir-
tud, a quien ni levantan ni quiebran las vicisitudes de la
fortuna, que .está convencido de que no hay mayor bien del
que puede darse a sí mismo, para . quien el verdadero placer
es despreciar los placeres. [ 3] También puedes, si quieres·
divagar, presentar lo mismo~ por una y otra cara, salvo e ín-
. tegro ei sentido, porque ¿qué impide que llamemos la vida ·
bienaventurada al ánimo libre, erguido, ·valiente y estable, ·
BIBLIOTHECA
puesto fuera SCRIPTORVM
del miedo yGRAECORVM ET ROMANORVM
de la codicia, MEXICANA
para el que todo el·
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 9
/
-40-

tas, unum malum turpitudo; cetera ·uilis turba reruni nec


detrahens quicquam beatae uítae nec adiciens, sine auctu ac de-
trimento summi boni ueniens ac recedens? [4] Hunc ita
fundatum necesse est, uelit nolit, sequatur hilaritas continua
et laetitia alta, atque ex alto ueníens, ut qui suis gaudeat nec
maiora domesticís cupíat. Quídní -ista bene penset cum mí.nu-
tís et friuolís et non perseuerantíbus corpusculi motibus? Quo
di~ infra uoluptatem fuerit, et infra doloi;em erit; uides autem,,
quam malam et noxiosam seruitutem seruiturus sit quem uo-
_luptates doloresque, incertissima domínía ímpotentíssimaque~
alternis possidebunt. [ 5] Ergo exeundum ad líbertatem est.
Hanc non alía res " tribuit quam fortunae neglegentía. Tum ,
ilfud oríetur inaestimabile bonum, quíes mentís ín tuto con-
locatae et , sub limitas expulsisque erroribus ex cognítione ueri
gaudium grande et immotum comitasque et difussio animi~
quibus delectabítur non ut bonis sed ut ex bono suo ortis.
V. [ 1] Quoniam liberaliter agere coepi, pot_est beatus ,
dici qui nec cupít nec tímet beneficio tationis, quoniam et saxa
timare et tristitía carent nec minus pecudes; non ideo tamen
quisquam felicia dixerit, quibus non est felicitatis in~ellectus. ·
[2] Eodem loco pone homines, quos in numerum, pecorum et
inanimalium 3 'redegit bebes natura et ignora.'tio sui. Nihil in- ·
terest ínter has et illa, quoniam illis nulla ratio est, bis praua -
et ·malo suo atque in peruersum soll~rs; beatus enim dici nemo
potest extra ueritatem proiectus~ [3] Beata ergo uita est in.
recto certoque iu:dício stabilita et ímmutabilís. Tune enim
pura mens
.
est et soluta omníqus malis,
.
quae non tantum lace-
rationes sed etiam uellicationes effugerit, statura semper ubí
constítit ac sedem suam etíam írata et infestante fortuna uin-
dicatura. [ 4] ~am quod ad uoluptatem pertinet, licet cir-
. cumfundatur undique et per omnis uias influat . animumque
blandimentis suis leniat alíaque ex aliis admoueat, quibus to-
tos partesque nostri sollicitet, quis mortalíum, cui.. ullum su-
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
. 10 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-41-

bien sea la honestidad y todo el mal la torpeza, sin que la


vil turba de las cosas restantes quiten ni pongan nada a su
vida feliz, sino que van . y vienen sin aumento ni daño del
sumo bien?
[ 4] Al · que está así fundado es necesario que le siga,
quiera o no quiera, un continuo contento y una profunda
alegría, que viene de lo hondo, pues se goza con lo suyo y no
desea más que lo que tiene en casa. ¿Por qué esto no le ha de
compensar de los pequeños, frívolos y mudables movimientos
del cuerpedllo? El día en que se someta al placer, quedará
sometido al dolor; ya ves a qué mala y perjudicial servidum-
bre ha de. servir aquel a quien poseen alternativamente place-
res y d9l9res, los más caprichosos y tiránicos de los dueños.
[ 5] Ha de salirse, pues, a la libertad. Esta no la da más que
el desprecio de la fortuna. Entonces nacerá este bien inestima-
ble: la quietud de la mente colocada en seguridad y su eleva-
ción y un gozo grande e inmutable al liberarse de los errores
y conocer la verdad, y la afabilidad y expansión del ánimo,
cosas en las que se deleitará no como bienes, sino como naci-
das de su. bien. . ·
V. [ 1] Puesto que .comencé a proceder con extensión,
puede llamarse feliz el que ni desea ni teme, gracias a la ·razón,
. porque aunque las piedras y también los anímales carecen de
teinor y de tristeza, nadie dirá que son felices, pues ·no . tienen
conciencia de su felicidad. [2] En el mismo lugar has de
poner a los hombres que, por tener embotada la naturaleza ~
y desconocerse a ellos mismos, se han reducido al' nivel de las
bestias del campo y de las cosas inanimadas. Ninguna diferen-
cia hay entre unos y otros, pues si aquéllos no tienen ninguna
razón, éstos la tienen mala, dañosa para ellos mismos y dili-
gente para el mal, porque nadie que esté fuera de l;i verdad
puede llamar-se bienaventurado. . [3] Bienaventurada ·es la
, vida establecida y confirmada en juicio de·r to y recto. Porque
la mente está púra y limpia de todo mal; cuando se aparta no
sólo de las heridas, sino de los rasguños, permanece siempre
donde decidió y vindica su puesto, aunque se le muestre aira-
da y enemiga la fortuna. [ 4] Pues por lo que hace al pla-
cer, aunque se difunda por todas partes e influya po~ todas
las vías y .ablande al ánimo con sus halagos y de unos saque
BIBLIOTHECA
otros con queSCRIPTORVM
nos solicite GRAECORVM
por entero y ET ROMANORVM
a cada MEXICANA
una de nuestras
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 10
- 4 2'-

, perest hominis uestigium, per · diem noctemque títillarí uelit


.et deserto animo corporí operam dare?
VI. [ 1] . "Sed anímus quoque", inquít, "uoluptates ha-
bebít suas.'; Habeat ~ane · sedeatque luxuriae et uoluptatium
arbíter; ímpleat se éis omnibus, quae oblectare sensus solent,
deinde praeteríta respiciat et exoletarum uoluptatium memor
:exsultet priodbus futurisque .iam immineat ac spes suas or-
dinet et, dum corpus in praesenti sagina íacet, cogitationes ad
futuram praemittat: hoc mihi uidebítur míserior, quoniam
mala pro bonis legere dementía est. · Nec sine sanitate quis- ·
quam beatus est nec san.us, cuí obfutura pro optimis a_d petun-
tur. [2] · Beatus ergo est iudicii -rectus ; beatus est praesen-
tibus, qualiacumque sunt, contentus amicusque rebus suis; ·
beatus est is, cuí omnem habitum rerum suarum ratio com-
mendat.
VII. · [ 1] Uident et in iliis qui summum bonum dixe-
runt, quam turpi illud loco posuerint. !taque negant posse
uoluptatem a uirtute diduci et aiunt nec honeste quemquam
uiuere, ut non iucunde uiuat, .nec iucunde, ut ·non honeste
-q uoque. Non uideo quomodo ista tam diuersa in eandem co-
pulam coiciantur. Quid est, oro uos, cur separari uoluptas a
uirtute non possit? Uidelicet, quia omne bonis . ex uírtute
·príncípium est, ex huíus radícibus etiam ea, quae uos et amatis
et expetitis, oriuntur? Sed si ista indiscreta essent, non uide-
t~mus quaedam iucunda sed non honesta, quaedam uero ho-
:riestissima sed aspera, per dolores exigenda. [2] Adice nunc,
.quod uoluptas etiam ad uitam turpÍS$Ímam uenit, at uirtus
malain uítam nort admittit, et infelices quidain non sine u~­
luptate, ·imtno ob ipsam uoluptatem sunt, quod non eueniret;
.s í uirtutí se uoluptas immiscuisset, qua uirtus· saepe caret,
i1umquam indiget. [3] Quid'.dissimilia, ~mll?-o diuersa com-
ponitis ? AJtum quiddain .est uirtus, excelsum et regale, in-
uíctum, infatig_abíle; uoluptas humile, seruile, imbecillum, -
·caducum, cuius
BIBLIOTHECA

statio ac .domicilium
SCRIPTORVM GRAECORVM

forníces et popinaeMEXICANA
ET ROMANORVM
t •
sunt.
11 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-43-

partes, ¿qué mortal al que quede un vestigio de hombre querrá


ser incitado de día y 'de noche '- y, abandonando al alma, servir
sólo al .cuerpo?,
VI. [ 1 ] ''Pero , también el ánimo -dice- tendrá sus
placeres." Téngalos en buena hora y que se sienta como árbi-
tro de la lujuria y de los deleites: que se llene de todo eso que
suele deleitar a los sentidos, que mire después las cosas pasa-
das y acordándose de los antiguos placeres, que se regocije de
ellos, se prepare para los futuros y disponga sus esperanzas,
· y mientras el· cuerpo goce · en la presente hartura, eche por
delante sus pensamientos hacía el futuro: nada me parece,
. tan miserable, que es locura elegir el mal en lugar del .bien.
Pues nadie -es feliz sin salud, ni sano quien apetece como lo
mejor 10 que le ha de dañar. [2] Bienaventurado es, pues,
el recto de juicio,; feliz, el que se contenta con lo presente y
es amigo de sus cosas; feliz, aquel a quien la razón hace ver
que es bueno el estado en que es~án sus cosas, sea cual fuere.
· VIL · [ 1] Aun los que pusieron en los deleites el bien
-supremo, ven en qué vergonzoso lugar lo colocaron. D~ modo
que niegan que pueda ·separarse el placer de la virtud y di-
cen que quien no vive honradaµiente, no vive con alegría, y
que no es agradable la vida que a la vez no sea honesta. 5 No
veo cómo .estas cosas tan diversas se unan en una misma có-
pula. Pues ¿por qué -os pregunto- no puede separarse el
placer de -la virtud? ¿A ca.so no es porque la ·virtud es todo
principio de bien y de sus raíce.s nacen aun eso que amáis y
apetecéis? Si no fuesen distintos, no veríamos cosas agrada-
bles que no son honestas, ni otras honestísimas, pero ásper~s
y dolorosas. · [2] Añade ahora que hay también. pJacer en la
vida más vil, y en cambio la virtud no es compatible · con
la mala vida, y los infelices lo son no ciertamente sin placé'r,
sino a causa del placer, lo que no podría ocurrir si a la virtud
se mezclase el deleite del que con frecuencia carece, aunque nun-
ca lo necesite. [3] ¿A qué unir cosas desemejantes y hasta
diversas? La virtud es algo prófundo, ~xcelso e infatigable;
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
el p·lacer, bajo, Universidad
servil, flaco, caduco, cuyo sitio y d·omicilio son
Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 11

/
-44-

Uirtutem in templo conuenies,. in foro, in curia, pro mutis


stante1J1, pulu~rulentam, coloratam, callosas habentem manus;
uoluptatem latitantem saepius' ac tenebras captantem circa ba-
. linea ac sudatoria ac loca aedilem metuentía, mollem, eneruem,
mero atque unguento madentem, pal-Iidam aut fucatam et me-
dicamentis pollinctam. [ 4] Summum bonum immortale est,
nescit exire nec satietatem habet nec paenitentiam; numquam
eniin recta mens uertitur nec sibi odio est nec quicquam mu-
tauit a uita 4 optima. At uoluptas tune, cum maxime delectat,
extínguitur; non multum loci habet, ítaque cito implet et tae-
dio est et post primum impetum rnarcet. Nec id umquam cer-
. tum est, cuius in motu ·n atura est. . Ita ne potest quidem ulla
eius esse substantia, quod uenit transitque celerrime in ipso usu
sui ·períturum ; eo enim ·pertendit, ubi desinat, et, dum incipit,
spectat ad· fínem.
VIII [ 1] Quid, quod tam bonis quam nialís uoluptas .
inest nec minus turpes dedecus suuin quam honestos egregia
delectant? Ideoque praeceperunt ueteres optimal'!.1 sequi uitam,
non iucundissimam, ut rectae ac boriae uoluntatis non dux sed
comes sit uoluptas. Natura ením duce utendum est; hanc ratio
obseruat, hanc consulit. [ 2] Idem est ergo beate uiuere et
secundum naturam. Hoc quid sit, iam aperiain. Si corporis .'

dotes et apta ríaturae conseruarimus diligenter et impauide


tamquam in diem· data et fugada, si non subierimus eorum
s:e ruitutem nec nos aliena possederint, si corpori grata et ad-
uenticia. eo nobis loco fuerint, quo sunt in castris auxilia et
· armaturae leues -seruiant ·ista, non imperent-, ita demum
u tilia sunt mentí. [ 3] Incorruptus uir sit externis et insu-
perabilis miratorque tantum suL ~ideris animo atque in utrum-
que para tus, artifex uitae; fiducia eius non sine scientia sít,
scientia non sine constan tia; rnaneant illi semel placita nec ulla
in decretis eius litura sit. Iritellegitur, etiam si non adiecero,
BIBLIOTHECA
compositum SCRIPTORVM
ordinatumqueGRAECORVM ET ROMANORVM
fore talem uirum MEXICANA
et in iis quae aget
Universidad Nacional Autónoma de México
12
Derechos Reservados
-45-

los prostíbulos y las tabernas. Encontrarás la virtud en el tem-


plo, ·en el foro, . en la curia, de pie en las murallas, polvorienta,
encendida, con las manos callosas; al placer, escondiéndose y
aprovechándose de las tinieblas, junto a los baños, sudatorios,
y lugares que temen a los ediles, muelle, _enervado, chorreando
yino y ungüentos, pálido o pintado y adobado con medica-
mentos como un cadáver. [4] El bien sumo es inmortal,
no sabe desaparecer, ni causa saciedad, ni arrepentimiento,
pues nunca cambia una mente recta, ni se odia a sí misma, .ni
muda nada de la vida óptima que sigue. Pero el placer, cuándo
más deleita, entonces se extingue; no tiene mucho lugar y
así pronto llena y se· convierte en tedio y se marchita pasado
el primer ímpetu. Ni nunca es seguro aquello cuya naturaleza
es el movimiento. Así no puede tener ninguna sustancia lo
que viene y pasa velozmente pereciendo con su mismo uso;
porque .tiende a donde acaba y tan pronto como principia ya
está mirando a su fin. ·
VIII. f 1] Pues· ¿cómo hay placer tanto en los buenos
como en los malos y a los torpes no les deleitan menos sus
cosas inde~orosas que a los virtuosos las suyas egregias? Por
esto mandaron los antiguos seguir la vía más buena y no la
más agradable, para que el placer sea compañero y no guía de
la voluntad recta y buena. Porque como guía ha de servirnos la /·'
naturaleza, a la que observa y consulta la razón.-. [2] Por V
consiguiente, ser feliz es lo mismo que vivir conforme a la
naturaleza. Aclararé qué es esto. Si las dotes del cuerpo y lo
que es ajustado a .la naturaleza lo conservamos con diligen-
cia y sin temor como dados para un día y· fugaces, si no nos
sometemos a su servidumbre, ni nos poseen las cosas ajenas,
sí lo grato al cuerpo y lo adventicio lo tenemos en el lugar en
qu~ están en los campamentos los auxilios y las armaduras li-··
geras, si todas estas cosas sirven y no mandan, entonces son
por fin útiles a la mente. [ 3] Sea el hombre incorruptible
y no se deje superar por las cosas externas,. adm~re tan sólo a
sí mismo, confíe en su ánimo y esté prepa~ado para lo bueno
y para lo malo, construya su propia vida; su confianza no
;sea ·sin ciencia, ni la ciencia sin constancia; P,ermanezca en lo
·que .una vez le gustó y que no haya ningún borrón en sus
· BIBLIOTHECA
decisiones. DeSCRIPTORVM
sobra se entiende,
GRAECORVMaunque
ETyo no lo añada,
ROMANORVM que
MEXICANA
tal varón ha deUniversidad Nacional
ser concertado Autónoma ydeen
y ordenado México
todo cuanto ha-
Derechos Reservados 12
-46-

cum comitate magnificum. [ 4] Externa ratio quaerat sensi-


bus irritata et capiens ind~ principia -nec enim habet aliud,
· unde conetur aut unde ad uerum impetum capiat-, at 5 in
se reuertatur. Nam mundus quoque cuneta complectens rec-
. torque uniuersi deus in exteriora quidem tendit, sed tamen in-
.. ttosum un dique in se r~dit. Idem nostra mens faciat; cum
secuta sensus suos per illos se ad externa porrexerit, et illorum
et sui potens sit. [ 5] Hoc modo úna efficietur uís ac potestas
concors sibí et ratio illa certa nascetur non dissidens nec haesi-
tans in opinionibus comprensionibusque nec in persuasione,
quae cum se disposuit et partibus suis consensit et, ut ita di-
cam, concinuit, summum bonum tetigit. · Nihil enim praui,
nihil lubricí superest, nihil in quo arietet aut labet. [ 6] Om-
nia faciet ex impetjo suo nihilque inopinatum accidet, sed
quicquid agetur in bonuni exibit facile et parate et sine tergi-
uersatione agentis; nam pigritia et haesitati~ pugnam et incon-
stantíam ostendit. Q1:1are audaciter licet profitearis summum
bonum esse aními concordiam; uirtutes enim ibí esse debe-
bunt, ubi consensus atque unitas. erit .. Dissident uitia.
IX. [ 1] "Sed tu quoque", inquit, "uirtutem non ob
aliud co1i~,. quam quía aliquam ex illa ·speras uolupta.tem."
Primum non, si uoluptatem praestatura uírtus est, ideo- prop-
ter hanc petitur; non.enim hanc praestat, sed et hanc,. nec huíc
laborat, sed labor eius, quamuis aliud petat, hoc quoque ad-
sequetur. · [2] Sicut_in aruo, quod segeti proscissum est, ali.,.
qui flores internªscuntur, non tamen buíc herbulae, quamuis
delectet oculos, tantum operis ínsumptum est -aliud fuít
serenti propositum, hoc superuenít-, sic uoluptas non est
·merces nec causa uírtutis sed accessio, nec quia delectat ·placet,
sed, si placet, et <;ielectat. [3] Summum bonum in ipso .iudi-
.cio est et habitu optimae mentís, quae cum cursum 6 suum
impleuit et finibus se suis cinxít, consummatum est summum
bonum nec quicquam amplius desíderat; nihil enim extra to-
BIBLIOTHECA
tum est, non SCRIPTORVM
magis quam GRAECORVM ET ROMANORVM
ultra finem. [ 4] !taqueMEXICANA
er.rast
Universidad Nacional Autónoma de México
13
Derechos Reservados
-47-

ga ·m agnánimo y cortés. [ 4] Que la razón, incitada por. los


·sentidos, busque las cosas externas -porque no tiene otro
medio en qué apoyarse o de dónde . tomar carrera para la
verdad-, pero que vuelva después a sí misma. También el
mundo, que comprende-_ todas las cosas, y Dios,_ rector del
universo, tiende hacia fuera, pero de todas partes vuelve a
sí mismo. 6 Que lo mismo haga nuestra mente; después que
haya llegado a las cosas exteriores siguiendo a sus sentidos~
que pueda con ellos y con ella misma. [ 5] De este mod'o se _
hará una fuerza y poder concorde consigo mismo y nacerá ·
aquella razón segura, que no disiente ni duda en las op~nio­
nes y doctrinas, ni en las creencias; la cual, cuando se hubiera
bien dispuesto y hecho la concordia,' o por así decirlo, la ar-
monía entre sus partes, habrá llegado al bien supremo. Nada
· 1e queda malo, · resbaladizo, en que tropiece o se deslice.
[.6] Todo lo hará por su imperio y nada inopinado le ocu-
rrirá, sino que cuanto haga saldrá bi~n fácil y prontamente,
sin vacilación .del agen~e, pues la pereza y la duda .son indicios
de lucha y de inconstancia. Por lo cual audazmente has de con-
fesar que el sumo bien es la concordia del ánimo, porque las
virtudes deben estar allí donde hay mutuo consentimiento y
unidad . La disidencia es de los vicios.
IX'. [ 1 f ."Pero tú también -dice- cultivas la virtud
porque. de ella esperas algún placer." En primer _lugar, no,
pues aunque b. virtud produzca placer, no por eso se la bus-
ca: porque no es que la virtud deleite, sino que también de-
leita; ni trabaja por el placer, sino' que su tr~.bajo, (lunque
. tienda a otra cosa, también ~onsigue el placer. [ 2] Así
como en un campo que ha sido arado para la siembra nacen
algunas flores, y aunque estas hierbecíllas deleiten a los ojos,
no por ellos ·se trabajó tanto -pues otro fué' el propósito del
sembrador, esto sobrevino-t así el placer no es ·la recompen-
-sa ni la causa de la· vírtudt sino una añadidura, que no agrada
porque deleitat sino que .deleita porqué agrada. [3] El sumo
bien está en el mismo juicio y disposición de la mente buenat
que al acabar su carrera y ceñirse a sus límites, c6nsum.a el
bien
BIBLIOTHECA y no desea ninguna
supremo SCRIPTORVM otra. cosa,
GRAECORVM porque nada
ET ROMANORVM hay
MEXICANA
fuera del ·todo Universidad
como nadaNacional
hay más allá del
Autónoma fin. [ 4] Y asf -
de México
Derechos Reservados 13
-48 ·- .

cum interrogas, quid sit illud, .propter quod uirtutem petam;


quaeris enim aliquid supra summum.. Interrogas, quid petam
ex uirtute? Ipsam. Nihil enim habet melius, ipsa pretium sui. ,
An hoc parum magn.um est? Cum tibi dicam : ''Summum bo-
num est infragilis animi rigor et prouidentia et sublímitas et
sanitas et libertas . et concordia et decor"., aliquíd etiamnunc
exigís m·aius, ad ·quod ista referantur? Quid mihi uoluptatem
nominas? · Ho1ninis bonum quaero, non uentris, qui pecudibus
ac beluis laxior est !
X., [l] "Dissimulas", inquit, "quid a ine dicatur; ego
enim nego quemquam posse iucun.de uiuere, nisi simul et ho-
neste uiuit, quod non potest mutis contingere animalibus nec
bonum suum cibo metientibus. Ciare, inquam, ac palam tes- .
tor hanc uítam, quain . ego· iucundam ·uocd, non nisí adiecta
uirtute contingere." [2] Atqtú quis ignorat plenissimos esse .
uoluptatibus uestris stultissimos quosque et nequítiam abun-
. dare iucundis animumque ipsum genera uoluptatis praua sibi 7
multa suggerere ? - ín prímis insolentiatp. et nimiam aestima-
tionem suí tumoremque elatum super ceteros et amorem rerum
suarurn caecun1 et improuidum, delicias fluentís et ex minimís
ac puerilibus causis exsultationem, íam dicacitatem ac super-
biam contumeliis gaudentem, desídiam dissolutionemque seg-
nis aninii, indormientis sibi. [3] Haec omnia uirtus discutit
et aurem· perUellit et uoluptates aestl.mat,. ~ntequam admittat, .
nec quas probauit, magní pendit aut utique etiam admittit, nec,.
usu earum s~d temperantia laeta est. Temperantí autem cum
uoluptates 8 minuat, summi boni iníuría est. Tu uoluptarem
complecteris, ego compesco; tu uoluptate frueris, ego utor; tu
illam summum bonum putas, ego nec bonum ; tu omnia uo-
luptatis causa facis, ego nihil.
XI. [ 1] Cuni dico me nihil uoluptatis causa, de 'i llo
loguor sapiente, cuí solí concedis 9 uoluptateni. Non uoco
autem sapientem, supra quem quicquam est, nedum uol-qptas.
BIBLIOTHECA
Atqui ah hacSCRIPTORVM
occupatusGRAECORVM ET ROMANORVM
quomodo resistet perículo, '
labori et MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
14 Derechos Reservados
-49-

te equívocas cuando preguntas que es aquello por lo que busco


la virtud, porque no buscas algo que esté sobre lo supremo.
Preguntas: ¿qµé buscas en la virtud? A ella misma. Porque
no hay nada mejor y ella misma es su precio. ¿Acaso esto es
poco grande? Cuando yo te diga: '·'el sumo bien es la entereza
-de un ánimo inquebrantable; su providencia y su elevación
y su salud y su libertad y su concordia y su decoro", ¿aún
-exigirás .algo mayor a que todo esto se refiera? ¿A qué me
nombras el placer? Busca el bien del hombre, no el de su vien~
tre, al que es mayor el de las bestias y el -de las fieras .
. X. · [ 1] "·Disimulas -dice- lo que yo digo ;. porque
no niego que para vivir agradablemente haya que vivir tam-
bién honestamente, lo que no puede suceder -ni ·a los mudos
.animales, ni a los que miden el bien por la comida. Testifico.
-vuelvo a ·repetir- clara y abiertamente que esta vida que
llamo .gozosa no se alcanza sino en compañía de la virtud."
[ 2] Pero ¿quién ignora que los. más nedos están repletos de
1os placeres del vientre y que a éstos la maldad hace que abun-
den ·en deleites y el mismo· ánimo les sugiere muchas clases
de placeres depravados?; ante todo la insolencia y la excesiva .
estimación · de ellos mismos, y la hinchazón que levanta sobre
los dem.ás, y el amor ciego y no providente de sus ·cosas, las
'=1elícias pasajeras y la alegría por causas pequeñas y pueriles,
la aguda mordacidad y la soberbia que se goza en las inju-
rias, la desidia y la disolución de un ánimo indolente, que
está dormido a sí mismo. [3] Todas estas cosas. las discute
.la virtud y aguza el oído 7 y estima .justamente los placeres
antes de _admitirlos, ni a los que aprueba los considera mucho,
ni de los que recibe se alegra tanto con su uso como con su
templanza. Pero como la templanza disminuya los placeres,
ya ·se piensa que- es una injuria al bien supremo. Tú abrazas
a la voluptuosidad, yo la refreno; tú la gozas, yo la uso;
tú piensas que es el supremo bien, yo ni siquiera un bien; tú
todo lo·haces por ella, yo nada.
XL [ 1 ] Cuando digo que ·yo nada hago por placer,
hablo en persona de aquel sabio, sólo al cual concedes el de-
leite. Pues no llamo sabio al hombre sobre el cual haya cual-
quier cosa, menos aún el deleite. Porque .el que se entretiene
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
.en él ¿cómo resistirá al trabajo y al peligro, a la pobreza y a
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 14
-50-

ecrestati
o
et. tot humanam uitam circumstrepentibus
.
miriis?
Quomodo conspectum mortis, quomodo dolores feret, quo-
modo mundi -fragores et tantum acerrimorum hostium, a tam
.molli 10 aduersario uictus? "Quicquid. uoluptas suaserit fa- .
ciet." Age, non uides quam multa suasura sit? [·2] "Nihil" t
- ínquit, "poterit turpíter suadere, quia adiuncta uirtutí est."
Non uides iterum, quale sit_sumr;num -b onum, cuí custode opus
est, ut bonum sit? Uírtus autem quomodo uoluptatem reget,
quam sequitur, cum sequi parentis sit, regere imperaritis? . A
tergo ponis quod ímperat? Egregium autem habet uirtus apud
uos offícium uólÚptates praegustare ! [ 3] Sed uidebitr>:us, an
apud quos tam contumeliose tractata uirtus est, adhuc uírtus
sit, quae habere nomen suum non potest, si loco cessit. Inte-
rim, de quo agitur, multos ostendam uoluptatibus obsessos.
in quos fortuna omnia munera ·sua effudit, quos fatearis ne-
cesse est malos. [ 4] Aspíce Nomentanum et Apicium~ terra-
rum ac marís, ut isti uocant, bona concoquentis et super
mensam recognoscentis omnium gentium .animalia; uide hos
eosdem in suggestu rosae despectantis popinam suam, aures
· uocum sono, spectaculís oculos, saporibus palatum suum
delectantes; mollibus leníbusque fomentís to.t um lacessítur
' eorum corpus et, ne nares interim cessent, odoribus uariis infÍ-
cítur locus l.pse, in quo luxuriae parentat~r. Hos esse in uo-
luptatíbus dices; nec · tamen íllis bene erít, quia non bo~o
gaudent.
XII.. [ 1] ·"Male", inquit, "illis e.r it, quia multa inter-
ueniunt, quae perturbent' animum, et opin_iones ínter se con--
traríae ·mentem inquietabunt." Quod ita esse concedo; sed
n.ihilo 'minus ílli ípsi stulti et inaequales et sub ictu paeniten-
tíae positi magnas percipien_t uoluptates, ut fatendum sit tam
Ionge tum i11os ah oro.n i molestia abesse quam a bona mente _
et, quod plerísque contingít, hílarem insaniam insanire ac per
risum furere. [ 2] At contra sapientium remissae uoluptates
BIBLIOTHECA
et módestae SCRIPTORVM GRAECORVM
. ac paene Ian.guidae suntETcomppressaeque
ROMANORVM MEXICANA
et u1x -
Universidad Nacional Autónoma de México
15
Derechos Reservados
-51-
tantas amenazas corno rodean estrepitosamente la vida huma-.
na? ¿Cómo, si se deja vencer por tan débil .adversario, sopor-
tará la presencia. de la muerte, los dolores, los estruendos del
inu'ndo y tant9s encarnizé\dos adversarios? ·''Hará cuanto le
persuada el deleite." Pero ¿no ves cuántas cosas le ha de per- ·
suadir? [ 2] ''Nada -dice- podrá persuadirle que .sea tor:.
pe porq.ue le a<;:otnpaña la virtud." ¿No ves de nuevo qué bien
supre,mo es ese que necesita de gua.t;'díán para .que sea bien?
¿Ni cómo la virtud podrá regir al placer, al que va siguiendo,
cuando seguir es 9e quien obedece y regir .del que manda?
¿Pones a la espalda a quien manda? Bonito papel el que
entre vosotros ti_ene la virtud: el de pr.e gustar los placeres. 8
[3] Pero hemos de ver si esa virtud tan injuriosamente tra-
tada por vosotros, sigue siendp aún virtud, pues no pued~
llevar este nombre si éedió su lugar. Entretanto - y de esto
se trata_._, te probaré que han estado asediados de placeres
muchos .sobre los que la fortuna derramó sus bienes, de los
cuales es necesario que c9nfíeses que son mal9s. '[ 4].. Mira a
Nomentano y a Apicio, 9 que han c~cinado los bienes de las
tierras y del mar, como ellos dicen, y reconoce~ 'en su 1nesa .
a los animales de · todos los pueblos; míralos cómo desde un
lecho de. rosas -contemplan sus . provisiones, deleitando sus
oídos con el sonido de la~ yoces, sus ojos con los espectáculos,
y su paladar con los sabores: con blandas y suaves caricias
estimulan todo su cuerpo y, para que no esté ocioso el olfato,
llenan ·con varios olores aquel lugar en que se alimerúa a la lu-
juria. Dirás que viven entre placeres y, sin embargo, no les
irá bien, porque no goza!). del bien. .
XII: [ 1] "Les irá mal -dice- porque intervendrán
muchas cosas que perturben su ánimo y opiniones contrarias
entre sí inquietarán 10 su mente." ·Concedo que es así, pero
sin embargo estos mismos necios, desiguales y expuestos al
. golpe del arrepentimiento, gozan de grandes deleites y se ha
de confesar que tan· lejos estan de toda molestia como de una
buena mente .y que, como a muchos sucede, enloquecen de
una alegre locura y ríen frenéticamente. [2] Por el contra-
rio, los goces de los sabios son tardíos, pequeños y casi lán-
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
guidos, · y tan
,
frenados que
Universidad apenas·--si
Nacional se notan,
Autónoma pues ni vienen
de México '

Derechos Reservados 15

-52-

notabiles, ut quae neque accersitae ueníant nec, quamuís per se


accesserínt, in honore sint neque ullo gaudio percipientium ex-
ceptae; miscent enim illas et interponunt uitae ut ludum io-
cumque ínter seria.
[3] Desinant ergo inconuenientia iungere et uírtuti uo-
luptatem implicare, per quod uítíum pessimis quibusque adu-
lantur. Ille effusus in uoluptates, ructabundus semper atque
ebrius, quia scit se cum uoluptate uiuere, credit et cum uirtute;
audit enim uoluptatem separari a uírtute non posse, deinde
uitíis suis sapientiam inscribit et abscondenda profítetur.
[ 4] Itaque non ah Epicuro impulsi luxuriantur, sed uitiis
dediti luxuriam suam in philosophiae sinu abscondunt et eo
concurrunt, ubi audiant laudari uoluptatem. Nec aestimant,,
uoluptas illa Epicuri -ita enim me hercules sentio- quam
sobria ac sicca sit, sed ad nomen ipsum aduolant quaeren-
tes libidinibus suis patrocinium alíquod ac uelainentum.
[ 5] Itaque quod unum habebant in malis bonum perdunt,
peccandi uerecundiam. Laudant enim ea, quibus erubescebant,.
et uitio gloriantur; ídeoque ne resurgere quídem adulescen-
tíae 11 Iicet, cum honestus turpi desidiae títulus accessit. Hoc est
cur ísta uoluptatis laudatio perniciosa 'sit, quia honesta prae-
cepta intra latent, quod corrumpít apparet .

XIII . [ 1] In ea quidem ípse sententia sum -inuítis hoc
nostris popularibus dicam- sancta Epícurum et recta praeci-
pere et, si propius accesseris, tristia; uoluptas enim illa ad par-
uúm et exile reuocatur et, quam nos uirtutí legem dicímus,
eam. ille dicit uolttptati: iubet illam parere naturae. Parum
est autem luxuriae quod naturae satis est. Quid ergo est? Ille,
quisquis desidios\lm otium et gulae ac libidinis uices felícitatem
uocat, bonum malae reí quaerit auctorem· et, cum illo uenit
blando nomine inductus, sequitur uoluptatem non quam au-
dit, sed quam attulít, et uitía sua cum coepit p~tare similía
praeceptis, índulget illis non timide, nec obscure luxuriatur
sed iam inde
BIBLIOTHECA aperto capite.
SCRIPTORVM Itaque non
GRAECORVM dicam, quodMEXICANA
ET ROMANORVM plerique
16 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-53-

porque se les llan1e-, .ni. aunque se inviten por sí mismos se


reciben con honor·ni con ningún gozo de los que los perciben;
porque los mezclan e intercalan en la vida como los ju~gos y
entretenimientos entre las cosas serías.
[ 3] Dejen, pues, de unir cosas tan incompatibles y no
enreden la virtud con el placer, que es un vicio con el que adu-
lan a los peores. Ese que está derramado en el placer, siempre
ahíto y ebrio, porque sabe que vive con deleite, cree que
también vive con virtud; porque oye que el placer no puede
separarse de la virtud, considera en seguida que sus vicios son
la sabiduría y ·se jacta de lo que debiera ocultar. [ 4] Y así
no se entregan a la 'lujuria empujados por Epicuro, sino que
dados a los vicios esconden su lujuria en el seno de la filosofía
y acuden allí donde oyen que se alaba al placer.- Ni se dan cuen.-
ta de cuán sobrio y seco 11 es aquel placer de Epicuro -¡por
Hércules! que así lo creo-, sino que .vuelan a su nombre bus-
cando algún patrocinio y velo para su sensualidad. [ 5] Y
así pierden el único bien que tenían en· el mal, la vergüenza
de pecar. Porque alaban aquello de que se avergonzaban y se
glorían en el vicio: y así. ni la misma juventud 12 puede le-
vantarse, puesto que se le ha puesto un título honroso a la
vergonzosa desidia . Po.r esto es perniciosa esta alabanza de
la voluptuosidad, porque los preceptos honestos quedan escon-
didos dentro y sólo aparece lo que corrompe.
XIII. [ 1]' Mi opinión es -lo diré aunque no agrade
a nuestros compañeros los estoicos- que Epicuro mandó
cosas santas y rectas y, sí lo aprietas un poco rriás, austeras,
porque su placer -lo reduce a algo pequeño y débil y la 1ey que
nosotros imponemos a la virtud, él se la impone al deleite
mandando que ·obedezca a la naturaleza. Pero para la lujuria
es poco lo que para la naturaleza es suficiente. [2] ¿Qué es,
pues, esto? Aquel, sea quien fuere, que llama felicidad al ocio
abandonado y a pasar de la gula a la líbido y viceversa, busca
un buen defensor a una causa nlala y cuando llega allí indu-
cido por el suave nombre, 13 sigue no al placer de que hablan
sino al que él lleva consigo, y como comienza a pensar que
sus vicios son semejantes a los preceptos, se entrega a ello~
sin temor y se da a la lujuria no en la oscuridad, sino sin
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
ningún recato. 14 No he de GRAECORVM
decir, pues,ETcomo
ROMANORVM
muchos MEXICANA
de los
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 16
'
-54-

nostrorum, sectam Epicuri flagitiorum · magistram esse, sed


íllud dice: male audit, ínfamis est, ·et ímmerito. Hoc scíre
qui potest nisi interius admissus? Frons eius ipsa dat locum
fabulae et ad mal_am spem irritat. Hoc tale est, quale úir fortis .
stolam indutus; constat tibi pudicitia, uirilítas salua est, nullí
corpus tuum turpi ·patientiae uacat, sed in manu tympanum
est ! Titulus itaque honestus eligatur et ínscríptío ipsa exdtans
animum; quae stat, ad eam ~ 2 uenerunt uitia.
[4] Quisquís ad uirtutem . accessit,_ dedít generosae índo-
lis specimen; qui uoluptatem sequítur, uidetur en,.eruis, frac-
tus, degenerans uiro, peruenturus in turpia, nísi alíquis dis-
tinxerit illi uoluptates, ut sciat, · quae ex ·eis intra naturale
desideríum desístant, quae praeceps ferantur infínítaeque sint
et, quo magís ímplentur, eo magís inexplebíles~ [ 5] · Age-
dum, uirtus antecedat, tutum erit omne uestigiuni. Et uolup-
tas nocet nimia; in uirtute non est uerendum, ne quid nímium
sit, quia in ipsa est modus. Non est bonam, quoci magnitu-
dine laborat sua. Rationalem porro sortitis naturam quae
melius res quam ratio proponitur? Et s.i ·placet ísta íunctura,
si hoc placet ad beatam uitam íre co.mítatu, uírtus antecedat,
comitetur uoluptas et círca sorpus ut umbra. uersetur. Uirtu-
tem quidem, excelsissimam domínam, uoluptati tradere ancil- ·
lam nihil.
magnum animo capientis
' .
est. .
XIV~ [ 1] Prima .uirtus eat, haec ferat signa. Habebi-
mus nihilo minus uoluptatem·, sed doip.íní eius et t~mperatores
·erimus; aliquid'nos exorabit, n~hil coget. At ei, qui uoluptati
tradíde~e principia, utroque caruere; uírtutem .enim amittunt,
ceterum non ípsi uoluptatem, sed ípsos uoluptas habet, cuius
aut inópia torquentut aut copia strangul~ntur·, miserí, sí dese-
. -~ :

runtur ab illa, míseriores, sí obruuntur; sícut deprensí mari


Syrtico modo in sicco relinquuntur, modo tortente unda fluc -
~uantur. · [2] Euenít.autem hoc nimia íntemperantía et amo-
re ·caeco reí; nam mala pro bonis peten tí periculosum est adse-
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
17 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-55-

nuestros, que la secta de Epicuro es ma~stra de v1c1os, ·si-


no que digo que está desacreditada e infamada sin razón.
[ 3] ¿Quién puede saber esto sino el que ha sido admitido
en su interior? Su mismo frontispicio da lugar a la fábula e
invita a la mala esperanza. Es esto como si un hombre fuerte
se vistiese de mujer: te mantienes en el pudor, la virilidad está
a salvo. no ha padecido tu cuerpo nada vergonzoso, pero tie-
nes un pandero en la mano. 15 Escójase, pues, un título ho-
nesto y que la misma ir~.scripción · levante el ánimo; con la
que ahora hay, con ella vinieron los vicios.
[ 4] Quien llegó a la virtud ha dado prueba de ánimo
generoso; quien sigue al placer, aparece enervado, roto, dege-
nerado y · llegará a lo torpe si alguien no le distingue los pla- -
ceres para que sepa cuáles de ellos son los que están dentro del
deseo natural y cuáles van al despeñadero sin límite alguno y·
tanto· n1á~ insaciables cuanto más se les sacia. [ 5] Así, pues,
que la virtud vaya por delante y serán seguro~ todos los .pasos.
· . ~ La. demasiada · voluptuosidad daña; ·en la virtud no se ha de
temer que haya exceso, porque en ella misma está su modera-
ción. No es bueno lo que padece p9r su misma grandeza.
Puesto que te ha cabido en suerte una naturaleza racional,
¿qué cosa mejor que la razón se te ·puede proponer? Y si te
agrada esta unión, 16 si te place ir a la vida feliz en esta com-
pañía, vaya por delante la virtud , que le ac_o inpañe el. placer
y como la sombra ande alrededor del cuerpo. Pero entregar·
la virtud, que es la inás excelsa de las señoras, al placer como
su esclava, no es de un ánimo capaz de- grandeza. ·
XIV. · [ 1] Vaya la primera la virtud, que eHa lleve la
bandera. No por ello tendremos menos placer, pero seremos
señores de. él y quienes lo 1noderen; algo conseguirá de nos-
otros con ruegos, nada obligándonos por la .fuerza. Pero
quienes entregaron la supremacía al placer, .carecieron de am-
bos, porque pierden la virtud y .no son ellos los que tienen a
la voluptuosidad, sino ésta a ellos, y se atormentan cuando les .
falta y se asfixian con su abundancia: si los abandona, son
desgraciados y ·aún, más si los abruma, como los que navegan
por el mar de las Sirtes, 17 . que tan pr~nto se encuentran en
. seco como a pun_to de zozobrar por_las corrientes. [2] Acon-
tece esto. por ·la demasiada destemplanza y el ciego amor. del
BIBLIOTHECA
placer, pues alSCRIPTORVM GRAECORVM
que busca males en lugarET
deROMANORVM MEXICANA
bienes es pe1igroso
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 17
qui. Ut feras cum labores periculoque uenamur et captarum.
quoque illarum sollicita possessio est -saepe enim laníant do-
minos-, ita habent se magnae uoluptates; in magnum malum
euasere captaeque cepere. Quae quo plures maíoresque sunt.
eo ille minor ac pluríum seruus est. quem felicem uulgus ap-
pellat. [ 3] Permanere líbet in hac etíamnunc huíus reí ima-
gine. Quemadmodum qui bestiarum cubilia índagat et
Laqueo captare feras
magno aestimat et
Latos canibus círcumdare· saltus,
ut íllarum uestigía premat, potíora deserit multisque offíciis
renuntiat, · ita qui sectatur uoluptatem omnia postponít et
· primam libertatem neglegit ac pro uentre dependit, nec uolup- ·
tates sibi emit, sed se uoluptatibus uendit. . .
XV. [ 1] "Quid tamen", inquit, "prohibet in unum
uírtutem uoluptatemque confundí et ita efficí summum bo-
num, ut ídem et honestum et iucundum sit ?" Quia pars ho-
nesti non potest esse nisi honestum, nec summum bonum
habebit sinceritate1n suam, sí alíquid in se uiderit dissimile
meliori. [2] Ne gaudium quidem quod ex uirtute oritur,
quamuis bonum sit, absoluti tamen boni pars est, non magis
quam laetitia et tranquíllitas, quamuis ex pulcherrimis causis
nascantur ; sunt enim ista .bona, sed consequentia summum
bonum, non consummantia. [ 3] Qui uero uírtutís uolupta-
tisque socíetatem facit et ne ex aequo quidem, fragilitate alte-
ríus boni quicquid in áltero uigoris est hebetat libertatemque
illam, ita demum, sí nihil se pretiosius nouít, ínuíctam, sub
,....
iugum mittit. Nam, quae maxíma seruitus est, incípít illi opus
esse fortuna,; sequítur uita anxia, suspíciosa, trepida, casum
pauens, temporum. suspensa momentis. [ 4] Non das uírtuti
fundamentum grane, ímmobile, sed ·íubes illam in ~oco uolu-
bilí stare; quid autem tam uolubile est, quam fortuitorum
BIBLIOTHECA
expectatio etSCRIPTORVM GRAECORVM
corporis rerumque ETadfícientíum
corpus ROMANORVMuaríetas?
MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
18
Derechos Reservados
-57-

que los consiga. Así como cazamos fieras con trabajo y peli-
gro y siempre hay que tener cuidado con las que se capturan,
pues con frecuencia despedazan a los dueños, así son también
los grandes placeres: vienen a resultar un gran mal y se pose-
sionan . del que los posee. Mientras más y mayores son, menor
es y esclavo de más señores aquel a quien el vulgo llama feliz.
[ 3] · Me agrada insistir en ésta imagen. Así como el que busca
las madrigueras de las fieras y
Cazar las fieras con lazo

lo estima en mucho,· del mismo modo que


Rodear fos anchos bosques con perros 18

para seguir sus rastros, deja muchas cosas mejores y abandona


muchos de sus deberes, así el que :Sigue a la voluptuosidad, pos-
pone tqdas las cosas, descuida la . libertad que es la primera.
sacrificándola al vientre, y no se compra los placeres sino que
se vende a ellos. ·
X.V. [ 1] "Pero ¿qué impide que se confundan en uno
virtu~ y voluptuosidad y así se haga el bien supremo, que a
la vez sea honesto y agradable?" Que una parte de lo que es
honesto no puede ser sino honesta, ni el supremo bien ten-
drá_toda su pureza si ve en sí algo desemejante a lo mejor.
[ 2 ]' Ni siquiera 'el gozo que nace de la virtud, aunque sea
bueno, es sin embargo una parte del bien absoluto, como tam-
poco la alegría y la tranquilidad, aunque nazcan de causas
hermosísimas, porque estos bienes son consecuencia y no con-
sumación del supremo bien. [ 3] Pero .quien une al placer
la virtud, aunque nó sea en un plano de igualdad, con la fra-
gilidad del uno debilita lo que hay de vigor en el otro y so-
mete a yugo aquella libertad, invencible, si se reconoce que·
no ha y nada de mayor precio. 19 Pues comienza por necesitar
de la fortun~, que es la mayor de las esclavitudes; síguese la
vida acongojada, suspicaz, cobarde, temerosa de la suerte, pen-
diente de cada mon1ento del tiempo. [ 4 J No das a la virtud
un fundamento sólido y firme, sino que le mandas estar en -
un lugar movedizo, porque ¿qué hay más voluble que la espera
de lo fortuito
BIBLIOTHECA y la variedad
SCRIPTORVM del cuerpo
GRAECORVM ETyROMANORVM
de las cosas MEXICANA
que le·
afectan? ¿Cómo pqdrá éste
Universidad obedecer
Nacional a Dios,
Autónoma de recibir
México lo que ven-
Derechos Reservados 18.
-58-

Quomodo hic potest deo parere et' quicquid euenit bono


animo excipere nec de fato tjuerí casuum suorum .benígnus
ínterpres, si ad uoluptatum dolorumque punctiunculas con-
cutitur? Sed ne patriae quidem bonus tutor aut uindex est
i:iec amicorum propugnator, si ad uoluptates uergit. [ 5] 11-
lo ergo summum bonuin escendat, unde nulla uí detrahi-
tur, quo neque ·dolori neque spei nec timori sit a~itus ~ 3
· nec · ulli · reí, quae de~erius summi boni ius faciat; escende-
re autem· illo sola uirtus potest. Illius gradu cliuus iste fran-
gendus est; illa fortiter stabit et quicquid euenerit fe~et non
patiens tantum sed etiam uolens, omnemque ten1porum díf-
fícultatem scíet legem esse naturae et . ut · bonus miles feret
uolnera, numerabit cicatrices, et transuerberatus telis moriens
amabít eum, pro quo cadet, imperatorem; habebít íllud in .
animo uetus praeceptum: deum sequere ! [ 6] Quisquis au-
tem querítur et plorat et gemit, imperata facere ui cogitur et
inuitus rapitur ad iussa níhilo minus. Quae autem demen~ia
est potius trahi quam seq~_í ! Tam me hercules quam stultitia
-~t ignoratio conditionis est suae dolere, quod dest 14 alíquíd
tibi aut incidít durius, aeque mirari a:ut indigne ferre ea·, quae
tam bonis accidunt quam malis - morbos dico, funera, debi-
litates et cetera e·x transuerso in uitam humanam incurrentia.
Quicquid ex uniuersi constitution~ -patiendum est, magno sus-
·Clp1atur animo. [7] Ad hoc sacramentum adacti sumus,
ferre mortalia nec perturbari iis, qua e uítare non est nos trae
potestatis. · In regno nati sumus; deo parere libertas est.
XVI. [ 1] Ergo in uirtute posita est uera felicitas. Quid
haec tibi uirtus_suadebit? Ne quid aut bonum aut malum exis-
times,· quod nec uírtute nec .malitía continget; deínde, ut sis
Ímtnobílis et·· contra malum et 1 ~ ex bono, ut, qua fas est,
deum effingas. [ 2] Quid tibi pro hac expeditione promíttit?
Ingentia et aeq-qa díuinis. Nihil cogeris, nullo índigebis, líber
·erís, tutus, ín.demnis; nihil frustra temptabis, nihil prohibebe-
BIBLIOTHECA
ris: omnia tibi SCRIPTORVM GRAECORVM
ex se.ntentia ET aduersum
ceden t . nihil ROMANORVM MEXICANA
accídet, ni-
Universidad Nacional Autónoma de México
1.9
Derechos Reservados
.· - 5 9 -

ga con buen ánimo, no .quejarse del destino, interpretar en


buen _sentido los acontecimientos, si le alteran las más peque-
_ñas picaduras de los placeres y de los dolores? Ni de la patria
es buell defensor o vengador, ni ayuda a los amigos, .el que
vive entregado a los placeres. 20 [ 5] Levántese, pues, al su-
mo bien hasta donde por ninguna fuerza pueda ser derribado,
donde ho tenga entrada ni el dolor, ni la ·esperap.za, ni el te-
mor, ni cosa alguna que dañe el_ derecho del supremo bien; úni-
camente la virtud puede levantarlo tanto. Con su paso ha de
remontarse esta cuesta; permanecerá en pie con entereza y .so-
portará lo qu·e venga no sólo con paciencia, sino con voluntad,
sabiendo que todas las dificultades de los tiempos son ley de la
. naturaleza y, como buen soldado, soportará las heridas, con::
tará las cicatrices y al morir traspasado por los dardos amará
a aquel general· por quien cae; tendrá en su ánimQ aquel viejo
precepto.: sigue a Dios. 21 [ 6] ]?ero el que se queja y llora
y gime, es obligado por la fuerza a hacer lo que se le manda y,
aunque no quiera, no por eso es menos compelido a obedecer.
i Pues qué locura es esa de preferír que lo arrastren a ~eguir de
buen grado! Tánto, a fe mía, como por necesidad e ignorancia ·
de tu condición, dolerte de que te falte algo o te suceda algo más
duro, como admirarte o indignarte de lo que cae lo mismo
sobre los buenos que sobre los malos -· -· m_e .refiero a las en-
fermedades, a las muertes, a las debilidades y a los demás acci-
dentes que ocurren en la vida humana. Cuanto hay que pa-
decer por constitución del universo, ha de recibirse con gran
ánimo.- Nace111os con la sagrada obligación de soportar las
_cosas propias de los mortales y no dejarnos perturbar por lo
que no está en nuestro poder evitar. Hemos nacido ·en un rei-
no: obedecer a Dios es libertad. . ~
XVI. [ 1] Así, pues, la verdadera libertad consiste en
la virtud. Pero esta virtud ¿qué te persuadirá? Que no <;onsi-
deres como bueno o como malq nada de lo que te suceda ni
por tu virtud, ni por tu malicia; después, que seas· inmutable
tanto al mal como al bien y, en cuanto es 'posible, te hagas
como la imagen ·de un dios. [ 2] ¿Qué se te promete por
este ejercicio'? Grandes cosas, iguales a las divinas. A nada es-
tarás obligado y nada necesitarás, serás libre, seguro, sin daño;
BIBLIOTHECA
nada SCRIPTORVM
intentarás GRAECORVM
en vano, nada ET ROMANORVM
se te podrá MEXICANA
· impedir; todo te
Universidad Nacional Autónoma de México
saldrá conforme a tu juicio, nada malo te sucederá, nada con- .
Derechos Reservados
19
-60-

hil contra opinionem ac uoluntatem. [3] ~ 'Quid ergo? Uir-


tus ad beate uiuendum sufficit ?" Perfecta illa et diuina quidní
sufficíat, immo superfluat? Quid.. enim deesse potest extra
desiderium omnium posito? Qu_id extrinsecus opus est ei,
qui omnia sua in se collegit? Sed ei, qui ad uirtutem tendit,
etiam si multum processit, opus est aliqua fortunae índulgen-
tia adhuc ínter humana luctanti, dum nodum illum exsoluít
et omne uinculum mortale. Quid ergo interest-? Quod arte
. alligatí sunt alü, adstricti alíi, districti quoq~e. Hic, qui ad
superiora progressus est et se altius extulit, laxam cate~am
trahit nondum lib~r, íam tamen pro libero. · · _
XVII. [ 1 ] Si quis itaque ex istis, qui philosophiam
conlatrant, quod solent dixerit: "Quare ergo tu fortius loque-
rís quam uíuis? Quare et superiori uerba summíttis et pecu-
niam necessarium tíbi instrumentum existimas et damno mo-
ueris et lacrimas audita . coniugís ·aut_amici morte demíttis et
respicis famam et malignís. sermonibus tangeris? [ 2] Qua re
cultius rus tibies~ quam naturalis usus desíderat? Cur non ad
praescriptum tuum cenas? Cur tibi nitidior supellex ~si:? Cur
apud te ~inum aetate tua uetustius bíbitur? Cur auíarium 1 ~
disponítur? Cur arbores n~hil praeter umbram daturae conse-
. runtur? Quare uxor tua locupletís domus censum auribus ge-
rit? Quare paedagogíuni pretíosa ueste succingitur? Quare
ars est apud te ministrare nec temere et ut líber conlocatur
argentum sed perite seruitur 17 et est aliquis scindendi obsonii
1
/)

magíster?" · Adice, si uís: "Cur trans mare po.ssides? Cur


plura qua~ nosti? Turpiter 18 aut taro neg~egens es, ut non
noueris pauculos seruos, aut tam luxuriosus, ut piure~ habeas
quam quorum notitíae memoria sufficiat ! '' [ 3] Adiuuabo
postmodo conuicía et plura mihi. quam putas obiciam, nu~c
hoc respondeo tibi: ''Non sum sapiens· et, ut maliuolentiam
tuam pascam, nec ero. Exige it~que a me, non ut optimís par
BIBLIOTHECA
sim, sed ut SCRIPTORVM
malis melíor.GRAECORVM ET ROMANORVM
Hoc mihí satis est, cotidie MEXICANA
aliquíd
Universidad Nacional Autónoma de México
20 Derechos Reservados
-61-

tra tu opinión y voluntad.· [ 3] "Pues qué ¿es que la virtud .


basta para vivir felizmente?" Puesto que es perfecta y divina
¿cómo no ha de bastar y aun de so~rar? Porque ¿qué puede
faltar a quien- ·se coloca fuera de todo deseo? ¿De qué obra
externa necesita quien ha recogido todo lo suyo .en sí mismo? ·
Pero aun el que tiende a la virtud, aunque haya progresado
mucho, necesita de alguna. indulgencia de la fortuna, mientras
luchtt entre las cosas humanas y no desate aquel nudq y todo
vínculo mortal. · ¿En qué está, pues, la diferencia?° En que
unos están sujetos con arte, otros presos y aun amarrados. El
que . ha avanzado a lo superior y se levanta a lo más alto,
arrastra la cadena, pero floja; aún no es libre, pero ya casi
parece libre. 22
· XVII. [ 1] Si, pues, alguno de esos que ladran contra
la filosofía, dice como acostumbran: "¿Por qué tus palabras
son más. enteras que tu vida? ¿Por qué ante el superior bajas
la voz y piensas que el dinero te ~s un instrumento necesario,
y te conmueves con el daño y sueltas el llanto .al enterarte de
Ja muerte de tu mujer o de un amigo y cuidas tu reput.ación
y te dejas tocar por las palabras malignas? [2] ¿Por qué
tu campo está más cultivado¿de lo que exige el uso natural?
¿Por qué no cenas de acuerdo con tus prescripciones? ¿Por qué .
tus muebles brillan tanto? ¿Por qué en tu casa se bebé vino
de más años que tú? ¿Por qué se dispone un local para toda
clase de aves? ¿Por qué se siembran árboles que no han de dar
más que sombra? ¿Por qué tu mujer lleva en las orejas la
fortuna de una familia rica.? ¿Por qué el pedagogo va con pre-
ciosos vestido~? ¿Por qué en tu casa es todo un a·rte servir la
· mesa y no se coloca la plata de cualquier modo donde agrade,
sino que se ha de. servir con .per.icia y ha de haber un maestro
para que corte · las viandas?" Añade aún, si quieres: "¿Por
·qué tienes posesiones más allá de los mares? ¿Por qué posees
lo que nunca has visto? Para vergüenza tuya, o eres tan ne-
gligente que no conoces a un.os cuantos esclavos; o tan fastuoso .
que tienes más c;Ie los que caben en ·t u memoria." [3] Te
ayudaré después en las injurias y me objetaré más cosas de las
que tú piensas: ahora esto sólo te respondo: "No soy sabio.
y, para dar pasto a tu malevolencia, no lo seré jamás. Exíge-
me, por lo tanto, no que sea igual a los mejores, sino n1ejor
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
que los malos. Para mí es bastante quitarme algo cada día de
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 2()
-- 6 2 -·

ex u1t11s meís· demere et errores meos obiurgaxe. [ 4] Non


perueni ad sanítatem, ne perueníam quidem; delenirrienta ma-
gis _quam remedia podagrae meae compono, contentus, si ra-
rius accedit et si minus uermínatur; uestris quidem· pedibus
compªratus, de bilis 19 cursor s_u m." Haec non pro µie · loquor
-ego enim in alto uitiorum omnium sum-, sed pro illo, cuí
.alíquid acti est.
XVIlL · [_ 1] "Ali ter", inquís, "loqueris, ali ter uiuis."
Hoc, malignissima capíta et optimo cuique inimicíssíma, Pla-
toni obiectun1 est, obiectum Epicuro, obiectum Zenoni; om-_
· nes enim isti dícebant non quemadmo~u1n ípsi uiuerent, sed
quemadmodum esset ípsís uíuend~m. De uirtute, non de me
loquor, et curo uitíis conuicium facio, in primis meis facio.
Curo potuero, · uiuam quomodo oportet. [ 2] ·Nec mal ig-
nitas me ista multo ueneno tineta deterrebit ah optimis; ne
· uírus. quidem istud, qu·o a.líos . spargitís, quo uos necatis, me
ímpediet, quo mínus perseuerem lau_dare. uitam, non quam
ago, sed quam agendam scio; quo _minus uirtutem adorem et
e;x: interuallo ingenti reptabundus sequar. [3] Expectabo
scilicet, ut quicquam maliuolentíae inuiolatum sit, cuí sacer
nec Rutilíus fuit nec Cato? Curet aliquis, an istis nimis· díues
uídeatur, quibus Demetrius Cynicus parum pauper est? Ui-
rum acerrimum es_t contra omnia naturae desíderia pugnantem,
hoc -p auperiorem quam ceteros Cynícos, quod, curo ·sibi· inter-
dixerint. habere, interdixit et poscere, negant satis ege~e ! Uides
ením: non uírtu~is scíeritíam sed egestatís professus est.
XIX. -[ 1] Diodorum, Epicureum philosophum, qui ín-
tra pancos <líes finem uítae suae manu sua ~piposuit, negant
ex decreto Epicuri fecisse, quod sibi gulam p~aesecuit. Alii
· dementiam uided uolunt fa.ctum hoc eius, a·líi temeritatem; ille
interim beatus ac plenus bona cqnscientía reddidit sibi testi-
moníum uita excedens iaudauitque aetatis in portu et ad an-
coram actae quietem et dixit, quod uqs inuiti audistis,_ quasi
BIBLIOTHECA
uobis quoque SCRIPTORVM
faciendum GRAECORVM
sit: ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
21 Derechos Reservados

/
-63-

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-64-
..
Uix i et quem dederat cursum ·fortun~ peregi.
[ 2] De alte.rius uita, de alterius morte ·dís:_;-utatis et ad no~en
magnorum oh aliquam eximiam laudem.uirorum,. sicut ad oc-
.cúrsum Íg:l).otorum hominum minutí canes, latratís; expedít
enim uobis neminem uideri bonum,· quasi aliena ·u irtus ex ...
probratio delictorum uestrum 20 omnium siL Inuidi splendida
cum sordíbus uestris confertis nec intellegiti:s, quanto in uestro
detrimento audeatis. Nam sí ílli, . quí uirtutem .sequuntur •.
auari libidinosi ambitiosique sunt, quíd ·uos estís, ·quibus íp-
sum nomen uirtutis odio est? [ 3] · Ne·gatis quemquam praew
·stare, .quae loquitur,' nec ad exemplar oratíonis· suae uiuere.
Ql;lid mirum, cum loquantur fortia, ingentia, omnis humanas
· temp~~tates euadentia? Cum refigere se cru.cibus conentur, in·
quas unusquisque u~strum clauos suos ípse ·adigit, ad supplí-
cium tamen acti stipitibus singulis pendent; ht qui iri se ipsi
animum aduertunt, .· quot cupiditatibus · tot · ·crucibus distra-
huntur. At maledíci et in 21 alienaín contumeliam uenusti
. sunt. Cre~erem- illis hoc ·uacare, nisi qüi:dam - ~x patíbulo s't10
-_spectatores conspuerent ! ·
.· XX. [ 1] . "Non praestant philo~ophí Ctl.!ª~- l()quuntur."
Multum tamen praestant' quod 1oquu.ntur, quod hopesta men.:.
te c~ncipiunt; namque ide~ si' et par~a- díctis agere~t, quid
·esset illis· beatíus? Interim nor:i est quod con~emnas bolla uer-
. · · ba et bonis cogitationibus plena praecordía . . Studiorum salu-
;:· tarium e'tiam citra eff ectum laudan da tráctatío .est. [ 2] Quid
mirum, si non escend unt in altuin ardua adgressí ?- Sed .si .uir
· · .·es, suspice~ etiam si decidunt, magna conántis. . Generosa .res
. est respidentem· non ad suas sed ad ·natutae suae .uires conarí,
a'tta temptare et mente maiora concipere, quam quae etiam in-
..· ge,n t i_.animo (.ldornatis effici possunt. · [ 3] Qui sibi hoc pro- ·
posuit: '1~go inortem eodem uóltu comoedi~~que ~idebo.
· Ego laboribus, quanticumque illi erunt, p~rebo ·animo fulciens
. corpus. Ego 'diuitias ét . praesentis. et .absentis .aeque contem-
..BIBLIOTHECA
nam, nec si SCRIPTORVM
aliubi iacebunt,GRAECORVM ETsi
ttistior, µe-e ROMANORVM MEXICANA
circa me tulgebunt~
Universidad Nacional Autónoma. de México '
22 Derechos Reservados
;
- ·65-
Viví y consumé la carrera que me dió la fortuna. 21

[ 2] Disputáis de la vida · de otro, de la muerte de otro,


y al nombre de los grandes hombres insignes por _la gran ·ala-
banza que se les tributa. ladráis como pequeños perros. al ~n'.""
cuentro de hombres desconocidos; 28 os conviene que nadie
parezca bueno, como si la virtu<l: ajena fuese µn reproche de
todos vuestros delitos. Llenos de envidia ' comparáis sus· cosas
-espléndidas con las vuestras sórdidas y no· comprendéis con
-cuánto daño vuestro -os atrevéis a esto. Pues si los que si-
guen la :virtud soh avaros, lujuriosos, ambiciosos, ¿qué sois
vosotros que odiáis hasta el · mismo nombre de la virtud?
[ 3] Negáis que nadie haga lo que dice y viva de acuerdo con
sus palabras~ · ¿Q~é es de extrañar puesto que hablan de· cosas
fuertes,' grandes, que están fuera de todas las tempestades hu-
manas? Aunque traten de desasirse de las cruces 29 en que cada
uno de vosotros ha clavado algun clavo, sin embargo han sido'
1levados al ·suplicio ·y :pende cada urio de su cruz; en cambio
esos · que les atacan _son destrozados por tantas cruces como
deseos tienen. 30 Pero los que hablan mal, son ingeniosos pa-
. .ra injuriar a los otros. Creería que están autorizados· para ello
si algunos no esc~pieran sobre los espectadores' desde su pa-
tíbulo. 61 ··
XX. [ 1] "No hacen · los filósofos lo que dicen.' ' Sin
~mbargo, ya hacen mucho con lo que dicen y con lo que con
sana intención conciben, pues si . sus acciones fueran iguales a
· sus dichos, ¿quién sería más felíz que ellos? Entretanto, no
tiénes por qué despreciar sus buenas pal~bras y sus entrañas
llenas de buenas intenciones. Aunque carezcan de eficacia, ha
·d e alabarse que se ocupen de estudios saludables. [2] ¿,Có-
ma ha de mara.villai: qu·e no suban más los que han empren-
dido cosa·s ard.uas? Pero si eres hombre, . admira a los q~e in-
tentan co~as grandes, aunque caigan. Generosa cosa es h~c~r
proyectos no considera,ndo las propias fuerzas sino las de la na- .
turaleza. intentar cosas altas y concebirlas mayores de las que
-.aun los dotados de un gran ánimo pueden hacer. [ 3] El
que se ha propuesto esto: "Yo veré la muerte y la comedia . ·
<:on el mismo rostro. Yo me someteré a los trabajos, ·cuales-
quiera que ellos sean, fortificando el cuerpo con el ·alma. Y o
-:despreciaré de igual modo las riquezas, ya estén presentes, ya.
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
ausentes, ni más triste porque
Universidad estén
Nacional lejos de
Autónoma mí, ni más ani-
de México
Derechos Reservados 22
-. 66-

· ~nimosior. Ego 'fortunam ~ec .:..ienientem sentiam .nec rec~den-


. tein. Ego terras omnis ta.mquam meas uidebo, meas tamquam
omnium. Ego sic u·i uam quá~i ·sc'iam aliis esse. me natum et
naturae rerúm hoc nomine gratias agam; quo .·enim melius ·ge- . '· .

nere' ·negotiüm meum .agere potuít? . [4] Unum me donauit


omnibus, uní mihí omnis. Quicquid habebo, n.ec sordid~ cus-
todia~ riec. prodige ·spargam. Nihil .·ínagis, possidere:· me cre-
dam quam pené donata. Non numer.o nec pondere beneficia
nec uUa nisi accipientis aestimatione perpendam; . .nuínquam id .
mihí m ultum erit~ .quod digp:us ·.accipiet. Nihil opi~ioni~ cau-
sa, omriia conscientiae · facia~. P~pulo spectante fied credam
quicquid me.conscio f aciam. Edendi mihi erit bibendique fínis
.desideria . naturae restingúere, non. implere· aluum et exinaníie.
Ero amicis iucun<;lus, inimícis mítis et facilis. Exorahor, ante-
quam roger, et honestis precíbus .occurrani. Patria·~ meam esse
mundum sciam et pra.esides deo~, hos ·supra· me círcaque. :r:n:e
stare fact~rum · dicto~um.que censores. ·Quandoque aut natura ._
spiritum repetet aut ratio dimhtec testatus exíbo bonam me
consc~entiam amasse, bona st~dia', nullius. per' me libertatem .
de.minut~m, míni~e meam:'.'.-· -. · qui haec fa.cere propon.et, uo-
1et, temptabit, ad deos iter faciet, ne ille.~ .etiam si non te'n uerit.
·. Magnis tamen exddh ausis. ·

[ 6] U 9s q.uidem, quod uír~utem · cultoremque·· ei:us odistis.


nihil .noui
.
facitis.. N·aµi. ·et solein lumina . aegra formidant.
' . .
et
auersantur diem splendídum nocturna anima.lía, quae ad .prí-
mum eius ortum stupent et latibu~a sua passim petunt, ah~
'cluntur in .aliquas rimas tímida l~~i~. Gemite et ..infelicem lín-
guam bonorum exercete CO~\lÍCÍO, hiate, co~mordete : · C.ÍtÍ~S
multo frangetis d~ntes quam i~primetis :
XXI. . ·[ 1] "Quare Ílle pl;lilósophiae s.tuqiosus est et taro
diues uítam agít? . Quare opes- contemnen~as dicít et habet? ·
Uit~m contemriendam
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM
.putat iuit? U aletudinem·
et . tameriET·uROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
23
Derechos Reservados
- 6 7·-

moso porque resplandezcan en . torno ~le mí. Yo no sentiré


que la f ortU:na venga o que se vaya. Y'o veré todas .las .tierras ..
como si .fueran mías, y las mías como si fueran de todos. Yo
.viviré co.n la convkción de que· he nacido para los otros y por
esto estaré agr.a decido. a la · naturaleza porque ,¿de qué mejor
manera pudo llevar mi negocio? [ 4] M~ dió a todos ·y· to-
dos a mí. Lo que tenga, ni . lo guardaré sórdidamente, ni lo. ·
derramaré con prodigalidad. Nada cree~é que poseo más que
lo que dé-bien. No ponderaré los beneficios ni por el peso, ni ·
por ninguna otra estimación, sino por la que tenga del que los
recibe: nunca será pará mí mucho ·lo· que reciba un hombre
digno. Nada haré .por:.la. opinión ajena, si_n o ·por el dictamen
de mi concienci~. Creeré· que hago delante de . todo" el pueblo
lo que · haga sabiéndolo yo. [ 51 . Al con;ier y al beber mi ·
· finalidad será restringir los·deseos de la naturaleza "y no· llenar
el vientre y evacuado. Seré agradable _a mis alll:igos,_·dulce y
fácil a los enemigos. Otorgaré antes de que se ine· ruegue y me
anticiparé á ·toda petic~ón honesta. Sabré' cfu~ mi .pa"tria es el
mundo 32 y los que. me gobiernan, los dioses, que están sobre
mí y ·a _m i alrededor · como. censores de las p·a1ahras :.y de los
hec,h os. 33 y cuando o la naturaleza reclame el espíritu o lo
despida · 1a ra·z ón,. 34 saldré testificando . que he . ainado la
buena conciencia, los buenos estudios;:·que nó disn:ijnuí la li7' ·
bertad ·de· nadie y de nit1gún modo la ·mía" - qúien se pro-
ponef quiere .. e intenta hacer estas cosas, caminará hacia · los
dioses, y aunque no se sostenga siempre
Cae, sin em~argo, .osando cosas gr;a.ndes. 35
[6.] ·Pero vosotros, los que odiáis a la virtud ·y a los que la
cultivan; no hacéis nada nuevo, pues los. ojos. enfermos temen
al sol y aborrecen. la . ~laridad del día los animal~s nocturnos., ·
que a la primera ·1uz de la aurora se quedan estupefactos y
se enca·min.a n a: toda prisa a -~us escondrijos y · temerosos de la ·
luz se: esconden en alguna rendija ... Gemiq, ejercitad vuestra
desgracia_d a .lengua en injuri.ar ·a los buenos, abrid . la boca,
.morded, mucho .más pronto os romperéis los dientes que lle-
garéis a clavarlos. · · . . . ·
XXI. . [ l] · "Pero ¿por qué es ·éste tan aficíort~do _a la
filosofía y pasa la vida éomo tari rico·? ¿Por qué dice -que han .
despr~ciarseSCRIPTORVM
· deBIBLIOTHECA las. riqu_eza~ GRAECORVM
y las tiene?' ¿Por qué piensa·que
ET ROMANORVM se
MEXICANA
ha de'
.
despreciar
'
la vida y, . sin ·e m_
. Universidad Nacional
b argo, vive?
Autónoma ¿Que- se · ha de
de México ~ '

Derechos Reservados 23
- 6 8 -·

contemnendam et tamen illam diligentissime tuetur atque op-:


timam mauult? Et exilium uanum nomen purat et ait: 'Quid
- en'im est malí mutare regiones?' et tamen, si lícet, sen~scit in:
patria? Et ínter longius tempus et breuius nihil _ínteresse íu-
dicat, tamen, si nihil prohibet, extendít · aetatem et in multa ·
senectute placidus uiret ?" [ ~] Ait ista deb~re contemni,
non, ne habeat, _sed ne sollicitus h~beat; non abigit illa a se;
sed abeuntia securus prosequitur. Diuitias quidem ubi tutius
fortuna deponet quam -ibi, unde sine querella reddentis recep- ·
tura est? ·
[3] M. Cato cum laudaret Curium et Coruncanium et·
illud saeculum, in quo censorium crin:ien erat paucae argenti
lamellae, possidebat ipse quadragies sestertium, minus .sine
c;lubio quam Crassus·, plus quam Censorius Cato. Maíore spa-
tio, si éomparentur proauum uicerat, ·quam a Crasso uincere-
tur, et, si maiores illi° obuenissent opes, non spreuíss~t. Nec
ením se sapiens indignum ullis muneribus f?rtuitis· putat. ~
Non amat diuítias, sed mauult; non in animum illas, sed in
domum recipit, nec respuít possessas, sed continet et maiorem
uirtuti suae materiam subministrari uult.
XXII [ 1] Quid autem dubii est, quin haec maior mate-
ria sapienti uiro sit animum explicandi suup-i in diuitiis quam
in paupertate, quom 22 in hac unum genus uirtutís sit non
inclinad· nec deprimí, in diuitiis et temperantia et liberalitas
et diligentia et. disposítio et magnificenta campum habeat pa-
tentem? [2] Non contemnet se sapiens, etiam si fuerit mi-
nimae sta~urae, esse tamen se procerum uolet. Et exilis cor~
pore a~t amisso 23 oculo ualebit, malet tamen sibi esse corporis
robur, et hoc ita, ut sciat esse aliud in se ualentius. Malam
ualetudinem tolerabit, bonam optabit. . [3] Quaedam enim,
etiam si in summam reí parua suni: e~ subduci sine ruina pri~­
cipalis boni possunt, adiciunt tamen aliquid ad perpetuam lae-
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
titiam . ex uirtute GRAECORVM
nascentem. Sic illumETadficiunt
ROMANORVM MEXICANA
diuitiae et
Universidad Nacional Autónoma de México
·24 Derechos Reservados
~--- -r--~·-----------

- 6 9 --

despreciar la salud y, sin embargo, la guarda con toda dílí-


_gencía y prefiere la .mejor de todas? ¿Por qué piensa que el .
destierro es una palabra vana y dice: «qué mal hay en cambiar
~e . lugar>~, y, sin embargo, sí .pudiera envejecería en la patria?
¿Por qué piensa que no hay ninguna diferencia entre un tiem-
po más largo y otro más corto y, sin embargo, si nada lo im-·
pide, alarga su existencia y enverdece plácidamente hasta vejez
muy avanzadat• [2] · Díte (el filósofo) que todo esto se
ha de despreciar no pa~a no tenerlo, sino para no tenerlo cqn
preocupación; no ·echa estas cosas de sL pero sigue tranquilo
cuando se van. ¿Dónde la fortuna depositará con mayor segu-
ridad las riquezas que allí de donde puede recogerlas sin quejas
del que las devuelve?
[3) Cuando.Catón 36 alababa a Curio y a Coruncanío y a
aquel tiempo en. el que poseer unas cuantas láminas de plata
era un crimen · en el que entendía el censor, poseía él ·c uatro
millones · de sestercio~, menos sin ·duda que Cresó, más . que
Catón el Censor. Si ·se comparan, más era ·en lo que _él había
vencido a su bisabuelo que en· lo que era vencido por Creso, y
si .le hubieran venido mayores r_iquezas, tampoco las hubiera
rechazado. Porque nO: piensa el ·sabio que sea indigno de nin-.
guno <le los dones de la fortuna; no ama las riquezas, aunque
las prefiera; no la~ r.ecibe en su ánimo, sino en su casa; no
desecha las que posee, sino que· las retiene y quiere que le ·su-
minístre,n mayor materia para su virtud. .
XXI'!. · [ 1] ·¿Pues qué duda hay que tiene el hombre
sabio mayor materia para ·desarrollar su ánimo en las rique-
. zas 37 · que en la pobréza?, pues mientras que en ésta no hay
· más virtud que no -doblegarse, ni deprimirset en las riquezas
hay .c,a mpo abíert~ para la templanza, la liberalidad, la dili-
gencia, la disposición y la magnificencia. No se despreciará el
sabio', ·aunque sea de p·equeña estatura, si bien quisiera ser más
gallardo; y flaco· de cuerpo y tuerto de un o jo se tendrá por sa-
np,.-"aunque preferiría ser fuerte de cuerpo y esto de modo que
·sepa que ·hay en -él al,go que vale más. 38 Tolerará la mala salud
y .- deseará la buena. [3] Porque hay algunas cosas, que aun-
que son pequeP,as en relación con la totalidad· y pueden per- .
d_erse sin que se venga abajo el bien principal, añaden sin em-
BIBLIOTHECA
bargo algo a SCRIPTORVM
la continua GRAECORVM ET ROMANORVM
alegría que nace MEXICANA
de la virtud. Le
afectan y alegran Universidad Nacional
· las riquezas Autónoma
. como de México el viento
a .un navegante
Derechos Reservados 24
- ·10-

. exhilarant, ut nauigantem seéurtdris et ferens uentus, ut dies. -


bonus ·et Ín bruma ac ftígore apricus :Iocus. . [4] .. QUis potro_
sapientium. -nostrotum dico, quibus -.unum est · bonuni uit-
tus-._- negat, etíam haec, quae indífferentia· uoci1mus, habere ·
·aliquid in .se. pretii ~t ·alía esse potÍOta? Quibusdam ex iis tri- .
. '
buitur . alíquid honotis, q~ibusdam ·multum. Ne erres . itaqu~~ .
inte~ potiora diuitia'e su.nt. ·[5] ''Quid ergo;,, inquis, "me
derides,.cum eundem ápud te·locum ha'beant, quem apud me?" ..
Uis scire, quam non· eu.ndePl habeant locum? Mihí diuitiae si . .
efflux~rint, nihil auferent nisi sem.et ipsas, tu· ~tupebis et uide-
beris tib1 sine te· relict~st. ·si íllae a te receS$erint; apud me diui·~
, •tiae aliquem locu.m habent, apud te sun1mum; ad postremum
: diuitiae meae sunt, tú .diuítíárum es. ·. . . . .• . .
XXIII. .· [ 1 J. Desine ergo phi1osophÍs · pecunia h1terdice,-... ·
re ; nemo sapientiam· paupertate. daninauit.. ·. Habebit .phiioso- .
.Phus ampli~s opes, sed nulli · detr~ctas nec alieno · sanguírie
cruentas,. sine cuiusquam 'iniuria .partas, sine.· so~didis · quaesti~
· bus,. quarum tam ·honestus ·sit é:Xitus : quam introitus, .quibus
nemo ingemescat .nisi inalignus. In qua:ntum uis exa.ggera·
ilhrs; honestae sunt, in quibus· cum multa sint, quae _sua quis- :.
que dici tielit, nihil est, . quod quisquam suum possit dicere. · .·
12] .llle ueró .fortu.n a·e ben~gnitatem a .se. nqn summoueb.it et.
patrimonio :per honesta quaesito nec gloriabitur nec erubescet.
Hábebit tameµ eÜam . quo glorietu~, si aperta dbnio et ad~issa
.in ~es süas .ciuítaÚ! :poterit dkere: " HQuod quisque·· agtÍouerit, ·
·.· tollat/' o magnum üiru.m, . o:2 4 .opti.µie diuítem, si post hanc
· . · rio.cem tantundém habuerit! Ita dico: .. si tuto et secúrus scru- .· .
'.tationem:·. pophlo praebuerít~ . s.i nihil quísquani apud ·111um .'in- . ·.. .
uen.erit, quol: manus .íniciat, audaciter. et .Propalam-, erit .díues.
· [3] S~piens riullurn .:d enarium intra limen suum: admittet
· male intrantem; ídem·.magnas· opes, J;nunus .fort.unaé .ftuctum-·
: ·qi¡e uirtutis, non repudiabit .nec: exdudet. Qui_d enirri est qria-
. · ·-te illis· bon.O loco 'inuídeat? ·.Ueníant, hospíten~ur. · Nec iacta-
bít illas nec abscondet.
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM ~alt_eruiti
GRAECORVM ínfruníti animi est, alteni.
ET ROMANORVM m ·
MEXICANA
·25 . Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
. ..
- 7 1.-
. .
favorable que le lleva, como un día bueno y un lugar abrigad'o
en la bruma· y en el fdo. ·[ 4] ·¿Porque. qué sabio -. -hablo de
los nuestros, para los· q;ue no _hay más bien que la · virtud- .
riiega que estas cosas que llamamos indife.rentes, s9 tienen en sí
·. algún precio ,y unas son mej'ores · qué otras? De éstas _a UJ1.as se
atribuyen· poco honor, -~ ot.r as mucho. · [ 5] Y para que -no ·
te .equivoquesr .las riquezas están entre las mejores. u ¿Por qué ·.
entonces ~~ices- te burlas de-mí, si tu le das el mis~o lu.gar
que. yo?" ¿Qu~eres saber cómo no tienen eLmismo lugar? Sí
m_e_dejaran las riquezas,_nada se ·llevarán siJ1.0 a ellas mismas-;
, en cambio, ·si se ap~rtaran de ti, te quedarías atóni~o y te pa-
rece.ría qu.e te habías quedado sin ti mismo; yo les doy a . las
riquezas un lugar, tú, el súpremo; en definitiva, las .riquezas ·
son mías; ·tú, de las riquezas. . .
·XXIII [ 1] Deja, · pues, de prohibir- a los filóso·t os'. el
diner_o; nadie co~denat;á ·a pobreza la sabiduría. Tendrá el fi-
lósofo copiosós· bienes, pero ni quitados · a -nadie, ni mancha-
dos eón sang.re ajena, -obtenidos· sin injuria de ·nadie ni ganan-
cias sórdidas, cuya adquisición es tan honestá como su·pé~dida~
pór)os que nadie gime sino el maligno. Amontónalos cuanto
quieras; son honestos, pues aunque en ellos haya' muchas cosas ·
que todos quisieran ·que fuesen suyas, no hay ninguna de-la que
alguien ·pueda decir que es suya. [2] El sabio no aparta- ·
rá de sí la benignidad de la. fortuna , y del patrimonio hon-
radamente adquirido ni se ·g loriará, ni se avergonzar~. Tendrá,
si~ embargo, de qué gloriárse, si abriendo su casa y admitiendo
· a -toda la ciudad.para '_·q ue vea sus riquezas,· pued.e décir: "Que ...
pic:Ja éual se lleve lo que·reconozca como suyo." Oh varón ver-
daéler.a mente grande, oh .el mejor de . los ricos, si después. de
. ·decir esto, sigue tan ric;o .como antes. Digo, pues; q'ue -SÍ se ha
ofrecido tranquilo y seguro al escrutinio del pueblo, si en él
no ha encontrado . nadie · nada de qué echar mano, entonces
será rico con·_a u.dacia y publicidad. [ 3] El sabio ·no admi.:. .
tirá dentro de sus ·umbrales ni un céntimo que. entre "de mala .
manera·; .pero ~ó . repudiará · ni exduh-á las grarides .r iquezas;
los dones de la fortuna y el ·fruto· de la virtud. "Porque ¿qué
.razón hay para que les. niegue . un buen lugar? Q-qe vengan,
. que se hospeden en su casa~ Ni s.e jactará de ·ellas, :ni las ·:eséon-
derá-que lo uno es propio de un ánimo tonto,. y lo otro-- de .
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
un ánimo_tímido y .pusilánime, como de quien lleva escondido
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados ·25
-72 .-

tímidi et pusilli, uelut magnum bonum íntra sínum continen-


.tís - nec, ut dixi, eicíet íllas e d9mo. [ 4] · Quid enim dícet?
Utrumne "InuÍ:íles estís" an "Ego _u ti díuitiís .
nescío"? Que-.
- madmodum etiam pedibus suís poterit iter conficere, escende:re:
tamen uehiculum -malet, sic pauper etsí 25 poterít esse, diues
uolet. l-Iabebit itaque opes, sed tamquam leues et auolaturas,
nec ulli alii eas nec síbi graues esse patietur. [ 5] Donabit
-quid .erexistis aures? quid expeditis sinum·? - donabit aut
boni~ aut eis, .quos facere poterit bonos, donabít cum summo
consilio dignissimos elígens, ut qui meminedt tam expenso-
rum quani accep~orum rationem esse reddendam; donabit ex
recta et p~obabili causa, nam ínter turpes iacturas malum mu-
.nus est; haóebit sinum facilem, non perforatum, ex quo multa
-exeant, et nihil excidat.
XXIV. .[ 1] Errat, . si quis exístimat fadlem reni essi
donare; plurimum ista res habet difficultatis, si modo coi:isi-
lio-tribuitur, n_on casu et Ílppetu spargitur.- Hunc promereor,.
illi reddo; huic succurro, huius miserear; illum instruo <líg-
num quem non . dedu.cat paupertas nec · occupatum tene.a t !
quibusdam non dabo, quamuis desít, quia, etiam ~i .- dede~o,. -
.erít defuturum; quibusdam· offeram, quib\lsdam etíam incul-
cabo. Non possum in hac re esse neglegens; numquam magís
nomina facio .qu.a m cum dono .
. [2] "Quid? tu", inquis, "recepturtis donas·? " . Immo non
perditurus; eo loco sit dona tío, unde repetí non debeat, reddi
po.ssít. Beneficiurri -conlocetur, quemadmodum thensaurus al-
te obrutus, quem non eruas~ nísí. fuerit necesse. Quid? Do-
mus -ipsa díuitís uirí quantam habet bene facíendí materiam?
[3] Quis enim liberalitatem tantum ad togatos uocat? Ho-
minibus prodess~ n·a tura me ·iubet. Serui liberine sínt hí, inge-
nui an ·Iibertini, iustae · Iibertatis an _ínter amic<?.s <latae, quid
refert? Ubicumque horno est, ibí benefíci locus est. Potest
itaque pecunia etiam intra limen suum diffundí et líberalita-
BIBLIOTHECA
teni exercere, SCRIPTORVM
quae non quia GRAECORVM ET ROMANORVM
liberis debetur, sed quia· a MEXICANA
libe.ro
Universidad Nacional Autónoma de México
26
Derechos Reservados
. -. 73-

en su seno un gran bien-, ni. como he dicho, las echará de:


su casa. [4] Porque ¿qué dirá ? ¿Acaso " sois inútiles" o " yo
~o sé usar las riquezas' '? Así como quien puede caminar a pi~
_prefiere, sin embargo, subir. a un vehículo, así, aunque pudiera
ser pobre, prefiere ser rico. Tendrá, pues, riquezas, pero como
livianas y voladeras y no consentirá que ni para él ni para nin-
gún otro ·sean pesadas. [5] Hará donativos -¿por qué le-
vantáis las orejas? ¿por qué os desembarazáis el seno?-, hará
donativos a los buenos o a los que puede hacer buenos; los ha-
rá eligiendo con suma prudencia a los más dignos, como quien
se acuerda de que ha de dar cuenta tanto de lo que regale como
de· .l o que reciba; los hará por causa recta y .laud'1:bie,. pues un
r~galo mal hecho es un vergonzoso despilfarro. Tendrá eI
bolsillo fácil, pero no roto, para que de él salgan muchas cosas
. . .
sin que se caiga ninguna.
XXIV. [ 1 ] Se equivoca quien piense que es cosa fácil
dar, pues esto tiene muchas dificultades, si se da con prudencia.
-y no se derrocha al acaso y con ímpetu. Me gano a éste, retribu-
yo a aquél; .socorro a uno, me compadezco del otro; ayudo a
éste porque lo creo digno de que no le deprima la pobreza,.
.ni lo tenga impedido; a algunos no "les daré, au~que les falte,.
pues aun dándoles les seguirá faltando; a otros les ofreceré, y
a otros hasta les insistiré. No puedo ep- esto ser neglígen-·
te, pues nunca hago mejor inversión que cuando. reparto.
[ 2] ''Pues -qué -dices-, ¿tú das para recibir?" · No, sino
par~· no perder : aunque la dádiva se ponga en donde no pue-
da recogerse, puede ser devuelta.-Ha de colocarse el beneficio
como un .te~oro profundamente escondido, al que no desentie-.
rras como no sea necesario. [3] ¿Qué? La misma casa del
hombre rico ¡cuánta facilidad prest~ para hacer el bien! Por-
que ¿quién guarda la liberalidad solamente para los que. visten
toga ? 40 La naturaleza me manda que ayude a los hombres.
¿Qué más da que sean esclavos o libres, ingenuos o libertos,
con libertad dada por ley o entre amigos? Dondequiera qué-
hay u_n hombre, hay lugar para una buena acción. Puede, por
consiguiente, repartir su dinero dentro de la misma casa y
ejercer la liberalidadt que se llama así no porque se deba a los:
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
que s~n librest Universidad
sino porque provi~ne
Nacional de un
Autónoma ánimo libre .. En
de México
Derechos Reservados 26
-74-

.animo p·roficiscitur, ita nomina ta est. · Haec apud sapientem


nec umquam in turpes indignosque impingitur nec umquam
ita defetigata erra.t, ut non, -quotiens <lignum inuenerit,. quasi
·ex· pleno fluat.
[ 4] Non est ergo, quod perperam exaudiatis, quae hones-
te; fortiter, animose a studiosis sapientiae dícuntur. Et hoc
primui:p adtendite: aliud est studiosus ·sapientiae, . aliud iam ·
adeptus sapientiam. Ille tibi dicet: "Optime loquor, sed ad-
huc ínter mala uolutor ·plutima. Non est, quod me. ad formu-
lam meam exigas. Cum niaxime 'facio me et formo et ·ad
iexemplar in gens attollo; si processero quantumcumque propo-
sui,
..

exige lit. dictis facta réspondeant." Adsecutus uero hu-
. maní boni summam aliter tecum aget et dket: "Primum non
-est, quod tibi .p ermittas de melioribus ferre sententiam; mihi
iall?-, quod argumenturn est rectl, · contigit malis displic~re.
[ 5] Sed, ut· tibi rationem reddam, qua nullí mortalium . in-
/ '

uideo, audi quid promittam. et quanti quaeque aestimem. Di-


u.itias nego bonuin ·esse ; nam si essent, bonos facerent. Nu_,nc,
quon'iam quod apud malos deprenditur dici bon.uro non po-
test, hoc illis nomen nego. Ceterum .et habendas esse et utiles
·et ·magna commoda uitae adferentis f ateor. ·
XXV. . [ l] "Quid ergo sit, quare illas. rton ·in bonís nu"'.
merem, et quid praestem in íllis· aliud quam nos, quoniam
· inter utrosque conuenit habendas, audite. Po'ne in opulentis-
.sima. me domo, pone aurum argentumque 1:ibi 26. in promiscuo
·usu sit; non suspiciam me oh ista_, quae etiam si apud me, ·extra ·
:me tamen sunt. In sublicium pontem · me ~ransfer et ínter
.egentes abice; non ideo tame-n me despiciam, ·q uod in illotum
. numero consedero, qui manum. ad stipem porrigunt. Quid
.enim ad rem, an f rtist~m pan is desit, cuí non deest morí posse?
~Quid etgo es-t? _ D omum illam splendidam malo .quam pontem.
[2] Pone in 27 ínstrumen'tis .splendentibus et delicato appara-
tu; nihilo me feliciorem credam, quod mihi molle erit amícu-
1um, quod pqrpura
BIBLIOTHECA conu1u1s
SCRIPTORVM meis substerrtetur.
GRAECORVM Muta MEXICANA
ET ROMANORVM stran:..
27 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-75-

el sabio la liberalidad nunca se gasta en gentes vergonzosas e-


indignas, ni nunca está tan cansada que no fluya en toda su.
plenitud, siempre que· encuentra a quien es digno de ella. 4i
· [ 4] No hay, pues, razón alguna para que entendáis maI
lo que honrada, .fuerte y animosamente dicen los aficion.'ados a .
la sabiduría. y ante todo tened en cuenta que una cpsa es amar
a la sabidurfa y otra haberla alcanzado. Aquél te dirá: "Bue-
nas cosas digo, pe~o a:ún estoy dando vueltas entre muchos ma-
les. No has de exigirme que viva conforme a mi doctrina.
Hago cuanto puedo por formarme y elevarme hasta ser un al-
tísimo modelo; si avanzo tanto cuanto me he propuesto, · exí~
geme que mis dichos respondan a mis palabras." Pero ·el que
ya ha alcanzado la cumbre del bien humano procederá de otro
inodo contigo y .te dirá: ''En pdrrier lugar na hay por. qué te
permítas'j.uzgar .a los mejores; a mí ya me sucede que desagra-
do a los malos, lo cual es prueba de rectitud. [ 5] Pero para
darte razón de mí actitud, .lo que no niego a ningún mortal,. ·
oye ·.qué es lo que prometo y en cuánto estimo a· cada_ cosa.
Niego que las riquezas sean un bíe~; sí· lo fueran, harían a lbs .
hombres buenos. Entonces, puesto que lo que se encuentra en
los malos no puede llamarse bueno, yo les niego este nombre"
Por .lo demás,· reconozco que se han .de tener, que son útiles, y
que confieren grandes comodidades a la vida. .
. XXV.1 [ 1 ] Escuchad, pues, qué :sea .esto de que yo no
la$ ~üente entre los bienes y qu~ otra cosa hago con ellas que .
vosotros, pues que todos .·convenimos en que han- de tenerse.
Colócame en una casa riquísima, donde el oro y la plata se
· -usen·pata todo: no me ensoberbeceré por estas cosas, que aun-
que sean mías~ están fuera . de. mí. Transpórtam_e al puente
Sublicío 42 y a·r rójame entre los necesitados:· no me despreciaré
porque· esté sentado entre los que .alargan la mano para 'la li-
mosna. ¿Porque qué importancia tiene que falte un mendrugo.
de pan a ·quien no le falta poder morir.? ¿Qu·é hay, pues? Pre•
fiero al puente aqueHa casa es'pléndída. [ 2 J Ponme entre
muebles resplandecientes y en una casa muy refinada: ~o .me
creeré -más feliz porque lleve vestidos de seda y pisen mis con-
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
vidados alfombras de púrpura.
Universidad Cambía
Nacional mi de
Autónoma cama: no .seré más
México
Derechos Reservados 21.
-76-

gula mea ; nihil o miserius ero, si lassa ceruix mea in maniculo


faeni aqquíescet, si sup~r Circense tomentum p.er sarturas uete-
ris lintei effluens incubabo. Quid ergo est? Malo, quid mihi
animi ·sít, osten~ere praetextatus et cakeatus 28 · quam nu-
dis scapulis aut sectis plantis. 29 [3] Omn.es mihí ex uoto
dies cedant, nouae gratulationes prioribus subtexantur; non ob
hoc mihi placebo . . Muta in contrarium hanc indulg·e ntiam
te.mporis, bine illínc percutiatur animus damno, luctu, incur-
- sionibus uaris, nulla hora sine alíqua querella sit; non ideo
me dica~ ínter .miserrima míserum, non ideo ·aliqúem execra-
bor diem; prouisum ·est ·enim a me, ne quis mihi ater dies esset.
Quid ergo est? . Malo gaudia ·temperare, quam dolores com-
,,
pescere.
[ 4] Hoc tibi ille Socrates dicet: ''Fac me uictorem uní-
uersarum gentium, delicatus ílle Liberi currus triumphan.tem
usque ad Thebas a solis .
ortu uehat, iura reges nationum pe-
~

· tanta me; hominem esse maxíme cogitabo,..cum d_eus undi-


30

qu'e c<?nsalutab.or. Huic tam sublimi fastigio coniunge p,roti-


nus praec.ipitem mutationem; in alienum imponar fericulum
exornaturus uictoris sup~rbi ac feri pompam ; non humilíor .
sub alieno curru ·agar quam in meo steteram." Quid ergo est?
[ 5] . Uíncere tamen quam capi malo~ Totum fortunae reg- ·
num despiciam, sed ex illo, si dabitur electio, meliora sumam.
Quicquid ad me uenetit, bonum f~et, sed malo faciliora ac
iucundiora ueniant et minus ·uexatura tractantem. Non est
enim, .quod .~xístimes ulla.m esse sine labore uirtutem, sed qu~e­
dam uirtutes ~timulis, quaedam · frenis .~gent . · [ 6] Quem.ad-
modum corpus in· procliui retinerí debet, aduersus ardua impel-
. li, ita quaedam uirtutes . ¡n prodiui sunt, quaedam diuum
su.beunt. An dubium sit, quin escendat, nítatur, obluctetur pa-
tientia, fortitudo, perseuerantia et quaecumque alía duds oppo-
sita uirtus ··est et f ortunam subigit? . [ 7] Quid ergo? Non
aeque manifestum est per deuexum ire Hberalitatem, temperan-
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
tiam,-mansuetudinem? GRAECORVM
In bis co.ntinem.uET ROMANORVM
s animum, MEXICANA
ne prolaba- ·
Universidad Nacional Autónoma de México
28
Derechos Reservados
-77-

desgraciado po.rque descanse mi cansada cabeza en un manojo


de heno que si me acuesto en un colchón del circo, 43 que se
sale por los remiendos de sli viejo lienzo. ¿Qué hay, pues? Pre-
fiero manifestar cuál sea mi ánimo vestido con pretexta y cal-
zado que no con las espaldas desnudas y con cortaduras en los
pies. [ 3] Que todos los días realicen mis deseos, que las nue-
vas felicitaciones se unan a las. anteriores ; no por eso estaré ·
más contento de mí mismo. Cambia en sentido contrario este
favor del tiempo: que de todas partes sea herido el ánimo con
' .daños, duelos y diversas acometidas de modo que no haya ni
una sola hora sin una queja; no por eso me consideraré des-
graciado entre tanta miseria, ni por eso maldeciré día algu.p.o,
pues lo tengo provisto de manera que no haya ninguno negro
par:a mí. ¿Qué hay, pues? Prefiero frenar los goces que com-
. prímir 1os dolorés. · · ·
44
[ 4] Aquel ilustre Sócrates te dirá esto: ." Hazme vence- _
dor de todas las gentes; que aquel delicado coche de Baco me
lleve triunfante · desde el nacimiento del sol hasta Tebas; 45
que los reyes de . las náciones tomen sus leyes de_mí; cuando
. por todas partes me saluden como a un dios, pensaré más ·que
nunca que soy un hombre. A esta tan sublime elevación une
inmediatamente ·urt cambio que bruscamente me hunda: que
me coloquen en ajenas angarillas como adorno de la pompa
de un soberbio y fiero vence.dor ; 46 ho procederé con mayor
abatimiento en el carro ajeno que cuanéio me mantenía firme
en el mío.'' ¿Qué hay, pues?· [5] Prefiero vencer a ser ·hecho.
cautivo~ Desprecio todo ·el reino de la fortuna, pero. si pu-
diera elegir, tomaría de él lo mejor. Haré que se haga bueno
todo lo que me suceda, pero prefiero que me vengan las cosas
más fáciles y agradables y que menos vejen al que las soporta.
Porqu_e no has de pensar que haya. alguna virtud sin trabajo,
peró unas _necesitan de estímulo · y otras de freno. [ 6] Así
como hay que retener al cuerpo cuando se baja una cuesta e
impulsarlo' cuando se sube, así hay unas virtudes que bajan
la pendi~nte y otras que la suben. ¿Qué duda hay de que
ascienden, se esfuerzan y luchan la paciencia, la fortaleza, la . ·
perseverancia y todas las otras virtudes que se enfrentan a co-
sas duras y doman a la fortuna? · [7] ¿Qué, pues? ¿No es
igualmente claro que van cuesta abajo la liberalidad, ia tem-
BIBLIOTHECA
planza SCRIPTORVM
y la dulzura? GRAECORVM
En éstas ·hemos de.ET ROMANORVM
contener ..el ánimoMEXICANA
pa-
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 28
-78-

tur, in illi$ .exhortamus índtam:usque acce~rime . .Ergo pauper-


.tati adhibebimus illas, quae pugnare sciunt, fortiores, diuitiis
illas ·diligentiores, qüae suspensum· gradum ponunt et pondus
suum sust~nent. [ 8] Cum hoc ita diuísum sit, malo:. has in
usu mihi esse, quae exercendae iranquillíus s~nt, quam eas~
quaruni expetimentu1n sanguis et sudor .est. ''Ergo non ego ali- ·
ter", inquít sapiens, "uiuo qriam loquor, sed uos ali ter aué:Iitis; ·
sonus tantummod.o uerborum ad aures uestras peruenit: ·quid
signíficent non quaeritis." · . .
XXVI. [l] "Quid ergo .ínter me stultum et te sapíen- .
tem interest, si uterque habeie uolumus ?'' Plurimum; diuitiae
· .enim· apud. sapíentem uirum in seruitute su~t, apud stultum
in i!llperío; sapiens diuítiís ·nihil permittit, uobis diuitiae om-
nia; UOS, tamquam aliquÍs uobis aeternam possessionem earum
promiserit, adsuesdtis illis et cohaeretis~ sapiens tune maxi-
ffil' paupertateni meditatur, cum in mediis .diuítiis c;onstitit .
. [ 2] . Numquam imperator ita. pací credit, ·ui: non .se praeparet
bello, ·.quod etiam si non geritur, índictum . est. .·Uos domus ·
formosa, tamquam nec ardere nec ruere pc;)ssit, insolentes, u9s
opes, tainquam ·pe.r iculum omne transcenderínt maíoresque
sint uobis quam quihus consumendís satis ufríum .. habeat for-'.
tuna,·
.
obstupefaciunt.
. .
[3] Otiosi
. díuitiis lu.d itís nec proui-
"
· detis illarum peticulum; si~ut barbari pl.erumque inclu.si, ut
. ignarí piachinarum, segnes laqorern .obsídentium spect.ant ·nec
quo ílla pertineant, quae ex longirtquo stniuntur, intellegunt .. .
Idem uobis euenit;. marcetis in uestris re bus nec cogítatis, quot ·
casus undique immíneant iam ia111que pretiosa sp~~ia laturi.
[ 4] Sapíentis quisquis (lbSt\:llerit .diuítias, omnia illí ·sua · re-
linquet; uiÚít enim praesentibus laetus, f~turi securus.
''Nihil tnagis'·',. inquit iUe Socrates~ aut aliquis alius,
. .
ius 31 .
.

cuí ídem aduersus humana atqué· eadetn .potestf;ls est, "persuasi


.miht. quam Iie ad opiniones. uestras . actum uitae meae flecte:-
BIBLIOTHECA
rem. SCRIPTORVM
S9líta conferte GRAECORVM
.undique uerba; non·ET ROMANORVM
conuiciari' u~s putabo
MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
29 Derechos Reservados
-79-

ra que no se exceda, en aquéllas lo exhortamos y lo incitamos.


tenazmente. Así, pues, usaremos en la pobreza aquellás virtu-
des que, como más fuertes, saben luchar ; en las riquezas, aque-·
llas otras más diligentes, que dejan el pie en suspenso y ·sos.; ·
tienen su peso. [ 8] Pues hecha esta división, prefiero tener.
que emplear las que se practican más tranquilamente que no
aquellas cuyo ejercicio cuesta sudor y sangre. "No obro, pues,
de manera distinta a como bah.lo -dice el sabio-, sino que
sois vosotros los que oís de otro modo: a vuestros oídos llega
solamente el sonido de las palabras: no buscáis lo que signi-
fican."
XXVI. [ 1] "¿Pues qué diferencia hay entre yo, necio,
y tú, sabio, si uno y otro queremos tener riquezas?" Mucha,
porque las riquezas en el hombre sabio son esclavas y mandan·
en el necio; 47 el sabio nada permite a las riquezas y a vosotros
todo os lo permiten ellas; vosotros os acostumbráis y apeg~i~ -
a ellas como si alguien os hubiera prometido su eterna pose-
sión; el sabio nunca medita más sobre la pobreza que cuando
está en medio de las riquezas. [2] Nunca un general confía
tanto en la paz que no se prepare para la guerra, que aunque
de momento no se haga, siempre está declarada. A vosotros
os deja atónitos una casa hermosa como sí no pudiera arder
ni derrumbarse, a vosotros os dejan estupefactos las riquezas
como si estuvieran más allá de todo peligro y fueran mayores ·
sus fuerzas que las que para consumirlas tiene la fortuna . .
[ 3] Jugáis en la ociosidad con las riquezas sin prever sus pe- .
lígros, como · los bárbaros, quienes, muchas veces al quedar
-sitiados, desconocedores de las máquinas de guerra, contem.:.;
plan cruzados de brazos los trabajos de los sitiadores y no .·..
entienden para qué se han de emplear .aquellas cosas que:.· se .
construyen a lo lejos. Lo mismo os sucede a vosotros, os· mar- -:'
chitáis en vuestras riquezas y no pensáis en cuántos sucesos :
os amenazan por todas partes para llevarse de un momento á '.
otro sus preciosos. despojos. [4] Que alguien quite al sabio.,..
las riquezas ; 4 s· le dejará todo lo suyo, porque vive contento.:,
con el presente, seguro del futuro. . ·
Dice aquel Sócrates o algún otro con el mismo derecho y .er ··
mismo poder que él frente a las cosas humanas: ''De nada~es: ·' '
toy más convencido que de no doblegar a vuestra·s opinione.s· · "
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
los actos de miUniversidad
vida; soltad porAutónoma
Nacional todas partes vuestras :acos-: · ,_
de México
Derechos Reservados ·29.:
/

-80-

sed uagír~ uelut infantes míserrimos." [ 5] Haec dícet ílle,


cuí sapíentía ·contigít, quem animus uitiorum immunis incre-
pare alíos, non quia odit, sed in remedíum iubet. Adicíet bis
ílla: "Existima tío me uestra non meo nomine sed uestro mo-
uet, quía clamitantis odisse et lacessere uirtutem bonae spei
eiuratio est. Nullam mihi iniuriam facitis, sed ne dis quidem
hi qui aras euertunt. Sed malum propositum apparet ma-
lumque consílium etiam íbi, ubi noce.re non potuít. [ 6] Sic
uestras halucinationes fero quemadmodum Iuppiter optimus
m~ximus ineptias poetarum, quorum alius illi · alas ímpo-
suit, alíus cornua; alius adulterum illum índuxit et abnoctan-
tem, alius saeuum in deos, alius iniquum in homines, alius rap-
torem íngenuorum et cognatorum quídem, alius parricídam et
regni alieni pa,ternique expugnatorem. Quibus nihil aliud ac-
tum est, quam ut pudor homínibus peccandi demeretur, si
tales deos credidissent. [7] Sed quamquam ista me nihil
laedant, uestra tamen uos moneo causa. Suspidte uirtutem,
credite íis, qui illam diu secutí magnum quiddam ipsos et
quod in <líes maius appareat sequi clamant, et ipsam ut deos
· ac ·professores ·eius ut antístítes colíte ·et, quotíens mentío sa-
c;ra~um lítterarum interuenedt, f auete línguis." . Hoc uerbum
. non, ut plerique existimant, a fauore · trahitur, sed imperat
· silentium, ut rite peragí possit sacrum nulla uoce mala obstre-
. pente. Quod multo m4gis necessaríum est imperari uobis,
. . lit,' quotiens aliquíd ex íllo proferetur oraculo, intentí et com-
pressa uoce audiatis. [ 8] Cum sístrum aliquis concutíens ex
irrtp~rio mentitur, cum aliquis secandi lacertos suos artifex
braéhia atque umeros suspensa manu cruent_at, cum aHqua ge-
nib~s per uiam repens ululat laurumque lit?-teatus senex et
medio lucernam die praeferens conclamat iratum aliquem deo-
ru:rn, concurritis et auditis ac diuinum esse eum, inuicem mu-
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
tum· alentes stuporem, GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
adfirmatis.
Universidad Nacional Autónoma de México
3iY- Derechos Reservados
-81- l •

t~mbradas palabras : no pen~aré que injuriáis, sino que estáis


b~I?uceando coi:io niños desgraciados." [5] Esto también
~h~a aquel a quiel! .cupo en s~erte la sabiduría, a quien un
animo. exe~to de vicios m~nda increpar a los demás, no porque
l~s, odie, sino para correg~rlo.s. A esto añadirá: ' 'Vuestra opi-
nion me afecta no por m1, sino por vosotros, porque odiar a
los que reprenden _y zaherir a· la virtud es renegar de toda bue-
na esperanza. No me hacéis ninguna injuria, como tampoco
a los .dioses los que echan por tierra sus aras. Pero el mal pro-
pósito y la mala intención se descubren aun en donde no
pueden hacer daño. [ 6] Soporto vuestras alucinaciones co-
mo Júpiter, 4 9 óptimo, máximo, los disparates de los poetas,
de los que uno le puso alas ; otro, cuernos; otro, le hizo adúl-
tero y trasnochador; otro, cruel con los dioses; 50 otro, injusto
con los h ombres; otro, raptor de hombres libres 51 y hasta de
parientes.; otro, parricida y usurpador de un reino ajeno, que
era el de su padre. Con lo cual. sólo se ha conseguido que se
dis~inuyese a los hombres el pudor de pecar haciéndoles creer
en tales dioses. [7] Pero aunque esto nada me hiera, os·
amonesto por vosotros mismos. Aspirad a la virtud, creed a
los que, habiéndola seguido mucho tiempo, proclaman que
ellos siguen una cosa grande, que cada día aparece mayor, hon-
radla como a los dioses y a sus cultivafiores como a los pon-
tífices y siempre que se hiciera mención de las letras sagradas,
callad." Esta expresión: favete linguis 52 no se deriva, como·
muchos piensan, de favor, sino que manda el silencio, para que
lo sagrado pueda proceder según el ritual sin el estrépito de
ninguna mala voz~ Lo que es mucho más necesario que se os
mande a vosotros para que siempre que por aquel oráculo se·
diga algo, lo oigáis con atención y en silencio. [ 8] Cuando.
uno de esos que .tocan el sistro 53 os mienten <;:on voz auto- - ./

ritaria, cuando uno de .esos hombres perito en coitarse los


músculos, se ensangrienta los brazos y los hombros quedando
con las manos colgando, cuando una mujer da aullidos arras-
trándose de· rodillas por las calles o un vie]o vestido -de lino
y llevando -qn laurel y una linterna en pleno día grita a voces
que· un dios está irritado, concurrís todos, le oís fomentándo-
osBIBLIOTHECA
mutuamente SCRIPTORVM
el estupor, GRAECORVM
afirmáis que ET
es ROMANORVM MEXICANA
un hombre divino.
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 30
\ -

-az-
XXVII. [ 1] Ecce Socrates ex illo carcere, quem ·intran-
do purgauit omnique honestiorem curia reddidit, pr<~clamat :.
''Qui iste furor, quae ísta ~nímíca dis -hominíbusque natura
est infamare uirtutes et malignis sermonibus sancta uíolare?
Si potestís, ' bonos l~udate, si minus, transite; quod si uobis:
exercere taetram istam licentiam placet, alter in alterum ín-
cursitate. Nam cum in caelum insanitis, ·non <lito sacrilegium
facitis sed operam perditis. [ 2] Praebui ego aliquando Aris-
tophani materiam iocorum, tota illa comicorum poetarum ma-
n us in me uenenatos sales suos effudit. Inlustrata est uirtus.
mea per ea ipsa, per quae petebatur; producí ením ílli e.t temp-
tarí expedít, nec ulli magis intellegunt, quanta sít, quam qui
uires eius lacessendo senserunt. Duritia sílicis nullis magis:
quam ferien ti bus nota est. [ 3] Praebeo me non aliter qua~
rupes aliqua mari destituta, quam fluctus non desinunt, unde-
cumque moti sunt, u~rbera!e, nec ideo aut loco eam mouent
aut per tot aetates crebro incursu suo consumunt. Adsilite,
facite impetum; ferendo uos uincam. In ea, quae firma et in-
exsuperabilia sunt, quicquid incurrit malo suo uim suam
exercet. Proinde quaeríte alíquam mollem cedent~mque mate-·
riam, in .qua tela ·uestra figantur." ·
· [ 4] Uobis autem uacat aliena scrutari mala et sententias
ferre de quoquam? ''Quare híc philosophus laxius habitat?
Quare hic lautius cenat ?" Papulas obseruatis alienas, obsiti
plurimis ukeribus. Hoc tale est,. quale si quis pulcherríIJiorum
corporum naeuos aut ·uerrucas derideat, quein foeda scabies
depascitur. ·[ 5] Obicíte Platoní, quod petierit pecuníam,
Aristoteli, . quod acceperit, Democríto, quod neglexerit, Epi ...
curo, quod consumpserit; mihi ipsi Akibíadem et Phaedrum
obiectate,' euasuri maxime feÍices, cum primum uobis imítari
uitía nostra contigerit ! [ 6] · Quin potius mala uestra cir-
cumspicitis, quae uos ab omní parte confodiunt, alía grassantia
extrinsecus, alía in uisceribus ipsís ardentía? Non eo loco res
humanae sunt,
BIBLIOTHECA etíam sí statum
SCRIPTORVM uest.rumETpan:tm
GRAECORVM nostis, MEXICANA
ROMANORVM ut uo-
31
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-83-

XXVII. · [ 1] He aquí que Sócrates, desde aquella cárcel


que purificó al entrar haciéndola más honorable que toda
curia, grita: "¿ QlJ.é locura es ésta, qué naturaleza es ésta, ene-
miga de los dioses y de los hombres, qu,e infama la virtud y
viola lo sagrado con palabras malignas? Si podéis, alabad a
l9s buenos, si no~ dejadlos por lo menos; y si os agrada ejer-
cer esta tétrica licencia, atacaos los unos a los otros. Pues
cuan.do os enfurecéis contra el cielo, no digo que hacéis un
sacrilegio, sino que perdéis el tiempo. ( 2] Alguna vez di
yo a Arístófanes materia para un chiste 54 y toda aquella
turba de venenosos poetas derramó sobre mí sus venenosos
<lonaires. Quedó esclarecida mí virtud por aquellas mismas co-
sas con que se le atacaba, pues le viene muy bien ser expuesta
y tentada y nadie entiende mejor cuánta es la virtud como
los que atacándola sintieron ~us fuerzas. Nadie conoce mejor
la dureza del pedernal como el que le hiere. [3] Me presento
como uria roca solitaria en el mar, a la que las olas, vengan
de donde vinieren, no dejan de azotar, sin que la muevan de
su lugar, ní a lo largo del. tiempo la destruyan con sus fre-
cuentes asaltos. Acometed, atacad; soportándoos os venceré.
Lo que ataca a· cosas firmes e inexpugnables ejerce su fuerza
en mal suyo. Buscad, por tanto, una mateiia b.l anda y que
ceda para clavar en ella vuestros dardos."
[ 4] ¿Es que estáis desocupados pa-ra escudriñar los males
ajenos y censurar a los demás? "¿Por qué este filósofo habita
con más holgura? ¿Por qué este otro cena más copiosamente ?lt ·
Observáis los granos ajenos vos·o tros que ·estáis llenos de mu-
chas úlceras. Es como sí alguien hiciera irrisión de los lunares
y verrugas de los cuerpos más hermosos 55 cuando a él se lo
come la más asquerosa sarna. [ 5 ] Reprocháis a Platón que
pedía dinero, a Aristóteles que lo recibió, a Demócríto que lo
descuidó, a Epicuro que lo gastó; 56 a mí mismo reprochad-
me -las costumbres de Alcibíades 57 y Fedro, que llegaréis a ser
en · gran modo felices cuando por primera vez os aconteciera ·
que podéis imitar nuestros vicios. [6] ¿Por qué no miráis
mejor a vuestros. propios males que por todas partes os tras-·
pasan, unos cercándoos por de fuera, otros ardiendo en vues-
tras en.trañas? Aunque conozcáis tan poco vuestro estado, no
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
han llegado las Universidad
cosas humanas al punto
Nacional de de
Autónoma ·que os quede tanto
México
Derechos Reservados 31

. .
.- 8 4 -

bis tantum otii supersit, ,ut in probra meliorum agitare lin-


guam· uacet.
XXVIII. [ 1] Hoc uos nón intellegitis et alienum fortu-
. nae uestrae uultum geritis, sicut plurimi, quibus in circo aut
theatro desídentibus iam funesta domus est nec adnuntiatum
malum. At ego ex alto prospiciens uideo, quae tempestates aut
immineant uobis paulo tardius rupturae nirnbum suum, aut
íam uicinae uos ac uestra rapturae propius accesserint. Quid
porro? Nonne · nunc quoque, etíam sí parum sentitis, turbo
quidam animos uestros rotat et ÍntJoluít, fugientes petentesque
eadem et nunc in sublime adleuatos nuñc in ínfima adlisos? ...

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
32
Derechos Reservados
-85-

ocio que podáis dedicar vuestra lengua a vituperar a los


mejores. .
XXVIII. [ 1] No entendéis ·vosotros esto y ponéis un
semblante distinto al de vuestra fortuna, como muchos que
están sentados ert el circo o en el teatro mientras se les ha
muerto . alguien en su casa y aún no les han dado la mala
nueva. Pero yo que miro desde arriba veo las tempestades que
os amenazan, unas que un poco más tarde "han de romper la
nube, y otras ya vecinas, que se acercan cada vez más y-han
de arrebataros a vosotros mismqs y a vuestras cosas. "¿Pero
qué? ¿Acaso ahora mismo también, aunque no lo sintáis, un
torbellino no está rodeando y envol viendo vuestras almas, que
huyen de . las mismas cosas que buscan, ya elevadas hasta lo
más alto, ya abatidas hasta lo más bajo? ... " ~ 8

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 32
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
.DE LA TRANQUILipAD DEL ANIMO

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
NOTA PRELI!v!INAR

En muchas ediciones de Séneca se le llama a este libro "De'


la tranquilidad de la oidajJ y no "del ánimojJ, como parece que·
fué el título que le dió su autor. Rodríguez de Castro, ea su·
Biblioteca Española, tomo II, le atribuye una segunda parte,
compu~sta por De cons~antia sapientis, que hoy se considera-
como libro distinto.·.
El tema es el mismo que desarrolla Demócri?o en .su
EvOvµ.w., título que ya Cicerón traduce por "tranquilidad de[
·ánimo"'. En él mantiene más la forma de diálogo; lo que·
le permite discurrir libremente sin someterse a la rigidez de un
plan. Tanto por su estilo como' por su doctrina, es de los más:
característicos de Séneca.
Está dedicado a Anneo · Sereno, prefecto de guardias de'
Nerón, al que Séneca profesaba una profunda amistad. Muri6
prematuramente en el año 6 3, y cuan ao Séneca escribe su
carta LXIII a Lucilio todavía hace esfuerzos por . cons9lar-
se de su muerte: "Soy yo -confiesa- quien te escribo es-
.to; yo que lloré tan inmoderadamente a mi entrañabilísi-
mo Anneo Sereno que, cosa la que menos quería, puede ser
ejemplo de aquellos que fueron anonadados por el dolor. ·
Mas ahora repruebo mi conducta y comprendo que la causa·
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
principal de haberle GRAECORVM
llorado EThaber
así fué el no ROMANORVM
pensado MEXICANA
nunca· ·
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 3s;
-90-

que pudiera morir antes que yo. Esto sólo se me ocurría, ·que
.era más joven que yo, mu_cho más joven, como si los · hados
.respetasen la cronología. Meditemos, pues, con asiduo ahinco,
tanto nuestra mortalidad como la de todos aquellos a quienes
,a mamos. Entonces debía decirme: «Mi Sereno es más joven
que yo; pero ello, ¿qué importa? Debe morir después de mí,_
pero puede que antes.» Porque no tuve esta precaución, el- golpe
súbito me tenía desprevenido. Ahora pienso que todo es mor-
tat y mortal sin ley fija. "
No se sabe a ciencia cierta la fecha de su composición . La
-conjetura más acertada parece ser ta de W altz, que la sitúa en
losº últimos años del filósofo cordobés; muerto, como se sabe,
el año 65.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
36
Derechos Reservados
..
TEXTO BILINGÜE

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
AD SERENUM

DE TRANQUILLITA TE ANIMI

l. [ 1] SERENUS: 1 Inquirenti mihi in me quaedam


u itia apparebant, Seneca, ~ retecta, in aperto posita, quae manu
prenderem, quaedam obscurío_ra· et in rece~su; qu~edam ll:ºn
continua· sed ex ínteruallís redeuntía, quae uel ni.olestíssíma
<líxerím, ut hostís- uagos et ex occasionibus adsilíentís, per
-.quos neutrum lícet, nec tamquam in bello paratuin esse nec
tamquam in pace securum ..
[2] Illum tamen habitum in me maxíme deprendo (qua-
.re ením non uerum ut medico fatear?) nec bona fide libera-
tum me iís, quae tímebam et oderam, nec rursus obnoxíum ;
in statu ut non pessimo, ita maxime querulo et moroso positus
:sum : nec aegr<?to nec ualeo. [3] Non est, quod dícas om~
nium uirtutium tenera esse ·principia, tempore illís duramen-
tum et robur ac~edere. Non "ignoro etíam quae in sp~cíem 1a--
·borant, dignítatem dico et eloquentíae famam et quicquid ad
alienum sufragium uenit, mora conualescere -et qriae ueras
uíres parant et quae ad· placendum fuco quodam subornant, 3
.expectant annos, donec paulatim colorem diuturnitas ducat-,·
.sBIBLIOTHECA
ed ego uereor, ne. consuetudo,
SCRIPTORVM quae rebus
GRAECORVM ~dfert constantiam,
ET ROMANORVM MEXICANA
jg Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
A .SERENO

DE LA TRANQUILIDAD DEL ANIMO

I. [ 1] Sereno: Cuando me examinaba a mí mismo, oh


Séneca, ~ aparecían en mí algunos vicios, puestos tan al descu-
bierto que podía cogerlos con la mano; · otros más oscuros y
· apartados, otros no continuos; sino que vuelven de cuando en
cuando, de los cuales estoy por decir que son los más moles-
tos, como esos enemigos escondidos que asaltan en las ocasio- ·
nes, con los cuales ni se puede .estar preparado como en la gue-
ra, ni seguro como en la paz.
[ 2] Sin embargo, el estado en que pr.incipalmente me en-
cuentro (¿por qué no he de confesarte la verdad como a un
m¿dico?) es . el de ni estar liberado por completo de aquellas
cosas que temía y odiaba, ni totalmente sometido a ellas;. así
estoy colocado en un estado· que, no siendo el peor, es el más .
lamentable y molesto, porque· ni estoy del todo enfermo, · ni
sano. [ 3] Y no me digas qu~ son .tiernos los pd.ncipíos de
todas las virtudes, que con el .tiempo adquieren dureza y fuer-
za. Tánipoco ignoro que en las cosas en que se trabaja por
1.a estimación -me refiero a las dignidades, a la fama · de elo-
cuencia y a cuanto proviene del voto ajeno-, todo se conso-
lida con · el tiem·p o; y que así las que comunican verdaderas
fuerzas como las que para agradar se revísten dé falsas apa-
. riendas, han de esperar · años basta que poco a poco la dura-
ción les dé color; pero temo que la costumbre, que da consis-
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
t€ncia a las cosas, no fije más
Universidad profundamente
Nacional en mí este vicio.
Autónoma de México
Derechos Reservados 38
-94-
. .
hoc uitíum míhí altus figat. Tam malorum quam bonorum
longa conuersatio amorem induít.
[4] Haec anímí ínter utrumque dubií nec ad recta forti-
ter nec ad praua uergentís ínfirmítas qualis sít, non tam semel
tíbi possum quam per partes ostendere ; dicam quae accidant
míhi : tu morbo nomen ínuenies. [5] Tenet me summus
amor parsímoniae, fateor; placet non in ambítionem cubile
· composítum, non ex arcula prolata uestis, non ponderibus ac
mille tormentis splendere cogentibus expressa, sed domestica
et uilís, nec seruata nec sumenda sollicite; [ 6] placet cibus,
quem nec parent familiae nec spectei;it. non ante multos im-
peratus dies nec multorum manibus mínistratus, sed parabilís
facilisque, nihil habens arcessití pretiosíue, ubilibet non defu-
turus, nec patrimonio nec corporí grauis, non rediturus qua
intrauerít; [7] placet minister íncultus et rudis uernula, ar-
gentum graue rustíci patris sine ullo nomine artíficis, et mensa
non uaríetate macularum conspicua nec per multas domino-
rum elegantíum successíones ·ciuí'tatí nota, sed in usum posíta,
quae nullíus conuiuae oculos nec uoluptate moretur nec ac-
• r

cendat inuidía. [ 8] Cum bene ista placuerunt,_praestringit


anímum apparatus alícuius . paedagogíi, díligentíus quam in
.tralatu uestita et auro culta mancipia et agmen seruorum ni-
tentium; íam domus etiam qua calcatur pretiosa et diuitiis per
omnes angules dissipatís tecta ipsa fulgentia et adsectator
comesque patrimoniorum pereuntium populus. Quid perlu-
centis ad ímum aquas et circumfluentes . ipsa conuiuia, quid
epulas loquar scaena sua dignas·? [ 9] Círcumfudit me ex
longo frugalítatis situ uenientem multo splendore luxuria et
undique circumsonuit. Paulum· títubat acíes, facilius aduersus
illam animum quam oculos attollo~ Recedo itaque non peior, .
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
sed tristior, nec GRAECORVM
ínter· illa friuola ET ROMANORVM
mea taro MEXICANA
altus incedo tacitus-
Universidad Nacional Autónoma de México
39 Derechos Reservados
-95-

La larga familiaridad, tanto de lo malo como de lo bueno,


engendra cariño.
[ 4] Esta flaqueza del ánimo, que permanece dudoso en-
tre lo uno y lo otro y ni se inclina fuertemente a lo recto ni
a lo depravado, no te la puedo exponer de una vez, sino que
he de ir por partes; yo te contaré lo que me pasa y tú encon-
trarás un nombre para esta enfermedad. [ 5] Confieso que
sien to · un gran amor por. la templanza: me gusta una cama
no adornada ambiciosamente, y un vestido que no haya sido
sacado del arca y planchado con pesos y mil tormentos para
obligarle a que resplandezca, sino que sea casero y común, y
que ni haya de ser guardado ni puesto con solicitud; , [ 6] me
gusta una comida que. ni hayan tenido que prepararla todos los
de la casa, ni admire a los convidados, ni tenga que ser orde..:·
. nada con muchos días de anticipación, ni servida por las ma-
nos de muchos, sino la corriente y fácil, que no tenga nada
de rebuscada ni de preciosa, que se encuentre por todas partes,.
que no sea pesada · ni al patrimonio ni .al cuerpo, ·ni haya de
salir por donde ha entrado; [ 7] me gusta el criado inculto
y el esclavo tosco, la pesad.a plata ' de mi rústico padre sin el
nombre del artífice, y una mesa no vistosa por la variedad de
colores, ni conocida en la dudad por haber pasado por muchos
dueños elegantes, sino la que baste para el uso y no retenga -·
voluptuosamente los ojos de ningún convidado, ni encienda
su envidia. [ 8] Pero gustándome mucho todo esto, ·me
aprieta el ánimo el aparato de algún pedagogio, esos esclavos
vestido~ con una -mayor diligencia. . y con más oro que para
· una procesión, ese ejército de siervos resplandecientes; la casa
en que se pisan preciosas alfombras, · en que las ·riquezas están
diseminadas· por todos los rincones, los techos son refulgentes
y hay siempre· esa muchedumbre que acompaña a los patrimo-
nios que se despilfarran. ¿Qué diré de esas aguas, relucientes
hasta el fondo, que rodean a ·1os convidados, y de los. ban-
quetes dignos de· este · escenario? [ 9] Lo que sí digo es q~e,
~l venir ·de la lejana frugalidad, me cercó con sus resplando-
res el lujo que .por todas partes resuena a mi alrededor. Mi
yista vacila un poco y .más fácilmente separo de él el ánimo
que los ojos.. Así me retiro no peor, pero sí más triste, y entre
mis deslucidas cosas no me encuentro ya tan satisfecho y me"
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
acomete un sordo remordimiento y la duda de si serán mejores
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 39
~~~}~~~~qf~~~r:·;~;·~. .
•'. · .

- 9 6 - -·

que morsus subit et d:ibitatio, numquíd illa meliora sint.


Nihil horum me mutat, nihil tamen non concutit.
[ 1O] Placet imperia praeceptorum 4 sequi et in medíam
ire rem publicam; placet honores fascisque non scilicet purpura·
aut uirgís abductum capessere, sed ut amicís propínquisque et
omnibus. cíuibus, omnibus deinde mortalibus paratior utilior-
que sim. .Promptus, composítus sequor Zenona, Cleanthen,
Chrysippum, quorum tamen nemo ad rem publicam accessít,
et nemo nori m1s1t. [ 11] Ubi aliquid anímum .ínsolitum
arietari percussít, ubi aliquid occurrít aut indignum, .ut in
omni uita humana multa sunt, aut parum ex facili fluens, aut
multum temporís res non magno aestimandae poposcerunt, ad
otium conuertor, et quemadmodum pecoribus fatígatís quo-
que, uelocíor domum gradus est. Plac_e t intra paríetes suos
uítam coercere: "Nemo ullum auferat diem nihil <lignum
tanto ímpendio redditurus; sibi ípse ani1nus haereat, se colat;
nihil aliení agat, nihil quod ad iudicem spectet; ametur expers
publicae priuataeque curae tranquillitas." [ 12] Sed ubi lec- .
tío fortior erexít anímum et aculeos subdider~nt exempla no-
bilia, pros_ilire libet in f orum, commodare alteri uocem, alteri
operam, étíam sí nihil profuturam, tamen conaturam prodes-
se, alicuius coercere in foro superbiam male secundis _rebus
elati. .
[ 13] In studiís puto me hercules melius esse res ípsas.
íntueri et harum causa loquí, ceterum uerba rebus permittere,
ut qua duxerínt, hac inelaborata sequatur oratio: '·' Quid opus
est _saeculis duratura q)mponere? Uís tu non id agere, ne te
posteri taceant? Morti natus es, minus niolestiarum habet
funus tacítum.! !taque occupandi temporís causa, irt usum
tuum, non in praeconium alíquid simplicí stilo scribe; minore
labore opus est studentibus in diem.j' [_14] Rursus ubi se
animus cogitationum m~gnitudine leuauit, am.b itíosus in uer.-
ba est altiusque.
BIBLIOTHECA ut spirare
SCRIPTORVM ita eloquiET
GRAECORVM gestit. et ad dignitatem
ROMANORVM MEXICANA
40 Universidad Nacional Autónoma de México
...
Derechos Reservados
-97-

estas otras cosas. Ninguna de r.llas me cambia, pero todas me


combaten.
[ 1 O] Me gusta seguir los mandatos de los maestros y
lanzarme a la política; me gusta alcanzar los honores y haces,
no por andar vestido de púrpura y rodeado de varas, sino para
estar 1nás dispuesto y ser más útil a los amigos, a los parien-
tes, a todos los ciudadanos y a todos los mortales. Más con-
cretamente, sigo a Zenón, 1 a Cleantes y a Crisipo, de los
cuales ninguno se metió en política y ninguno dejó de enviar
a ella a sus discípulos. [ 11] Cuando algo hiere mí ánimo
no acostumbrado a ser combatido, cuando algo sucede o in-
digno, como hay tantas cosas en la vida humana, o no fácil
de resolver, o me piden mucho tiempo cosas que ho son mu-
cho de estimar, me vuelvo a mi ocio y como los anímales fati-
gados regreso a casa a paso más ligero. Me agrada ·encerrar mi
vida entre sus paredes: ''Que nadie me quite un solo día,
pues nada ha de compensarme de tal dispendio; que estribe
el ánimo en sí mismo, que se cultive, que no haga nada ajeno,
nada en que interven-ga el juicio ajeno, 2 que, libre de cuida-
.dos privados y públicos, ame .su tranquilidad." [ 12] Pero
en cuanto que una lectura más fuerte levantó el ánimo y le
espolearon los nobles ejemplos, me gusta lanzarme al foro,
dar mí ·elocuencia al uno, mi trabajo al otro, y a:unque no
sirvan de nada, intentar sin embargo que aprovechen, y en-
frenar en el foro la soberbia de alguno ·malamente engreído
por su prosperidad. ·
· [ 13] En los estudios a fe mía ·que pienso que lo mejor
es contemplar a las mismas cosas y hablar movido por ellas,
dando palabras a las cosas de modo que, a donde ellas lleven,
les siga el discurso con espontaneidad. ' '¿ Qué necesidad hay
de escribir libros que duren siglos? ¿Quieres tú no dejar de ha-
cerlo para que la posteridad no calle tu nombre? Has nacido
para morir y- es menos molesto un funeral silencioso. Pues
entonces escribe por ocupar el tiempo y para tu provecho con
.estilo sencillo y no cori afectación; menor trabajo necesitan
los que estudian para el día." [ 14] Pero en cuanto el· áni-
mo se levantó de· nuevo con la grandeza de los pensamientos,
luego se bate altivo en las palabras y ambiciona que así como
aspira a cosas altas, su lenguaje también sea profundo y que
elBIBLIOTHECA
discurso estéSCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
a la altura del asunto; olvidado de la ley y del
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 40
\
·-·· 98-·

rerum exit ora tío; ~blitus tum legis pressiorisque iudicii subli-
mius feror et ·ore iam non meo.
·.. [ 15] Ne singula diutius persequar, in omn.ibus rebus haec
me sequitur· bonae mentís infirmitas. Quin ne, 5 paulatim de-
fluam uereor, aut quod est solllcitius, ne semper casuro similis
pendeam et plus 6 fortasse sit quam· quod ipse peruideo; fami-
liaríter enim domestica aspiciinus et semper iudicio fauor offi-
cit. · [ 16-j Puto multes· potuisse ad sapientiam perueníre,.
nísi putassent se peruenisse, nisi quaedam in se dissimulassent,
, quaedam opertís oculís transiluissent. Non est- enim, quod
magis aliena íudices adulatione nos períre quam nostra . . Quís
. sibi uerum dicere ausus est? · Quis non ínter laudantium blan-
dientíumque positus greges plurimum tamen sibi ·irse adsen- ·
ta ~us est? [ 17] Rogo itaque, si quod ha bes remedí u~, quo
hanc fluctuatíonem meam s~stas, <lignum me putes qui tibí
tranquíllitatem debeam; Non esse periculosos hos 7 motus ·
animi nec quicquam tumultuosi adferentis scío; ut uera tibi .
similitudin.e id, · de quo querer, exprimam, non tempestate
uexor se.d nausea. Detrahe ergo quicquíd hoc est malí et suc-
curre . in conspec.tu. tetrarum laboran ti. .·
II. - [ 1] ·SENEéA : 8 Quaero me hercules iam dudum,.
Serene, ipse tacitus, cuí talem adfectum animí similem· putem,.
nec ullí propius admouerim exemplo quam eorum, qui ex lon-
ga et grauí ualetudíne expliciti motíunculis leuibusque ínterim
offensís perstrínguntur. ~t, cu1n reliquias effugerunt, suspici9-
nibus tamen inquietantur. medicisque· iam sani manum porri-
gunt et omnem calorem corporis suí calumniantur. Horum,.
. Sere!le, n·o~ parum sanl,lm est corpus, sed sanitati parum ad-
SU¡euit; sicut est quidam tremor etiam tranquilli maris, u tique
cum ex .tempestate requieuit. . [ 2] Opus est itaque non illis
durioribus, quae iam transcucurrimus; ut alícubi obstes tibi,.
alic:ubi írascaris, alicubi instes grauis, sed illo, quod ultiinum ..
uenit, ut,fidem
BIBLIOTHECA tibi habeas
SCRIPTORVM et recta ire ET
GRAECORVM te ·uia credas, nihil
ROMANORVM auo-
MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
41
Derechos Reservados
-99-

juicio ajustado me dejo llevar a lo alto y hablo .con una boca


que ya no es la mía. ·
[ 15] Para no detenerme más en cada cosa,- en todas me
sigue esta flaqueza de una inteligencia que es buena. Temo·
que no vaya yo cayendo poco a poco o, lo que aún es más de ·
preocupar, que no esté . tambaleándome siempre como el que
va a caer· y que esto sea quizá más de lo que yo mismo· preveo;
porque miramos con benignidad las cosas propias y el favor
·siempre daña al juicio. . [ 16] Pienso que muchos pudieron
llegar a la sabiduría, si no se hubieran figurad.o qu~ ya habían
llegado a ~lla, si no hubiesen disimulado en sí mismos ciertas
_ .cosas, si no hubiesen pasado por otras con los ojos tapados.
· Porque no hay ninguna razón para que juzgues que es más
dañina la adulación ajena que la propia muestra. ¿Quién se
atreve a decirse a sí mismo .la verqad ?- ¿Quién hay que, metido
en la turba de los que le alaban y lisonjean,. no se elogia él
mismo mucho más? [ 17] Te suplico, pues, que si tienes al-
gún remedio con el qu·e detengas esta vacilación mía, me con-
sideres digno de que te deba mi tranquilidad. Sé que no son
peligrosos estos movimientos del ánimo, n:i me acarrean in-
quietud alguna; para expresar con un verdadero símil esto de .
que me quejo, te· diré que no me fatiga la tempestad, sino la .
náusea. Líbrame de lo que esto tenga de malo y socorre al
náufrago que ya está a la vista de la tierra .
. II. [ 1] Séneca: A fe mía, oh Sereno, que ya hace tiem-
po que ando buscando en silencio a qué se parece este estado
de ánimo y no· encuentro ejemplo que más se le acerque que el
de aquellos que habiendo salido de una larga Y. grave enfer-
medad, se ven todavía molestados con pequeños movimientos
y ligeros accidentes y aún despu~s de haber echado de sí las
reliquias de la enfermedad, les inquieta la aprensión y", ya
curados, .hacen. que los médicos les tomen el pulso interpre-
tando mal toda la temperatur:i de sus cuerpos. El cuerpo de ·
éstos, oh Sereno, está sano, aunque no esté acostumbrado 'a
la salud, como el mar, ya tranquilo, tiene una cierta agitación;
cuando ya ha· pasado la tormenta. (2] No hay, pues, nece-
sidad de aquellos remedios más duros, ·por los que ya hemos
pasado, como resistirte a ti mismo, irritarte contigo, apre-
miarte insistentemente; sino. de aquel otro que se emplea el
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
último, a saber,Universidad
que tengas confianza en ti mismo y creas que
Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 41
-100-

catus transuersis multorum uestigiis passim discurrentium,


quorundam circa ipsam errantium uiam. [ 3] Quod deside-
ras autem magnum et summum est deoque uicinum, non con-
cuti.
Hanc stabílem aními sedem Graeci euthymían uocant, de
qua Democriti uolumen egregium est; ~go tranquillitate1n
uoco. Nec ením imitarí et transferre uerba ad íllorum forinam
necesse est; res ipsa, de qua agitur, alíquo signand_a nomine est,
quod appellationis Graecae uim debet habere, non facien1.
[4] Ergo quaerimus, quemo.do. animus semper aequali se-
cundoque cursu eat propitiusque sibí sit et sua laetus aspíciat
et hoc gaudium non. interrµmpat, sed placido statu maneat nec
.adtollens se umquam nec deprimens. Id tranquillitas erit.
Quomodo ad hanc perueniri possit, in uniuersum quaeramus;
sumes tu ex publico remedio quantum uoles. [ 5] Totum
interim uitium in ·medíum protrahendum est, ex quo agnoscet
quisque partem suam; simul tu íntelleges, quanto minus ne-
gotií habeas cum fastidio tui quam ii, quos ad professionem
speciosam alligatos et sub íngenti título laborantis in sua si-
mulatione pudor magis quam uoluntas tenet.
[6] Omnes in eadem causa sunt, et hi qui leuitate uexan-
tur ac taedio adsiduaque ·m utatione propositi, quíbus setnper
magis placet quod reliquerunt,, et ílli, qui marcent et oscitan-
tur. Adice eos, qui non aliter quam quíbus dífficilís somnus
est uersant se et hoc atque illo modo componunt, donec quie-
tem lassitudine inueniant. Statun1 uitae suae reformando 9
subinde in eo nouíssitne manent, in quo illos non mutandí
odium sed senectus ad nouandum pigra deprendít. Adíce et
illos, qui non constantíae uitio parum leues sunt sed ínertíae,
et uiuunt non quomodo uolunt, sed quomodo coeperunt.
[7] Innumerabíles deinceps proprietates sunt sed unus effec-·
tus uitii, sibi displicere. Hoc oritur ah intemperie animi et
cupiditatibusSCRIPTORVM
BIBLIOTHECA timidis aut parum prosperis,
GRAECORVM ubi aut non audent,
ET ROMANORVM MEXICANA
42 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-101 -

vas por el camino derecho, sin dejarte llamar por las huellas
transversales de muchos que van de un lado para otro, · de los
cuales algunos se extravían junto al mis1no camino. [3] Lo
que ..deseas es grande, sumo. y próxiino a Dios: no ser con-
movido.
A este asiento _firme del ánimo los griegos le llamaban
eutymia o estabilidad y sobre ella hay un bello volumen de
Demócríto ; yo la · llamo tranquilidad. Porque no es necesario
imitar y traducir las palabras según su forma: la cosa mis-
ma de que se trata ha de expresarse con algún nombre, que
ha de tener la fuerza y no la cara de su designación griega.
· [4] Tratamos de determinar, por consiguiente, cómo podrá
el ánimo ir siempre con paso igual y próspero, estar en paz.
consigo mismo y mirar con alegría sus· cosas sin que. este gozo
se interrumpa, sino permaneciendo en su estado de placidez
sin levantarse nunca ni deprimirse. Esto es la tranquilídad.
Busquemos, pues, en general, cómo puede llegarse a ella
y tú tomarás de este universal remedio cuanto quisieres.
[ 5] Mientras tanto , ha de ponerse por delante y bien visible
todo el vicio para que cada uno reconozca la parte que de él
tiene; a la vez entenderás cuánto menos embarazo tienes tú con
el fastidio de tí mismo que todos esos que, consagrados a bri-
llantes profesiones y abrumados con grandes títulos, los man-
tiene en su simulación más la vergüenza que la voluntad.
[ 6 J ·T odos están en la misma situación, tanto los que·
están vejados por su propia liviandad, por el tedio y por la
continua mudanza de propósitos, pues les agrada siempre más
lo que dejaron, como esos otros que hechos unos · holgazanes
se. pasan la vida bostezando. Añade a éstos los que andan mu-
dándose de un lado a otro, como los que tienen el sueño difí-
cil, hasta que a fuerza de cansados encuentran la quietud.
Tratando siempre de reformar el estado de su vida permanecen
por último en aquel e.n que los sorprendió no el odio a los
cambios, sino la vejez perezosa para todo lo nuevo. l).ñade
también a éstos los que son poco livianos, no por ser cons-
tantes en el vicio, sino por inercia, y viven no como quieren,
sino como empezaron a vivir. [7] Son innumerables las
propiedades del vicio, pero su efecto es siempre único: el de·
descontentarse a sí mismo. Nace esto de la destemplanza del
BIBLIOTHECA
ánimo SCRIPTORVM
y de la timidez y GRAECORVM ET ROMANORVM
poco resultado MEXICANA
de los deseos, que
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 42
-102-

quantum concupiscunt, aut non cortsequuntur et in spem totí


prominent; semper ínstabíles mobilesque sunt, quod necessé
est accidere pendentibus. Ad ·uota sua omni uia tendunt et in 1

/
honesta se ac difficilia docent coguntque, et ubi sine praemio
labor est, torquet illos irritum dedecus, nec dolent praua se·
sed 10 frustra uoluisse. [ 8] 'Tune· illos et paenítentia coepti
tenet et incipiendi timor subrepitque illa animi iactatio non
inueníentís exitum, quia nec imperare cupidítatíbus suís nec
obsequi possunt, et cunctatio uitae parum se explicantis et
ínter destituta uota torpentís ~nimi situs. (9] Quae omnía
grauiora su_n t, ubi odio infelicitatis operosae ad otium perfu-
gerunt, ad secreta studia, quae pati non potest animus ad ci-
uilia erectus· agendíque cupidus et natura inquies, parum sci-
licet in se solaciorum habens; ideo detractis oblectationibus,
quas ipsae occupationes discurrentibus praebent, domum, solí-
tudinem, parietes non fert, inuitus aspicit se síbí relíctum.
[ 1O] Hinc illud est taedium et displicentía sui et nusquam
residentís animi uolutatio et otii su~. trístis atque aegra patien- .
tia; u tique ubi causas fateri pudet et tormenta introsus egit -
uerecundia, in angusto inclusae cupiditates sine exitu se ipsae
strangulant. Inde maeror marcorque et mílle fluctus mentís
· incertae, quam spes inchoatae su.spensarri habent, deploratae
tristem; inde ille adíectus otium suum detestantium queren-
tiumque nihil ipsos habere, quod agant et alienis incrementis
inímicissima inuidia. Alit ením liuorem infelíx inertia et oro-
nes destruí cupiunt, quia se non potuere prouehere; [ 11] ex
hac deinde auersatione alíenorum processuum et suorum des-
peratione obirascens fortunae animus et de sae~ulo querens et
in angulos se 'retrahens et poenae incubans suae, dum illuni
taedet sui pígetque. Natura enim humanus animus agilís est
et pronus ad SCRIPTORVM
BIBLIOTHECA motus. Grata omnís ílli excitandí
GRAECORVM se abstrahen-
ET ROMANORVM MEXICANA
43 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados


-103-

o no se atreven a tanto como apetecen o no lo' consiguen y


se levantan tan sólo en esperanza; siempre son inestables y mo-
vedizos, lo que por fuerza ha de suceder a los que pen-
den de algo. Por todos los caminos tratan de realizar sus de-
seos y se adoctrinan y obligan en cosas honestas y difíciles,
pero cuando sus trabajos no tienen resultados, los atormenta
su deshonra infructuosa y no se arrepienten de haber querido
el mal, sino de haberlo querido en vano. [ 8] Entonces se
arrepienten de haber empezado y temen volver a empezar y
les invade aquella agitación del ánimo que no encuentra sa-
lida, porque no puede ni refrenar ni servir a sus deseos, y la
indecisión de una vida que . se _desarrolla poco, y el entorpe-
·cimiento del ánimo ante sus sueños fracasados. [9] Todo
lo cual se hace aún más grave cuando, por odio a su trabajosa
infelicidad, se refugian en el ocio, en los estudios solitarios, a
, los que no puede soportar un ánimo levantado a las cosas
civiles, deseoso de acción y por naturaleza inquieto, esto es,
que encuentra ·en sí mismo poco consuelo ; por esto, privado
de los deleites que las mismas ocupaciones proporcionan a los
que andan entre ellas, no aguanta la casa, la soledad, las pare-
des, y contra. toda su voluntad se ve dejado a sí mismo.
[ 1 O] De aquí ese hastío y descontento _de sí mismo, ese
desasosiego de un ánimo nunca asentado, y esa triste y agria
paciencia con que soportan su propia ociosidad; pues cuando
da vergüenza confesar las causas y el pudor mantiene dentro
los tormentos, los deseos, encerrados· en esta estrechura sin sa-
lida, se estrangulan a sí inismos. De aquí la tristeza y la lan-
guidez y las mil fluctuaciones de una mente incierta a quien
las esperanzas empezadas mantienen suspensa, y triste·, las
fracasadas; de aquí tambié.n aquel afecto de los que detestan
su ·ocio y se quejan de que ellos no tienen nada que hacer, y
aquella envidia~ tan enemiga de los crecimientos ajenos. Por-
que alimenta la envidia la desgraciada pereza y desean que to-
dos se arruinen porque ellos no pudieron adelantar;. [ 11] de
esta aversión a los progresos ajenos y de la desesperación por .
los fracasos propios nace después· un ánimo irritado contra
la fortuna, quejoso de los tiempos, que se esconde en los rin-
cones y está siempre absorbido por su propia pena, mientras
tiene hastío y vergüenza de sí mismo. Porque por su natura-
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
leza el ánimo humano es _ágil y pronto al movimiento. Toda
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 43
. -104-

dique materia est, gratíor pessimis quibusque ingeníís, quae


occupatíoníbus libenter ·deteruntur. Ut ulcera quaedam noci-
turas manus adpetunt et tactu gaudent, et foedam corporum
scabiem delectat quicquid exasperat, [ 12] non aliter dixe-
rim hís mentibus, in quas 11 cupídítates uelut mala ulcera eru-
perunt, uoluptati esse laborem uexationemque. Sunt enim
quaedam, quae corpus quoque nostrum cum quodam dolore
delectent, ut uersare se et mutare nondum fessum latus, et
alío atque alío positu uentilari. Qualis ille Homericus Achílles
est, 1nodo pronus, modo supinus, in uaríos habitus se ípse
componens, quod proprium aegri est, nihil diu patí et muta-
tíonibus ut re1nediis utí.
[ 13] Inde peregrinationes suscipiuntur uagae et inuía
litora 12 pererrantur et modo marí se modo terra experitur
.semper praesentibus infesta leuitas. "Nunc Campaniam peta-
mus." Iam delicata fastidio sunt : '.'Inculta uideantur, Brut-
tios et Lucaníae saltus persequamur." Aliquíd tameri inter de~
serta amoeni requiritur, in quo luxuríosí oculi longo locorum
horrentiu1n squalote releuentur :. "Tarentum petatur lauda-
.tusque portus et hiberna caeli mitioris et regio uel antiquae
satis opulenta turbae." Nimis diu a plausu et fragore aures
uacauerunt. iuuat iam et humano sanguine fruí : . "Iam flec-
tamus cursum ad orbem." 13 [ 14] Aliud ex alío iter suscí-
pitur et spectacula spectaculís rputantur. U t ait Lucretíus:

Hoc se quisque modo semper fugit.

Sed quid prodest, si non effugit? Sequitur se ipse et urget


grau1ss1mus comes. [ 15] !taque scire debemus non locorum
uítium esse quo Iaboramus, sed nostrum; ínfirmi summus ad
omne tolerandum, nec laborís patientes nec uoluptatis nec nos-
trí nec ullíus reí diutíus. Hoc quosdam egit ad mortero, q·u od
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
proposíta saepe· mutando GRAECORVM
in eadem re.uET ROMANORVM
oluebantur MEXICANA
et non reli-
Universidad Nacional Autónoma de México
44
Derechos Reservados
·- . ~ - -; ... ., ~---_..,o~=•
_.;;; t -=

-105-

materia que le excite y le distraiga le es grata, y más grata aún


para los nacidos con peor índole que gustosamente se dejan
consumir por las ocupaciones. Co1no ciertas úlceras apetecen
las manos que las dañan y gozan con que se las toque y así
como a la sucia sarna de los cuerpos le deleita lo que la exas-
pera, [ 12] así también digo de estas mentes, en las que han
brotado los deseos como malas úlceras, que tienen como un
placer el trabajo y las molestias. Porque hay ciertas cosas que
también con algún dolor deleitan a nuestro cuerpo, como vol-
verse y cambiar el costado no cansado todavía y refrescarse
con una y otra postura, como aquel Aquiles de Homero, 3 ya
boca abajo, ya boca arriba, mudándose en varias posturas, pues
lo propio del enfermo es no soportar nada mucho tiempo y
usar de los c_a mbios como si fueran remedios. ·
[ 13] De aquí el emprender vagas peregrinaciones y el na-
vegar por mares desconocidos y tanto en la tierra como en el
n:iar hacer experiencias de esta liviandad tan enemiga de lo
presente. "Ahora vayamos a la Campania." Pronto nos fas-
tidian aquellos campos deleitosos: "Veamos los incultos, re-
corramos 1os bosques de los Abruzos y de la Leucania." Y
sin embargo, en los desiertos se busca algo ameno en que los.
ojos lascivos se alivien de la continua fealdad de los lugares
hórridos. "Vayamos a Tarento y a su celebrado puerto y a
los inviernos de clima suave y a la región bastante provista
para su antigua turba." Demasiado tiempo descansaron nties-
. tros oídos de los aplausos, ya nos gusta de nuevo el derra:-
mamiento de la sangre humana. "Volvamos a la ciudad."'
[ 14] Tan pronto como termina un viaje se en1prende otro y
los espectáculos se cambian por otros espectáculos. Como dice
Lucrecio:
De este modo cada uno huye siempre de sí mismo. 4

Pero ¿qué le aprovecha sí realmente no huye? Se sigue a


sí mismo y le molesta · el más pesado de los compañeros.
[ 15] · Y así debemos saber que la molestia que padecemos no
proviene de los lugares, sino de nosotros mismos; ·flacos so-
mos para soportarlo todo y no teneinos aguante para sufi:ir
mucho tiempo ni el trabajo, ni el placer, ni a nosotros mis-
BIBLIOTHECA
mos, SCRIPTORVM
ni a ninguna cosa. AGRAECORVM
muchos llevóET ROMANORVM
a la muerte elMEXICANA
que,
Universidad Nacional
cambiando frecuentemente Autónoma de
de propósito, México siempre a
volvían
Derechos Reservados 44
-106-

querant nouitatí locum. Fastidio esse íllís coepít uita et ípse


mundus, et su bit illud tabidarum · deliciarum: "Quousque
eadem?''
III. [ 1] Adersus hoé taedium quo auxilio putero uten-
dum quaeris. Optimum erat, ut ait Athenodorus, actione re-
rum et' reí publicae tractatione et of ficiis ciuilibus se detínere.
Nam ·u t qu~dam sole atque ex·ercitatione et cura corporis díem
educunt athletisque longe utilissimum est lacertos ~uos robur-
que, cuí se uní dicauerunt, maiore temporis parte nutríre, ita
uobis· anímum ad rerum ciuilium certamen para.µ ti bus in opere .
esse uno 14 longe pukherrimum est. Nam cum. titilem se effi-
cere ciuibus mortalibusque propositum habeat, simul et exer-
cetur et proficit, qui in mediis se officiis posuit communia
priuataque pro faculta te administrans. [ 2] "Sed quia in
hac", ínquit, "tam insana hominum ambitione tot calumnia-
toríbus in deterius recta torquentibus parum tuta símplicítas
est et plus futurum semper est quod obstet quam quod succe-
<lat, a foro quidem et publico recedendun1 e.st, sed habet ubi
se etiam in príuato laxe explicet magnus animus; nec ut leo-
num anímaliumque ímpetus caueis coercetur, sic hominum,
quorum n1aximae in seducto actiones sunt. [3] Ita tamen
delituerit, ut ubicumque otium suum absconderit, prodesse
uelít singulis uniuersisque .ingenio, uoce, consilio. Nec enim
_ is solus reí publícae. prodest, qui candidatos extrahít et tuetur
reos et de pace belloque censet, sed qui iuuentutem exhortatur,
qui in tanta bonorum praeceptorum inopia uirtutem ínstil-
1at 15 animis, qui ad pecuníam luxuríamque cursu ruentis pren-
sat ac retrahit et, si nihil aliud, certe moratur, in priuato pu-
blicum negotium agit. [ 4] ·An ille plus· praestat, · qui ínter
peregrinos et ciucs· aut urbanus praetot adeuntib.us adsessorís
uerba pronuntiat, qua·m qui quid sit iustitia, quid píetas, quid
BIBLIOTHECA
patientia, quidSCRIPTORVM
fortitudo, GRAECORVM ET ROMANORVM
quid mortis contemptus, quidMEXICANA
deo-
Universidad Nacional Autónoma de México
45
Derechos Reservados
_ . 107-
'

·, lo mismo y no dejaban lugar a la novedad. Comenzó a fas-


tidiarles la vida y el mismo mundo y les salió aquello de los
cansados de las delicias: "¿Hasta cuándo las mismas cosas?"
III. [ 1] Me preguntas de qué remedio pienso yo que
has de usar contra este . hastío. Según la opinión de Ateno-
doro, 5 el mejor sería ocuparse en las cosas 'de la república, en
su administración y en los oficios civiles. Pues así como algu-
nos se pasan el día al sol y ejercitando y cuidando a sus cuer-
pos, y es utilísimo a los atletas consagrar -la mayor parte de
su tiempo a fortalecer sus músculos y su fuerza para lo único
a que se dedican, así para vosotros que os preparáis p·ara las
luchas civiles será muy hermoso que estéis siempre en el mis-
mo trabajo. Pues el que tiene _el propósito de hacerse útil a
sus conciudadanos y a todos los mortales, se ejercita y a la
vez se aprovecha si se dedica a sus deberes propios, adminis-
trando según sus facultades las cosas comunes y las privadas. -.
[2] "Pero -dice- es tan loca la ambición de los .hombres
y son tantos los calumniadores que retuercen en el peor senti-
do las cosas más rectas, que es poco segura la sencillez, y pues-
to que han de ser más los obstáculos que las ayudas, mejor
es retirarse del foro y de los cargos públicos, que también hay
en las cosas privadas donde se desarrolle ampliamente un gran
ánimo; ni se enfrena el ímpetu de los leones y de las fieras en
sus guaridas, ni tampoco el de los hombres cuyas acciones más
grandes son las que hacen en el apartamiento. [ 3] Sin em_-
bargo, ha de ocultarse de manera que dondequiera que escon-
da su ocio, quiera servir a todos y a cada uno con su ingenio,
con su voz y con su consejo. Pues no solamente aprovecha a
la república quien apadrina a los candidatos y defiende a los
reos y da su opinión en las cosas de la paz y de la guerra, sino
también el que exhorta a la juventud, el que en tanta escasez
de buenos preceptores inculca la virtud en los ánimos, el que
detiene o retrae a los que corrían a precipitarse en las riquezas
o en la lujuria, y si no lo consigue del todo, por lo menos los
retarda; quien hace esto, aun en privado, está haciendo una
función pÚ blica ~ [ 4] ¿Es que acaso aprovecha más el pre-
tor que entre los extranjeros y los ciudadanos, o, si es urbano,
entre los asistentes, 6 pronuncia las sentencias del asesor, que
quien enseña qué es la justicía, qué la piedad, qué la paciencia,
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
qué el desprecio
qué _la fortaleza,Universidad de la muerte, qué ·el cono-
Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 45
-108-

rum intellectus, quam tutum gratuitumque bonum 16 sit bona


conscientía? [ 5] Ergo si tempus in studia conferas, quod
subduxeris officiis, non deserueris nec munus detrectaueris. ·
Neque enim ílle solus milítat, qui in acie stat et cornu dex-
trum laeuumque defendit, sed et 17 qui portas tuetur et statíone
minus periculosa, non otiosa tamen fungitur uigíliasque seruat
et armamentario praeest; quae ministeria, qua muis incruenta
sint, in numerum stipendiorum ueniunt. [ 6] Si te ad studía
reuocaueris, omne _uitae fastidíum effugeris nec noctem fieri
optabis taedío lucís, nec tibi grauis erís nec aliis superuacuus;
multos in amicitiam adtrahes adfluetque ad te optumus quis-
que. Numquam ením quamuís obscura uirtus latet, sed mittit
sui signa; quisquís dígn us fuerit, uestigiís íllam collíget.
[7] Nam si omnem conuersationem tollímus et generí huma-
no renuritíamus uiuímusque in nos tantum conuersi, sequetur
hanc solitudinem omni studio catentem inopia rerum agenda-
rum. Incípiemus aedifícia alía ponere, alía subuertere et mare
summouere et aquas contra dífficultatem locorum educere et
male dispensare tempus, quod nobis natura consumendum de-
dit. [8] Alii parce illo utimur, alii prodige; alií sic ímpen-
dímus, ut possimus rationem reddere, alii, ut nullas habeamus
reliquias, qua re nihil turpíus est. Saepe grandís natú senex
nullum aliud habet argumentum, quo se probet diu uixísse,
-praeter aetatem." ·
IV. [ 1] Mihí, carissíme Serene, nimís uídetur summi-
sísse temporíbus se Athenodorus, nimis cito . refugisse. Nec
ego negauerím aliquando cedendum, sed sensim relato gradu
et saluis signis, salua militarí dignitate; sanctiores tutíoresque
sunt hostibus suís, qui in fidem cutñ armís ueniunt. Hoc puto
uirtutí faciendum studiosoque uirtutis. [2] Si praeualebit
fortuna et praecidet agendi facultatem, non statim auersus
inermisque fugiat latebras quaerens, quasi ullus locus sit, quo
non possit fortuna persequi, sed parcius se ínferat offíciis
et curil dilectu
BIBLIOTHECA ínueniat alíquid,
SCRIPTORVM GRAECORVMin quo utilís cíuítati
ET ROMANORVM sit.
MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
46
Derechos Reservados
-109-

cimiento de los dioses, qué bien tan seguro y tan gratuito es la ·


buena conciencia? [ 5] Luego si transfieres a los estudios el
tiempo que has hurtado a los cargos públicos, ni has deserta-
do, ni has faltado a tu obligación. Porque no solamente lucha
el que está en el ejército y defiende el lado derecho . o el iz-
quierdo, sino también el que defiende las puertas y desempeña
su misión en puesto de menor peligro, pero también de traba-
jo, haciendo de centinela y guardando las armas, pues estos
ministerios, aunque sean incruento$, se cuentan también como
servicios militares. [ 6] Si te retiras a los estudios, huirás
de todo el fastidio de tu vida y ya no desearás por odio a la
luz que se haga de noche, ni te cansarás de tí mismo, ni serás
inútil a los otros; muchos buscarán tu amistad y los mejoi;es
vendrán a ti. Porque la virtud, aunque oscura, nunca se escon-
de, y da señales de sí, y todo el que fuere digno de ella la
encontrará por sus huellas. Pues si ·prescindimos de toda con-
vivencia ·y renunciamos al trato de los hombres y vivimos
vueltos exclusivamente a nosotros, seguirá a esta soledad, des-
Q_rovista de todo deseo, una escasez completa de ocupaciones.
Empezaremos a construir unos edificios. a derribar otros, -a
remover el mar, a conducir las aguas contra la dificultad de
los lugares,_y a malgastar el tiempo que la naturaleza nos dió
para consumirlo bien. [7] Unos lo empleamos parcamente,
pródigamente otros; unos lo in vertimos de modo que poda-
mos dar razón de él, otros sin dejar ninguna reliquia de él,
que es de todo lo más vergonzoso. Con frecuencia un viejo de
muchos años no tiene ningún otros argumento con el que
pruebe que ha vivido mucho_que su misma edad."
IV. [ I ·] A mí me parece~ mi muy querido Sereno, que
Atenedoro se sometió demasiado a las circunstancias y que hu-
yó demasiado pronto . . Pues no niego que alguna vez hay
que ceder, pero poco a poco, a paso lento, salvando las bande-
ras y el honor militar; son .más sagrados para los enemigos y
están más seguros los que se rinden con las armas en la mano.
Pienso que esto es lo que ha de hacer la virtud y el aficionado
a ella. [ 2] Si prevalece la f o!tuna y le corta la facultad de
obrar, no huya luego volviendo la espalda desarmado y bus-
cando dónde esconderse, como si hubiese algún lugar en el.
que no le pudiera perseguir la fortuna, sino mézclese más par-
BIBLIOTHECA
camente a losSCRIPTORVM GRAECORVM
cargos públicos y busqueET con
ROMANORVM MEXICANA
discernimiento
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 46
-110-

[ 3] Militare non licet? Honores petat. Priuato uíuendum


est? Sit orator. · Sílentíum indictum ·est? Tacita aduoéatione
ciues iuuet-. p ·erÍculosum etiam ingressu forui:n . est? In . domi.,.
bus, in spectaculis, in· conuiuiis bonum contubernalem,' fide-
l~m amicurrt, temperantem conuiuam agat [ 41 Offícia Cíuis
amisit? Hominis exerceat . . Ideo magno animo nos n~n _u nius
urbís 1noenibus clusimus, sed in totius orbis commercium emi-
simus patriamque no bis mundum professi . sumus, ut liceret
latí.orem uirtuti campum dare. Praeclusutl} tibí tribunal est ·
et rostris prohiberis aut comítíis? Respice post te quantum 1a-:
tissimarum regionum pateat, quantum populorum; numquam
ita tibi magna pars obstr:uetur, uf non maior relinquatur.
[ 5] Sed uide, ne totum istud tuum uitium sit ; non -qis enim
nisi consul aut prytanis aut ceryx aut sufes administrare re·m
publica1n. Quid si militare nolis nisi ímperator aut tríbu-
nus? ..Etiam si alii primam frontero tenebunt, te sors inter
triarios posuerít, inde uoce, adhortatione,_ exemplo, animo·
milita; praecísis quoqu~ maní bus ille in proelio inuenit, quod_
parti}?us conferat, qui stat tamen et clamore iuuat. Tale quid-
qam facias. [ 6] Si a prima. te rei publicae parte fortuna
sunimouerit, stes tamen et clamore iuues et, si quis fauces . op-
presserit, stes tamen et sílentiq_·iuues. Numquam inutílis est .
opera ciuis boni; audítus uísusque, uoltu, nut:u, obstínatione
tacita incessuque ipso prod.est. . ·[_7] Ut salutaria quaedam, 1.8
quae citra gustum tactumque odore profíciunt, ít~ uirtus _u ti-
litatem etiam ex longínquo et latens fundít . . Siue spatiatur et
se utitur ~uo iure, siue precarios habet excessus cogiturque uela
contrahere, siue otiosa mutaque est et in 19 angusto circum-
saepta, siue adaperta, in quocumque habitu est,_proficit. Quid
tu parum utile putas exemplum bene quiescentis? · [ 8] Lon-.
ge itaque optimum est miscere otium rebus, quotiens actuosa
uita impedimentis
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM ~.ut ciuitatis ET
fortuitísGRAECORVM conditione prohibebi-
ROMANORVM MEXICANA
_47 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-111
· -

algo en que sea útil a. la· ciudad. (3] ¿No puede entrar en
la milicia? Busque los cargos civiles. ¿Ha de vivir en privado?
Hágase orador. ¿Se le impone silencio? Ayude a los ciudada-
nos de manera callada. _¿Es peligroso para él hasta -entrar en el
foro? Haga en las casas, en los espectáculos, en los convites,
éie buen compañero, de amigo fiel, de templado comensal.
[ 4] ·¿Perdió sus ·deberes y derechos de ciudadano? Cumpla
los de hombre. Por eso con verdadera grandeza de ánimo no ·
nos hemos recluído en las murallas de una ciudad, sino que
hemos establecido comunicación con todo el orbe y hemos pro-
fesado que nuestra patria es el mundo, para que pudiéramos
.dar más ancho campo a la virtud. ¿Se te cierra el tribunal y
no te dejan hablar en la tribuna o en los comicios? Mira
detrás de tí cuántas amplísimas regiones y cuántos pueblos te
están abiertos.· Nunca se te cerrará una parte tan grande que
no' te quede otra aún mayor. [ 5] Pero mira bien no vaya
a ser todo esto culpa tuya por no querer servir a la república
sino como cónsul o pritano 7 o cerice o sufeta. 8 ¿Es que para
ser militar, no quieres ser sino general o tribuno? Aunque
otros estén en primera fila y la suerte te haya colocado en la
retaguardia, pelea desde allá con la voz, con la exhortación,
con el ejemplo, con el animo; aun con las manos cortadas en-
cuentra la manera de -ayudar_en .el combate a sus partidarios
quien permanece en pie y anima a los otros con sus gritos.
[ 6] Así ~has de hacer tú también. Si la fortuna te separa de
los primeros'puestos de la república, permanece firme y ayuda
con tus voces; si alguien te aprieta la garganta, permanece en
píe y-ayuda con tu silencio. Nunca es inútil el trabajo de un
- buen ciudaqano; está a·p rovechando co.n que se le oiga ·y se le
vea, con el rostro y con el gesto, con su obstinacíón callada y
hasta con sus mismos pasos. [ 7] Como ciertas medicinas
que, sin tomarlas ni tocarlas, aprovechan _sólo con olerlas, así
la virtud difun_de su utilidad aun desde lejos y ·oculta.·Y a ten-
ga holgul;'a y use de su derecho, ya sean precarias sus salidas
Y. venga obligada a recoger sus velas, ya esté ociosa y mu.da y
recluída en estrecheces, ya esté en público, cualquiera que sea
su situación, _sirve. de provecho. ¿Por qué pi~ns'as qu? es de
poc~ utili\la9 el ·ejemplo del que retirado vive bien? [ 8] Con
gran diferencia lo mejor de todo es mezclar el ocio con los
BIBLIOTHECA
negocios SCRIPTORVM
siempre GRAECORVM
que la vida activa está ET ROMANORVM
impedida o potMEXICANA
obs-
Universidad Nacional Autónoma de México 47
Derechos Reservados
-112-

tur; numquam enim. usque eo interdusa sunt omnia, ut nullí


actioni locus honestae sit.
V . . ( 1] Numquíd potes ínuenire urbem míseriorem
quam Atheníensium fuít, cum illam triginta tyranni díuel-
lerent? Mílle trecentos ciues, optímum quemque occiderant
nec finem ideo facíebant, sed irritabat se ipsa saeuítía. In quá
ciuitate erat Areos pagos., religiosissimum iudicium, in qua se-
- natus populusque senatu siínilis; coibat cotidíe carníficum tris.:
te collegium et infelix curia tyrannis angustabatur ! 20 Pote-
r~tne illa ciuitas conquiescere, in qua tot tyrann~ erant quot
satellítes 21 essei:it? Ne spes quidem ulla recipiendae líbertatis
animis poterat offerri; Ílec ulli remedio locus apparebat C<?ntra
tantam uim malorum. Unde enim miserae ciuítatí tot Har-
. modios? · [ 2] Socrates tamen in medio erat et lugentis }?atres
consolabatur et desper~ntis de re publica exhortabatur et. diui-
ti~us opes suas metuentíbus exprobrabat seram perículosae
auaritíae pa~nitentiam· et imitari uolentibus magnum circum-
ferebat exemplar, cum ínter. triginta dominos líber incederet.
[3] Hunc tamen Athenae ipsae in carcere occiderunt, et qui
tuto insultauerat agmini. tyrannorum, eius · Iibertatem libertas
. non tulit. Lícet .scias et in adflicta re publica esse occasionem .
sapienti uiro ad se proferendum et in florenti ac beata petu-
lantiam, 22 inu~diam, mílle alía inertía uitia regnare. · [ 4] U t-
cumqrie ergo se res·publica dabit, utcumque fortuna permittet;
íta aut explicabimus nos aut ·contrahemus, utique mouebimus
nec alligati metu torpebimus. · Immo ílle uír fuerit, qui peri-
culis .undique imrninentibus, arn;iís circa et catenis fré~entibus
non alliserit uirtuterri nec absconderit; non est ením seruare
se obruere. [5] Vere, ·23 ut opinor, Cutius Dentatus aiebat,
malle se esse mortuum quam uiuere; ultimum malorúm est e
uiuorum numero exfre, antequam moriaris. Sed faciendum
erit, si in reí publicae tempus minus tractabile incideris, ut ·
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
48 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados

\
-113-

táculos ·na~urales o.por las condiciones de la república; porque


nunca se cierran tan por completo todas las cosas que no que-
de lugar pára una acción honesta. . _
V. [ l] ..¿Puedes acaso encontrar una ciudad más desgra-
<:iada que lo .fué ·1a de los atenienses cuando la despedazaban
aquellos trei_n ta tira~os? Habían dado muerte a mil trescien-
tos ciudadanos, todos ellos de los mejores, y no por eso ponían
un término a su crueldad, que se excitaba aún ,más a sí misma.
En la ciudad en que había un Areópago, el más sagrado de los
tribunales, en · 1a que había· un Senado y un pueblo semejante
al Senado, sé reunía diariamente el ·triste conciliábulo de .ver-
dugos y la desgraciada curia era estrecha para tantos tiranos. 9
¿Podía tener descanso una ciudad en la que había tantos tira-
nos como soldados rl'¡i podía ofrecerse a los ánimos ninguna
€Speranza de recoqrar ·la libertad ni aparecía lugar a. ningún
remedio contra tan gran fuerza del infortunio. Porque ¿de
dónde .para una ciudad tan desgraciada tantqs Hermodios? 10
-[2] Sin embargo, .Sócrates estaba en medio y consolaba a los.
pobres que lloraban, y · exhortaba a los que desesperaban de la
república, y reprobaba a los ricos que tenían por sus riquezas
fa tardía penitencia de ·su peligrosa avaricia, y a los que qui-
.sieran imitarlo les ofi:ecía el gran ejemplo que les-. daba an-
dando libre entre treinta tiranos. [3] Sin embargo, la mis-
ma Atenas. le dió muerte en la cárcel y el que había insultado
impunemente a todo un ejército de tiranos murió porque la
libertad no toleró la que ~l tenía. Así comprenderás que en
una república afligida tiene un varón sabio ocasión de mani-
festarse y · que, cuando florece y _es feliz, reinan en ella la pe-
tulancia, la envidia y otro~ mil vicios de la :inactividad.
[4]. ·según se presente la república y nos ._ perm~ta la fortuna,
nos desenvolveremos más o habremos de encogernos, ·pero
siempre hemos de movernos sin dejarnos entorpecer .por las
ataduras del miedo. M 'á s . aún, un hombre de verdad es el que
rodeado ·de peligros por todas partes y oyendo' cerca el estré-
pito de las armas y de las cadenas, no qµiebra la virtud, ni la /
esconde; porque guardarse no es enterrarse. · [ 5] Con verdad,
según pienso, decía Curio Dentato que prefería ser muerto a
vivir muerto; 11 el último de los .males es salir del número
· de los vivos antes de morir. Pero si has caído en un tiempo
. BIBLIOTHECA
.. menos oportunóSCRIPTORVM
para losGRAECORVM
ne godos de ET
la ROMANORVM
república, lo MEXICANA
que has.
Universidad Nacional Autónoma de México
48
Derechos Reservados
-114-

plus otio ac Iitteris uindices, nec alíter quam in perículosa na-


uigatione subinde portum petas nec expectes, donec res te
dimittant, sed ah illís te ipse diiungas.
VI. [ 1] Inspicere autem debebimus prirrium nosmet ip-
sos; deinde ea quae adgrediemur negotia, deinde eos, quorum
~ausa aut cum quibus.
[ 2] Ante omnia necesse est se ipsum aestimare, quia fere
plus nobis uidemur posse ·quam possumus. Alius eloquentiae
fiducia prolabitur, alius patrimonio suo plus ímperauit quam
ferre posset, alius infirmum corpus laborioso pressit officio.
Quorundam parum ídonea est uerecundia rebus ciuilibus.
qua.e firmam frontero desiderant; quorundam contumacia non
facit ad aulam; quidam non habent iram in potestate et illos
ad temeraria uerba quaelibet indigna tío effert; quidam urba-
nitatem nesciunt continere nec periculosis abstinent salibus.
Orrínibus bis utilior negotio quies est; ferox impatiensque na-
tura irritamenta nociturae libertatis euitet~
'
[3] Aestimanda sunt deinde ipsa, quae adgredimur, et
uires nostrae cum rebus, quas temptaturi, sumus, comparan-
dae; debet enim semper plus ésse uirium in actore quam in
opere; necesse est opprimant onera, quae ferente maíora sunt.
r4] Quaedap:i praeterea non tam magna sunt negbtia quam
fecunda multumque negotiorum .ferunt. Et haec refugienda
sunt, ex quibus noua occupatio multiplexque nascetur, nec
accedendum eo, unde líber regressus non sit; iis admouenda
manus est, quorum finem aut .facere aut c.erte sperare possis,
relinquenda, quae latius' actu procedunt nec ubi proposueris
desinunt.
VII. [ 1] Hominum utique dilectus habendus est: an
digni sint quibus partero uitae nostrae impendamus, an ad
illos temporís nostri iactura pe·rueniat; quidam enim ultro of-
ficia no bis nosti;a imputan t. [ 2] Athenodorus ait D;e ad ce-
nam quidem se iturum ad eum, qui sibi nil pro hoc debíturus.
sit. Puto íntellegis multo minus ad eos iturum, qui cum amíco-
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
49 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
- - 115 ~

de hacer es consagrarte más al ocio y a las letras, no de otro


modo que en una navegación peligrosa te refugias en el puer-
to, y no dejes que los negocios te dejen, sino que tú mismo te
separes de ellos. ·
VI. [ 1] Ante todo debemos examinarnos a nosotros
mismos; después, los negocios que vamos a emprender; final -
mente, aquellos por los que o con los cuales los emprendemos.
[2] Ante todo es necesario que nos tanteemos a nosotros
mismos, porque nos parece que podemos sdportar más de lo
que realmente podemos. Uno, confiado en su elocuencia, se
despeña; otro exige de su ·p atrimonio más de lo que puede so-
portar; otro oprime su enfermizo cuerpo con un trabajoso
cargo; a unos su vergüenza los hace poco idóneos para, los
cargos públicos, que requieren una frente osada; a otros su
tenacidad no los hace aptos para la curia; éstos no dominan
su ira y cualquiera indignación los lanza a pal~bras ten1era-
rías; aquéllos no saben contener su donaire, ni abstenerse de
peligrosas chocarrerías. Para todos éstos es más útil el ocio que
el negocio; un natural altivo y mal sufrido ha de evitar las
excitaciones que dañen a la libertad.
· [3] . Después se han de pesar las obras mismas _que em-
prendemos y- comparar nuestras fuerzas con las que vamos a
intentar, porque siempre deben ser más las del que trabaja
que las de la obra: por fuerza ha de oprimir la carga que es
más pesada que quien la lleva. [ 4] H(:ly además otros ne-
gocios que no son tan grandes como fecundos y traen consigo
·otros muchos. Han de huirse éstos de los que nace nueva y
múltiple ocupación, ni acercarse allí de donde no se pueda sa-
lir libremente; se ha de poner mano en aquellos otros · que
puede uno acabar o esperar con certeza su fin, dejando los·
que se extienden más a medida que 'más se trabaja en ellos, ni
acaban donde uno se propuso.
VII. [1] Hemos de seleccionar también a los hombres,
para ver si son dignos de que les consagremos parte de nuestra
vida o si les sirve de algo la pérdida de nuestro tiempo , por-
. que algunos nos imputan como. obligación lo que voluntaria-
mente les concedemos. [2] Atenodoro dice que no iría ni
a. cenar conSCRIPTORVM
BIBLIOTHECA el que no pensase que. ET
GRAECORVM le debía algo por
ROMANORVM esto. _
MEXICANA
Universidad
Pienso que entiendes queNacional
muchoAutónoma de México
n1enos iría con los que igua-
Derechos Reservados 49
-. . 116-

rum offíciis paria mensa faciunt, qui fericula pro congiaris nu-
merant, ·quasi in alienum honorem intemperantes sint~- Deme ·
illis testes spectatoresque, nÓn delectabit popina secreta.
· Consíderandum. est, utrum natura tua agendís rebus an
otioso studio contemplationíque aptior .sit, et eo inclínandum,
. quo te uís íngenii feret. Isocrates Ephorum· iníect~ manu a
foro subduxít utiliorem · componendís monumentis . historia- .
-rum ratus; male enim respondent cqacta ingenia, reluctante
natura irritu.s labor est. 24
[3] Nihil tamen aeque oblectauerit anímun1, quam am1-
citia fídelis et dulcis. Quantum bonurp. est, ubi pr4eparata
·~unt pectora, ín quae tuto secretum omne descendat, quorum
COI?-scientiam minu~ quam ·tuam timeas, quorum ·sermo sollici-
tudínem leniat, sententi~ consílium expediat,· hilaritas tristi-
tiam dissípet, conspectus ipse delectet ! Quos scílicet uacuos,
quantum fieri po.terit, a cupiditatibus elígemus; serpunt ením
uitia et in proximum quemque transíliunt et contactu nocent.
[4] !taque quemadmodum 25 in pestilentia curandum est, ne .
correptis íam corpGribus et mórb9 flagrantibus adsideamus,
·- quía perícul_a trahemus adflatuque · ipso laborabimus, ita in
amícoruni legendis ingeniís _dabimus .operam, ut quam · mini-
me inquinatos adsumamus; in.itium morbi est aegris sana
miscere. Nec hoc praeceperim tibi, ut neminem nisi sapien-
tem sequaris aut adtrahas. Ubi eniÍn istum ·inuenies, quem
tot saeculis quaerimus? Pro optimo sit niinime malus !
[ 5] . Víx tibi esset facultas dilectus fe{icioris, si ínter Platon,as
et_ Xenophontas et illum . Socratici fetus prouentum bonos
quaereres, aut si tíbí potestas Catonianae fíeret aetatis, quae
plerosque dignos tulit, qui Catonis saeculo nascerentur, _sicut
multes peiores quam umquam alias maximorumgue molitores
sceleruin; utraque enim turba opus erat, ut Cato posset in-
tellegí: habere debuít et bonos, quíbus se adprobaret, et malos,
in . quibus uim suam .experiretur. [6] Nunc uero in tanta·
BIBLIOTHECA
bonorum SCRIPTORVM
egestate GRAECORVM
m1nus fastidiosa fíat ET ROMANORVM
eleetio. PraecípueMEXICANA
ta-
Universidad Nacional Autónoma de México
so Derechos Reservados
-117-

lan una invitación a comer con los deberes de la amistad, con-


tando por éládjvas los platos, como sí su falta de templanza
fuera un honor -a los invitados: quítales los testigos y los es-
pectadores y no tendrán gusto en un banqueté secreto.
Has de considerar si tu naturaleza es m.ás apta para la
acción que para el estudio ocioso y la contemplación~ e incli- ·
narte a donde te lleve la fuerza de tu ingenio. Sóérates sacó del
foro a Eforo, 12 llevándoselo de la mano, porque pensaba que
era más.útil componiendo monumentos históricos; cuando se
obliga a los ingenios, responden mal, y es vano el trabajo que
se hace con repugnancia de la naturaleza. 13
[ 3] Nada hay que tanto deleite el ánimo como una amis-.
tad fiel y dulce. ¡Qué bueno es que los pechos estén dispuestos
para que con ·seguridad se deposite en ellos todo secreto, con-
fiando más en la conciencia de los demás que en la misma tuya,
cuando sus palabras alivian tu preocupación, sus consejos ha-
cen más expedita la decisión, su alegría disipa la tristeza y has-
. ta su misma presencia deleita! A los amigos hemos de elegir-
los vacíos,·· en cuanto ·fuere posible, de deseos; porque los
vicios entran solapados y asaltan al que está cerca y lo dañan
con sµ contacto. [4] . Así como en una epidemia hay que
tener cuidado de no acercarse a cuerpos ya atacados y ardiendo
en la enfermedad, porque atraemos el peligro y con la ·misma
respiración nos exponemos al contagio, del mismo modo al
elegir los amigos hemos de cuidar de tomar a los menos man-
chados~ el principio de · la enferinedad es mezclar á los sanos
con los enfermos. No es que yo te mande que no sigas ni te
atraigas más que al sabio. ,Porque ¿dónde encontrarías al que
hace tantos siglos que buscamos? Hace de mejor el que es me-
nos malo. [ 5] Apenas tendrías facultad de hacer una se-
lección más feliz si buscaras entre los. Platones, los Jenofontes
y aquella provechosa descendencia de Sócrates, o si pudieras
hacerte de la· época de Catón, ·'?n la que hubo muchos dignos
de nacer en su tiempo, así como muchos peores que los mayo-
res . criminales de toc:los los tiempos: de las dos clases se nece-
sitaba para que Catón ·pudiese ser comprendido; debió tener
tanto a hombres buenos que le aprobaran como a malos con
los que experimentase su fuerza. [~] Pero ahora, con tanta
escasez de hombres buenos, la elección sé hace menos fastidio-
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
sa. Principalmente han -de
Universidad evita.rAutónoma
Nacional se los. tristes y los que lo
de México
Derechos Reservados 50
-118-

men uitentur t_ristes et omnia deplorantes, quibus nulia non


causa in querellas placet. Constet illí licet fides et beníuolentía,
tranquíllitati tamen inímicus e.st comes perturbatus et omnia
gemens.
VIII. [ 1] Transeamus ad patrimonia, maximam hu-
manarum aerumnarum materiam; nam si omni.a alía quíbus
angimur compares, mortes, aegrotationes, metus, desideria,
dolorum ·1aborumque patientiam, cum iis quae nobis mala
pecunia nostra exhibet, haec pars multum praegrauabit.
[2] !taque cogitandum est, quanto leuior dolor sit non habe-
re quam perdere; et intellegemus paupertatí eo minorem tor-
mentorum quo minorem damnorum esse .materíam. Erras
ením, si putas anímosius detrimenta díuites ferre; 'maxiinis
mínimisque corporíbus par est dolor uulneris. [3] Bion
eleganter ait non mínus molestum esse caluís quam comatís
pilos uelli. Idem scias licet de pauperibus Iocupletíbusque, par
illís esse tormentum; u trique enim pecunia sua obhaesít nec
sine sensu reuellí potest. 'Tolerabílíus autem est, ut dixi, fa-
cíliusque non adquirere quam amittere, ideoque Iaetíores uíde-
bí~, quos numquam fortuna respexít, quam quos deseruit.
[ 4] Uídít hoc Díogenes, uir íngentis animi, et effecit, ne
quid sibí eripi posset. Tu istud paupertatem, ínopíam, eges-
tatem uoca ~ quod uoles ignomíniosum securítatí nomen im-
pone. Putabo hunc non esse .felicem, si quem mihi alium
inueneris, cuí nihil pereat. Au_t ego fallor, aut regnum est ínter
auaros, círcumscríptores, Iatrones, plftgiaríos unum esse, cuí
noceri rion possít. [ 5] Si quis de felicítate Díogenis dubi-
tat, potest ídem dubitare et de deorum immort~líum statu, an
parum beate degant, quod íllis nec praedia nec horti sínt nec
alieno colono rura· pretiosa nec grande in foro faenus. Non
te pudet quisquis diuitiis adstupes? Respíce agedum mun-
dum; nudos uidebis deos, omnia dantis, nihil habentis. Hunc
tu pauperem putas an dis immortalibus simílem, qui se fer~
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
tuitis omnibus exuít? [GRAECORVM
6] FelicioremETtu ROMANORVM
DemetriumMEXICANA
Pom-
Universidad Nacional Autónoma de México
·st Derechos Reservados
-119-

deploran todo y para los que tooo es motivo de queja. Aun-


que éstos· tengan fe y amor, es contrario a la tranquilidad el
compañero inquieto y que gime por todo.
VIII. [ 1] Pasemos a la hacienda, materia la más gran-
de de las desdichas humanas; pues si comparas todas 'las otras
cosas que nos angustian : las muertes, las enfermedades, los
miedos, los deseos, tener que sufrir dolores y trabajos, con las
que nos acarrea nuestra mala riqueza, la parte de ésta pe-
sará mucho más. [2] Y así se ha de pensar que es más ·
liviano dolor no tenerla que perderla; con esto entenderemos
que la pobreza es ocasión de menores tormentos' porque lo
es de menores daños. Porque te equivocas si piensas que los
ricos sufren más animosamente las pérdidas; en los cuerpos
más grandes y en los más pequeños es igual el dolor de las
heridas. [3] Graciosamente dijo Bion que no es ménos
molesto ·a un calvo que a un cabelludo que le arranquen algún.
pelo. Esto mismo has de entender· de los pobres y de los ricos :
para ellos el tonnento es igual, pues a unos y a otros se les
pega su dinero y no se les puede quitar sin que lo sientan. Pe-
ro, como ya dijimos, es más llevadero no adquirirlo que per-
derlo y por esto verás más alegres a ·los que nunca miró la
fortuna que a los que abandonó. [ 4] Lo vió esto Diógenes,
varón de gran ánimo, e· hizo de forma que nada se le pudíera
quitar. Tú llamas a esto pobreza, escasez, necesidad; pon a
esta seguridad el nombre ignominioso que quier'as. Pensaré
que éste no es feliz si me encuentras algún otro que no pueda
perder nada. O yo me engaño o es tener todo un reino estar
entre avaros, ·timadores, ladrones y plagiarios siendo el único
a qúien no se pueda dañar. [ 5] Si alguien duda de la feli-
cidad de Diógenes, tambiéll puede dudar del estado de los dio-
ses inmortales y de que vivan felizmente, porque no tienen ni .
predios, ni huertos, ni campos hermosos cultivados por colo-:
no extranjero, 14 ni grandes rentas en el foro . ¿No te aver-
güenzas tú que con las riquezas te embobas? Mira ahora al
mundo: verás desnudos a los dioses, que lo. dan todo y nada
tienen. ¿Qué piensas; que es un pobre o que es semejante a
los dioses quien
BIBLIOTHECA se despojó
SCRIPTORVM de todosETlos
GRAECORVM bienes fortuitos
ROMANORVM ?
MEXICANA
[ 6] ¿Dices tú Universidad
que es másNacional Autónomaelde~sclavo
feliz Demetrio, México de Pompe- ,
Derechos Reservados 51
-120-

peíanum uocas, queni non puduit locupletiorem esse Pompeío?


Numerus illí cotidíe seruorum ue1ut imperatori exercitus refe-
rebatur, cuí iam dudum díuitíae esse debuerant duo uicaríi et
cella lax_íor~ [ 7] At Diogeni seruu_s unicus ·fugit nec eum re-
ducere, cum monstraretur, tanti putauit. "Turpe est"; inquit,
''Manen sine Diogene posse uiuere, Diogenen sine Mane non·
poss~." Uídetur mihi díxisse: "Age tuum negotium, fortuna;
nihil apud Diogenen ia1n tui est. Fugit ~ihi seruus, immo líber
abii !" [ 8] Familia petít uestíarium uictumque; tot uentres
auídissimorum anímalium tuendi sunt, emenda uestis et custo-
díendae ra.pacissimae manus et flentium detestantiumque ·mí:..
nisteriis utendum. Quanto ille felicior, qui nihil ulli debet,.
nísí cuí facíllime negat, s~bí ! [ 9] Sed quoniam non est no-
bis tantum roborís, angustanda ·certe sunt patrimonía, ut mi-
nus ad iniurias. fortunae simus exposíti. Habiliora sunt cor-
pora in bello illa, quae in arma sua contrahi possunt, quam
quae superfundunt.ur ·et undique magnitudo sua uulneribus
obicit. Optimus pecuníae modus est, qui nec in paupertatem
cadit, nec procul a paupertate discedit . .
IX. [ 1] Plac~bit autem haec n_obis · mensura, si prius
parsimonia placuerit, sine qua nec ullae opes sufficiunt, nec
ullae non 26 satis patent, pra.esertim cum in uicino ren1edium .
sit et 'possít ipsa -paupeitas in diuitias se aduocata frugalitate
conuertere. [ 2] Adsuescamus a no bis remouere pompam,.
et usus rerum, non ornamenta, metiri. Cibus famem domet,
potio sitim, libido qua necesse est fluat; discamus membris
nostris inniti, cultum uictumque non ad noua exe.mpla com-
ponere, sed ut maiorum ~otes suadent; díscamus continen-
tíam augere, luxuriam coercere, gloríam temperare, iracun-
díam Ienire, . paupertatem aequi~ oculís aspicere, frugalítatem
colere, etiam si multos ptidebit, eo plus 27 desíderiis naturalibus
paruo. parata remedia adhibere, spes effrenatás et anímum in
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
futura imminentem uelut GRAECORVM
sub uincrilis ET ROMANORVM
habere, id agere, MEXICANA
ut di-
Universidad Nacional Autónoma de México
52 Derechos Reservados
-121-

yo, que no se avergonzó de ser más rico que Pompeyo? Cada


día se le daba cuenta, como al general de · un ejército, del ·
número de los esclavos, ~ él para quien p9co antes debió ser
'la riqueza un par de sustitutos y una celda un poco más an-
cha. [7] En cambio el único siervo de Díógenes huyó y
no pensó, cuando se le descubrió, que valiese la pena hacerlo
volver. Decía: "Es .una vergüenza que Manen pueda vivir sin
Diógenes y Diógenes no pueda vivir sin !vlanen." Pai;-ece que
me dijo: ''Haz tu negocio, oh f ortu~a: . nada de Diógenes es
tuyo. Me huyó mi siervo, o mejor, yo mismo quedé libre.''
[ 8] Pídenme de comer y de vestir 1nis criados familiares,
hay que satisfacer tantos vientres de voracísimos anímales,
comprarles vestidos y custodiar sus muy rapaces manos y uti-
lizar los servicios de los que están llorando y ren.egando.
i Cuánto más feliz el que a nadie debe nada, sino a sí mismo,
a quien t~n fáCilmente se lo puede negar! [ 9] Pero puesto
que no tenemos tanta fuerza, han de estrecharse ciertamente
los patrimonios para que estemos menos .expuestos a las
injurias de la fortuna. En . la guerra están más seguros los
cuerpos que pueden contraerse a la medida de los escudos que .
los que los desbordan y su grandeza los descubre por tqdas
partes a las heridas. El mejor lhnite de la riqueza es el que
ni cae en la pobreza, ni se aparta mucho de ella.
IX. [ 1] Nos agradaría esta medida si previamente nos
hubiese agradado la parsimonia sin la cual ninguna riqueza es
suficientet ni ninguna bastante abierta, sobre todo. teniendo
el remedio tan cerca y pudiendo convertirse la misma pobreza
en riqueza con sólo llamar a la frugalidad. [ 2] Acostumbré-
monos a apartar de nosotros el lujo y a apreciar las cosas por
su utilidad y no por lo que adornen. La comíd~ aplaque el
hambre; la bebida, la ·sed; el placer fluya por donde es nece-
sario; aprendamos a apoy~rnos en nuestros mismos miembros,
ajustemos nuestro- comer y vestir no. a los nuevos ejemplos,.
sino como nos ·enseñan las costumbres de nuestros mayores:
aprendamos a aumentar la continencia, a refrenar la lujuria,
a mitigar el ansía de gloria, a suavizar la ira, a mirar con l;>ue-
nos ojos la pobrezat a cultivar la frugalidad, aunque aver ~
güence a muchos, empleando remedios cada vez menos costo-
sosBIBLIOTHECA SCRIPTORVM
para los deseos naturales, GRAECORVM ET ROMANORVM
teniendo refrenadas MEXICANA
las esperanzas
y como atado el Universidad
ánimo queNacional
tiende Autónoma de Méxicoy obrando
hacia lo futuro,
Derechos Reservados sz
-122-

u1tias a nobis potius qua~ a fortuna petamtis. _ [3] Non


potest umquam tanta uarietas et iniquitas casuum ita depelli,
ut non multum procellarum irruat magna armamenta panden-
tibus. Cogendae in artum res sunt, ut t'ela in uanum cadant;
ídeoque exilia ínterim calamítatesque in remedium cessere et
leuioríbus íncommodis grauiora sanata sunt. Ubi parum audit
praecepta animus nec curari mollius potest, quidni consulatur
ei, si paupe~tas ei, ignominia, ·rerum euersio íidhibetur, malo
malum opponitur? .Adsuescamus ergo cenare posse sine popu-
lo et seruis paucíoribus seruire et uestes parare in quod inuen-
tae sunt et habitare contractius. Non in cursu tantum circiqúe ·
certamine, sed in bis spatiis uitae interius flectendum est.
[4] Studiorum quoque quae ·liberalissíma impensa est
tamdiu·ratíoriem habet, quam diu modum. Quo ínnumerabiles
libros et bybliothecas, ·quarum dominus uix tota uíta indices
perleg-i t? Onerat discentem turba, non instruít, multoque sa-
~ius est paucis te auctoribus tradere, quam errare per. multos . .
[ 5] Quadraginta milia librorum Ale-xandriae arserunt ; pul-
cherrimum regíae opulentiae monimentuni ali~s laudauerit,
· sicut T. Liuius, qui elegantiae regum curaeque egregium id
opus ait fuisse. Non fuit elegantia illud arit cura, sed studiosa
luxuria, immo ne studiosa quidem, quoniam non in studíum
sed in spectacui'rim comparauerant, sicut _plerisque Ígnaris
etiam puerilium lítterarum libri non studiorum instrumenta ,
sed cenationum ornamenta. sunt. Paretur ítaque librorum
quantuin satis sit, nihil in apparatum. [ 6] " Honestius" ,
ínquis, "hoc se ímpensae quam in Corinthía pictasque ta-:-
bulas effuderint." Uítíosum est ubique, .quod nimium . est.
Quid habes, cur ignoscas homini armaría e· 28 cítro atque
ebore captanti corpora conquirenti aut ígnotorum auctorum
aut improbatotum et ínter tot mília iihrorum oscítanti,
:cuí uolumínum suorum frontes maxime placent títulique?
BIBLIOTHECA
.[ 7] Apud SCRIPTORVM GRAECORVM
desidíosissimos ET ROMANORVM
ergo uidebis MEXICANA
quicquid orationum
Universidad Nacional Autónoma de México
$3 Derechos Reservados
. -123-

de manera que nos vengan las riquezas de nosotros mismos


y no de ·la fortuna~ [3] Nunca puede tanta variedad e ini-
quidad de sucesos ser repelida sin que se levanten grandes tor-.
mentas a estos que han lanzado a la mar tantos navío"s. Hay
que estrechar las cosas para que las flechas caigan en vano y
por esto a veces los destierros y las calamidades son un reme-
dio y con ligeras incómodidades .se curan otras más pesadas.
Cuando el -ánimo se cuida poco de los preceptos y no puede
curarse más suavementet ¿no será quizá para su bien que se le
prescriba la pobrezat la infamia y la ruinat oponiendo un 'mal
a otro mal? Acostumbrémonost puest a cenar sin convidados
y a servirnos de pocos esclavos y a emplear los vestidos en .
aquello para que se inventaron y a vivir en casas menos am-
plías. No sólo en las carreras y en las luchas del circot sino
también en estos combates de la vida 15 hemos de replegarnos
hacia el interior.
[ 4] Los mismos gastos para los estudios, que son los me-
jor emple.adost son tanto más racionales cuanto más modera-
dos. ¿A qué innumerables libros y bibliotecas, cuyo dueño
apenas si en toda la vida lee los índices? Su multitud no ins-
truye, sino que abruma al que quiere aprender y aprovecha
mucho más entregarse a pocos autores que andar curioseando
por muchos. [ 5] Cuarenta mil libros ardieron en Alejan-
dría: 16 que este hermosísimo testimonio de la magnificencia
de los reyes lo alabe otro, como Tito Livio, que dice 17 que
fué una obra agregia de la elegancia y diligencia de los reyes.
Pero no fué ni buen gusto ni diligenciat sino una estudiosa de-
masía, o mejor dicho, no fué estudiosa porque no los reunie-
ron para los estudios, sino para sola ·vista, como para muchos .
que ignoran hasta las primeras letras, los libros no son ins-
trumentos de estudios sino ornatos de los comedores.· Reúnan-
se1 pues, los libros que sean suficientes y ninguno por ostenta-
ción. [ 6] Dice$: "Es más honesto gastar en esto que no·
en vasos de Cori~to y en tablas pintadas." Siempre es viCioso
lo que es demasiado. ¿Qué razón tienes para perdonar al hom- .
bre que se hace armarios de limonero y de marfil y b:usca li-
bros de autores desconocidos o malos y entre tantos miles de
volúmenes bosteza complaciéndose solamente en sus aparien-
cias y en sus títulos? · [7] Verás, pues, en las casas de los más
BIBLIOTHECA
desidiosos todosSCRIPTORVM GRAECORVM
cuantos libros ET ROMANORVM
se han escrito de oratoria MEXICANA
y de
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 53
-124-

historiarumque est, tecto 'tenus exstructa loculamenta; iam


enim ínter balnearia et thermas by·bliotheca qu~que ut ne-
cessarium domus ornamentum expolitur. Ignoscerem plan e,
si studiorum nimia cupidine erraretur. Nunc ista conquisita,
cum imaginibus suis discripta sacrorum opera ing~niorum in
speciem et cultum parietum comparantur.
X. [ 1] At ·in aliquod genus _uítae dífficile íncidisti et
tibí ignoranti. uel publica fortuna uel priuata laqueum impe.:.
git, quem nec soluere possís nec rumpere. Cogita comp~ditos ·
primo aegre ferre onera et impedimenta crurum; deínde ubi
non indignari illa sed pati proposuerunt, necessítas fortiter
ferre docet, consuetudo facile. Inuenies in quolibet_ genere
uitae oblectamenta et ·remissiones_ et uoluptates, si uoluerÍS'
mala putare leuia potius quam inuidiosa facere~ [2] Nullo
melius. ·nomine de nobis natura· meruít, quae cum sciret quibus
aerumnis naséeremur, calamitatum mollimentum consuetudi-
nem inuenít, cito in familiaritatem grauissíma adducens. Ne-
me duraret·, si rerum aduersarum eandem uim adsiduitas ha-
beret quam· primus ictus. [3] Omnes cum fortuna copulati
sumus. Aliorum aurea catena est et laxa, alíorum arta et sor-
dida; sed quid refert? Eadem custodia uníuersos circumdedit
. alligatique sunt etiam qui alligauerunt, nisi forte tu leuio-
rem · in sinistra ca~enam putas. · Alium honores, alium opes
uinciunt; quosdam nobilitas, quosdam humilitas premit;
quibusdam ali.ena supra caput impería sunt, quibusdam
sua; quosdam exiliá uno loco tenent, quosdam sacerdotia.
'[ 4] Omnis uita seruitium_ est. ·Adsuescendum est itaque ·condi-
tioni suae . et quam mínimum . de illa querendum et quicquid.
habet circa se commodi adprendendum; nihil tam acerbum est,
in quo non aequus animus solacium inueniat. Exiguae saepe
aieae in multes usus ~iscríbentis arte pátuerunt et 9uamuis.
angustuf!l pedem 29 disposítio fecít habitabilem. Adhibe ra-
tionem difficultatibu~; possunt et dura ·mollíri et angusta la-
. xari et grauia scite ferentís minus premere. ·
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
54 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
\ .

-125-

historia, teniendo los estantes llenos hasta los techos; porque


ya . aun en los baños y en las termas también la biblioteca es
un ornamento necesario de la casa. Lo perdonaría por comple-
to, si el error fuera por un excesivo afán de sabe.r . .Pero ahora
estas tan busc~~as obras de los ingenios consagrados, copiadas
- con sus retratos, se compran para a-d orno y gala de las paredes.
X. [ 1 ] Pero has caído en un género difícil de vida y sin
saberlo tú la fortuna, o pública o privada, te tendió ·un lazo
que no puedes ni desatar ni romper. Considera que los presos
al principio soportan mal los pesos y cadenas que impiden
sus pasos, peró cuando s~ proponen no indignarse contra ellos,
sino soportarlos, la necesidad les enseña a llevarlos con forta':"
leza y la costumbre con facilidad. En cualquier género de vida
encuentras placeres, compensaciones y deleites, .si quieres pen-
sar que los males son leves mejor que hacerlos insoportables.
[ 2] Po~ ningún título se nos hizo tan acreedora la naturaleza
como por haber encontrado, sabíen_d o las desgracias para las
que ·nacíamos, un alivio a las calamidades en la costumbre,
convirtiendo pronto en familiares las más pesadas. Nadie re-
- sistíría si las cosas adversas tuvieran la misma fuerza al ha·cerse
. asiduas que en el primer choque. [3] Todos estamos atados
a la fortuna. Unos con cadena dorada y floja, otros con estre-
cha y fea, pero ¿qué más da? En la misma cárcel estamos todos
y también son presos los mismos que ·aprisionaron,' a no ser
· que pienses que es más liviana la cadena en la mano izquier-
da. 18 A unos atan lo.s honores; a otros, las riquezas; a unos
agobia la notoriedad, a otros, la bajeza; unos doblegan la ca-
beza .a la tiranía ajena; otros a la propia; a unos los detiene. en
un lugar el destierro, a otros el sacerdocio. 19 [ 4] Toda la
vida es servidumbre. Hay que acostumbrarse, por lo tanto, a·
la condición propia y, sin quejarse de ella lo más mínimo,
aprovechar la comodidad que se tenga alrededor; nada hay
tan acerbo ·en que no encuentre consuelo un ánimo ecuánime.
Muchas veces áreas pequeñas quedaron abiertas para muchos
usos por el arte del arquitecto y aunque el lugar sea angosto,
lo hace habitable una buena disposición. Usa de tu razón. en
las dificultades: pueden suavizarse las cosas duras y ampliarse
BIBLIOTHECA
las estrechas ySCRIPTORVM GRAECORVM
abrumar .m enos ET ROMANORVM
las pesadas, sí se ·saben MEXICANA
llevar.
Universidad Nacional Autónoma de México
54 .
Derechos Reservados
-126-

[ 5] Non sunt praeterea cupiditates in longinqlium mít-


tendae, sed in uicínum illis egredi permittamus, quoniam ín-
cludi. ex toto non patiuntur. Relictis iis, quae aut non pos-
sunt fieri aut difficulter possunt, prope. posita speique nostrae
adludentia sequaft?.ur, sed sciamus omnia aeque leuia esse, ex-
trinsecu~ diuersas facies habentia, introrsus pariter uana. Ne_ c·
ínuideamus altius stantibus; quae excelsa uidebantur, praerup-
ta sunt.
[ 6] Illí rursus, quos sors iniqua in ancipiti posuit, tutio-
res erunt superbiam detrahendo rebus per se superbis et for-
tunam suam quam maxime poterunt in planum deferendo.
· Multi quidem sunt, quibus· necessario haerendum sit in fasti-
gio suo, ex quo non possunt nisi cadendo descendere, sed hoc
ipsum testentur maximum onus suum esse, quod alíis g,raues
esse cogantur, nec subleuatos · se sed suffixos. Iustitia, man-
suetudine, humanítate, la_rga et benigna manu praeparent mul-
ta ad secundos casus praesidia, quorum spe securius pendeant.
Nihil tamen aeque nos ab bis animi fluctibus uindicauerit~
quam: semper aliquem. incrementis termirtum figere, nec for-
tunae arbitrium desinendi dare, sed ipsos multo quidem citra·
exempla horteritur col).sÍstere.· Sic et aliquae cupiditates ani-
mum acuent et finit_ae non in immensum incertumque pro-
ducent.
XI. [ 1 ] Ad imperfectos et mediocres et nial e sanos híc
meus sermo pertinet, non ad sapientem. Huic non timide nec
pedetemptím ambulandum est; tanta enim fiducia sui est, ut
obuiam fortunae ire non dubitet nec umquam loco . ílli cessu-
rus sit. Nec habet, ubi illam timeat, quia non mancipía tan-
tum possessionesq~e et · dignitate!Il, sed corpus quoque suum
et oculos et manum et quicquid cariorem uitam facít uiro seque.
ipsum ínter precaria numerat uíuitque ut commodatus sibi et
reposcentíbus sine tristitia reddíturus. [ 2] Nec ideo uilis est
sibi, quia scít se suum non esse, sed omnia tam diligenter fa-
ciet, tam é:ircumspecte, quam religiosus horno sanctusque solet
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
55 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-127-

[ 5] Además no ~an de enviarse mll;y lejos los ·deseos,


· sino que les hemos de· permitir qµe sólo salgan a lo cercano,
pqrque ser encerrados del todo no lo consienten. Dejando lo
que no puede hacerse o tan sólo muy difícilmen~e, sigamos las
cosas próximas que alimentan la esperanza, pero sabiendo muy
bien que todas s·on 1gualmente livianas y aunque tengan por
fuera diversas caras, por dentro son igualmente vanas. Ni he-
mos de envidiar a los que estén más arriba; pues lo que parece
altura es despeñadero.
[ 6] Aun aquellos a quienes una suerte inicua puso en una
-encrucijada, estarán más seguros quitándoles soberbia a las .
cosas de suyo altivas y llevando su fortuna _a lo llano tanto
cuanto puedan. Hay muchos que necesitan seguir encaramados
. en la cumbre, de la que 11:º pueden descender sino cayendo, pero
atestiguan · que ·ésta es su mayor carga por el hecho de que
están obligados ~ ser gravosos a otros, y más bien están clava-
dos que elevados. Con justicia, mansedumbre, humanidad y
mano generosa y benigna han de prepararse para los cambios
de fortuna muchas ayudas con las que su esperanza esté más
segura. Pero nada puede defendernos tan bien de estas fluctua-.
dones del ánimo que el fijar siempre un límite a los crecimien-
tos, ni dejar que acaben al arbitrio de la fortuna, pues los
ejemplos de los otros nos exhortan a nosotros mismos a parar-
nos mucho más acá. Así aunque algunos deseos acucien el áni-
mo, limitándolos, no se extenderán ni a lo inmenso, ni a lo
incierto.
· · XL ·[ 1] Estas mis palabras son pertinentes para los
imperfectos, los mediocres y los malsanos y no para el sabio.
Este no ha de andar ni con ~imidez, ni paso a paso, porqu~
tiene tanta confianza en sí mismo que no duda en salir .·al en~·
cuentro de la fortuna, ni nunca le cede el lugar. Ni tiene po:r
qué temerla, porque no sólo -los esclávos, las posesiones y · la
dignidad, sinb ta1nbién su cuerpo y sus o jos y sus manos y to-
do cuanto hace más grata la vida al hombre y hasta a él mismo
lo cuenta entre las cosas precarias, y vive como de pre~tado, y
cuando se lo piden todo lo devuelve sin tristeza. [ 2 ]. ·Y no l~
desestima por saber que no es suyo, sino que lo hace' todo con-·
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
tanta diligenciaUniversidad
y ·circunspección como el de
Nacional Autónoma México religiosó · y
hombre
Derechos Reservados SS-
- 1 2 8 - ' -·
/

tueri 'fidei commissa. Quandoque autem reddere iubebitur,


non queretur cum fortuna, s~d dícet : [ 3] "Gratias ago pro
- eo quod possedi habuique. Magna quídem res tuas mer.cede
1

colui, sed quia ita imperas, do, cedo gratus libensque. Si quid
habere me tui uolueris etiamnunc, .seruabo; si aliud placet,
ego uero facturo signatumque argentum, domum familiamque
meam reddo, restituo." Appellauerit natura :quae prior nobis
credidit, et huic dicemus: " Recipe animum meliorem quam
dedisti. ·Non tergiuersor nec refugio; paratum habes a uolente
qµod non sentienti dedisti : aufer." [ 4] Reuerti unde ueneris

quid graue est? Male. uiuet quisquis nesciet bene morí. Huic
itaque prímum reí pretíum detrahendum est .et spiritus ínter
uílía numerandus. Gladiatores, ut ait Cícero, ínuísos habemus,
sí omni modo uitam· impetrare cupíunt; fauemus, si contemp-
tum eius prae se ferunt. Idem eueníre nobís scias;. saepe enim
causa moriendj est timíde morí. [ 5] Fortuna illa, quae lu-
das sibí facít: "Quo", inquít, "te reseruem, malum et trepí-
dum anímal? Eo magis conuulneiaberís et confodíeris, quia
nescís praebere iugulum. At tu et uiues diutius et morieris
expeditius, qui ferrum non subducta ceruice nec ma~ibus op-
,pbsitis sed animase recípis." [ 6] Qui mortero timebit, nihil
. uinquam pro homíne uíuo faciet. At qui sciet h?c. sibi cum
. concíperetur statím condictum, uiuet ad f ormulam et simul
illud quoq~e eodem aními robore praestabit, ne quid ex íis~
·quae euéníunt,
.
subitum sit. Quícquid enim fieri potest, quasi,
futurum sit, -prospícíendo malorum omníum ímpetus mollíet,
qtií ad praeparatos expectantesque nihil adferunt. nouí; securís
.et be~ta tantum spectantibus graues ueníunt. Morbus est, cap-
t~uíi'as, ruina, ignís; nihil horum repentinum est:· [7] scie-
bamt._in quam tumultuosum me contubernium natura clusís-
set .. Todens in uícinia mea conclamatum est; totiens. praeter.
limen·. iini:natura$ exequias fax cereusque praecessit; saepe a
· ·BIBLIOTHECA
lat'~re ,·rúentisSCRIPTORVM GRAECORVM
a·edíficií fragor ET ROMANORVM
sonuít ; niultos MEXICANA
ex iis, quo.s .fo-
Universidad Nacional Autónoma de México
"~6 . Derechos Reservados
-129-

santo suele guardar lo que se· confía a su fe. Y ·cuando se le


mande devolverlo, no se quejará de la fortuna, sino que dirá:
[ 3] ''Te estoy agradecido por el tiempo que lo poseí y tuve.
Cultivé ciertamente tus bienes con gran esfuerzo, pero puesto
que así lo mandas, te los doy y devuelvo agradecido y de buen
grado. Si aún quieres que 'tenga_algo tuyo, lo guardaré, pero
sí te agrada lo contrario, la plata . labrada, la -acuñada, mi casa
y mi familia te· la devuelvo y restituyo." Si. llamare la natu- .
raleza, que primero se confió a nosotros, le diremos: ''Recibe .
un ánimo mejor que el que me diste. Ni ando con sutilezas,.
·ni busco evasivas: aquí tienes preparado por quien sabe y
quiere, lo que diste al que no te·n ía conciencia: tómalo."
[ 4] ¿Qué molestia es volver allá de donde viniste? Mal vive
quien no sabe mor~r bien. A esto es, pues, a lo primero que hay
que rebajar de precio, y hay que contar al aliento entre· las
:eosas viles. Od,iamos a los gladiad~res, como dice Cicerón, 20
que a toda costa desean conservar la vida, ·y los aplaudimos
. si hacen _bien claro que la desprecian. ·Entérate, que lo mismo
nos sucede ~ nosotros, porque con frecuencia la causa de mo-
rir es el miedo a la muer!e. [ 5] La fortuna que está juganqo
<lice: "¿Para qué te . he de conservar, animal malo y cobarde?
Serás más herido y traspasado si no sabes presentar el cuello.
Pero tú vivirás más tierp.po y morirás más expeditamente si
recibes el cuchillo sin apartar la cabeza, ni oponer las manos,
sino animosamente." [6] El qué teme la muerte nunca hará
nada por un hombre vivo. Pero quien sabe que esto quedó
establecido en el instante inísmo de ser concebido; vive con
arreglo a lo estipulado y a la. vez procurará con la mi_sma for-
taleza de ánimo que nada de lo que le suceda sea imprevisto.
Porque previendo que ha de suceder todo cuanto puede venir,
suavizará el ímpetu de todos los males, que no traen · nada
nuevo a los que están preparados y esperándolos y no se ha--
.cen pesados más que a los que se creen seguros y esperan sola-
mente la felicidad. Existen la enfermedad, el cautiverio, la rui-·
_n a, el fuego; ninguna de estas cosas es repentina: [ 7] ya
sabía yo en ·q ué revoltoso hospedaje me encerró la naturaleza.
Tantas veces se ha llorado en rñi vecindad; tantas veces ante
.mi puerta haces y ·drios precedieron entierros prematuros; con
tanta frecuencia sonó el 'estrépito de un edificio que se derrum- ·
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
ba: a muchos deUniversidad
aqüell6s que el foro, la curia; la c·o·nversación
Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 56
'

--
-130-

rum, curia, sermo mecum contraxerat,


.
nox abstulít et iunctas .
30
sodalium manus capulus ínterscidit. Mirer ad me alíquando
pericula accessisse, quae círca me semper errauerint? Magna
pars hominum est, quae nauigatura de tempestate non cogitat .
. [ 8] Numquam me in uoce 31 bona malí pudebit a~ctor_is.
Publílius, tragícís comicisque uehementior ingeniis, quotiens
mímicas ineptias ·e t uerba ad sumn1am caueam spectantia reli-
quít, ínter multa alía coturno, non tantum siparío, fortiora
et hoc aít:
Cuiuis potest accid.ere quod cmquam potest.

Hoc si quis in medullas· demiserit et omnia aliena malo~, quo-


rum ingens cotidie copia est, sic aspexerit, tamquam -liberum
illis et ad se iter sit, multo ante se armabit quam petatur;
[9] sero animus ad periculorum patientiam post pericula in-
struitur. "Non _putaui hoc futurum" et "Umquam tu hoc .
euenturum credidisses ?" Quare autem non? Quae sunt diuí-
tia~, quas non egestas et fames et mendicitas a tergo sequatur?
Quae dígnitas, cuius non praetextam et augurale et lora patrí,·
cía sordes comitentur et exprobratio notae et mille maculae et
extrema contemptio? Quod regnum est, cuí non parata sit
ruina et proculcatio et don1ínus et ·.~arnifex? Nec magnis ista
interuallis diuisa, sed horae momentum interest ínter solium
et aliena gen ua. [ 1 O] Sci~o ergo omnem conditionem uersa- ·
bilem esse et quicquid in uUum incurrit posse in te quoque ín-
currere. Locuples es: numquid diuitior Pompeio? Cui _c um
Gaius, uetus cognatus, hespes · nouus, aperuisset Caesaris do-
mum, ut suam cluderet, defuit panis, aqua ! Cum tot flumina
possideret in suo orientia, in suo cadentia, mendicauit stilíci-
dia. Fame ac síti periit in palatio cognati, dum illi heres publi-
cum ·funus esurienti locat! [ 11] Honoribus summis functus.
es; numq-µid ·aut tam magnis aut tam insperatis. aut tam uní-
. uersis quam Seianus? Quo die illum senatus deduxerat, popu-·
1us in frustaSCRIPTORVM
BIBLIOTHECA diuisit; in quem q-uicquidETcongeri
GRAECORVM poteratMEXICANA
ROMANORVM di ho:- ·
Universidad Nacional Autónoma de México
. ~ .-
57
Derechos Reservados
-131-

unieron conmigo, se los llevó la noche, y las manos que esta-


ban unidas por la amistad, la sepultura las ·separó. ¿Y me he
de admirar que alguna·· vez se me acerquen los peligros que
siempre anduvieron dando vueltas en torno de mí? La ma-
yoría de los homb.res no piensan en la tempestad cuando van
a embarcarse. [ 8] Nunca me avergonzará una cita buena
de un mal autor. Publilio, más vehemente que los ingenios
trágicos y cómi~os, siempre que dejó las necedades mímicas y
las palabras destinadas al vulgo, entre otras. muchas cosas más
fuertes que .el coturno y no so lamen te el siparío, dice esto: . .
"A cada cual puede suceder· lo que pue4e suceder a alguno." 21

El que se penetrase de esto hasta la medula y considerase


que todos los males ajenos, cuya abundancia todos los días es
tan copiosa, tienen tan libre el camino a los demás como a
sí mismo, estará armado mucho antes de que le ataquen;
[ 9] es tardío que el ánimo se prepare a sufrir los peligros des-
pués que hayan llegado. "No pensé que esto había de suceder"
o "¿Hµbieras tú creído que esto jámás había de pasar?" ¿Pero
por qué · no? ¿Qué riquezas hay que no lleven a sus espaldas
la necesidad, el hambre y la· mendicidad? ¿Qué dignidad hay
a cuyas insignias, bastón augural. y calzado patricio 22 no
acompañen las suciedades, el descrédito, mil manchas, y, por
último~ el desprecio? ¿Qué reíno no tiene- preparada la ruina,
la degradación, el tirano y el verdugo? Ni lo uno está. separa-.
do de lo otro por grandes intervalos, sino que en el espacio de
una hora se pasa del trono a estar postrado ante rodillas aje-
nas. [ 1.0] Ten, pues, por sabido que todo estado es mu-
dable y que lo que ha caído sobre otro a ti también te puede
sobrevenir. Eres rico, ¿pero acaso más que Pompeyo? 23 Al
cual, cuando Gayo, su antiguo pariente 24 y huésped nuevo, le
·abrió la casa del ·César para que cerrara la suya, le faltó el
pan y el agua. Y el que poseía tantos ríos que· nací~n y mo-
rían en sus dominios, tuvo que mendigar agua llovediz,a. Pe-
reció de hambre y sed en el palacio de su pariente, mientras su
heredero le costeaba a él, que padeció hambre, funerales pú-
blicos. [ 11] Has gozado de los mayores honorest pero
¿acaso más grandes, tan inesperados, tan universales como
losBIBLIOTHECA
de Seyano?SCRIPTORVM
Pues el mismoGRAECORVM
día qúe ETle ROMANORVM
acompañó elMEXICANA
Se-
25 Universidad
nado, lo despedazó Nacional
el pueblo y Autónoma
de aquel de México los dioses
a quien
Derechos Reservados
. 57
/

.- 132-
-
minesque contulerant, ex ·eo nihil superfuit, quod carn_jfex tra-
heret ! [ 12] Rex es:. non ad Crqesum te mittam, qui rogum
suum et accendi uiuus et extinguí uidít, factus non regno tan-
tum, sed 32 . etiam morti _suae .superstes, non ad I_ugurtham,
quem populus· Romanus íntra annum, quam tímuerat, specta-
uit. Ptolemaeum Africae regem,. Armeníae Mithrídaten ínter
Gaíanas custodias uídímus; alter in exílium míssus est, alter ut
1?1eliore fide -mítteretur, optabat ! In tanta rerum susum ac
deorsum euntium uersatione si non quícquíd fieri potest pro
futuro habes, das in te uires rebus aduersis, quas iri.fregit quis-
quis priór uidit.
XII. [ 1] Proximum ab bis erit,· ne aut in superuacuis
aut ex superuacuo laboremus, id est, ne quae aut non possu-
mus consequi concupiscamus, aut adepti uanitatem cupidíta-·
tium nostra:rum sero post multufl?. pudorem intellegamus. Id
est, ne aut labor irritus sit sine effectu aut effectus labore in-
dignus; fere enim ex bis tristitia sequitur, si aut non successit
atit successus pudet. [ 2] Circumcidenda .concursa tío, · qualis
est magnae partí hominum domos et theatra et fora pererran-
tíum; alienis se negotiis offerunt, semper aliquid agen tibus
símiles. Horum sí alíquem exeuntem e domo interrogaueris:
''Quo tu? Quid cogitas ?" responc;lebit tibí: "Non -me hercules
.scio; sed alíquos uidebo, . aliquid agam." Sine proposito ua-
gantur quaerentes negotia nec quae destinauerunt agunt, sed
in quae incucurrerunt. Inconsultus illis uanusque cursus est,
. qualis formicis per arbusta repentibus, quae in summum ca-
cumen et .in de in imum inanes aguntur; bis plerique similem
uitam agunt, quorum non immerito quis inquietam inertíam
dixerit. [ 4] Quorundam quasi ad incendium currentium
misereberis; usque eo impellunt obuios et se~aliosque praeci-
pítant, cun1 interim cucurrerunt aut salutaturi alíquem non
· ·resalutaturum aut funus ignoti · hominis prosecuturi aut ad .
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
iudicium saepe GRAECORVM
litigantis aut ET ROMANORVM
ad sponsalia saepe nubentisMEXICANA
et lec-
Universidad Nacional Autónoma de México
58
Derechos Reservados
-133-

y los hombres habían concedido cuanto puede reunirse n.o.


quedó na~a que pudiera recoger el verdugo . . [ 12} Eres rey:
1

no te enviaré a Creso, 26 que encendió y vió extinguirse síri


perder la vida su propia hoguera y sobrevivió no tan sólo a
su reino, sino también a su muerte; ni a Yugurta, a quien en
el transc~rso d~ un mismo año el pueblo !ºmano temió .y .
contemplo cautivo; a Ptolomeo, rey de Afnca, y a Mittída-
tes, de Armenia, 27 los penios visto entre los guardas de Gayo:
el uno fué enviado al destierro y el otro deseaba que lo envía:..
sen con mayor seguridad. Si en tan gran vaivén 'de cqsas
que suben y bajan de continuo, no tienes ·p or futuro cuanto
puede suceder., das fuerzas contra tí a las adversidades, a las
que sólo quebranta quien las prevé. .
·XII [ 1] Lo. que a esto se sigue es que no trabajemps en
cosas inútiles o por motivos inútiles, esto es, que no deseemos_.
·to que no podemos conseguir, o si lo hemos alcanzado que no
comprendamos tarde. y con vergüenza la vanidad de nuestros
deseos. Esto es, que no sea el trabajo vano y sin efecto, o el
efecto indigno . del trabajo, porque la vergüenza viene casi
siempre o de que no hay éxito o de que el éxito avergüence.
[ 2] Hay que acabar con los paseos de esa gran mayoda de·
hombres que vagabundean por casas, teatros· y foros; se ofre-
cen· a los negocios ajenos remedando a los que siempre están
haciendo algo. Si preguntas a alguno de éstos al salir de casa:
"¿Adónde vas? ¿En qué piensas?", te responderá : "A fe
mía, que no lo sé; pero veré a algunos, haré algo." [3] Va-
gan sin propósito buscando los negocios no que se propusie-
ron hacer, sino en los que casualmente cayeron. Su carrera es
sin consejo. y vana, como la de las hormigas que trepan por
los árboles y después qe subir a la rama más alta bajan a la
tierra vacías; una vida semejante a· la de ellas llevan much~s,
de los que no sin razón se diría 'que es la suya inquieta pere-
za. [ 4] Te compadecerás de muchos _que corren como' · si
fueran a apagar un incendio, hasta tal punto empujan a los.
que se encuentran y ·se precipitan sobre los demás, cuando en
realidad cárren a saludar .a alguno que no han_de volverá ver,
o a seguir el entierro de un difunto desconocido, o a un juicio
del que se pasa la vida litigando, o a las b9das del que siempre
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
se está casando, siguiendo GRAECORVM
la litera y aunETllevándola
ROMANORVM MEXICANA
en muchos
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados .5g
- . 134-

tícam . ·adsectati quibusdam lócis etiam ~ulerunt. Dein do-


mum cum superuacua red.euntes lassitudine iurant nescíre se
ípsos_, quare exierint, ubi fuerint, postero die erraturi per eadem
illa uestigia. [ 5] Omnis itaque labor aliquo referatur, ali-
quo respiciat ! Npn industria inquietos, sed insanos falsae re-
rum imagines agitant. Nam ne illi quidem sine aliqua spe
mouentur; prorítat íllos alicuius reí species, cuius uanitatem
capta mens non coarguít. [ 6] Eodem modo . unumquemque
ex hís, qui ad augerrdam turbam exeunt, inanes et leues causae
per urbem círcumducunt; nihilque habentem, in quod labo-
ret,- lux orta expellít, et cum multorum frustra limínibus in--·
lísus nomenculatores persalutauít, a multís exclusus nemíne.m
ex omnibus diffícilius domi quam se .,conuenit. [ 7] Ex· hoc
malo dependet íllud taeterrímum uitíum, auscultatío et publí-
corum secretorumque inquisitio et multarum rerum scientia,
' quae nec tuto. narrantur nec tuto audiuntur.
XIII. [ 1] Hoc secutum puto Democrítum ita coepisse:
"Qui tranquille uolet uiuere, nec priuatím agat multa nec pu~
blíce", ad superuacua scilicet referentem. Nam sí necessaria
sunt, et priuatim et publice non· tantum multa sed innumera-
bilia agenda sunt;· ubi uero nullum officium sollemne nos cí-
tat, inhibendae actíones. [2] Nam qui multa agit, saepe
fortunae potestatem suí .facit, quam tutissímum est raro expe-
ríri; ceterum semper de illa cogítare et .nihil sibí de fíde eius
promíttere. "Nauígabo, nisí si quid íncíderit" et "Praetor
fíam, nisi sí quid obstiterít" et "Negotiatio mihí respondebit,
nísí si quid interuenerit." [3] Hoc est quare sapíentí nihil
contra opinionem dicamus accidere·: non illum casíbus . homí_-
num excerpimus sed erroríbus, nec illi omnía ut uoluit cedunt,
sed ut cogítauít; imprimís autem cogitauit aliquíd posse pro-
posítis suis resistere. Necesse est autem leuius ad anímum
peruenire destitutae cupíditatís dolorem, cuí successum non
BIBLIOTHECA
utique SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
promiseris.
Universidad Nacional Autónoma de México
59 Derechos Reservados
-135-

lugares. Después, cuando vuelven a su casa con un cansancio


inútil, juran que ellos no saben a qué salieron ni dónde estu-
vieron, para andar errando por los mismos pasos al día si-
. guiente. [ 5] Que todo el trab.a jo se refiera a algo y mire
a algo. No es la industria quien ·mueve a· 1os inquietos, sino
que, como a los locos, los agitan las falsas imágenes de las
cosas. Pues ni siquiera . éstos, los locos, se mueven sin alguna
esperanza; les cosquillea la apariencia de alguna cosa· cuya
vanidad no comprende su demencia. [ 6] Del mismo modo,
a cada uno de ésos que salen a aum~ntar la turba, lo traen y
lo llevan por la ciudad motivos vanos y leves; aunque no tie-
nen nada en que trabajar, en cuanto que sale el sol, se echan
a la calle y después de ·h aber sufrido mil encontrones para
llegar a saludar a muchos y de que muchos no los han reci-
bido, a ningunos hallan más dificultosos en casa que a sí
mismos. · [7] De este mal se origina el feísimo vicio de an-
dar siempre escuchando e investigando los secretos de la re-
pública y enterándose de muchas cosas que ni con seguridad
se cuentan, ni con seguridad se oyen.
XIII [ 1J Pienso que D~mócrito 28 seguía esta doctrina
cuando comenzó: ''Quien quiera vivir tranquilo, no haga
muchas cosas ni en privado, ni en público", refiriéndose, da.:.
ro es, a las innecesarias. Pues si son necesarias, privada y pú-
blicamente no sólo hay que hacer muchas, sino innumerables ;
pero cuan.d o ningún deber solemne nos reclama, hemos de
inhibirnos. [ 2] ·P ues el que hace muchas cosas, da con fre-
cuencia a la fortuna poder sobre sí mismo, cuando lo más se-
guro es experimentada raramente, pensar siempre en ella y no
prometerse nada de su fidelidad. "Me embarcaré, ·sí no su-
,cede nada" , o "Seré pretor, si nada me lo ·impide", o "Me
responderá el negocio, si no se interpone nada." [3] Por
esto decimos que nada le sucede al sabio contra su opinión';
lo exceptuamos no de la suerte de los hombres, sino de sus .
errores; ni le sucede todo como quiso, sino como pensó, y '
· lo primero que pensó fué que · ~lgo podía oponerse a sus pro-
pósitos. Por fuerza ha de ser más leve el dolor que viene al
ánimo por noSCRIPTORVM
BIBLIOTHECA realizarse unGRAECORVM
deseo suyo,ETsíROMANORVM
nunca contóMEXICANA
con
que se realizara. Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 59

..
- 136 - . .:

XIV. [ 1] Faciles etiam nos facere debemus, ne nimis


destinatis rebus indulgeamus, tr~nseamusque in ea, in quae
nos casus deduxe!ít, rtec niutatíonem aut · consili aut status
pertímesca~us, dummodo nos leuitas, -inimicíssimum quietí
uitium, non e:Xcípiat. Nam et pertinacia necesse .est anxia et
xn.isera sit; cuí fortuna saepe aliquid extorquet, et leuitas mul-
to grauior nusquam se continens. Utrumque infestum est
tranquillitati, et nihil mutare posse et nihil pati. [ 2] Uti-
que · animus ab omnibus externis in se reuocandus· est. Sibí
confidat, se gaudeat, sua suspicíat, recedat quantum potest
ab alienis et se sibi adplieet, damna nori sentiat, etiam aduersa
benígne interpretetur. [3] Nuntiato naufragio Zenon nos-
. ter, cum omnia sua audiret submersa: "Iubet", inquit, "me
fortuna expeditíus philosopharí." Minabatur Theodoro phi-_
. losopho tyrannus mortem et quídem ínsepultam: "Habes",
inquit; "cur ·tibi placeas,, hemina sanguínis in tua potestat~
est; nam quod ad .sepulturam pertinet_, o te ineptum, si putas
mea intere$Se, supra terram an infra putrescam." [ 4] Canus
Iµlius, uír imprimís magnus, cuius admirationi ne hoc quidem
obstat ~ quod nostro saeculo natus est; cum Gaio diu alterca-
. tus, postquam abeunti Phalarís · ille dixit: "Ne forte .inepta
spe . tibi biandiaris, duci te iussi", "Gratias", ínquit, "ago,
.optime prínceps." [ 5] Quid · senserit dubito, multa enim ·
nlihi occurrunt. · Contumeliosus esse uoluit et ostendere, quan-·
ta crudelitas esset, in qua . mors beneficium _erat? An expro-
brauit ·ílli cotidianam ·dementiam? ( agebant enim gratias et
quorum liberi ·occísi et quorum bona ablata erant) an tam-
quam libertatem liben ter accepit? Quícquid est," magno animo
respondit. [ 6] Dicet aliquis: "Potuít post hoc iubere illum
Gaius úiuere." Non timuit hoc Canus; nota· erat Gai in tali-
bus imperiis fides ! Credisne illum .decem medios usque ad
suplicium dies sine ulla sollicitudine exeg~sse ~ U erisimile
non est~ quae uír ille dixerit, quae fecerit, quam in tranquillo
BIBLIOTHECA
· fuerit. {7]SCRIPTORVM GRAECORVM
Ludebat latrunculis, cumETcenturio
ROMANORVMagmenMEXICANA
·peri-
Universidad Nacional Autónoma de México
60 Derechos Reservados
/

\
l.

-· 137-

·xiv. [1] Debemos también hacernos fáciles o flexi-


bles y sin entregarnos demasiado a los asuntos que nos hemos
prop~esto, pasar a aquellos otros a que la casualidad nos lleve,
sin tener miedo a cambiar o la determinación o la condición,
mient~as no caigamos en la ligereza, el vicio más enemigo de
la quietud. Por fuerza la contumacia es angustiosa y misera-
ble, pues con frecuencia la fortuna le quita algo, pero la lige-
reza, que nunca se contiene a sí misma, es mucho más grave.
Estorba a ·la tranquilidad tanto no poder mudar nada como
no poder sufrir nada. [2] Ciertamente el áni~o ha de ser
retraído a sí mismo de todas las cosas externas. Confíe en sí,
gócese en sí ·mismo, ·estime lo suyo, apártese cuanto pueda de
lo ajeno, dedíquese a sí mismo, no sienta los daños e inter-
prete con dignidad aun las cosas adversas. Cuando se le anup.-
cíó a nuestro Zenón el naufragio en que perdió todo lo suyo,
dijo: ".L·a fortuna me .manda filosofar más expeditamente."
Cuando el tirano amenazaba a Teodoro con matarlo y dejarlo
insepulto, le dijo : " Tienes con qué complacerte porque mí
sangre está bajo tu poder, pero en lo que se refiere a la sepultu-
ra, eres un necio si piensas que me preocupa pudrinne eµcíma o
debajo de la tierra." [ 4] A Cano Julio, un hombre ver-
daderamente grande, a cuya admiración no ha de obstar el
que haya p.acido en nuestro siglo, después de haber discutido
mucho con Calígula, al irse le dijo aquel Falaris: "Para que
no te lisonjees con: una vana ·esperanza, he mandado ·que te
lleven al suplicio." · [ 5] " Te doy las gracias -respondió-,
óptimo príncipe." Qué sentía, no lo sé, pues se me ocurren
muchas interpretaciones. ¿Quiso injuriarle manifestándofo ..
cuánta era su crueldad que Ja misma muerte era un beneficio?
¿Le echó en cara su continua demencia (porque le daban las
gracias los mismos cuyos hijos había matado o cuyos bienes
había robado) o recibía gustosamente la muerte como sí fue-
ra la libertad? [ 6] . Dir~ alguno: "Pero después de esto
pudo Calíg·ula ordenar que viviera." No lo temió Cano, que
er4 bien conocida la fidelidad de Calígula a tales órdenes.
¿Crees acaso que. pasó sin ningún cuidado los· _d iez días que
mediaron hasta el . suplici9 ? No parece ver9símil lo que aquel
BIBLIOTHECA
varón dijo, loSCRIPTORVM
que hizó, GRAECORVM ET ROMANORVM
la tranquilidad 7] Es~
que tuvo. [MEXICANA
taba jugando Universidad
al ajedrez,Nacional
cuandoAutónoma de México
el centurión que traía la ca-
Derechos Reservados 60
-138-

turorum trahens illum quoque excitarí iuberet. Uocatus nu-


merauit calcules et sodali suo: "Uide", inquit, "ne post mor-
tero meam mentiaris te uicisse"; tum annuens centurioni;
"Testis", inquit, "eiis uno me antecedere." Lusisse tu Ca-
num ílla tabula putas? .I nlusit ! Tristes erant amici talero amis-
suri uirum: [ 8] "Quid maesti", i~quit, "estis? Uos quaeri-
tis an immortales animae sint; ego íam scíam." Nec desíit
ueritatem in ipso fi:tJ.e ·s crutari et ex morte sua quaestionem
habere. ' [9] Prosequebatur illum philosophus suus nec iam
procul erat tumulus, in quo Caesari deo nostro fiebat cotidia-
num sacrum; is: "Quid", inquit, "Cane, nunc cogitas? Aut
quae tibi mens est?" "Obseruare", ínquit Canus, "proposui
illo uelocissimo momento an sensurus sit animus exire se"
promisitque, si quid explorasset,· circumiturum amicos et indi-
caturum quis esset animarum status. [ 1O] Ecce in _media ,
tempestate tranquillitas, ecce anímus aeternitate dignus, qui
'fatum suum in argumentum ueri uocat, qui in ultimo illo
·g radu positus e~euntem _animam percontatur nec usque ad
mortem tantum sed aliquid etiam ex ípsa morte discit. Nemo
diutius philosophatus est. Non raptím relinquetur magnus
uir et cum cura dicendus. Dabimus te í~ omnem memoriam,
-clarissimu.m caput, Gaianae cladis magna portio!
XV·. [ 1] Sed nihil prodest príuatae trístítiae causas
abiecisse; occupat enim nonnumquam odium· generis humani. ~
Cum cogitauerís, quam sit rara simplicitas et quam ignota
innocenti~ et uix umquam, nisi cum expedí~, fides, et occur-
:rit tot scelerum felicium turba 33 et libidinis lucra damn~aque
pariter ínuisa et ambitio usque eo iam se suis non contínens
terminis, ut per turpitudinem splendeat: agitur animus in noc- -
tem ·et uelut euersis uirtutibus, quas nec sperare licet 1?-ec habere
prodest, tenebrae oboriuntur. [2] In hoc itaque flectendi
BIBLIOTHECA
.s umus, SCRIPTORVM
ut omnia uulgi uitiaGRAECORVM
non inuisa ET ROMANORVM
nobis sed ridícula MEXICANA
ui-
Universidad Nacional Autónoma de México
'61 Derechos Reservados
.- 1 3 9 -

terva de ·los condenados, mandó que también le sacasen a él.


[ $] Cuando lo llamaron, contó los dados y dijo a su compa-
ñero: "Cuidado que no vayas a mentir después de mi muerte
diciendo que has ganado": entonces, haciendo una seña al
centl!rión, le dijo: ''Tú serás testigo de que le llevo un tanto.H
¿Piensas tú que Cano estaba jugando en el tablero? Estaba
haciendo mofa del tirano. A los amigos que estaban tristes
por perder a tal _h ombre les dijo: [ 9] "¿Por qué os entris-
tecéis? V esotros investigáis si las almas son inmortales, yo
lo sabré ahora." No dejó de escudriñar la verdad en su mismo
fin y de su misma muerte se hizo un problema. [ 1O] Le se-
guía su filósofo y no lejos del túmulo en que se hacía el
sacrificio diario a nuestro dios, el César, le dijo: "¿En . qué-
piensas, Cano? ¿Qué tienes en la mente?" "Me he propuesto
-respondió Cano-.- 9bseivar si en aquel velocísimo momento
de la muerte ha de sentir el ánimo salir"; y prometió que si
averiguaba algo había de volver a los amigos e indicarles cuál
era la condición de las almas. · [ 11] He ahí la tranquilidad
en medio de la tempestad, he ahí .un ánimo digno de la eter-
. nidad, que hace de su misma.fatalidad medio de buscar la ver"'.'
dad, que en el momento- de dar el último paso interroga al
alma que va a salir y aprende no ya hasta la muerte, sino de
la muerte misma~ Nadie ha filosofado más tiempo. Tan gran
varón no se olvidará rápidamente y de él se hablará con esti-
mación. ·Te conservaremos en la memoria de todos, oh clarí-
sima cabeza, porción grande, tú solo, en las mat_a nzas de
Calígula.
XV. [ 1 ] Pero de nada aprovech~ desechar las causas
de la tristeza privada, porque a veces nos -posee el aborreci-
miento del género humano. Cuando piensas en lo rara que es
la sencillez, cuán desconocida la inocencia, cómo apenas .si
existe la fe, a no ser que tenga cuentq, y le sale a uno al en-
cuentro la turba de los criminales que son felices, y los prove- ·
chos y daños, igualmente aborrecibles, de la sensualidad, y
una ambición que hasta tal punto no se contiene en sus térmi-
nos que se jacta hasta de la abyección, entra el ánimo en la
noche y de este derrumbamiento de las virtudes, en las .que ni
se puede esperar 'ni aprovecha tener, nacen como tinieblas.
[ 2] Debemo~, pues, doblegarnos a· que nos parezcan todos.
los vicios delSCRIPTORVM
BIBLIOTHECA GRAECORVM
vulgo · no como odios.os, ET ROMANORVM
sino MEXICANA
como ridículos y
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 61
- 1 4 0 -·

deantur et Democritun;i _potius 1m1temur quam Heraclitum.


Hic enim, ··quotiens in publícum proc~sserat, flebat; ille ride-
- bat ; huíc .omnia quae agímus miseriae, illi íneptiae uidebantur.
Eleuanda ergo omnía· et facíli animo . ferenda; humanius est ·
derídere uitam quam deplorare. [ 3] Ad ice quod de humano
quoque genere melius meretur qui ridet íllud quan:i q~i luget;
ílle eí spei bonae aliquíd relinquit, híc autem stulte deflet
quae corrígi posse desperat,~ Et uniuersa contemplanti maio-
ris animí est qui risum non tenet quam qui lacrimas, quando
lenissimum adfectum animi mouet et nihil magnum, . ni-
hil seuerum, ne miserum quidem ex tanto paratu putat.
[ 4] Singula propter quae laetí ac triste~ sumus sibí quisque
proponat et scíet uerum esse .. quod Bion dixit: omnia homi-
num negotia simillima initiis esse nec uítam illorum niagis
sanctam aut seueram esse ·quam conceptur_n, in nihilum reci-
dere de 34 nihilo natos. [ 5] Sed satius est publicos mores et
humana uitia placide accipere nec in risum nec in lacrimas exci-
den.tem; nam alienis mal is torqueri aeterna· miser~a est, alíen is
delectari ma]ís uoluptas inhum~na, sicut 'illa inutilis humani-
tas flere, ·quia aliquis filium efferat, et frontem suam fingere.
[ 6·] In suis quoque malis ita gerere se oportet, ut dolor( tan-
tum des, quantum natura 35 poscit, non quantum consuetudo;
plerique enim lacrinias fundunt, ut ostendant, et totiens siccos
oculos haben.t, quotiel).s spectator defuit, turpe íudicantes non
flere, cum omnes faciant. Adeo penitus .hoc se malum fixit,
e:x; aliena opinione pendere, ut in .simulationent etíam res sim-
plicissima, dolor, ueniat. .
XVI. · [ 1] Sequitur pars, quae solet non immerito con-
tristare et in sollicitudinem
. adducere . ... Ubi bonorum
. exitus
malí sunt, ubi Socrates cogitur in carcere morí, Rutilius in
exilio uíuere, Pompeius et Cícero clientibus ~uis praebere cer-
uicem, Cato ille, uirtutium uíua imago, incumbens gladio
sim~l de se actum esse. 36 ac de re publica palam facere) necesse
estBIBLIOTHECA SCRIPTORVM
torqueri tam GRAECORVM
iniqua praemía,. fortunam pe~soluereMEXICANA
ET ROMANORVM .. · Et
Universidad Nacional Autónoma de México
62
Derechos Reservados
·- . 141-

más bien hemos de imitar a Demócrito que a Heráclito. Por-


que · éste, siempre que salía en público, lloraba; aquél i;eía;
todo cuanto hacemos, al uno le parecían desgracias; al otro,
necedade·s. Han de aligerarse, pues, todas las ~osas y soportar-
las con ánimo fácil; es más humano mofarse de la vida que
llorarla. [3] Además inerece mejor del . género humano
quien se ríe de él que quien -lo llora, porque aquél le deja al-
guna buena esperanza, pero éste llora neciamente lo · que no
espera que pueda corregirse. Y quien contempla todo el uni-
verso muestra mayor ánimo sí no contiene las risas que sí
llóra, a no ser que le conmueva una suavísima emoción y píen.;.
se que no hay nada grande, nada severo, nada desgraciado er:i .
tanto aparato. [ 4] Que .cada cual examine cada uria de las
cosas por ·1as que estamos tristes o alegres y encontrará que
.es ver.d ad lo que Dión· dijo: que todos los negocios de los
hombres son muy semejantes en sus principios, ni su vida
.es más sánta Q severa que la idea de que nacidos de la nada
han de volver a la· nada. [ 5] Pero ya es bastante tomar plá-
cidamente las costumbres p*blicas sin caer ni en la risa ni en
las lágrimas, porque atormentarse por los males ajenos es una
.eterna . miseria· y gozar~e de ellos un placer inhumano, como
..esa inútil humanidad de llorar y arrugar la frente porque al-
guien entierra a su hijo. [ 6] En los propios males conviene ·
conducirse de manera que des al dolor lo que pide la natu-
raleza y no la cqstumbre; porque hay muchos que lloran pa.ra ·
que los vean.. y se les secan los ojos en cuanto. que· no tienen
.espectadores, pensando que es una vergüenza no llorar cuando ·
todos lo hacen. Tan profundamente se ha arraigado este mal
<le· estar ·pendiente .de la opinión ajena; que ha venido a simu-
larse hasta una CO$a tan sencilla como el dolor.
XVI. · [ 1 ] Síguese tras esto una parte que no sin . razón
:suele contristar y poner en cuidado. Cuando· 1os finales de los
buenos son malos; cu.a ndo se le obliga a Sócrates a morir en
:la cárcel, a Rutilio a vivir en el. destierro, a Pompeyo y a Ci-
·Ce.r ón a entregar su· cabeza a sus clientes, a aquel Catón, viva
imagen de la virtud; a echarse sobre la espada haciendo .ma-
nifiesto que a la vez se acababa con él y con. la república, por
'fuerza ha de atormentar
BIBLIOTHECA SCRIPTORVMque la fortuna
GRAECORVM ET distribuya
ROMANORVM losMEXICANA
pre-
mios· tan inicuamente. · ¿Qué
Universidad ha de
Nacional esperarde
Autónoma ·cada. uno para sí
México
Derechos Reservados 62

...
-142-

quid sibí quisque tune speret, cum uideat pessíma optimos


pati? [ 2] Quid ergo est? Vide quomodo quisque íllorum
tule~i~, et sí fortes fuerunt, ipsorum illos animo desidera, sí
muliebriter et ignaue perierunt, nihil pedt; aut digni sunt,
quorum uírtus tibi placeat, aut indigni, quorum desideretur
ignauia. Quid enim est turpius quam si maximí uiri ti1nidos.
fortíter moríendo faciunt? [ 3] Laudemus totiens <lignum
laudibus et dicamus : "Tanto fortior, tanto felicior! Omnes·
effugisti casus, líuorem, morbum; existí ex custodia; non tu
dignus mala fortuna · dís uisus es, sed indignus, in quem iam
alíquíd fortuna posset." Subducentibus uero se et in íp-
sa morte ad uítam respectantibus manus inicíendae · sunt!
[ 4] Neminem flebo ·laetum, neminem flentem; .ille lacrimas
meas ipse abstersít, hic suis lacrimís effecit, ne ullis dignus
sit. Ego Herculem fleam, quod uíuus urítur, aut Regulum,
· quod tot clauís configitur, aut Catonem, quod uulnera uui-
nerat 37 sua? Omnes ísti leuí temporís impensa inuenerunt,.
quomodo aeterní fierent, et ad immortalitatem moriendo ue-
nerunt.
XVII. [ 1] Est et ílla sollicitudinum non mediocrís ma--
tetía, sí te an_xie componas nec ullis simplícíter ostendas, qualis
multorum uíta est, ficta , ostentationi parata; torquet enim
adsidua obseruatio suí et deprendí alíter ac solet metuit. Nec
umquam cura soluimur, ubí totíens nos aestímarí putamus
quotíens aspici;· nam et multa intidunt, quae inuítos denu-
dent, et, ut bene cedat tanta sui díligentia, non tamen iu-
cunda uita· aut secura est semper -sub persona uiuentium.-
[ 2] At illa quantum habet uoluptatis sincera et per se inor-
nata 38 simplicitas, nihil obtendens moribus suis ! Subit tamen
et haec uita contemptus periculum, si omnia omníbus pa-
tent; sunt enim qui fastidiant quícquid propíus adierunt.-
Sed nec uirtuti periculum est, ne admota oculis reuiles-
cat, , et satiusSCRIPTORVM
BIBLIOTHECA est simplicitate contemni
GRAECORVM quam perpetua
ET ROMANORVM si-:-
MEXICANA
63
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-143-

viendo las cosas tan malas que han padecido los mejores?
[ 2] Pero ¿qué es esto? Fíjate cómo cada uno de ellos lo so-
portó y si fueron fuertes, desea tú su fortaleza, y si perecie-
ron como mujerzuelas cobardemente, nada se perdió: o fue-
ron dignos de que su virtud te agrade o in~ignos de que eches
de menos su cobardía. Porque ¿qué sería tan vergonzoso como
que los hon1bres más grandes, por haber muerto con fortaleza,
hicieran tímidos a los demás? [ 3] Alabemos una y otra
vez al digno de alabanza y digamos: "Cuanto más entero,.
tanto más feliz. Escápaste ya de los humanos azares, de la
envi~ia, de la enfermedad; saliste ya de la prisión, no le pa-
reciste a los dioses digno del infortunio, sino .indigno de que
la fortuna pudiese algo contra ti." Pero a los que tratan de -
escaparse y en la misma muerte se revuelven a la vida, hay que
obligarles echándoles las manos. [ 4] No he de llorar a nin-
guno que esté alegre, ni a ninguno que llore; el primero en-
jugó él mismo mis lágrimas, el segundo con las suyas ha hecho
que no sea digno de ninguna. ¿He de llorar a Hércules porque
fué quemado vivo, o a Régulo, que fué traspasado por tantos
clavos, o a Catón, que hirió 29 a sus mismas heridas? Todos
éstos encontraron al precio de un ligero tiempo la manera de
hacerse eternos y muriendo alcanzaron la inmortalidad.
XVII. [ 1] También e~ materia no pequeña de preocu-
pación el tenerla grande de componerte sin que te manifiestes
a nadie con sencillez, como es la vida de muchos; fingida y
ordenada a la ostentación. Atormenta, en efecto, la continua
observación de uno mismo y el temor de ser sorprendido de
otro modo que com~ de costumbre. Nunca nos libraremos de
la preocupación si pensamO$ que han de hacer aprecio de nos- r
otros cada vez que nos vean, pues ocurren muchos incidentes
que contra nuestra voluntad nos desnudan y, aunque resulte
bien tanta diligencia, nq es agradable ni segura la vida de los
que viven siempre con una máscara. [ 2] En cambio, ¡qué
placer el de una sencillez sincera, sin otro adorno que ella
misma, que no oculta nada de sus costumbres! Corre, sin
embargo, esta vida peligro de ser desprec.iada, si toda ella
está patente a todos, pues hay a quienes enoja lo que ven
más de cerca. Pero no hay peligro de que la virtud se envil~zca
por acercarse a los ojos y mejor es ser despreciado por la senci-
BIBLIOTHECA
llez SCRIPTORVMpor
que ser ator'mentado GRAECORVM ET ROMANORVM
una perpetua simulación. MEXICANA
Use- \
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 63
-144-

mulatione torquerí. Modum tamen reí adhibeamus; multum


interest, simpliciter uiuas an · negle.genter.
[ 3] Multuin et in se recedendu1:11 est; · conuersatio ením
díssimilium bene composita disturbat et renouat adfectus et
quícquíd imbecillum in animo nec percuratum est exukerat.
Miscenda tamen ista et alternanda sunt, solítudo et frequentía.
Illa nobis. faciet hominum desiderium, haec nostrí, et erit al-
tera alteríus remedium ; odíum turbae sanabit solitudo, tae-
dium solitudinis turba.
[4] Nec in eadem 'intentíone aequaliter . retinenda mens
est, sed ad íocos deuocanda. Cum puerulis Socrates ludere non ·
erubescebat, et Cato uino Iuxabat anímum curis publicis fati-
. gatum, et Scipio triumphale illud ac militare corpus mouebat·
ad numeros, non molliter se infringens, ut nunc mos est etíam
incessu Ípso ultra muliebrem mollitiam fhíentíbus, sed ut an-
tiquí ílli uiri ~olebant Ínter lusum ac festa tempora .uirílem in
modum tripudiare, non facturi detrimentum, etiam sí ah hos-
tibus su is spectarentur. [ 5] Dan da est artimis remissío; me-
liores acrioresqlie requieti surgent. Ut fertílíbus agrís non est
ímperandum -cito ením illos exhauriet numquam intermissa
fecunditas-, ita animorum ímpetus adsíduus labor franget~
uíres recipíent paulum resoluti ·et remissi; nascítur ex assidui-
tate laborum .a nímorum hebetátio quaedam et languor.
[ 6] Nec ad hoc tanta hominum cupiditas tenderet, nisi
naturalem quandam uoluptatem haberet lusus iocusque, quo-
-r'um frequens usus ómne· animís pondus omnemque. uim eri-
piet; nam ~t somnus refectioni necessarius est, hunc tamen si
per díem noctemque continues, mors erit. Multum interes.t,
remittas aliqúid an soluas ! [ 7] . Legum condítores festos in-
stituerunt dies, ut ad hilarítatem homínes publice cogerentur,
tamquam necessarium laboribus interponentes temperamen..:
tµm; et ·magni, ut dixi, uíri quídarri sibi menstruas certís
diebus ferias dabant, q.u idam nullum non diem .ínter. otit1:m
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
et curas díuidebant. GRAECORVM
Qualem ET ROMANORVM
Pollionem MEXICANA
Asinium oratorem
Universidad Nacional Autónoma de México
64 Derechos Reservados
-145-

mos, sin embargo, de moderación: hay mucha diferencia en-


tre vivir con sencilfez y vivir con negligencia. _
[3] Hay que recluirse mucho en sí mismo, porque el tra-
to con .los que no son semejantes descompone todo lo no bien
compuesto, renueva los afectos y ulcera cuanto en el ánimo
hay flaco y mal curado. Hay que mezclar y alternar la sole-
dad y la comunicación. Aquélla nos hará desear a los hom-
bres, ésta, a nosotros; y así la una será el remedio de la otra;
1~ soledad nos curará del aborrecimiento de la multitud, y la
multitud, del fastidio de la soledad. .
[ 4] Ni se ha de tener 1a mente siempre en la misma inten-
ción· o tensión, sino que ha de ser llevada a los .entretenip:lien-
tos. Sócrates no se avergonzaba de jugar con los niños; y
Catón rebajaba con vino su, ánimo fatigado de los cuidados
públicos; y Escipión danzaba con aquel su cuerpo triunfante
y militar, pero no doblándose suavemente, como hoy acos-
tumbran los que aun andando dejan atrás la· molicie femeni-
na, sino como aquellos antiguos varones acostumbraban, en
los juegos y en las fiestas, a bailar varonilmente, sin desacre-
ditarse por ello aunqu~ fueran vistos por sus mismos ene-
migos. . [5] Hay que dar reposo a los ánimos; de él se le-
vantan mejores y más valientes. Así como ·a los campos fértiles
no se les ha de exigir excesivamente -porque pronto los ago-
taría una fertilidad nunca interrumpida-, así el continuo -
trabajo quebranta el ímpetu de los ánimos, que recobrarían
. las fuerzas con un poco de descanso y de distracción; de la
continuidad de los trabajos nace cierto embotamiento y flo-
jera de .los ánimos .
. [ 6] No tendería a esto con tanta fuerza el deseo de los
hombres si el juego y la distracción no tuvieran cierto natu-
. ral deleite, cuyo uso, si. es frecuente, quita a los ánimos todo
peso y toda fuerza; pues hasta el mismo sueño, que es tan
. necesario para el descanso, si lo continúas de día y de noche,
sería la muerte. Hay mucha diferencia entre que aflojes algo
y lo sueltes. [7] Los legisladores ·instituyeron días de fiesta
.para obligar publícamente a los hombres al regocijo, interpo-
niendo a los trabajos una templanza como necesaria, y, como
ya he dicho, los grandes hombres se tomaban todos los meses
vacaciones por algunos días, y otros los repartían todos entre
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
. el ocio y el trabajo. Así lo recordamos de Asinio Polio, gran
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 64
.-, .. ...
·

-. 14.6 -

magnum mem1n1mus, quem nulla · res ultra decumam deti-


nuít; ne . epistulas quídem post eam horam legebat, ne quid
nouae curae nasceretur, sed totius . dieí lassitudinem dua~
bus illis qoris ponebat. Quidam medio die interiunxerunt et
in postmeridianas horas aliquid leuioris ·operae distule.r unt . .
Maiores quoque nostri nouam relationem post horam decu- .
mam in senatu fieri uetabant. Miles uígilias diuidit, et nox
ímmunis est ah expeditione redeuntium. [8] Indulgendum
est animo daJ.?.dumque subinde otium, quod alimenti ac uirium
loco sit.
Et in ambulationíbus apertis uagandum, ut ca.elo libero et
multo spiritu augeat attollatque se animus; aliquando uectatio
iterque et mutata regio uígorem dabunt ~onuictusque et líbe-
ralíor potio. Non numquam et usque ad ebrietatem ueníen-
dum, non: ut .mergat nos, sed ut deprímat; ~luit enim curas et
ab imo animum mouet et ut morbis quibusdam ita tristítiae
medetur; Liberque non ob licentiam li.nguae dictus est inuen-
tor uini, sed quia líberat seruitio curarum aniníum et adserit
uegetatque et audaciorem in. omnís conatus facit. [ 9] Sed'-
ut libertatis ita uiní salubris moderatío est. Solonem Arcesi-
lanque indulsisse uíno credunt, Catoni ebríetas obíecta est;
facilius effíciet, quisquis . obiecit eí, crimen· honestum quam
turpem Catonem. Sed nec saepe fa.ciendum est, ne animus
malam consuetudínem ducat, et aliguando tamen in exulta-
tíonem líbertatemque extrahendus tritisque sobríetas remo-
uenda paulísper. [ 1O] Nam siue Graeco poetae credimus
'aliquand9 et -insanire iucundum est', siue Platoni 'frustra
poeticas fores compos sui pepulit', siue Arístoteli 'nullum
magnum ingenium sine mixtura dementiae fuit'; non potest
gr~nde - aliquid et super ceteros loqÚi nísi mota mens.
[ 11] Cum uulgaría et solita contempsít instínctuque: sacro
surrexit excelsíor, tune demum alíquid cecinit grandius ore
mortalí. Non
BIBLIOTHECA potest sublime
SCRIPTORVM quicquam
GRAECORVM ETet in arduo posítum
ROMANORVM MEXICANA
65 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-147-

orador, al que ningún asunto retuvo más allá de la hora dé-


cima; 30 después de esta hora no leía ni siquiera una carta, pa-
ra no tener nuevas preocupaciones; pero en aquellas dos horas
reparaba el cánsancio de todo el día. Otros partieron el día
por la mitad y dejaron .las horas de la tarde para los negocios
de menor cuidado. También nuestros mayores prohibían que
se hiciera en el Senado ninguna nueva deliberadón después
de la hora décima. Los soldados s~ reparten las guardias de la
noche y de ella quedan libres los que vuelven de una expedi-
ción. [ 8] Hay que ser condescendiente con el ánimo y dar-
le algún ocio, que sea como su alimento y vigorización.
Ha de hacerse el paseo por espacios abiertos para que el
ánimo se fortifique y levante al cielo libre y a pleno aíre; al-
gunas veces un paseo en carruaje, el camino y el cambio de la
región dan fuerzas, como un convite y una bebida un poco ·
más copiosa. Algunas veces hay que llegar hasta la embria-
guez de ·m odo que no nos hunda, sino que nos divierta, por-
que disuelve los cuidados, conm_ueve hasta lo más profundo
del ánimo y Je cura de-la tristeza como de otras enfermedades;
y Líber 31 'fué llamado el inventor del vino ri.o porque desate
la lengua, sino porqu_e libra al ánimo de la servidumbre de los
cuidados y lo fortalece y hace más vigoroso y audaz para to-
dos los intentos. .[ 9] Pero como en la libertad también en
el vino es saludable la moderación. Se d,ice que Solón y Ar-
cesilao fueron dados al vino; a Catón se le reprochó la em-
briaguez; pero sea quien fuere quien se lo imputara, más ·
fácilmente hará Catón honesto al crimen que éste deshones-
to a Catón. Pero no ha de hacerse con frecuencia, para que el
ánimo no contraiga la mala costumbre y tan sólo de vez en
cuando se le ha de llevar a la alegría y a la libertad remo-
viendo un poco la triste sobriedad. [ 1O] Pues si hemos de
creer al poeta griego, 32 "alguna vez da alegría el enloque-
cerse", y si a Platón, "en vano llama a las puertas de la
poesía el que es dueño de sí", y si a Aristóteles, " nunca hubo"
un gran ingenio sin alguna mezcla de locura'~; 33 porque
no puede hablar cosas grandes y superiores a las demás sino la
mente excitada. [ 11] Cuando desprecia lo vulgar y acos-
tumbrado -y se levanta a lo alto por un instinto sagrado, en-
te.tices canta por fin algo ·g rande con boca mortal. Mientras
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
una persona estéUniversidad
en sí, no Nacional
puede alcanzar algo verdaderamente
Autónoma de México
' Derechos Reservados 65
-148 -

contíngere, quam diu apud se est; desciscat oport~t a solito et


efferatur et mordeat .frenos et rectorem rapiat suum eoque
ferat, quo per. se timuisset escendere.
[ 12] Habes, Serene carissime, quae possint tranquillita-
tem tuerí, quae restituere, quae subrepentibus uítíis resistant.
Illud tamen scito, nihil horum satis esse ualidum rem imbe-
cillam seruantibus, nísi intenta et adsidua cura circumit ani-
mum labentem.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


66 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
/

-149-

sublime y arduo; es menester que se aparte de lo acostumbra-


do, y ha de elevarse tascando el freno, y arrebatando a su
jinete lo ha de llevar allí donde por sí solo· no se atrevería a
subir. ·
[ 12] Con esto tienes, oh carísimo Sereno, los meaios que
pueden defender la tranquilidad o restituirla o resistir a los
vicios que quieren deslizarse en el alma. Pero has de saber que
ninguno de ellos es bastante fuerte para conservar cosa tan
frágil si un intenso y asiduo cuidado no cerca· como con· una
valla al ánimo resbaladizo.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 66
/

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
DE LA BREVEDAD DE LA VIDA

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
- ~- --~. -- - ··- -. ~

NOTA PRELIMINAR

De este libro, que más bien había que llamarlo "del buen
uso del tiempo" que "de la brevedad de la vida", ya decía
Justo .Lípsio que había que leerlo asiduamente. El tema res-
pondía perfectamente al afán moralizaáte de los estoicos y
Séneca lo . aprove~ha para inculcar vigorosamente su doctrina,
que tal vez pudiera parecer llena de lugares comunes si no hu-
bieran sido acuñados y puestos en circulación. precisamente
por este libro.
. .
. Está dedicado a Paulino, .al que algunos hacen cuñado . de
Séneca ·y que ~iertamente era .pariente cercano de su mujer.
Muchos creen .que erq hermano de un tal Pompeyo Paulino,
del que nos hablan Plinio en su Historia Natural, XXXIII, J4 3 ,·
y Tácito, en sus Anales, XIII, 53, 2 y XV, 18, 4. Por lo que
· de Paulino nos cuenta el mismo Séneca, sabemos que ejercía .
un "ministerio honorífico ciertamente,' pero poco apto para
la vida bienaventurada", que debía de· ser el de praefectus
anrionae, algo así como ministro de abastecimientos;
La clave para establecer la fecha de la composición de este
libro es que el autor parece ignorar la ampliación del pome-
rium decr~.ta.da por Claudio en el año 5 O. Seguramente fué
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
escrito antes de Universidad y después
esta fecha Nacional de su regreso del destierro.
Autónoma de México
Derechos Reservados 69
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados

TEXTO BILINGÜE

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
AD PAULINUM

DE BREUITATE UIT AE

I. [ 1] Maior pars mortalium, Pauline, de naturae ma-


lignitate conqueritur, quod in exiguum aeui gígnamur, quod
haec tam uelociter, tam rapide dati nobis temporis spatia de-
currant, adeo ut exceptis admodum paucis ce~eros in ipso
uitae apparatu uita destituat. Nec huic··publico, ut opinantur,
malo turba tantum et ímprudens 1 uolgus ~ngemuit; claiorum
quoque uírorum hic affectus querellas euocauít. Inde illa ma-
xími medicorU:m exclamatio est: 'uitam breuem esse, longam
artem'; [ 2] inde Arístotelis cum rerum natura exigentis
min1me conueniens sapienti uiro lis: 'aetatis ·illam animali-
bus tantum indulsísse, ut quina aut <lena· saecula . edµcerent,
homini in tam multa ac magna genito tanto citeriorem termi-
mum stare.' [3] Non exiguum temporis habe~us, sed mul-
. .

tum perdimus. Satis longa uita et in maximarum renim con- ·


summationem large data est, si tota bene collocaretur; sed ubi
per luxum ac neglegentiam diffluit, ubi nulli bonae reí impen-
ditur, ultima demum necessitate cogente quam ire non intel-
lexímus transisse sentimus. [ 4] Ita est: non acdpímus bre-
BIBLIOTHECA
uem SCRIPTORVM
uitam, sed GRAECORVM
facímus, nec inopes eiusET sed
ROMANORVM MEXICANA
prodigi sun1us.
Universidad Nacional Autónoma de México
72 Derechos Reservados
A PAULINO

. DE LA BREVEDAD DE LA VIDA

I. . [l] La mayor parte de los mortales se queja, oh


Paulino, . de la malignidad de la naturaleza porque nos en- ·
gendra para un tiempo corto y porque este espacio de tiempo
que se nos concede corre tan veloz y rápidamente que, con la
excepción de muy pocos, a. los demás se les quita la ·vida cuan-
do se están preparando para ella. No es tan s.ólo la turba o el
vulgo imprudente quien gime por este mal común, como di-
cen, sino que también este sentimiento ha suscitado las quejas
de ilustres varones. De aquí aquella exclamación del mayor de ·
los médicos: "la vida es corta, el arte largo"; 1 [2] de aquí
el pleito de .i \ristóteles 2 con la naturalez4 que nos exige lo
que de ninguna manera conviene a un varón sabio: "que
la naturaleza condescendió tanto con los animales que prolon- .
gó su vida por cinco o diez siglos, 3 y al hombre nacido para
· ta·n tas y tan grandes cosas le puso un término que está mucho -
más acá''. [3] No tenemos poco tiempo, sino que perdemos
mucho. Bastante larga es la vida que se nos da y en ella se
pueden llevar a cabo grandes cosas, si toda ella se emplear.a
bien; pero si se disipa en. el lujo y en la negligencia, si no se
gasta en nada bueno, cuando por fin nos aprieta la última
necesidad, nos damos cuenta de que se ha ido una vida que ni
siquiera habíamos entendido que _estaba pasando. [ 4] Así
es: no recibimos una vida corta, sino que somos nosotros los
BIBLIOTHECA
que la hacemosSCRIPTORVM GRAECORVM
breve; ni somos ETvida,
pobres de ROMANORVM MEXICANA
sino pródigos ..
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 72
-158-

Sicut amplae et regiae opes, ubi ad malum dominum perue-


nerunt, momento dissipantur, at quamuis modicae, si bono
custodi traditae sunt, usu crescunt, ita aetas nostra bene dis-
ponenti multum patet.
II. [ 1] Quid ·de rerum natura querimur? Illa se be-
nigne gessít; uita, si uti scias, longa est. At 2 alium insatia-
bilis tenet auaritia, alium in superuacuis laboribus operosa se-
dulitas; alius uino madet, alius inertia torpet; alíum defatigat
ex alíenis iudiciís suspensa semper ambitio, alium mercandi
praeceps cupíditas circa omnis terras, omnia maria spe lucrí
ducit; quosdam torquet cupido militíae numquam non aut
alienis perículis intentos aut suis anxios; sunt quos íngratus
superiorum cultus uoluntaria seruitute consumat; [ 2] niul-
tos aut affectatio alienae fortunae aut suae querella 3 detinuit;
plerosque nihil certum sequentis uaga et inconstans et sibi dis-
plicens Ieuitas per noua consilia iactauit; quibusdam nihil, quo
cursun1 derigant, placet, sed marcentis oscítantísque . fata de-
prendunt, adeo ut quod apud maximum poetarum more oracu-
li dictum est, uerum esse non dubitem: ''Exigua pars est uitae
quae uiuimus." Ceterum quidem omne spatium non uita sed
tempus est. [3] Urgent et circumstant uitia undique nec
resurgere aut in dispectum ueri attollere oculos sínunt, sed im-
mersos et in cupiditatem infixos premunt. Numquam íllis re-
currere ad se_licet; sí quando alíqua fortuito quies contigit,
uelut profundum mare, in quo post uentum quoque uolutatío
ést, fluctuantur nec umquam illis a cupídit~tibus suis otium
stat. [ 4] De istis me putás dicere, quorum in confesso mala
sunt? Aspice illos, ad quorum felícitatem coricurritur ; bon is
suís offocantur. Quam multis diuítiae graues sunt! Quam
multorum eloquentia et cotidiana 4 ostentandi ingenií sollí-
cítatio 5_ san_g uinem educit ! Quam multi continuis uoluptati.-
bus· pallent ! Quam multis nihil liberí relinquit circumfusus
clientium populus ! Omnís denique istos ab infimís usque ad
summos · pererra: hic aduocat, · híc adest, ille periclitatur, ille
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
73 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-159-

~sí como las riquezas, _por muy copiosas y regias que sean,
s1 llegan a un m~l dueno, al momento se disipan, y aunque
sean pequeñas, s1 se entregan a un buen guardián, se acre~
cientan con el uso, así nuestra vida se abre espaciosamente·
al que la dispone bien. - ·
II. [ 1] ¿Por qué te quejas de la naturaleza? Ella se há
portado bien; la vida, si sabes usarla, es larga. Pero al uno lo
domina una insaciable avaricia; al otro, una trabajosa dili-
gencia en tareas inútiles; uno se entrega al vino, otro con la
ocios~dad se en.t~rpece ~ a .éste le f~.tiga una ·a112bicíón siempre
pendiente del JU1c10 aJeno, a aquel una despenada codicia dé
comerciar que con el afán del lucro lo lleva por todas las tie-
rras y por todos los mares; a algunos los atormenta la inclí ...
nación a la guerra y siempre están atentos a los peligros aje-
nos y angustiados por los propios; hay a quien la ingrata
veneración a los superiores los consume en una servidumbre
voluntaria; [ 2] a muchos los detuvo o la envidia de la for-
tuna ajena o la queja de · la propia; a muchos, que no van
detrás de nada cierto, una ligereza vaga, inconstante y displi-
cente les lleva de continuo a nuevas determinaciones; a algu-
nos no les agrada ningún curso de los que puedan dar a su·
vida y los .encuentran los hados marchitos y bostezando, de·
modo que no es posible dudar de la verdad de lo que, a modo
de un oráculo, dejó dicho el mayor de los poetas: ·" Tan sólo
vivimos una pequeña parte de nuestra vida." 4 Porque todo
el espacio restante es tiempo y no vida. [ 3] Les aprietan
y rodean los vicios por todas partes y no les dejan ni levan-
tarse, ni elevar los ojos a la contemplación de la verdad, sino
que los tienen sumergidos y atados a sus deseos. Nunca pueden
volver a ellos mismos y sí alguna vez les llega algún fortuitó
descanso, aun entonces andan fluctuando, como en alta mar
aún hay oleaje aunque haya pasado la tormenta, y nunca
su ocio está libre de sus deseos. [.4]. ¿Piensas que hablo
de aquellos cuyos males están a la vista? Mira más bien a esos
otros a cuya felicidad acuden tantos: se ahogan en sus propios
bienes. ¡Qué pesadas son a muchos las riquezas! ¡A cuántos
les ha costado la sangre la elocuencia y el diario afán de maní...·
festa.r ingenio! ¡Cuántos palidecen por sus continuas volup-·
tuosídades ! ¡A cuántos la turba de clientes que lo.s rodea no
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
lesdejó ninguna libertad!Nacional
Universidad Recórrelos finalmente
Autónoma a todos, des~ ·
de México •
Derechos Reservados 73
-160-

defendít, ílle íudicat, nemo se síbí uindícat, alius in alium .con-


sumitur. Interroga· de ístis, quorum nomina ediscuntur, bis
illos dinosci uidebís notis: ílle illius cultor est, hic illius;
suus nemo est. [ 5], Deinde dementissima quorundam indig-
na tío est: queruntur <le superiorum fastidio, quod ípsis adire
uolentibus non uacauetint ! Audet quisquam de alterius super-
bia querí, qui sibi ipse numquam uacat? Ille tamen te, quis-
.q uis es, insolenti quidem uultu sed aliquando respexit, ille
aures suas ad tua uerba demisit, iJie te ad latus suum recepit;
tu non inspicere te umquam, .non audire digna tus es. Non est
itaque, quod ista officia . cuiquam imputes, quoniam quidem, ·
cum ílla faceres, non esse cum alío uolebas, sed tecum esse non
_p eteras.
· III. . [ 1] Omnia licet, quae umquam ingenia fulserunt,
in hoc unum consentiant, numquam satis hanc humanarum
mentium calíginerp. mírabuntur. Praedia sua occupari a nullo
patiuntur et, si exigua contentio est de modo finium, ad la-
pides et arma discurrunt; in uit.a m suam incedere alios sinunt,
ímmo uero ípsi etiam possessores eius futuros inducunt. Ne-
mo ínuenitur, qui pecuniam suartl diuidere uelít ; uitam unus-
·quísque qµall). multis .distribuit ! Adstricti sunt in continendo
patrimonio, simul ad iacturam temporis uentum est, profu-
síssími in eo, cuius unius honesta auaritía est. [ 2] Libet
itaque ex seniorum turba comprendere aliquem: "Peruenisse -
te ad ultímum aetatis humanae uidemus, centesimus tibi uel
supra premitur annus; agedum, ad computationem aetat.em·
tuam reuoca. Duc, quantum ex isto temp?re creditor, quan-
. ~um amica, quantum rex, _quantum cliens abstulerít,
:. qlJ.antum lis uxoria, quantum seruorum coercitio, quan-
·.tum officiosa per urbem discursatio. Adice morbos, quos ma-
nu fecimus, adice et quod sine usu iacuit; uidebís te pauciores
a-nnos ha bere quam numeras. [ 3 ] Repete memoria tecum,
qu4ndo . certus consilíi fuerís, quotus quisque dies ut destina-
ueras .
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
processerit, GRAECORVM
quando tibi usus ·tui ET ROMANORVM
fuerit,
Universidad Nacional Autónoma de México
.
quando inMEXICANA
statu
74 Derechos Reservados
-161-

de los más modestos a los más encumbrados: .uno reclama


defen~a, otro se la presta, uno está en peligro, otro aboga,
otro Juzga y el uno se consume por el otro. Infórmate de aque-
Hos cuyos nombres se aprenden de memoria y verás que se
les conoce por estas señales: éste reverenci~ a aquél y aquél a
éste. y nadie es de s.Í mismo. ( 5] Después: la estúpida indig-
nac1on de algunos, que se quejan del desden de los superiores
porque no tuvieron tiempo . de recibirlos cuando quisieron
verlos. ¿Cómo se atreve nadie a quejarse de la soberbia de
otro, sí nunca tiene tiempo para sí mismo? Y, sin embargo,
éste, aunque con rostro insolente, te miró alguna vez a tí, ·
quienquiera que tú seas, dió oídos a tus palabras, te recibió
a . su lado ; en cambio, tú nunca te dignas mirarte u oírte a ti
mismo. No tienes, pues, que cargar sobre nadie estas oficio-
sidades, pues, cuando tú las hacías, no era pórque quisieras
estar con otro, sino porque no podías estar contigo mismo.
III. [ 1] Aunque todos los ingenios que en todos los
tiempos resplandecieron se consagraran únicamente a esto,
nunca se sorprenderían bastante de esta niebla de las mentes
. de los hombres. No consienten que sus campos sean ocupados
por nadie y si se promueve una pequeña discusión sobre los
linderos, recurren a las piedras y a las armas: tras esto no sqlo
dejan que los demás entren en su vida, sino que ellos mismos
introducen a los que han· de ser poseedores de ella. No se en-
cuentra a nadie qµe quiera repartir su dinero y todos <lis.tri-
buyen entre muchos su. propia vida. Son tacaños en guardar
su patrimonio y cuando se llega a la pérdida del tiempo són
pródigos .de lo único en que estaría justificada la avaricia.
( 2] Por eso me agrada reprender a alguno de la turba de los
ancianos: "Vemos que ya has llegado a lo último de 1a vida,
puesto que estás oprimido por cien o más años; pues bien, lla-
ma a cuentas a tu edad. Cuenta cuánto de este tiempo te quitó
el acreedor, la amiga, el rey, el cliente, las peleas con tu mujer,
las riñas con los esclavos, los paseos por !a ciudad para debe-
res de cortesía. Añade las enfermedades que contrajimos por
culpa nuestra, añade el tiempo que se pasó en la ociosidad y
verás cómo tienes menos años de los que cuentas. [3] Trae
·a la memoria sí tuviste algún día firme determinación, cuán-
tos destinaste a lo que te habías propuesto, cuántos dedicaste
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
a ti mismo, cuándo tu rostro
Universidad permaneció
Nacional Autónomaen
de su estado propio,
México
Derechos Reservados 74
-162-

suo uultus, quando animus intrepidus, quid tibi in taro longo


aeuo factí operis sit, quam multi uitam tuam diripuerínt te
non · sentiente quid perderes, quantum uanus dolor, stulta
laetitia, auída cupiditas, blanda conuersatío abstulerit, quam
exiguum tibi de tuo relictum sit; intell~ges te immaturum
morí." Quid ergo est in causa? [4] Tamquam semper uic-
turí uiuítis, numquam uobís fragilitas uestra succurrit, non
obseruatis, quantum iam temporís transierit ; uelut ex pleno et
abundanti perditis, curo interim fortasse ille ipse qui alicui 6
uel homini uel reí donatur dies ultímus sít. Omnia tamquam
mortales timetis, omnia tamquam immortales concupíscitís.
[5] Audies plerosque dicentes : "A quinquagesimo anno in
otium secedam, sexagesimus me an11us ab officiis dimittet/'
Et quem tandem longioris uitae praedem accipis? Quis ista
sicut disponis ire patietur? Non pudet te reliquias uitae tibi
reseruare et id sol~m tempus bonae mentí destinare, quod in
nullam rem conferrí possit? Quam .serum est tune uiuere ín-
cipere, cum desinendum est ! Quae tam stulta mortalitatis
obliuio in quinquagesimum et sexagesimum annum differre
sana consilia et inde uelle uitam inchoare, quo pauci perdu-
xerunt !
IV. [ 1] Potentissimis et in altum sublatís hominíbus
excidere uoces uidebis, quibus otium optent, laudent, omni-
bus bonis suis praeferant. Cupiunt interim ex illo fastigio
suo, si tuto liceat, descendere; nam ut nihil extra lacessat aut
quatiat, in se ipsa fortuna ruit. .
[2] Diuus Augustus, cuí dii plura quam ulli praestite-
runt, non desí:t qui~tem sibi precari- et uacationem a re publica
petere; omnis eius sermo ad hoc semper reuolutus est, ut spera-
ret otium. Hoc labores suos, etiam si falso, dulci tamen oblec-
tabat solacio, aliquando se uicturum· sibi. [ 3] In .q uadam _
ad senatum missa epistula, cum requiero suam non uacuam
fore dignitatis nec a priore gloria .disc(epantem pollicitus esset, :
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
haec uerba inueni: " Sed GRAECORVM ET ROMANORVM
ista fierí speciosius MEXICANA
quam promittí
Universidad Nacional Autónoma de México
75
Derechos Reservados
-163-

cuándo se mantuvo tu ánimo intrépido, cuántas ·obras hiciste


en tan largo tiempo, cuántos te fueron arrebatando la vida sin
que tú supieras lo que perdías, cuántos te qúitó el dolor vano,
la alegría necia, la ávida codicia, la blanda conversación y
cuán poco te quedó de lo que era tuyo; comprenderás que
mueres prematuramente." 5 ¿Cuál es, pues, la causa de todo
esto? [ 4] Estáis viviendo como sí siempre hubiereis de vi-
vit, nunca os viene la idea de nuestra fragilidad, ni observáis
cuánto tiempo ha pasado ya; lo perdéis como si tuvierais de
él plenitud y abundancia, cuando quizá ese día que concedéis
a un hombre o a un negocio sea el último vuestro. Lo teméis
todo, como mortales que sois, lo deseáis todo, como sí fuerais ·
inmortales. [ 5] Oirás decir a muchos: "A los ..cincuenta
años me retiraré; a los sesenta años dejaré mis cargos." ¿Qué
prendas tienes de que vivirás tanto? ¿Quién te consentirá que
las cosas vayan como tú las dispones? ¿No te avergüenza re-
servarte para tí los restos de tu vida y destinar a hacerte una
buena mente tan sólo aquel tiempo que no puedes emplear en
ninguna otra cosa? ¡Qué olvido más necio de la mortalidad
diferir hasta a los cincuenta o los sesenta años los buenos con-
sejos y querer ~mpezar la vida allí donde pocos llegaron!
IV. [ 1 ] Verás cómo de los hombres más poderosos y
elevados caen voces deseando el ocio, alabándolo, prefirién-
dolo a tpdos sus bienes. Mientras tanto desean bajar de su cum- .
bre, sí pueden hacerlo con seguridad, pues aunque nada de
fuera la sacuda o .la conmueva, la misma fortuna por sí mis-
ma cae. 6
[ 2] El divino Augusto, a quien los dioses. favorecieron
más que . a ningún otto, jamás dejó de desearse un descanso
y de pedir que le descargasen del peso de la república; toda su
conversación volvía siempre a lo mismo de esperar un des-
canso. Con este consuelo, falso aunque dulce, de que alguna
vez viviría para sí, entretenía sus trabajos. [3] En una
carta qu~ envió al Senado,. en la que prometía que su descan-
so no carecería de dignidad ni estaría en desacuerdo con su
antigua gloria, he encontrado estas palabras: ''Pero estas cosas
BIBLIOTHECA
son mucho másSCRIPTORVM GRAECORVM
bellas cuando se hacen ET ROMANORVM
que MEXICANA
cuando se prome ..
Universidad Nacional Autónoma de México
75
Derechos Reservados
- 164--

possunt. Me tamen cupido temporis optatíssímí míhi pro- ,


uexít, ut quonia1n rerum laetitia moratur adhuc, praeciperem
-aliquíd uoluptatis ex uerborum dulcedíné." [ 4] Tanta uisa
est res otium, ut illam, quía usu non poterat, cogítatío,ne prae-
sumeret. Qui omnía uídebat ex se uno pendentia, qui homi-
nibus gentibusque fortunam dabat,_. illum díem laetissímus
cogítabat, quo magnitudinem suam exueret. Expertus erar,
quan tum illa bona per omnís terras fulgen tia sudorís ex-
primerent, quantum occultarum sollícítudínum tegerent.
[ 5] Cum ciuibus primuni, deinde cum collegís, nouissíme
cum adfiníbus coact~s armis decernere mari . terraque sanguí-
nem fudít.
Per. Macedoniam, Sicilíam, Aegyptum, Syríam Asíamque
et omnis prope oras bello circumactus Romana caede lassos
exercitus ad externa bella conuertit. Dum Alpes pacat 7 ím-
mixtosque medíae pací et imperio hostes perdomat, dum uel
ultra Rhenum et Euphraten et Danuuium termines mouet,
in ípsa urbe Murenae, Caepionís, Lepidí, Egnati, aliorum in
et;un mucrones acuebantur. Nondum horum effugerat insi-
dias: filia et tot nobiles iuuenes adulterio uelut sacramento
adacti iam infractam aetat.em terri~abant Paulusque 8 et íterum
timenda cum Antonio mulier. Haec ulcera cum ipsis membris
absciderat: alía subnascebantur; uelut graue multo sanguine
corpus parte semper aliqua rumpebatur. !taque otium opta-
. bat, in huius spe et cogítatíone labores eius resídebant, hoc
uotum ·erat eíus, qui uoti competes facere poterat.
V. [ 1] M. ·Cícero ínter Catílinas, Clodíos íactatus Pom-
peíosque et Crassos, partim . manifestos inimicos, partim du-
bi~s amicos, dum fluctuatur: cum re pubiica et íllam pessum
euntem tenet, nouissime abductus, nec secundis re~us quíetus
nec aduersarum patiens, quotiens illum ipsum consulatum
suum non sine causa sed sine fine laudatum detestatur!
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
. 76
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
\
~165-

ten. Sin embargo, el ansía de este tiempo deseadísimo me im-


pulsa, yá que la alegría de la realidad se demora aún, a reci-. ·
bir ·deleite de la dulzura de las palabras:" [ 4] Le pateda
cosa tan grande d reposo, que ya que no podía tenerlo, lo ·
tomaba por anticipado con el pensamiento. Quien estaba vien-
do cómo todo dependía de él únicamente, quien hacía la for- .
tuna de los hombres y de los pueblos, pensaba que sería gra~
tísimo el <;Ha en que se desnudara de su grandeza. Sabía por
experiencia cuánto sudor significaban aquellos bienes que res~
plandecían por todas las tierras y cuántas preocupaciones se-·
cretas ocultaban. [ 5] Obligado a decidir por las armas ·sus
diferencias primero con los ciudadanos, después con los ·cole-
gas, pqr último con los parientes, derramó sangre por tierra y
/ por mar.
Llevado por las necesidades de la guerra á Macedonia, Si-
cílía, Egipto, Siria. y Asia y a casi todas las riberas del mar,·
. dirigió .a sus ejércitos, cansados ya de matar romanos, a la ·
guerra con los extraños. Mientras pacifica a los Alpes y doma ·
a los· enemigos que se habían introducido en medio de la · paz.
y del ímperío, mientras lleva las fronteras del imperio más
allá del Rhin, del Eufrates y del Danubio, se afilaban contra
él en 1a misma Roma los puñales de Murena, Cepión, Lépido, ·
Egnacío y otros. Cuando apenas si había escapado de estas
qsechanzas, su hija 7 y tantos jóvenes nobles unidos tanto por.
el adultério ~orno por el juramento aterrorizaron su edad ya
avanzada, entre ellos Paulo (Julo) y aquella mujer ·tan de
te1ner mientras estuviera unida con Antonio .. 8 · Amputaba ·
estas úlceras 9 juntarpente con los miembros en que estab~n;
nacían otras; como un cuerpo con demasiada sangre, siempre ·
se rompía por alguna parte. Y así deseaba el descanso con cuya
esperanza y pensamiento aguantaba sus trabajos. Este · era el
·deseo de un hombre que podía realízar los deseos de todos los
demás. · ·
V. [ 1] M. Cicerón, debatiéndose entre los Catilinas,
Clodios, Pompeyos y Crasos, los unos enemigos .manifiestos,.
dudosos amigos los otros, dando traspiés con la replíblica, sos-
teniéndola en vilo para que no cayera, y por último arras-·
trado con ella, ~i tranquilo en los momentos próspeths, ni
. sufrido en los adversos; ¡cuántas veces no. detestó aquel consu-,
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
lado suyo, alabado por élGRAECORVM ET ROMANORVM
no sin razón MEXICANA
aunque sin medida!
Universidad Nacional Autónoma de México 76
Derechos Reservados
·'

-166-

( 2] Quam flebiles uoces exprimit in quadam ·ad Attícum. -


epístula iam uícto patre Pompeio, adhuc filio in Hispania
fracta arma refouente ! "Quid agam", inquít, "hic, quaeris?
Moror in Tusculano meo semiliber.'' Alía deínceps adicit,
quíbus et príorem aetatem complorat et de praesentí querítur
et de futura desperat. [ 3] Semil_iberum se díxit Cícero. At
me hercules n umquam sapiens in tam humíle nomen procedet,
numquam semiliber erít, íntegrae semper libertatis et solidae,
~o.lutus et suí íurís et altíor ceteris . .Quid ením supra eum po- ·
test esse, qui supra fortunam est?
VI. [ 1] Líuius Drusus, uir acer et uehemens, cum leges
nouas et mala Gracchana mouisset stipatus íngenti totius Ita-
líae coetu, exitum rerum non peruidens, quas nec agere licebat
nec iam liberum erat semel incohatas relinquere, execratus
inquietam a primordiis uitam dicitur dixísse uní síbí ne puero
quidem umquam ferias contigísse. Ausus est ením et pupíllus
adhuc et praetextatus iudícibus reos commendare et gratíam
suam foro . ínterponere tam effícacíter · quídem, ut quaedam
.iudicía c;onstet ab illo rapta. [2] Quo non erumperet tam.
immatura ambítio? Scires in malum íngens et priuatum et
publicum euasuram tam praecoquem audaciam . . Sero itaque
querebatur nullas síbi ferias contigisse a puero seditiosus et
foro grauís. Disputatur, an ipse síbi manus attulerit; subito
enim uulnere per inguen accepto conlapsus est, alíquo dubi-
tante, an mors eius uoluntaria esset, nullo, an tempestiua.
[3] .Superuacuum est commemorare plures, qui cum aliis
felicissími uíderentur, ipsí in se uerum testimonium dixerunt
perosi omnem actum annorum suorum ; sed bis querellis nec
alios :mutauerunt nec se ípsos. Nam cum uerba eruperunt,
adfectos ad cons:uetudinem relabuntur. [ 4] Vestra me her-
~ules uita, licet supra mille annos exeat, in artíssímum contra-
hetur; ísta uítía nullum non saeculum deuorabunt. Hoc uero
spatíum ·quod, quamuis natura currit, ratio dílatat, cito uos
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
77 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-167-

[ 2] ¡Qué llorosas palabras escribe en una carta a Atico, 10


cuando vencido ya Pompeyo padre, aún el hijo trataba de re-
hacer en España sus quebrantados ejércitos! "Me preguntas
-dice- qué hago aquí. Me estoy en mí Tusculano medio li-
bre." Añade después otras cosas en las que deplora la edad
pasada, se queja de la presente y desespera de la futura.
[ 3] Medio libre dice Cicerón que es. Pero a fe mía que jamás
un sabio llegaría hasta darse un nombre tan bajo, nunca sería
medio libre, siempre tendría una libertad íntegra y sólida,
suelto, dueño de sí y más elevado que los otros. ¿Quién podrá ·
estar sobre aquel que está sobre .la fortuna?
VI. [ 1] De Livio Druso, 11 hombre agrio y vehemen-
te, que con sus leyes nuevas promovió la sedición de los Gra-
cos, cuando andaba rodeado de una gran muchedumbre de
toda ltaliá, y no preveía el resultado de un asunto que ni
podía hacerse ni ya era libre de deja~lo una vez comenzado,
se cuenta .qU?, maldiciendo de su vida inquieta desde sus prin-
cipios, dijo que únicamente a él ni siquiera de niño le habían
tocado nunca unas vacaciones. Porque se atrevió, estando aún
bajo tutor y vestido de pretexta, recomendar los reos ·a los
jueces e interponer en el foro su influencia tan eficazmente
que consta que violentó algunos juicios. [2] ¿Hasta dónde
no había de llegar una ambición tan prematura? Era bien cla-
ro que aquella tan precoz audacia había de parar en grande
mal privado y público. Tarde, pues, se quejaba de que no
había tenido un día de vacación si desde niño fué sedicioso y
pesado en el foro. Se discute si se rriató a sí mismo, pues mu-
rió de repente de una herida en la ingle; dudan algunos que
su muerte fuera vol untaría, pero ninguno que fuese inopor-
tu'na.
[ 3] Es inútil recordar a otros muchos, que pareciendo
muy felices a los demás, dieron ellos mismos verídico testi-
monio de sí maldiciendo de toda su vida; pero con estas que-
jas ni cambiaron a los demás ni a sí mismos. Pues una vez
que se desahogaban en palabras, recaían sus afectos en las
mismas costumbres. [ 4] En verdad que vuestra vida, aun-
que pase de los mil años, se contraerá a un espacio muy estre-
·cho; que no hay tiempo que no devoren estos vicios. Pero
BIBLIOTHECA
€ste SCRIPTORVM
espacio que, aunque porGRAECORVM
naturaleza ET ROMANORVM
corre, MEXICANA
la razón puede
Universidad Nacional Autónoma de México
77
Derechos Reservados
_. 168-

effugiat necesse est; non enim adprenditis nec ·retinetis nec


uelocíssimae· omnium reí moram faéitis, sed abire ut rem su- .
peruacuam ac reparabilem sinitis.
VII. [ 1] In primis autem et illos numero, qui nu!li
reí nisi uino ac libidini uacant; nulli enilll: turpius occupati
sunt. Ceteri etiam si uana gloiiae imagine teneantur, speciose
tamen errant; lícet auaros mihi, licet iracundos enumeres uel
odia exercentes iniusta uel bella, omnes isti uirilius peccant;
in · uentrem ac libidinem proiectorum inhon~sta labes est.
[2] Omnia istorum tempora excute, aspice quam diu com-
putent, quam diu insidientur, quam diu time~nt, quam diu
colant, quam diu colantur, quantum uadl.monia sua atque
aliena occupent, quantum conuiuia, quae iam ipsa officia sunt:
uídebis, quemadmodum illos respirare non sinant uel mala
sua uel bona.
[3] Denique ínter omnes conuenit nullam rem bene exer'-
ceri posse ab homine occupato, non eloquentiam, non libera-
les disciplinas, quando districtus anímus nihil altius recipit,
sed omnia uelut inculcata respuít. Nihil minus est hominis
occupati quam uiuere; nullius reí diffícílior scíentía est. Pro-
fessores aliarum artium uolgo multique sunt, quasdam uero
ex bis pueri admodum ita percepisse uisi sunt, ut etiam prae-
cípere possent. Uiuere tota uíta discendum est et, quod magis
fortasse mirab~rís, tota uita díscendum est morí. · [4] Tot
maximi uiri relictis omnibus impedimentis, cum diuítiis of-
ficiis uoluptatibus renuntíassent, hoc ·unum in extremam us-
que aetatem egerunt, ut uiuere scire~t; piures tamen ex bis
nondum se scire confessi uita abierunt, nedum ut isti scía_nt.
[ 5] Magni, mihi crede, et supra humanos errores eminentis
· uiri est nihil ex suo tempore delibari sinere, et ideo eius uita
. longissima est, quia, quantumcumque patuit, totum ipsi ua-
cauit. Nihil inde íncultum otíqsumque íacuit, nihil- sub alío
fuit, neque enim quicquam _!epperit dignum quod cum tem-
pere suo permutaret custos eius parcissimus. !taque satis ílli
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
78 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-169-

dilatarlo, por fuerza huirá muy de prisa,_ porque ni cogéis,


ni retenéis, ni detenéis la más veloz de todas las cosas, sino
que dejáis que se vaya como cosa superflua y recóbrable. ·
VII. [ 1] Cuento entre los primeros a aquellos que só-
lo se dedican al vino y al placer, porque éstos son los más tor-
pemente' entretenidos. 12 Los demás, aunque los seduzca una
varia imagen de la gloría, yerran, sin embargo, más pulcra-
mente: aunque me nombres a los avaros, a los que promueven
odios y guerras injustas, pecan todos más virilmente; de los. ,
caídós en la , glotonería o en la lujuria la mancha es vergon-
zosa. [ 2] Examina todo el tiempo de estos tales: 13 fíjate
en el que emplean en calcular, en poner a otros asechanzas, en
tener miedo, en c:umplir con los otros y en ser cumplimenta-
dos, cuánto le ocupan Jos pleitos . ajenos y los propios, cuánto
los banquetes, que para ellos ya son un deber: _ verás cómo
no los dejan ni respirar sus cosas buenas .o malas.
[3] Finalm~nte todos convienen en que ningún asunto _
puede ser bien llevado por ningún hombre ocupado, ni · 1a
elocuencia, ni las artes liberales, porque un ánimo dividido
no recibe nada profundamente, sino que todo lo· rechaza como
·ya harto. El hombre ocupado de nada se ocupa menos que
de vivir; ninguna ciencia ·es tan difícil como la de la vida .. De-
las otras artes por todas partes se encuentran muchos profeso-
res y en algunas de ellas se han visto niños qu_e tan bien las
han aprendido que hasta pudieran enseñarlas. En. cambio, se
ha de aprender a vivir durante toda la vida, y, lo que a-Un es
quizá más ·de admfrar, toda la vida se ha de aprender a morir.
[ 4] Muchos y muy grandes hombres, después de haber deja-
do todos los impedimentos, renunciando a las riquezas, a los:
cargos y a los placeres, se consagraron hasta la muerte única-
mente a saber vivir, y muchos de ellos salieron ·de es.t a vida
confesando que aún no lo habían aprendido; para que estos
otros pretendan saberlo~ [ 5] Crée·me que es de hombre
grande y colocado por encima de los errores humanos no de-
jar que se les vaya nada de su tiempo y por esto su vida e~
muy larga, pues en toda su amplitud fué para ellos. N _ada hu-
bo en ella inculto y ocioso, nada estuvo bajo otro, ni nada en-
contró este guardián estrechísimo que mereciera· ser permutado
por su tiempo.SCRIPTORVM
BIBLIOTHECA Y así le fuéGRAECORVM
bastante; enETcambio era necesa.río
ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México 78
Derechos Reservados
-'170-

fuit; iís uero necesse est defuisse, ex quorum uita multum po-
pul us tulit.
[ 6] Nec · est quod putes non· illos alíquando intellegere
damnum suum. Plerosque certe audíes ex iís, quos magna fe-
licitas grauat, ínter clientíum greges aut causarum actíones aut
ceteras honestas miserias exclamare interdum: "Uíuere mihi
non licet." [ 7] Quídni non líceat ? Omnes illi, qui te síbi
aduocant, tíbi abducunt. Ille reus quot .<líes abstulít? Quot
ille candida tus? Quot illa an us ef ferendis heredibus lassa?
Quot ílle ad irritandam auarítiam captantium simulatus
aeger? Quot ílle potentior amicus-, qui uos non in amící-
tíam, sed in apparatu 9 habet? Dispunge, inquam, et re-
cense uitae tuae <líes ; uidebis paucos admoduní et reiculos
apud te resedisse. [ 8] Adsecutus ille quos optauerat fasces
cupit ponere et subinde dícit: " Quando hic annus praeteri-
bít ?" Facit ílle ludos, quorum sortem sibí optingere magno
aestimauit: "Quando", inquit, " ístos effugiam ?" Diripitur
ílle toto -foro patronus et magno concursu omnía ultra, quam
audírí potest, complet: "Quando", inquit, "res proferentur rt
Praecipítat quisque uitam suam et futurí desíderio laboratt
praesentíum taedio. [9] At ille qui nullum non tempus in
usus suos confert, qui omnem diem tamquam ultimum 10 ór-
dinat, nec optat crastinum nec timet. Quid enim est, quod
fam ulla hora nouae uoluptatis possit adferre? Omnia nota,
omnia ad satie~atem percepta sunt. · De cetero fors fortunat ut
uolet, ordinet; uíta íam in tu to est. Huíc adíci potest, detrahi
nihil, et adící sÍcr quemadmodum saturo iam ac pleno. alíquid
cíbi, quod nec desiderat et 11 capit. [ 1 O] Non est ítaque
quod quemquam propter canos aut rugas putes diu . uíxísse ;
non ílle díu uíxit, sed diu fuit. Quid ením si íllum multum
pu tes nauigasse, quem saeua tempestas a ·portu exceptum bue
et illuc· tulit ac uícíbus uentorum ex diuerso furentium per
eadem spatía in orbem egít? Non ílle multum ·nauígauit, sed
multum -íactatus est.
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
79 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-171-

que les faltase a aquellos de cuya vida el pueblo se lleyó una


gran parte.
[ 6] Y no pienses que ellos alguna vez no han comprén-
dido su daño. Ciertamente oírás a ·muchos de éstos, a los que ·
abruma una gran felicidad, exclamar a voces entre la turba
de sus clientes o en la tramitación de sus pleitos o en otras mi-
serias honrosas: "No puedo vivir." [7] ¿Pór qué no pue-
des? Todos éstos que se te allegan, te apartan de ti. ¿Cuántos
días te quitó aquel reo? ¿Cuántos aquel candidato? ¿Cuántos
aquella vieja cansada de enterrar herederós? ¿Cuántos aquel
otro qrie se fingía enfermo para irritar la avaricia de los que
querían coger la herencia? ¿Cuántos el amigo poderoso que te
tiene no por amistad, sino por ostentación? Te digo que
cuentes y repases los días de tu vida: verás cuán pocos h~n sido
y como de desecho los que han quedado para tí. [ 8] El que
consigui6 las haces 14 que tanto había deseado, desea dejarlas
y dice: "¿ Cúándo pasará este año?" Tiene el otro a su cargo
los júegos, 15 de los que tanto estimó que · por suerte le tocara
organizarlos, y dice: "¿Cuándo me escaparé de ellos?" Por
todo el foro es empujado un tal abogado y un gran concurso
lo llena todo, aún mas allá de donde se le puede oír, y dice:
"¿Cuándo se acabará de sentenciar este pleito?" Todos pre-
cipitan su vida y están trábajados por el deseo del futuro y el
tedio del presente. [ 9] Pero el que emplea todo su tiempo
en su .Propia utilidad y ordena cada uno de sus días como si
fuera a ser el último, ni desea el mañana ni lo teme. Porque
· ¿qué placer hay que pueda traerle una nueva hora? Lo conoce
todo y de todo ha gustado hasta la saciedad. Lo demás lo or-
denará la veleidosa fortuna como quiera; la vida . ya está en
,seguro. Se le puede añadir algo, pero no quitarle nada, y aña-
dírselo como algo de comida a quien está harto y lleno, que
ni la apetece, ni la toma. [ 1 O] Así, pues, no has de pensar
que alguieri, porque tiene canas y arrugas, ha vivido mucho;
no vivió mucho, sino que duró mucho. ¿Es que acaso piensas.
que ha navegado mucho aqÜel que en la misma salida del ·p uer:
to una fuerte tempestad lo llevó de un lado a otro y por los
contrarios vientos enfurecidos estuvo dando vueltas por
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
. los mismos.sitios? No navegó
Universidad mucho;
Nacional sino que
Autónoma padeció mucho.
de México
Derechos Reservados 79
- · 172- .

VIII. [ 1] Mirari soleo," cum uideo aliquos tempus pe-


tentes et eos,· qui ro~antur, facillimos. Illud _uterque spectat,
propter quod tempus petitum est, ípsum quídem neuter; qua-
si nihil ~etitur, quasí nihil datur. Re omníum pretíosissímá
ludítur; fallit autem illos, quia res íncorporalís est, quía suó
oéulos non uenit, ideoque uilissima aestimatur, im1?1o paene
nullum eius pretium est. [2] Annua, congiaria homines ca-
rissime accipiunt et illis aut Iaborem aut operam aut diligen-
tiarp, suam locant. Nemo aestimat tempus; utuntur ílló laxius
·q uasi gratuito. At eosdem aegros uide, si mortis períc:ulurh pro-
pius admotum est, medicorum genua tangentes, si metuunt ca-.
pitale supplicium, omnía sua, ut uiuant, paratos · impendere !
·Tanta in illis discordia adfectuum est. [3] Quodsi posset
quemadmodum praeteritorum annorum cuiusque numerus pro-·
poní, sic futurorum, quomodo illi, qui paucos uiderent súper-
.esse, trepidarent, quomodo illis parcerent ! Atqui facile est
.quamuis exiguum dispensare, quod certum est ; id debet ser- ·
. uari d1ligentius, quod nescias .quando deficiat.
[ 4] Nec est tamen, quod putes illos ignorare, qua~ cara
tes sit ; dicere solent eis, quos ualdissime ·diligunt, paratos se
partem annorum suorum dare. Dant nec intellegunt; dant
autem ita, ut sine illorum incremento sibi detrahant. Sed hoc
ipsum, · an detrahant, 12 nesciunt; ideo tolera bilis est illís iac-
tura detrimenti latentis. [ 5] N_emo restituet annos, nemo
iterum te tibi .reddet. Ibit, qua coepit aetas, nec cursum suum
· aut reuoca.bit aut supprímet ; nihil tumiiltuabitur, ·nihil ad- ·
·m onebít uelocitatis suae. Tacita labetur; non ílla se. regís Íln-
perio, non fauore populi longius p,:oferet. Sicut missa est a
·primo die, curret; nusquam deuertetur, nusquam remorabi-'
tur. Quid fiet? Tu occupatus es, uita festinat; mors ínterím
aderit, cuí, uelis nolis, uacandum estt . ·
IX. [ 1] Potestne quicquam stultius esse quam quorun-
·dam 13 sensus, hominum eorum dico qui prudenti.am íaetant?
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
·Operosius occupati sunt, GRAECORVM ET ROMANORVM
ut melius possint MEXICANA
uiuere; impendio
Universidad Nacional Autónoma de México
:80 Derechos Reservados
-173-

VIII. [ 1] Me suelo maravillar cuando veo que algunos


piden tiempo y que los que se lo han de dar son facilísimos
.en c'onéedérselo. U nos y otros ponen la mira en el negocio pa-
ra que se pide el tiempo, pero ni aquéllos ni éstos en el tiempo
mismo; se pide y se da como sí fuera nada. Se juega con la cos-a
más preciosa de todas; los engaña porque es incorporal y no
se ve con los ojos y por eso se piensa que es vílísíma y de nin-
gún valor. [2] Con el mayor gusto r.eciben los hombres
retribuciones anuales y por ellas alquilan sus trabajos, sus ser-
vicios y su diligencia. Nadie· estima el tiempo, lo usan pródi-
gámente como si fuera ·cosa gratuita. Pero mira a estos mismos,
~cuando se les acerca el peligro de la muerte, abrazando las ro-
dillas de los médicos y dispuestos a gastar todo -cuanto tienen
para seguir viviendo, si temen la pena capital. [3] Tan
grande es en, ellos la contradicción de los sentimientos. Y sí co-
mo podel?-'los traer a la memoria de cada uno el número de
los años que se le han pasado, .pudiéramos proponerle el de .Jos
que le quedan, i cómo_temblarían los que viesen que ~e que- '
dan pocos y con qué parquedad los administrarían! Es fácil
administ!'ar lo que, aunque sea po~o, es seguro; hay que guar-
dar con más cuidado lo que no se sabe cuándo ha de faltar. · •
. .[ 4] Y no pienses que ellos ignoran que el tiempo es cosa
preciosa, pues para encarecer el amor que tienen a los que
aman mucho, les suelen decir que están prontos a darles parte
<le sus ·años. Lo dan neciamente, pues se lo quitan a ellos mis-
mos sin que se acrezca a los otros. Pero ellos mismos ignoran· _
que se lo quitan, por eso les es más tolerable la pérdida y _
-este qaño oculto. [ 5] Nadie restituirá los años, nadie te
los devolverá. Proseguirá la edad el camino que comenzó sin
volver -atrás ni detenerse; no hará ruido, ni te advertirá de su
velocidad. Pasará c·alladamente, no se prorrogará ni por ·man-
dato del rey ni por favor del pueblo. Tal como se lanzó el
primer día, seguirá corriendo; nunca se desviará, ni se deten-
drá. ¿Qué suce4erá? Que ~ú estás entretenidq, la vida va apri-
.sa; y entretanto se ·presentará la -muerte, a la que, quieras o
no, has de entregarte.
IX. [ 1] ¿Puede haber nada más necio que el sentimien-
to de los. hombres, de aquellos, digo, que se jactan de pruden-.
tes? Se afanan trabajosamente en ver cómo podrían vivir me- .
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
la y~da ordenan
.jor; iª ·costa ·de Universidad NacionalsuAutónoma
vida! Trazan sus planes
de México
Derechos Reservados 80
- 1 7 4 -.

uitae uitam instruunt ! Cogítationes suas in longum ordinant;


maxima porro uitae íactura dilatio est; illa pr1mum quemque
extrahit diem, illa eripit praesentia, dum ulteriofa· promittit.
Maximum uiuendi ímpedimentum est expectatio, quae pendét
ex crastino, perdit hodiernum. Quod in manu fortunae posi-
tum est, disponis, quod in tua, dimittis. Quo spectas ?_Quo te
extendis? Omnia quae uentura sunt in incerto iacent; proti-
nus uiue ! [ 2] Clainat ecce maximus uates et uelut diuino ore
instinctus 14 sal u tare carmen canit:
Optima quaeque dies· míserís mortalibus aeui
prima fugit.
"Quid cunctaris ?" inquít, "Quid cessas? Nisi· occupas, fúgit. H

Et cum occupaueris; tamen fugiet; itaque cum celeritate tem-


poris utendi uelocitate certandum est et uelut ex torrenti rapí-
do ·nec semper íturo cito hauriendum. [ 3] Hoc quoque pul-
cherríme ad exprobrandam infinítam cunctationem, 1 5 quod
non optímam quamque aetatem sed diem dicit. Quid securus
• ·et in tanta temporum fuga lentus menses tibi et atinos in Ion-
. gam seriem, utcumque auiditati tuae uisum est,· exporrígis?
De die tecum loquitur et de hoc ípso fugíente. [ 4] Num
dubíum .est ergo, quin optima quaeque prima dies fugiat nior-
talibus miseris, id est occupatis? Quorum puerilis adhuc anímos
senectus opprímit, a<;! quam imparati ínermesque perueníunt, .
nihil enim prouisum est; subito in illam necopínantes incide-
runt, _accedere eam cotídie non sentiebant. [ 5]. Quemaqmo-
dum aut sermo aut lectio 'aut aliqua inten~ior cogitatío iter
facíentis decipit et peruenísse ante sentiunt quam adpropin-
quasse, sic hoc iter uítae adsiduum et citatissimum, quod uigí-
lantes dormientesque eodem gradu facimus, occupatis non
apparet nisi in fine.
X . [ 1] Quod proposui sí in partes uelim et argumenta
diducere, multa míhi occurrent, per quae p·robem breuissimam
esse occupatorum uitam. Solebat dicere Fabianus, non ·e.x bis
cathe_drarís ph~losophís,
BIBLIOTHECA SCRIPTORVMsed GRAECORVM
ex uerís :etETantiquís:
ROMANORVM MEXICANA
'contra ad-
Universidad Nacional Autónoma de México
81
Derechos Reservados


para un plazo largo, cuando la dilación es la mayor pérdida
·de vida; ella suprime siempre el día de hoy, quita el present'e .
prometiendo el futuro. El mayor impedimento de la vida es
la esperanza que, por pender del m.añana, pierde et' hoy. Dis-
pones de lo que está en manos de la fortuna y ·sueltas lo que
está en las tuyas. ¿A dónde pones la mira? ¿Hasta dónde te
extiendes?. Todo lo. que está por venir es incierto: viv~ ya
desde ahora. [ 2] He aquí que clama el may9r de los poetas
y como inspirado por boca divina canta este saludable verso:
El mejor día de la vida es el primero que escapa
a los míseros mortales. 16

¿Por qué va,cilas?, dice. ¿Por qué te paras? Si no lo· ocupas,


el tiempo huye. Y aunque lo ocupes, también huirá; y así han
de competir I~ celeridad con que el tiempo pasa y la velocidad
con .que _se emplee, comó el que bebe a toda prisa de un to-
rrente rápido que no siempre ha de correr. También para re-
probar la vacilación interminable hermosamente habla el poeta
no de la mejor edad, s_ino del mejor día. ¿Cómo· es que tú.
confiado y -lento, en tan apresurada huída del tiempo, te
prometes meses y años en larga serie a la medida de tu deseo?
El poeta te habla de un solo día y de un día que huye. ¿Cómo
dudar de que el mejor día es también el primero que escapa a
los míseros mortales, esto es, a los entretenidos? Sus ánimos
todavía pueriles los agobia la vejez, a la que llegan· desaper-
cibidos e inermes; nada ha sido provisto; de repente y sin
pensarlo cayeron en ella, pues no se dieron cuenta de que día
a día se iba acercando. [ 5] Así como una conversación o
·. · una lectura o un pensamiento más intenso engañan a los que
van de camino y antes se dan cuenta de haber llegado que de
irse acercando al final del viaje, así t.a mbíén este continuo y
velocísimo viaje de la vida, que hacemos a:l mismo paso los
dormidos y los despiertos, no aparece a los. atareados sino
al final. . ' .
X . [ 1] Sí quisiera dividir en partes y ··probar lo que
.vengo diciendo_, se me ocurrirían nluchos argumentos con los
que hacer· evident~ que la vida de los · ocupados es b_revísima.
·A costumbraba decir Fabiano, 17 qqe era un filósofo no de los
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
que ponen cátedras, · sinoNacional
Universidad de los Autónoma
verdaderos y · antiguos, que
de México
Derechos Reservados 81
- 1 7 6· -

fectus ímpetu, non suptilitate pugnandum, nec mínutis uul-


neribus sed incursu auertendam aciem; non probam cauíllatio-
nem esse, nam contundí debere, non uellícarí.' Tamen ut íllis
error exprobretur suus, docendi, non tantum deplorandi sunt.
[ 2] In tria tempera uíta díuidítur: quod fuít, quod est,
quod fututum est. Ex iis quod agímus breue est, quod _acturi
sumus dubium, quod egimus certum. 1-loc est ením, in quod
fortuna jus perdídit, quod in nullius · arbítríum reducí potest.
Hoc amíttunt occupati; nec enim íllis uacat praeterita respicere,
et si uacet, íniucunda est paenitendae reí recordatío. [ 3] In-
--
uíti ítaque ad tempera male exacta anímum reuocant nec ªu-
dent ea retemptare, quorum uitia, etiam quae aliquo praesentis
uoluptatís · lenocinio surripiebantur, retractando patescunt.
Nemo, nisi quoi 16 omnia acta sunt sub censura sua, quae
numquam fallitur, liben ter se in praeterítum retorquet;
[ 4] ílle qui · multa . ambitiose concupíit, superbe contempsít,
impotenter uí~it, ínsidiose decepit, auare rapuít, prodige effu-
dit, necesse est memoríam suam tímeat. Atqui haec est pars
temporis nostri ·sacra ac dedica ta, omnís humanos casus super-
gressa, extra regnum fortunae subducta, quam non inopia,
n_on metus! non morborum incu.rsus exagitet; háec nec tur-
bari nec eripi . potest: perpetua eius et in trepida possessio est.
Sínguli tantum dies, et hí per momenta, praesentes sunt; at
praeteriti temporis omnes, -.cum iusseritis, aderunt, ad arbí-
trium tuum inspici se ac detineri patientur, quod facere occu-
patis non uacat. [ 5] Securae et quietae mentís est· in omnes
uitae sue parres discurrere; occupatoru1n animL uelut suh iugo
sint, flectere se ac respicere non possunt. Abit igitur uita
eorum in profundum; et ut nihil prodest, licet quantumlibet
ingeras, sí non subest quod excipíat ac seruet, sic, nihil refert
quantum temporis detur, si non est ubi subsidat, per .quassos
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
f oratosque anímos GRAECORVM
transmittitur. [ 6]ETPraeseris
ROMANORVM tempusMEXICANA
bre-
Universidad Nacional Autónoma de México
82 Derechos Reservados
·~- 7"' - ·

-177-

contra las pasiones se ha de luchar con fuerza y no _con suti-


leza, ahuyentando su armada no con pequeñas heridas, . sino
con grandes encuentros; .que no hacen falta .grandes cavila-:
cio~es, pues hay que aplastarlas y no pellizcadas. Sin embargo,
para reprobar a los hombres su error hay que enseñarlos y no
simplemente compadecerlos.· ·
(2] En tres partes se divide la vida: lo que fué, lo que es
y lo que será. Lo que hacemos es breve; lo que hemos de hacer~
dudoso; lo que hicimos, cierto. Porque sobre esto la fortuna
perdió sus derechos y no puede volver atrás al capricho de
nadie. Esto lo pierden los entretenidos, pues no les queda
vagar para mirar al pasado y, si lo tienen, les es desagradable
recordar cosas de las que se tienen que arrepentir. [ 3] Y así,
de mala gana vuelven el ánimo al tiempo mal empleado, ni
se atreven a recordarlo, · porque los vicios, aun los que con .
algún halago de deleite presente se introducían subrepticia-
mente, se hacen patentes al ser recordados. Nadie sino quien
todo lo hizo bajo su propia censura que nunca se engaña, se
vuelve gusto$amente a mirar el pasado; [ 4] el que deseó
ambiciosamente muchas cosas, o fué desdeñoso con soberbia,
o no se dominó en· la victoria, o engañó insidiosamente, o
arrebató con avaricia o repartió con prodigalidad, por fuer-
za ha de temer estos recuerdos. Pero ésta es la parte de nuestro
tiempo sagrada e irrenunciable, fuera- ya de todos los .eventos
humanos, exenta del imperio de la fortuna, sin que la afli-
. jan la pobreza o el miedo o las enfermedades; nadie ·puede
perturbarla, ni llevársela; su posesión es perpetua y libre de
recelos. No son presentes los días sino uno a uno, y cada uno .
de éstos, momento a momento, pero todos los del pasado se
presentan tan pronto como se lo mandas y se dejan a tu ca- -
pricho ser inspeccionados y detenidos, pero para todo estq
· no tienen tiempo los frívolamente ocupados. [ 5] Es propio
de una mente segura y · tranquila discurrir por todas las par-
.tes de su propia vida : los áni~os de los atolondrados, como si
estuvieran bajo' el yugo, no pueden volverse y mirar. Su vida,
pues, va enterr-ándose en un hoyo; así como nada aprovecha,
por mucho líquido que ·eches, si no hay. debajo algo 'que lo
. recoja y guarde, 18 así tampoco importa cuánto tiempo se dé,
BIBLIOTHECA
pues .si no haySCRIPTORVM
donde haga GRAECORVM
asiento, se vaET ROMANORVM
por los ánimos MEXICANA
rotos
Universidad Nacional Autónoma de México
y agujereados. [ 6] Es tan breve el tiempo presente; que a
Derechos Reservados
82
.. '· ... . .,J •·•

-178-

uíssin1un1 est, adeo quidem, ut quibusdam nullum uideatur ;.


in cursu .
enim semp~r est, fluit et praecipitatur; ante desinit,.
esse quam uenit, nec magis moram patitur quam mundus aut
sidera, quorum inrequieta semper agitatio n~mquam in eodem
uestigio manet. Solun1 igitur ad occupatos praesens pertinet
tempus, quod tam breue est, ·ut arripi non possit, et id ipsum
illis distríctis in multa subducitur. .-
XI. [ 1] Deníque uis scire quam non diu uiuant? Uide
quam cupíant diu uiuere·. D.ecrepíti senes paucorum annorum
accessionem uotis mendíéant; minores natu se ípsos esse fín-
gunt; mendacio sibi blandíuntur et tam liben ter se fallunt
quam si una fata decipiant. Iam uero cum illos aliqua imbe-
cillítas mortalitatís admonuit, quemadmodum pauentes mo-
duntur, non tamquam exeant de uita, sed. ta1nquam extra-·
hantur. Stultos se fuisse, qui non uixerin.t , clamitant et, si
modo euaserint ex illá ualitudíne, in otio uicturos; tune quam
frustra parauerint, quibus non fruerentur, quam in cassum
omnis ceciderit labor, cogitant. [ 2] At qui bus uita procul
ab omni negotio agitur, quidni spatiosa sit? Nihil ex illa
delegatur, n.i hil alío atque alío spargitur, nihil 1.nde fortunae
traditur, nihil neglegentia interit, nihil largitione detrahi-
tur, nihil superuacuum est; tota, ut ita dicam, irt reditu
est. Quantulacumque itaque abunde sufficit, et ideo, quan-
doque· ultimus dies uenerit, non cunctabitur sapiens ire ad.
mortero certo gradu.
XII. [ 1] Quaeris fortasse, quos occupatos uocem? Non.
est quod me solos putes dicere, quos a basílica immissi demum ·
canes eiciunt, quos aut in sua uides turba speciosius elidí aut
in alie~a contémptius, _q uos officia domibus ·suis euocant, ut
alienis foribus inlidant, aut 17 hasta praetoris infami lucro et
qua·n doque suppuraturo exercet. [ 2] Quorundam otium oc-
_c upatum est; in uilla aut in lecto suo, in media solitudine,·
BIBLIOTHECA omnibus recesserint,
quamuis abSCRIPTORVM GRAECORVM sibi ET
ipsiROMANORVM
n\olesti sunt; quo-
MEXICANA
rum non o.tiesaUniversidad Nacional
uita dicenda est,Autónoma de México
sed desidiosa occupatío. Illum.
Derechos Reservados
83
. .... ~ ... . .........
~·· . '* .. .. S:»t... ft*!L·· '

- " 179-

algunos hasta les parece que no existe, porque siempre está en


curso, c9rre y se precipita; antes de que llegue ya deja de ser,
ni consiente que se le detenga, como el universo y las estrellas,
cuyo movimiento siempre inquieto nunca permanece en el mis-
mo lugar. Así, pues, los ocupados no tienen más que el tiempo
presente, que es tan breve que no se le puede atrapar Y. aun éste
se les escapa, pues andan distraídos en muchas cosas.
XI. [ 1] ¿Quieres finalmente saber lo poco que viven?
·Pues mira lo mucho que desean vivir .. Viejos decrépitos mendi-
gan con sus deseos la añadidura de unos cuantos años, fingen
que tienen menos años: se lisonjean con la mentira y tan .gus-
tosamente se engañan como si a la vez engañasen también a
los had9s. Pero en cuanto que alguna flaqueza les advierte de
su mortalidad, mueren como aterrorizados, no como si se sa-
. líeran .de la vida, sino como si de ella los sacaran a la fuerza.
Dicen a gritos que han sido unos necios porque no han vivído
y que sí ·ahora escaparan de esta enfermedad, habían de vivir
en el ocio; entonces piensan cuán en vano prépararon lo que
habían de gozar ·y cómo cayó en el va.cío todo su trabajo.
(2] Pero los que desarrollaron su vida fuera de todo negocio,
¿cómo no ha de resultarles espaciosa? No cedieron nada de ella,
ni la disiparon ~quí y allá, no entregaron nada a la fortuna+
nada pereció por negligencia, nada se perdió por prodigalidad,
na.da fué vacío; toda entera, por así decirlo, estuvo a rédito.
Por pequeña que se·a, abunda suficientemente, y así, cuando
viniere su último día, el sabio no vacilará en ir a la muerte
cori paso. firme.
/
XII. [ 1] Tal vez me preguntes a qué hombres llamo
entretenidos. No creas que llamo únicamente· así a quienes hay
que soltarles los perros 19 para -echarlos de la basílica, o a los que
- ves cómo los apretuja hermosamente la turba de sus ami-
gos o los despreCia la de los enemigos, ·o a ·aquellos a quienes
los deberes de la cortesía saca de sus casas para ir tropezando
por las puertas ajep.as, o a quienes atrae la. lanza del pretor 20
con la esperanza de un lucro infame, que tal vez críe postema.
[2] Hay para quienes el mismo ocio es trajín: en su quinta o
en su lecho, en medio de la soledad ~ aunque estén apartados
de t9dOS, son molestos a' sí mismos; de éstos no puede de-
cirse que lleven una .vida ociosa, sino una desidiosa · ocupa-
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM
21 ¿Llamas ET ROMANORVM MEXICANA
ción. tú ocioso 22 al que con cuidadosa solicitud
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 83
-180-

tu otiosum uocas qui Corinthia, paucoru1n · furore pretiosar


anxia suptílitate concinnat et maiorem dierum partem in aeru-
ginosis lamelli~ consumít? Qui in ceromate (nan1, pro faci-:
nus ! ne Romanis quidem uitiis laboramus) spectator puero-
. rum ríxantium sedet? Qui iumentorum suorum greges in
. aetatium et colorum paría diducit? [ 3] Qui athletas nóuis-
simos 18 pascit? Quid? illos otíosos uocas, quíbus apud ton-
sorem multae horae transmittuntur, du1n decerpítur! si quid
proxima nocte subcreuit, dum de singulis capillis in consílium
itur, 'dum aut disiecta coma restituítur aut deficíens bine atque
íllinc in frorite~ compellitur? Quomodo irascuntur, si ten-
sor· paulo neglegentior fuit, tamquam uirum to~deret ! Que-
. modo excandescunt, si quid ex iuba sua decísum est, si quid
extra ordinem iacuit, nísi omnía in anulos suos recíderunt !
Quís est ístorum qui non malít rem publícam turbari quam·
comam suam? 19 Qui non sollicitior sit de capitis sui decore
quam de salute? Qui non comptíor esse malít quam hones-
tior? Hos tu otiosos uocas ínter pectínem speculumqué occu-
patos? [ 4] Quid illi, qui in componendis, audiendis, dis-
c_endis canticis operati sunt, dum uocem, cuíus rectum cursum
natura et optimum et símplícissímum fecít, in flexus modu-
lationis ínertissímae torquent, quorum digiti aliquod intra se.
carmen metientes semper sonant, quorum, cum ad res serias,
etiam saepe tristes adhíbit1 sunt, exauditur tacita modulatio?
Non habent isti otium, sed iners negotium. [5] Conuiuia
me hercules horum non posuerim in_t.er uac'antia tempera, cum
uideam, quam sollicíti argentum ordinent, quam dílígenter
exoletorum suorum tunicas succingant, quam suspensí sint,
quomodo aper a coco exeat, qua celeritate signo dato glabri
ad ministeria discurrant, quanta arte scindantur aues in frusta
non enormia, quam curiose infelices pueruli ebriorum sputa
detergeant. Ex bis elegantiae lautitiaeque fama captatur . et
usque eo in omnes uitae secessus mala sua illos secuntur, ut
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
nec bíbant sine ambitioneGRAECORVM
nec edant. ET[ROMANORVM MEXICANA
6] Ne illos quidem_
Universidad Nacional Autónoma de México
84 Derechos Reservados
' - -··-· -- ~ -..-------~~-

-181-

limpia vasos de Corinto, a los que la manía de algunos con-


virtió en preciosos, y pasa la mayor parte del día en pulir
láminas en~oh,ecidas? ¿O al que se sienta en donde se engra-
san en el gimnasio los mancebos (porque para vergüenza
nuestra ni nuestros vicios son romanos) a contemplar sus
luchas? ¿O al que está clasificando por edades y colores a
sus ganados? [ 3] ¿O al que da banquetes a los atletas que
últimamente han vencido? ¿Qué? ¿Llamas ociosos a los que
se pasan muchas horas · con el barbero mientras les corta el
pelo que tal vez les creciera la noche pasada, deliberando sobre
c.ada: uno de sus cabellos, volviendo a componer la cabellera
lacia y, ·cuando es escasa, trayendo de acá y de allá pelos a la
frente? ¡Cómo se irritan si el barbero fué un pocó negligente,
si les cortó el pelo virilmente! ¡Cómo se encienden si cayó un
pelo de su tocado, si .queda alguno fuera de su sitio, si no se
compusieron todos en sus rizos! ¿Quién hay de éstos que no
prefiera una perturbación en la república antes que en su cabe- ·
llera, que no está más preocupado de la compostura de su ca-
beza que de su salud, que no prefiera ser acicalado más bien
que honrado? ¿Llamas tú ociosos a los que andan siempre ocu-
pados con el péine y el espejo? [ 4] ¿Pues qué de todos ésos
que están tral;>ajando en componer, oír y apren4er cánticos, que
tuercen con quiebros de blandas melodías la voz cuyo rec-
to curso la naturaleza hizo tan bueno y tan sencillo, cuyos
dedos al medir un verso están siempre haciendo son, que
cuando son llamados a cosas serias y aun tristes, están siem-
pre tarareando? No tienen éstos ocio, sino baldío negocio.
[ 6] A fe mía que 'no he de poner entre los tiempos d.e ocio
los banquetes de estos hombres, .pues veo con qué solicitud
ponen en orden la plata, con qué diligencia ciñen la túnica
de sus criados, cómo les preocupa la manera en que saldrá el
jabalí de .manos del cocinero, la presteza con que los esclavos
depilados correrán a servir a una señal, la. habilidad con que
serán trinchadas las aves en pedazos no muy grandes, el cui-
dado con que infelices esclavos limpien los esputos de los bo-
rrachos. Con estas cosas se adquiere fama de esplendidez y de
magnificencia y hasta tal punto siguen a estos hombres sus
males en to_d os los sucesos de su vida, que ni beben ni comen
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
[ 6] Ni tampóco
- sin ambición. Universidad Nacionalhas de contar
Autónoma entre los verda-
de México
Derechos Reservados 84
; •

- f 8·2 -

inter: otiosos nrime'rauerini, qui ·sella se et lectíca huc et ílluc


ferunt et ad gestationu'm suarum, quasi deserere illas non li-
ceat, horas occurrunt, qúós quando lauari debeant, quando
na tare, quando cenare, alius admonet; usque 20 eo nimio deli-
catí aními languore soluuntur, ut per se scire non possint, an
esuriant! [7] Audio quendam ex delicatis -si m.odo deli-
ciae uocandae sunt uitam et consuetudinem humanam dedís-
cere-, · cum ex balneo ínter manus elatus et in sella positus
esset, dixisse interrogando: "Iam sedeo?" Hunc tu ignoran-
tem, an sedeat, putas scire an uiuat, an uídeat, an otiosus sit?
Non facile dixerim, utrum magis miserear, si hoc ignorauit,
an.si ignorare se finxit. [8] Multarum quidem rerum obli-
uionem sentíunt, sed multarum et imítantur. Quaedam uitía
illos quasi felicitatis argumenta delectant; nimis humílís et
contempti homínis uidetur scire quid facias. I nunc et mimos
multa mentíri ad exprobrandam luxuriam puta. Plura me
hercules praetereunt quam fingunt et tanta incredibílium ui-
tiorum copia ingenioso in hoc unum saeculo processit, ut iam
mimorum arguere possimus neglegentíam. Esse aliquem, qui
usque eo qeliciis ínteríerit ut an sedeja t alteri·credat ! [ 9] Non
est ergo hic otíosus, aliud illi nomen imponas; aeger est, im-
mo mortuus est; ílle otiosus·est, cuí otii sui et sensus est. Hic
uero semiuiuus, cuí ad intellegendos corpo.ris suí habitus indi-
. ce opus est, quomodo potest hic ·uÜíus temporis dotp.inus ~sse?
. XIII. ·[ 1] Persequi singulos longum est, quorum aut
latrunculi aut pila aut excoquendi in sol.e corporis cura con-
sumpsere uitam. Non sunt otiosi. quorum uoluptates .mul-
tum negotií habe~t. Nam de íllis ne·mo dubitabít, quiín
operose nihil agant, qui litterarum inutilium studiis deti-
, nentur quae íam apud Romanos quoque magna manus est.
[ 2] Graecorum is te morbus fuít ·quaerere, quem numerum
Ulixes remigum habuisset, prior .s cripta esset Ilía·s an Odyssia,
praeterea an eiusdem essent auctoris, alía deinceps huius notae,_
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
quae siue contineas, nihilGRAECORVM ET ROMANORVM
tacitam conscíentíam MEXICANA
iuuant siue
Universidad Nacional Autónoma de México
85 Derechos Reservados
- .. --· . , · ~ --~ _____ ______
.....,,...... .._.._

-183-

<leramente ociosos. a los que se hacen llevar de aquí para allá


·en silla o en litera y acuden a la hora en .punto a todas sus
gestiones, .como si. no les fuera lícito dejarlas, y a los que otro
les avisa ~uán_do han de lavarse, cuánd~ han de .nadar y cuán-
·do han de cenar; hasta tal punto se dejan llevar de la langui.;
<.iez de su ánimo delicado que· no pueden saber por sí mismos
.sí ·eS. que acaso tienen apetito. [7] He oído decir que uno
de estos reblandecidos por las delicias -si es que puede lla-
marse delicia a apartarsé de la vida y de las costumbres de los
hombres-, al ser sacado en brazos del baño y depositado en
su silla, preguntó: "¿Estoy ya sentado?" ¿Piensas tú que
éste que no sabía si estaba sentado ha de saber si vive o ve o
~stá ocioso? No me es nada fácil afirmar si lo compadezco
más porque no lo supiera o porque fingiera no haberlo sabido.
[ 8] Olvidan realmente muchas cosas, pero de otras muchas
simulan que las han olvidado. Ciertos vicios los deleitan co-
mo si fueran pruebas de su felicidad; les parece de hombre
bajo y despreciable saber lo que hacen. Anda ahora y piensa
que los cómicos 23 mienten mucho cuando reprueban la mo-
licie. A fe mía que son más las cosas que omiten que las que
fingen y la enorme abundancia de vicios increíbles creció
tanto en este siglo, sólo para esto ingenioso, que .ya podemos
argüir a las comedias de negligericía. ¡Que exista ~!guíen tan
muerto pqr los - del~ites que te:Q.g~ que sab~r por otrq si está o
no sentaqo ! [ 9] N~ es, pues, éste un ocioso, y has de-darle
otro nombre; está enfermo, mejor aún, está muertp. Ocioso
es aquel que tiene conciencia de su ocio. Pero este semivivo.
que para entender cuál es la posición de su cuerpo necesita que
otro se la indique, ¿cómo puede ser dueño de algún tiempo?
XIII. [ 1] Sería largo ir siguiendo uno a uno a los que
consumieron su vida en el . juego del ajedrez o de la pelota o
en el cuidado de cocer al sol su cuerpo. No son ociosos aque-
llos cuyos deleites los traen afanados. Porque nadie duda que
con mucho trabajo nada hacen los que se entretienen en in-
útiles estudios literarios, de los que ya. hay muchos entre los
romanos. [2] Fué achaque de los griegos averiguar el nú-
mero de remeros que tuvo Ulíses, si fué escrita la Ilíada antes
que la Odisea, sí una y otra son del mismo autor y otras cosas
de este estilo que,
BIBLIOTHECA si las callas,
SCRIPTORVM én nada ET
GRAECORVM ayudan a tu concien-
ROMANORVM MEXICANA
cia íntima y, siUniversidad
las dices, Nacional
no pareces más sabio,
Autónoma sino más .mo-
de México
Derechos Reservados ss
-184-

proferas, non doctior uídearís sed molestior. [ 3] Ecce Ro-


manos quoque inuasít inane studium superua_cua discendi.
Hís diebus audii quendam referentem, quae prímus quisque
ex Romanís ducibus fecisset; prímus nauali proelio Duilius
uicit, primus Curius Dentatus in triumpho duxit elephantos.
Etiamnunc ista, etsi ad ueram gloriam non tendunt, cíica
ciuilium tamen operum exempla uersantur; non est profutura
talis scientia, est tan1en quae nos specÍosa rerum uanitate. de-
tineat. [ 4] Hoc quoque quaerentibus remittam:us, quis Ro-
manis prímus persuaserit nauem conscendere. Claudíus is
fuit, Caudex ob hoc ipsum· appellatus, quia pluríum tabula-
rum contextus -caudex apud antiquos uocatur, unde publícae
tabulae codices dícuntur et naues nunc quoque ex antiqua con-
suetudine, quae commeatus per Tiberim subuehunt, codicaríae
uocantur. [ 5] Sane et hoc ad rem pertíneat, quod Valeriu~
Coruinus prímus Messanam uicit et primus ex familia Uale-
rioruril urbis captae in se translato nomine Messana appellatus
est paulatimque uulgo permutajl.te litteras Messala díctus.
"[6] Num et hoc cuíquam curare permittes-, quod primus· L ..
Sulla in circo leones solutos dedit, cum alioquin alligatí da-
rentur, ad conficiendos eos missis a rege Boccho iaculatoribus?
Et hocsane remittatur: num et Pompeium prin1um in circo
. elephantorum duodeuigínt.i pugnam edidisse commissis more
proeli noxiis 21 hominibus ad ullam rem bonam pertinet?
Prínceps ciuitatis et ínter antiquos príncipes, ut fama tradídit,
bonitatis eximiae memorabíle putauit spectaculi genus nouo
more perdere homines. Depugnant? Parum est. Laci-
nantur? Parum est: íngenti mole animalium exterantur !
[7] Satius erat ísta in obliuionem ire, ne quis postea potens
disceret inuidere_tque reí minime humanae. O quantum cali-
gínís mentibus nostris obicit magna felicitas ! Ille se supra
rerum naturam esse tune credidit, -cum tot miserorum homi-
num cateruas sub alío caelo natís beluis obiceret, cum bellum -
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
ínter tam disparia GRAECORVM
animalia ET ROMANORVM
committeret, MEXICANA
curo in conspectum
Universidad Nacional Autónoma de México
86 Derechos Reservados
... .. . .. ,'. . ·.· ...
~

-185-

lesto. [ 3] He aquí que esta vana afición de aprender cosas


inútiles .ha invadido también a los romanos. En estos días oí
a uno que contaba ·10 que había hecho antes que ningún otro
.cada uno de los caudillos romanos: Duilio fué el primero que
vendó en una batalla naval; Curio Denta to el primero que lle-
vó elefantes en su triunfo. Y siquiera estas cosas, aunque no
tiendan a la verdadera gloría, versan sin embargo sobre ejem-
plos de trabajos civiles; aunque tales conocimientos nada apro-
vechen, nos deleitan c'on su graciosa vanidad. [4] Perdo-
nemos también a _los que investigan quién fué el primer
romano que se subió a una nave. Fué éste Cláudio, llamado
por esto Caudex o código, porque los antiguos llamaban
caudex a la trabazón de muchas tablas, de donde a las tabli-
llas públicas se les llama códices, 24 . y todavía ahora por una·
antigua costumbre, a las naves que llevan las provisiones por
el Tíber se las llama codicarias. [ 5] También es pertinente
r~cordar · que. Valerío Corvino fué el primero que venció a
Messana o Messina y el primero que, transfiriéndose a sí mis- ··
morel nombre de la ciudad que tomó, fué llamado Messana y
poco. a poco, por la permutación de letras que hizo la gente,
se le llamó Messala. [ 6] ¿Permitirás también a alguien
preocuparse de averiguar que fué L . Sila quien primero echó
sueltos los leones en el circo, pues antes se presentaban atados
unos a otros, y que el rey Boco envió flecheros que los mata-
sen? Permítase esto también; pero saber que Pompeyo fuera
el primero que echó en el circo diez y ocho elefantes para com-
batir como en una batalla con hombres delincuentes, ¿condu-
ce por ventura a algo bueno? El varón principal de la ciudad,
de . eximia bondad entre los principales de la antigüedad, 25
como dice la fama, _pensó que era un espectáculo m~morable
hacer morir a los hombres de una manera nueva. ¿Pelean?
Es poco. ¿Se despedazan? Es poco : ¡que sean aplastados por
la ingente mole de estos animales! [7] Mejor sería dejar
esto en el olvido, no sea que al saberlo algún poderoso quiera
emular cosas tan inhumanas. 26 ¡Oh qué grande ceguera pone a
los entendimientos humanos la grande felicidad! Se cree que
está sobre la naturaleza de las cosas cuando echa a las fieras,
nacidas bajo otros cielos, tanta muchedumbre de hombres mi-
BIBLIOTHECA
serables, SCRIPTORVM
cuando concierta GRAECORVM
luchas entre ET ROMANORVM
animales MEXICANA
tan dispares,
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 86
-186-

populi Romani multum sanguinis funderet mox plus ipsum


fundere coacturus. At ídem _postea Alexandrina perfidíá de-
c·e ptus ultimo mancipio _tran·s fodiendum se praebuit, tum
demum intellecta ínani íactatione cognomínis ·sui. '
[ 8] Sed ut illo reuertar, unde decessí, et in eadem materia
ostendam superuacuam quorumdam diligentiam: ídem narra-
bat Metellum uíctis in Sicília Poenis triumphantein unum om-
nium Romanorum ante currum centum et uiginti captíuos
elephantos duxísse; Sullam ultímum Romanorum protulísse
pomerium, quod numquam prouínciali, sed Italico agro ad-
quisito proferre morís apud antiquos fuit. Hoc scire magis
prodest, quam Auentinum montem extra pomeríum esse, ut
ille adfírmabat, propter alteram ex duabus causís, aut q_u od
plebs eo secessisset, aut quod Remo auspícante íllo loco aues
non addixissent, alía deinceps innumerabilia, quae aut farta 22
sunt mendacíis aut simílía? [ ~]. Nam ut concedas omnía eos
fide bona dicere, ut ad praestationem scribant,. tamen cuius ista
~rrores minuent? Cuius cupiditates prement? Quem fortio-
rem, quem iustiorem,· quem liberaliorem facíent? Dubitare se
interím Fabianus noster aiebat, · an satius .esset nullis studiis
admoueri quam bis ímplicarí.
XIV. [ 1] Solí omnium otiosi sunt qui sapientiae ua-
cant, solí uiuunt; nec enim suám tantum aetatem bene tuen-
tur. Omne aeuum suo adíciunt; qriidquid annorum ante illos
actum est, íllis adquisitum est. Nisi ingratiss~mi sumus, illi
clarissimi sacrarum opinionum conditores nobis nati sunt, no-
bís uitam praeparauerunt. Ad res pulcherrimas ex tenebris ~d
lucem erutas alieno labore deducimur; nullo ·nobís saeculo in-
terdictum est, in omnia admittimur et, si magnitudine animi
egredi humanae ímbecillitatís angustias libet, multum, · per
quod spatiemur, te1nporis est. [ 2] Disputare cum Socrate
licet, dubitare cum Carneade, cum Epicuro quiescere, homi-
BIBLIOTHECA
nis na'tÚram SCRIPTORVM GRAECORVM
cum Stoicis uincere, ET ROMANORVM
cum Cynicis excedere. MEXICANA
Cum
Universidad Nacional Autónoma de México
87
Derechos Reservados
-187-

cuando derrama tanta_sangre en presencia del pueblo romano,


al que muy poco después se había de ver obligado a hacerle.
derramar todavía más. Pero él mismo, más tarde, engañado
por la perfidia de los alejanc:lrinos, se entregó para que lo
matara al último de los esclavos, viendo por fin entonces la
vana jactancia de su sobrenombre. 27
[ 8] Pero volviendo al punto de que me ap~rté, he de
manifestar en la misma materia la vana diligencia de algunos:
este mismo contaba que Metelo, después de triunfar en Sicilia
de los vencidos cartagineses, fué el único de los roman'os que
llevó cautivos ciento ·veinte elefantes delante de su carro
triunfal; que Sila fué el ºúltimo de los romanos que extendió
el circuito 28 de la ciudad, que los antiguos acostumbraban en-
sanchar, pero nunca cuando se adquiría nuevo campo en las
provincias, sino cuando se ganaba en. I talía., Saber esto ¿acaso
aprovecha más que averiguar sí el monte Aventino está fuera
del circuito, como este mismo afirmaba, poi: una de estas dos
causas: o porque se retiró allí la plebe o porque consultando
Remo en aquel lugar los agüeros no halló favorables las aves,
y otras innumerables cosas que o están llenas de mentiras o
son semejantes a las mentiras? [9] Pues aunque concedas
que hablan de buena fe y que escriben con pruebas, ¿qué erro-
res dísmín u irán con estas cosas ? ¿Qué deseos enfrenan? ¿A
quién harán más fuerte, más justo, más liberal? Solía decir
nuestro Fabiano que dudaba si era mejor no pcuparse en es-
tudio alguno que· enredarse en éstos.
XIV. [ 1] Sólo aquellos son ociqsos que se dedican a la
sabiduría y sólo ellos son los que viven, porque no es sólo su
propio tiempo el que emplean bien; a él añaden todos los
tiempos: todos los años que han pasado los hacen suyos-. Si
nd somos muy ingratos, nos es forzoso reconocer que aque-
llos clarísimos fundadores de las sagradas doctrinas .nacieron
para nosotros, nos prepararon la vida. Con el trabajo ajeno
somos llevados a las cosas hermosísimas sacadas por ellos de
las tinieblas a la luz; ningún siglo nos está vedado, a todos
somos admitidos, y si con grandeza de ánimo queremos salir
de las estrecheces de la flaqueza humana, mucho es el tiempo
en que podremos espaciarnos. [2] Podemos disputar con
Sócrates, dudar con Carneade, 29 descansar con Epicuro, ven-
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
cer la naturaleza humana
Universidad con los
Nacional estoicos,
Autónoma superarla con los
de México
Derechos Reservados 87
-188-

rerum natura in consortium omn~s aeui patiatur incedere,


quidni ab hoc exiguo et cadüco temporis transitu in illa teto
nos demus animo, quae immensa, quae aeterna sunt, quae
currt melíoribus communia? .
[ 3] Istí, qui per officia discursant, qui se aliosque inquie-
tant, cum bene insanierint, cum omnium Iimina cotidíe peram-
bulauerint _nec ullas apertas fores praeterierint, cum per di-
uersissimas domos meritoriam salutationem ci.rcumtulerint,
quotum quemque ex tam immensa et uaríis . ~upidítatíbus dis-
trícta utbe poterunt uídere? · [_4] Quam multí erunt, quorum
illos aut. somnus aut luxuria . aut inhumanitas
, . stimmoueat
. !
Quam multi qui illos, cum diu torserint, simulata festínatio-
ne· transcurrant ! Quam multi per refertum clientibus atrium
prodíre uítabunt et per obscuros aedium adítus profugierit,
quasi non inhumanius ·s it decípere quam excluder~ ! Quam
~ultí hesterna crapula semisomnes et graues íllis miseris suuni
somnum rumpentíbus ut alienum expectent; uix adleuatis la-
bris insusurratum miliens nomen oscítatiol'l;e superbissima
reddent! ·
[ 5] Hos in ueris officiis morari licet dicamus, qui Zeno-
nem, qui· Pythagoran cotídie et Democritum ceterosque antis-
tites bonarum artium,. qui Aiistotelen et Theophrastum uo-
lent h~bere quam famíliarissimos. Neino horum non. uacabit,
neme non uénientem ad se beatíorem, amantiorem sui dimit-
tet, neme quemquam uacuís a se manibus abire patietur;
nocte coriueniri, . interdiu ah omnibus mortalibus possunt.
·x.v. ·[ 1] Horum te morí neme coget, omnes docebunt;
horum neme anhos tuos conteret, suos tibi contribuet; nullius
ex bis serme periculosus erit, nullius amicitia capitalis, nullius
sumptuosa obseruatio. Feres ex íllis, quidquid uoles; per illos
non stabít, quomínus quantum plurímum cupierís 23 h~urías.
[ 2] Quae íllum fe.lícitas, quam pulchra senectus manet, qui
se in horum clíentelam contulít ! Habebít, cum· ·quibus de
BIBLIOTHECA
minimis SCRIPTORVM
maximisque rebusGRAECORVM ET ROMANORVM
delíberet, quos MEXICANA
de se cotidie consu-
Universidad Nacional Autónoma de México
88 Derechos Reservados
-189-

, cínicos. Puesto que la naturaleza nos permite andar en com-


pañía de todas las edades, ¿por qué no entregarnos con toda
el alma desde este breve y caduco tránsito del tiempo a aque-
llas cosas que son inmensas; que son eternas, que nos son co-
munes con los mejores?
[3] Estos que corren a cumplir sus deberes de cortesía·,
que se inquietan a sí y a los otros, cuando han enloquecido
del todo, y diariamente han andado de una casa a otra sin
pasar de largo por ninguna puerta abierta, cuando han ido
repartiendo sus interesados saludos por las cas~s más diversas,
¿a cuántos habrán podido ver en una ciudad tan inmensa y
agitada por diversos deseos? [ 4] ¡Cuántos serán los que
por el sueño, o la lujuria o la descortesía no los habrán reci-
bido! ¡Cuántos los que después de haberlos atormentado con ·
una larga espera, se les escapen con una fingida prisa! ¡Cuán-
tos los que habrán evitado salir por el atrio, atestado de clien-
tes, y habrán huído por secretas puertas fals~s, como si no
fuera más inhumáno engañar que no recibir! ¡Cuántos medio
dormidos y pesados por la crápula del día anterior, a aquellos
infelices que rompieron su sueño por guardar el ajeno, al susu-
. rra.fles mil veces su nombre abriendo apenas los labios, respon:-
derán con · un insólentísimo bostezo! 30
[ 5] Debemos decir que -están dedicados a verdaderos de-
beres los que diariamente quieren tener como a sus más fami-
liares a Zenón·, a Pitágoras, a Demócrito, y a los demás varo-
nes eininentes en las buenas· artes, a Aristóteles y .Teofrasto.
· Ninguno de éstos dejará ·de recibidos; ninguno dejai:á ir al
que venga a él sin· que sea más feliz y le ame más; ninguno ··
-consentirá que se vaya con las manos vacías; tod9s pueden ser
encontrados de noche y de día por todos los mortales.
XV. [1] Ninguno de éstos te obligará a morir, todos
te enseñarán; ninguno te hará perder tus años, sino que te
prestará los suyos; ninguna conversación suya te será peligro-
-sa, ni su amistad, mortal, ni su veneración, costosa. Te lle-
varás de ellos lo que quieras~ que no serán ellos los que te ím- .
r
,p idan que tomes tanto cuanto desees. [2 i Qué felicidad
está reservada, qué feliz vejez tendrá quien se puso bajo la
protección de éstos! Tendrá con quienes deliberar de las cosas
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
grandes y pequeñas, a quienes consulte cada día acere'} de sf,
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados . 88
·\.·.

-190-

Iat, a quibus audiat ueru1n sine contumelia, laudetur sine ~du-


latione, ad quorum se similitudinem effingat. ·
[ 3] Solemus dicere non fu'isse in nostra potestate, quos
sortiremur paren tes, forte hominibus datos; no bis uero ad
nostrum arbitrium. nasci licet. Nobilissimorum ingeniorum
familiae sunt ; elige ín quam adscisci uelis; non in nomen tan-
tum adoptaberís, sed in ipsa bona, quae non erunt sordide nec
maligne . custodienda; [ 4] maíora fient, quo illa pluríbus
diuiseris. Hi tibi dabunt ad aeternitatem iter et te in illum
locum, ex quo nemo deicitur, subleuabunt. Haec una ratio
est extendendae mortalitatis, immo in 24 immortalítatem uer-
tendae. Honores, monimenta, quidquid aut decretis ambitio
iussit aut operibus extruxit; cito subruitur; nihil non longa
demolítur uetustas et mouet. At iis, quae consecrauit sapien-
tia, nocere non potest; nulla abolebit aetas, nulla demínuet ;·
sequens ac deinde ·semper ulterior aliquid ad uenerationem con-
feret, quoniam quidem in uicino uersatur ínuídía, símplicius
longe posita miramur. [ 5] Sapientis ergo multum patet
uita, non iden1 illum qui ceteros terminus cludit. Solus ge-
neris humani legibus soluítur ; on1nia illi saecula ut ,deo ser-
uiunt. Transit tempus aliquod? Hoc recordatione comprendit.
Instat? Hoc utitur. Venturum est? Hoc praecípit. · Longam
illí uitam faci,t 01nnium temporum in unum conlatio.
XVI. [ 1] Illorum breuissima ac sollicitissima aetas ~st,
qui praeterítorum obliuiscuntur, praesentia neclegunt, de fu-
turo timent; curr. .· ad extrema uenerunt, sero intellegunt miserí,
·tam diu se, dum nihil agunt, .occupatos fuísse. [ 2] Nec est,
quod hoc argumento probari putes longam· illos agere uitam,
quia interdum mortem ínuocant. Uexat illos imprudentia
incertis adfectíbus et incurren ti bus in ipsa, quae metuunt;
niortem saepe ideo optant, quia timen t.· [ 3] Illud quoque
argum~ntum non est quod putes .diu uiuentium, quod saepe
illis longus uidetur <líes, qúod, dum ueniat condictum tempus
BIBLIOTHECA
cenae, tarde SCRIPTORVM GRAECORVM
ire horas queruntur; ETquando
nam. si ROMANORVM MEXICANA
íllos deserue-
Universidad Nacional Autónoma de México
s·9 Derechos Reservados

. \
-191-

quienes dirán la verdad sin afrenta, de quien sea alabado sin


adulación, a cuya semejanza pueda formarse.
[3] Acostumbramos a decir que no e~tuvo en nuestro po-
der elegir a nuestros padres que son dados a los hombres por
la suerte, pero está en nuestro .albedrío nacer a nosotros mis-
mos. Hay familias de nobilísimos ingenios: elige a cuál quie-
res incorporarte; serás adoptado no sólo en el apellido, sino
para gozar de sus mismos bienes, que no tienen que ser custo-
diados sórdida ni malignamente. · [ 4] Se· harán tanto ma-
yores cuanto _entre más los repartas. Ellos te encaminarán a la
eternidad y te elevarán a aquel lugar de que nadie será derri-
bado. Sólo éste es el medio de extender la vida mortal, más
aún, de convertirla en inmortalidad. Las honras y las memo-
rias, todo cuanto la ambición impuso con sus decretos o cons-
truyó con sus trabajos, pronto se yiene abajo, que no hay nada
· que no demuela y destruya una larga vejez. En cambio no pue-
de perjuqicar a los que consagró la sabiduría; ninguna edad
podrá borrarlos-, ninguna disminuirlos ; la siguiente y todas
las que vengan detrás aumentarán la veneración , porque la
envidia siempre versa sobre lo cercano y admiramos con .más
sencillez lo que está lejano. [ 5] Es, pues, muy espaciosa la
vida del sabí9, a la que no enCierran los mismos confines que
a la de los demás. El sólo está exento de las leyes del _género
humano: todos los siglos le sirven como a un dios. ¿Algún
tiempo ha pasado? Con el recuerdo lo recoge. ¿Es presente?
Lo emplea. ¿Ha de venir? Lo dispone. Esta fusión en uno de
todos los tiempos hace larga su vida.
XVI. . [ 1] Los que tienen una vida muy breve y acon-
gojada son los que se olvidan del pasado, descuidan el presente
y temen el futuro; cuando llegan a lo úl~ímo , ~emprenden tar-
de los desdichados que estuvieron ocupados mucho tiempo en
no hacer nada. [ 2 J Y no creas que se prueba que llevaron
larga vida con el argumento de que a veces invocaron a la
muerte. Los atormenta la imprudencia con afectos encontra-
dos que les hacen incurrir en lo mismo que temen: con fre-
cuencia desean la muerte porque la temen. [3] Tampoco
es argumento para que pienses que vivieron mucho que fre-
cuentemente se les hagan muy largos los días y se quejen de
que vayan despacio las horas que faltan para que llegue la fi-
BIBLIOTHECA
jada SCRIPTORVM
para la cena; GRAECORVM
pues si alguna vez losETdejan·
ROMANORVM MEXICANA
sus .ocupacio-
,
Universidad Nacional Autónoma de México 89
Derechos Reservados
-192-

runt occupatíones, in otio relicti aestuant,. nec quomodo id dís-


ponant aut extrahant scíunt. !taque ad occupationem aliquam
tendunt et quod ínteriacet omne tempus graue est; tam me
hercules, quam cum dies muneris gladiatorií edictus est, aut
cum alícuíus alterius uel spectaculi uel· uoluptatis expectatur
constitutu1n. transílire medios dies uolunt. Omnis íllis spe-
ratae reí lon.ga dílatio est. [ 4] At íllud tempus, quod
ámant, 25 breue est et praeceps b.reuiusque multo suo fit 26 ui-
tio; aliunde enim alío transfugiunt et consistere in una cupidi-
tate non possunt. Non sunt illis Iongi dies, sed inuisí ; at contra
quam exiguae noctes uidentur, quas in complexu scortorum
aut uino exigunt ! [ 5] In de etiam poetarum furor fabulis
humanos errores alentium, quibus uísus est Iuppiter uoluptate
concubítus delenitus duplícasse noctem. Quid alíud est uítia
nostra íncendere quam auctores íllis ínscribere deos et dare
morbo exemplo díuinitatis excusatam. licentiam? Possunt istis
non breuissimae uideri noctes, quas tam care mercantur? Diem .
noctis expectatione perdunt, noctem lucís metu.
· XVII. [ 1] lpsae uoluptates eoruin trepidae et uaríis
terroríbus inquíetae sunt subitque cum maxíme exsultantis
sollicita cogitatio: "I-Iaec qua1n diu ?" Ab hoc affectu reges
suam ·fleuere potentiam, nec illos magnítudo fortunae suae
delectauir: sed tienturus alíquando finis exterruit. Cum per .
magna camporum spatia porrigeret e:X!ercitum nec numerum
eius sed mensuram conprenderet Persarum rex insolen.tissimus,
_lacrimas profudit,. quod intra centum annos nemo ex tanta
1
iuuentute .superfu turus esset. [ 2] !\.t íllis admoturus erat
fatum ipse qui flebat perditurusque alios in mari, alios
in terra, alios proelio, alios fuga et intra exiguum tempus
consumpturus illos, quibus centesímum annum timebat ...
[3] Quid, quod gaudia quoque eorum. trepida sunt? Non
ením solidis causis ínnituntur, sed eadem qua oriuntur ua-
nitate turbantur. Qualia autem puta~ esse tempera etiam ip-
sorum confessíone misera, cun1 haec quoque, quibus se at-.
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
90 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados

.!
-193-

nes, se abrasan en el ocio siri saber cómo emplearlo o dese-


.charlo. Y así tienden a alguna ocupación y les es pesado todo
-el tiempo que media entre una y otra; de igual. modo, en ver-
·dad, que cuando se decretó un combate de gladiadores o cuan-
<lo se .espera el día de cualquier otro espectáculo o deleite, que..:
.r rían saltar por los días intermedios. Para ellos siempre es larga
:la dilación de toda cosa que esperan. [ 4] Pero el tiempo que
aman es breve y se hace más breve y precipitado por su culpa;
·p orque pasan de una cosa a otra y no pueden detenerse en un
mismo deseo. No son largos los días para ellos, sino aborre-
-cibles; y, por el contrario, ¡qué cortas les parecen las noches
a estos que las pasan en brazos de las meretrices o en la em.-
briaguez ! [ 5] De aquí la locura de los po·etas, que con sus
fábulas alimentaron los errores de los hombres, fingiendo que
Júpiter, enviciado en el deleite.carnal, duplicó la noche. ¿Qué
·otra cosa es que encender nuestros vicios hacer autores de ellos
a los dioses y dar a la enfermedad con el ejemplo de la divi-
nidad una disculpable licencia? ¿Cómo a éstos no les han
-de parecer cortísímas las noches que compran tan caro? Pier-
·den el día esperando la noche y pierden la noche por miedo ·
.al día.
XVII. [ 1] Sus mismos deleites son temerosos y desaso-
segados con varios recelos y cuando más gozan les asalta· este
·congojoso pensamiento: "Esto ¿cuánto durará?" De este afec-
to nació el llorar los i::eyes su poderío y sin que la grandeza de
,su fortuna los alegrase, les puso terror el fin que algun~ vez
··había de venir. Cuando por grandes espacios de los campos
-desplegaba su ejército, tan grande que -no podía contarse y
había que calcularlo por la medida de las tierras que ocupa- .
ba, 31 el insolentísimo rey de los persas 32 lloró pensando que
.dentro de cien años ninguno de estos jóvenes sobreviviría. 33
[2] Pero este mismo que lloraba, había de· enfrentarlos con
-el hado oerdiendo a unos en el mar, a otros en la tierra, a
otros en -el· combate, a otros en la huída y consumiend9 en
muy poco tiempo a los que pensaba que no habían de llegar a
los cieri años. [3] · ¡Qué, si hasta sus mismos gozos están
llenos de miedo! Porque no se apoyan en causas sólidas, sino
·que nacen de la misma vanid.ad que los perturba. ¿Pues có!l).O
piensas que han de ser los tiempos que ellos mismos recono-
·cenBIBLIOTHECA SCRIPTORVM
que son desgraciado_ GRAECORVM
s, cuando ET ROMANORVM
estos otros MEXICANA
en que se levan-
Universidad Nacional Autónoma de México
. 90
Derechos Reservados
,.

-194 -

tollunt et super homínem eff.erunt, parum sincera sint?


· [ 4] Maxima quaeque bona sollicíta sunt nec ullí fortunae
minus bene quam optimae credítur; ali.a fe.lícitate ad tuendam
felicitatem opus est et pro ípsis quae successere uotís uota fa-
cienda sunt. Omne enim quod fortuito obuenít instabíle est,
quoque altius surrexerit, opportunius est in occasum. Nemi-
nem porro casura delectant; miserrünam ergo .necesse est, non
tantum breufssimam, uítam esse eorum, qlii magno para~t
· labore, quod maíore possideant. Operose adsecuntur quae uo-
Iunt, anxíí tenent quae adsecutí sunt; [ 5] nulla ínterim
numquam amplíu.s redituri temporis ratio · est. Nouae occúpa-
tíones ueteribus substituuntur, .spes spem excitat, ambitionem
ambitío. Miseriarum non finís quaerítur, sed materia muta.:
tur. Nostri nos bonotes torserunt? Plus temporis alíeni au-
fe·runt. Candidatí laborare desimus? . Suffragatores indpimus.
Accusandí deposimus·tnolestiam? Iudicandí nanciscimur . . Iu-
dex desit esse? Quaesitor est. Alienorum bonorum mercenna-
ria procuratíone consenuít? [ 6] . Suis opibus · dístínetur.
Marium caliga dímisit? Consulatus exercet. Quintius dicta-
turam· properat peruadére? Ah aratro reuocabítur. Ibít 27 in
Poenos nondum tantae maturus reí Scipio; uictór Hannibalís,
uíctor .Añtiochi, sui consulatus decus, fraterni ·sponsor, ni per
ipsum mora esset, cum Ioue reponeretu.r ;· ciuiles seruatorem
agítabunt sedítiones et. post fastiditos -a íuuene diis aequos.
honores íam senem contumacís exili delectabít ambítio. Num-
quam derunt uel feE~es uel miserae sollicítudinis causae; per
occupationes uíta trudetur. Otíum numquam agetur, semper ·
optabitur.
XVIII.. [ 1] Excerpe ii:aque te uolgo, Pauline carissime,.
et in tranquilliorem portum non ·pro aetatís · spatío iactatus
tandem recede. Cogita, quot fluctus subieris, quot tempest_a -
tes partim priuatas sustit~ueris, partim publiCas in te conuerte-
ris;· satis·iam per laboriosa et inquieta documenta exhibita uir-
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
91 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-- 195 -

tan sobrepujando el ser de hombres, son tan poco verdaderos?


[ 4] Los mayores bienes son los que más preocupan y a nin-
guna fortuna puede uno confiarse tan poco como a la que es
la más buena; para conservarnos en la felicidad necesitamos de
otra felicidad y hay que hacer votos por los votos que tuvieron
'feliz éxito. Todo lo que viene fortuitamente es inestable, y
está más propenso a la caída quien subió más alto. A nadie de-
leita lo que amenaza ruina; por eso necesariamente ha de set
no tan sólo brevísima, sino ·también desgraciada la vida de
esos que adquieren con gran trabajo lo que han de -poseer con
otro aún mayor. Consiguen trabajosamente lo que quieren y
angustiosamente poseen lo que han conseguido; [5] entre-
tanto rio tienen ninguna cuenta del tiempo que nunca más ha
de volver. Sustituyen con nuevas ocupaciones las antiguas,
una esperanza despierta otra, la ambición, más ambición.· No
se busca el fin de las desgracias, sino que se cambia su materia~
¿Nos ato'rmentan nuestras propias honras? Más tiempo se lle-
van las ajenas. ¿Dejamos de trabajar como candidatos? Empe..;
zamos como intercesores. ¿Nos despojamos de la molestia de
acusar? Aspiramos a la de juzgar. ¿Deja de ser juez? Es cues-
tor. ¿Envejeció en la administración mercenaria de los bienes
ajenos? Hállase embarazado con los propios~ [6] ¿Dejó
Mario la milicia? 34 Ocupa el consulado. ¿Se da prisa Quin-
cio 35 en salir de la dictadura? Se le saca del arado. Irá Esci-
pión a combatir con los cartagineses, aún no_preparado para
esta empresa; vencedor de Aníbal, vencedor de Antíoco, honra
de su consulado, fiador del de su hermano, si él no lo hu-_
biese imp~dido, 36 se le hubiera puesto al igual de Júpiter; sin
embargo, las· guerras civiles traerán agitado a este salvador y
después de haberse fastidiado de joven _con honores iguales a
los de la divinidad, de viejo le seducirá la ambición de un
orgulloso destierro. 37 Nunca faltarán motivos de preocupa-
ción o felices o desgraciados; a través de ellos pasará apretada
la vida. El ocio nunca existirá; siempre será un deseo.
XVIII. [ 1] Sepárate, pues, del vulgo, queridísimo Pau-
lino, y acógete por fin a puerto más tranquilo sin ~sperar a
. que a él te arroje la vejez. Piensa por cuántas aguas has nave-
gado, cuántas tormentas has padecido, unas privadas y otras
públicas que tú convertiste en tuyas; bastantes muestras has
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
dado de tu virtud en· pruebas
Universidad trabajosas
Nacional Autónoma edeinquietas;
México experi:-
Derechos Reservados 91
-196-

tus est: experíre, quid in o tío f aciat. Maior pars aetatis, certe
melior reí publicae data sít; alíquid temporis tui sume etíam
tibi. [ 2] · Nec te ad s.egnem aut inertem quietem uoco; non
ut somno et caris turbae uoluptatibus quidquíd est in te indolís:
uiuidae mergas. Non est istud adquiescere; inuenies maiora
omnibus adhuc stren ue tractatis operibus, quae repositus et
securus agites. [3] Tu quidem orbís terrarum ratíones ad-
ministras tam abstinenter quam alienas, tam diligenter quam.
tuas, tam ·religíose quam publícas. 11}. offício amorem conse-
qÚeris, in quo odiu1n .uítare difficile est ; sed tamen, mihi crede ~
satius est uitae· suae ratione_m quam frumenti publici nosse ..
['4] Istum animí uigorem rerum maximarum capacissímum a. ·
ministerio honorifico quidem sed parum ad beatam uitam apto
reuoca et cogita non id egisse te ab aetate prima omní cultu
studíorum Iiberalium, ut tibi multa milia frumentí bene com-
mitterentur; maius quiddam et altius de te pro míseras. Non
derunt et frugalítatis exactae hümínes et laboríosae opérae; .
tanto aptiora portandis one~ibus tarda iumenta sunt quam no--
hiles equi, quorum generosam pernicitatem quis umquam gra-
uf sarcína pressít? [ 5] Cogíta praeterea, quantum sollícitudi-
nis sit ad tantam te molem obicere; cum uentre tibi humano
negotium est. Nec rationem patitur nec aequitate mitigatur nec
· ulla prece flectitdt populus ·esuríens. Modo modo intra pau-
cos illos dies, quibus C. Caesar perit, si quís inferís sensus estt
hoc grauissime ferens, quod sciebat populo Romano super-
stiti 28 septem aut octo certe -dierum cibaria superesse, dum ílle
pontes nauibus íungit et uiribus imperj ludit, aderat ultimum
malorum obsessís quoque, alimentorum egestas; exítio paene
ac f ame constítit et, qua e f amen sequítur, _rerum omnium ,
ruina furiosi et externi et ínfeliciter superbí regí~ imitatio.
[ 6] Quem tune animum habuerunt illí, qu.ibus .~rat mandata
Jrumenti publici cura, saxa, ferrum, ignes, Gaium excepturi?
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM
Summa díssimulatione tantum ínterET ROMANORVM
uiscera latentis MEXICANA
malí te-
Universidad Nacional Autónoma de México
92 Derechos Reservados
-197-

menta lo que harás en el ocio. La mayor parte de tu vidá y


ciertamente la mejor la has dado a la república; ·t oma algo de
tu tiempo también para ti. [ 2] No te llamo a uri reposo
perezoso e inactivo, ni a que sumerjas lo que hay en ti de
·vivacidad de carácter en el sueño y en los placeres gratos a la
turba. No es esto aquietarse; encontrarás trabajos mayores
que. los que hasta ahora denodadamente .has hecho, a los que
te entregues en el reposo y en la tranquilidad. [3] Tú ad-
ministras ciertamente las rentas de todo el orbe con tanto des-
interés como si fueran ajenas, con tanta diligencia como si fue~
rari propias, con la misma religiosidad que si fueran públicas.
Consigues que te quieran en un oficio en que es difícil evitar
el odio-; créeme, sin embargo, que es mejor llevar la cuenta
de la propia vida que la del trigo público. [ 4] 'Retira este
vigor de tu ánimo, muy capaz de las mayores cosas, de un
ministerio, honorífico ciertamente, pero poco apto para la vida
bienaventurada, y piensa que tanto como cultivaste los estu-
dios liberales desde tus más tiernos años no fué para. que se te
confiasen muchos millares de fanegas de trigo; cosas más
grandes y más ·altas se esperaban de ti. No faltarán hombres
de escrupulosa exactitud y de amor al trabajo; son más aptos
para llevar carga los lentos jumentos que los nobles· caballos,
cuya generosa ligereza ¿quién la entorpeció jamás con grave
peso? [ 5] Piensa además cuánta preocupación es para ti
pone.rte a tan gran cuidado: con el vientre humano te has de
haber: un pueblo hambriento ni soporta razones, ni se calma
,.con la equidad, ni se doblega a súplicas. Hace muy poco tiem-
po, en aquellos pocos días que se pasaron desde la muerte de
Calígula, que llevaría muy mal, sí es que los muerlos tienen
algún sentimiento, que le sobreviviese el pueblo romano,. 38
quedaron abastecimientos para siete u ocho días; mientras él
hace puentes 39 con las naves y juega con las fuerzas del im-
. perio, se presenta el último mal para los sitiados: la escasez de
alimentos ; a punto estuvo que la 1nuerte, el hambre y la rui-
na de todas las cosas que sigue al hambre no acompañase a
esta caricatura de rey, 40 loco, extranjero e infelizmente alta-
n~ro. ¿En qué estado de ánimo estarían aquellos que · tenían a
su cargo el trigo público,, expuestos como estaban a las pie-
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
dras, al hierro, al fuego GRAECORVM
y a Calígula? ET Con
ROMANORVM MEXICANA
sumo disimulo
ocultaban malUniversidad Nacional
tan grande, Autónoma
latente en las de México y con so-
entrañas,
Derechos Reservados
92
-198-

gebant, cum ratione scilicet. Quaedam enim ígnorantibus


aegris curanda sunt; causa multis moriendi fuit morbum suum
nosse.-·
XIX. .[ 1] Recipe te ad haec tranquillíora, tutiora, maio-
ra ! Simile tu putas esse, utrum cures, ut incorruptunt et a
fraude aduehentium _e t a neglegentia ft1;lmentuni transfunda-
tur in horr~a, ne concepto umore uitietur et concalescat, ut
ad mensuram pondusque respondeat, an ad haec sacra et sµ-
blimía accedas sciturus, quae materia sit dei, quae uoluptas,
quae condítío., quae forma; quis animum tuum casus expectet;
ubi nos a corporibus dimíssos natura componat; quid sít quod
huius n::iundi grauíssima quaeque in medio .sustineat, supra le-
uia susp~ndat, in summum ignem ferat, sídera uicibus suis
excitet; cetera deinceps ingentibus plena miraculis.? [2] Uis
~u relicto· solo n1ente ad ista respicere ! Nunc, dum calet san-
guis, uígentibus 29 ad meliora eundum est. Expectat te in hoc
genere uitae rn.ultum bonarum ar}ium,. amor uirtutium atque
usus, cupíditatium óbliuio, uiuendí ac n1oríendi scíentia, alta
rerum qu1es.
.
[ 3] Omnium quidem occupatorum conditio misera est,
eorum tamen -miserrima, qui ne· suis quídem laborant _occupa-
tionibus, ad alienum dormiunt so.mnum, _ad alíenum ambu-
lant gradum, amare et odíss~, res omníum líbetrí1nas, iubentu'r.
I-Ii si uolent scire quam breuis ipsorum uita sít, cogitent ex·
quota parte sua sit.
XX. [ 1] Cuin uiderís ítaque praetextam saepe iam
sumptam, cum celebre in foro nomen, ne inuideris; ista uítae
· damno parantur. Ut unus ap íllis numeretur annus, omnis
annos suos conterent. Quosdam antequam in summum a1n-
bitíonis eníterentur, .ínter prima luc.tantis aetas reliquít; quos-,
dam cum in consummationem digriítates per mille indignita-
tes erepsissent, mísera subit cogitatio laborasse ipsos in tit~lum
$epukri; quorundam ultima senectus, dum in nouas spes ut ·
BIBLIOTHECA
· iuuenta SCRIPTORVM
disponítur, GRAECORVM
ínter conatus magnosET ROMANORVM
et ímprobos MEXICANA
inua-
Universidad Nacional Autónoma de México
93 Derechos Reservados
-199-

brada razón. Porque ciertas enfermedades hay que curarlas


ignorándolo los e1_1fermos: para muchos fué la causa de su
muerte conocer su enfermedad.
XIX. [ 1] ¡Acógete a ocupaciones más tranquilas, . más
seguras, mayores! ¿Piensas tú que es igual ocupación cuidarte
de que el trigo se deposite en los graneros sin disminución
por el fraude o la negligencia de los que lo portean, de que no
lo vicie o recaliente la humedad, de que responda . al peso y a
la medida, que el .acercarte a aprender estas cosas sagradas y
sublimes: cuál es la sustancia de Dios, cuál su gusto, cuál su
condición, cuál su forma; qué suerte espera a tu alma; en
dónde nos coloca la naturaleza cuand9 nos desata de los cuer-
pos; qué es lo que sostiene en medio a las cosas más pesadas de
este inundo, mantiene arriba las más ligeras, levanta el fuego a
lo alto, xp.ueve en sus órbitas a las estrellas y después ·tantas
otras cosas llenas de maravillas? [ 2] ·¿Quieres ·tú, a solas
contigo, contemplar con la mente estas cosas? Ahora, mientras
la sangre está caliente, en pleno vigor, has de encaminarte a las
cosas m~jores. Te esperan"" en este género- de vida muhas buenas
artes, el amor y la práctica de las · virtudes, ·el olvido de los
deseos, 1a ciencia de vivir y de morir, y un profundo descanso.
[3] Mís.erable es la condición de · todos los hombres ata-
reados, pero todavía más la de los que no trabajan en sus
ocupaciones, sino que duermen el sueño ajeno, andan al paso
ajeno, y se les manda lo que amen y lo que ·odien, que son las
cosas más libres de todas. Si quieren éstos saber ~uán breve es
su vida, no tienen .más que pensar en qué parte ha . sido suya.
XX. [ 1] Así, pues?· cuando vieres con cuánta frecuen-
cia to.man la pretextat cuán célebre es su nombre en el foro,
no tengas envidia; estas cosas se consiguen con daño de la
propia vida. Para que a un año se le dé· su nombre, 41 desper-
dician todos sus años .. A algunos, antes que sub~eran a la cum-
bre ·de su ambidón, la vida los dejó en sus primeras 1uchas; a
otros. después de haber alcanzado la dignidad que ambiciona-
ban a ·costa de mil indignidades, les viene el triste pensamien-
to de que todo lo que han trabajado ha· sido para el epitafio
deBIBLIOTHECA
su sepulcro;SCRIPTORVM GRAECORVM
a otros, mientras ET ROMANORVM
disponían de su últimaMEXICANA
ve-
jez, como si fueraUniversidad
juventud,Nacional Autónoma
para nuevas de Méxicoles faltó la
esperanzas,
Derechos Reservados . 93 "'
-200-

lida defecit., [2] Foedus ille, quem in íudícío pro ígnotissímis


litígatoribus grandem natu et imperitae coronae assensiones
captatem, spiritus líquít; turpis ille, qui uiuendo lassus cítius
quam laborando ínter ipsa officía conlapsus est; turpis, quem
accipiendís immorientem rationibus diu tractus risít heres.
[3] Praeterire quod mihi occurrit exemplurri non possum."
S. Turannius 30 fuit exactae diligentíae senex, qui post annum
nonagesimum, cum uacatíonem procurationís ah C. Caesare
ultro accepisset, coinponi se in lecto et uelut exanímem a cír-
cumstante familia plangi iussit. Lugebat domus otium domini
senis nec finiuít ante tristítiam, quam labor íllí suus restitutus
est. [ 4] Adeone iuuat occupatum morí? Idem plerisque
. anímus est.; diutius cupídítas illís laborís quam ·facultas est;
cum ímbecillitate corporis
. pugnant,
. senectutem ípsam nullo
. al~o no!,llÍne grauem iudicant, q~;iam quod íllos seponít. Lex
~ quinquagesimo anno ~ílitem non legít, a sexagesímo sena-
torem non cítat; difficilius homínes a se otíum impetrant
quam a lege. [ 5] Interim dutn rapiuntur et rapiunt, dum
alter alteríus quietem rumpit, dum ·mutuo miseri sunt, uita
est sine fructu, sine uoluptate, sine ullo profectu aními. Nemo
in conspicuo morteni habet, nemo non procul spes íntendít;
quídam uero disponunt etíam illa, quae ultra uítam sunt,.
magnas moles 'sepulcrorum et operum publicorum dedícatio-
nes et ad rogun1 munera et ambítiosas exequias. At me her--
cules istorum funera, tamquam m1n1mum uixerint, ad · faces
et cereos ducenda sunt.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
94 Derechos Reservados
-· 201 -

vida en medio de grandes y agotadores esfuerzos. [ 2] Ver-


güenza para aquel a quien dejó la vida mientras en JU1c10
pleiteaba por litigantes desconocidos, buscando el aplauso de
un auditorio ignorante; vergüenza para aquel otro que, más
cansado de vivir que de trabajar, cayó en medio de sus misma~
oficiosidaqes; vergüenza para ese otro de quien, por morir
tomando cuentas, se ríe su impaciente heredero. [3] No pue-
do pasar por alto un ejemplo que se me ocurre. Hubo un viejo,
ll_amado S. Turanio, 42 de puntual diligencia, que a los no-
venta años Jué jubilado, sin que él lo pidiera, de su oficio de
procurador por C~lígula, y mandó que lo pusieran en el lecho
y que toda su familia lo llorase como a muerto. Lloraba_, pues, .
toda la casa el descanso de su anciano dueño y no cesó el 1lan-
to hasta qÚe fué restituído a su trabajo. · [ 4] ¿Es que· acaso
agrada tan to morir ocupado? Este mismo es el estado de áni-
mo de m:uchos hombres; más les dura el deseo que la facultad
de trabajar; luchan con la flaqüeza de su cuerpo y lo que juz-
gan que tiene la vejez de más pesado es que los aparta. del tra-
bajo. La ley exime de la milicia a los cincuenta años, ni cita
al senador llegando a los sesenta; pero más ·difícilmerite· con-
siguen los hombres el reposo de sí mismos que de la ley.
[ 5] Y mient_ras que son llevados y llevan a otros, · mientras
que el uno al otro le rompe ei descanso, haciéndose mutua-
<i) mente desgraciados, su vida es sin fruto, sin gusto, sin ningún
provecho del ánimo. Nadie tiene a la vista a la muerte, nadie
deja de alargar sus esperanzas; algunos disponen aun aquellas
cosas que están más allá de la vida: grandiosos mausoleos, ~a
dedicación de obras públicas, ofrendas fúnebres y suntuosos
funerales. Pero a fe mía que lo~ funerales de éstos, como ·si
fu~ran de niños, 43 habían de hacerse con hachas y cirios.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
'
!
...

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
.NO.TAS.AL TEXTO LAT/}JO

El texto latino que se publica en esta edición es el de J ohn


W. Basore, tal como lo han editado Page, Capps y Rouse. en
The Loeb Classical Library, del que he tomado también la
tnayor parte de las notas. Este texto a su vez es, con algunas
modifícaéiones; el de Hermes; publicado en Leipzig; 1905.
Las ·notas recogen las principales variantes a este texto,
indicando el editor que las propone. La sigla A designa el
Codex Ambrosianus de Milán; del sfglo X u Xt que es
el m anuscrito más importante de estos tratados.
,·jJ

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
"DE U IT A BEATA"

Párrafo II, 2.
1. Multis ínuídeo, . Gruter; in multís uideo, A.
Párrafo III, 4.
2. Tímoribus proiectis añadido por Basore; uoluptatíbus et pro íllis, A;
doloribus spretís añadido por Reitzensteín; u_o luptatíbus et illiciis,
Bourgery.
Párrafo V, 2.
3. <fnanimalium, Reítzenstein ; animalium, A .
. Párrafo VII! 4.
4. A vita, añadido por Rossbach y después por Hermes.
Párrafo VIII, 4.
5. At, añadido por Gertz.
Párrafo IX, 3.
6. Cursum, añadido por Schultess y recogido por Hermes.
Párrafo X, 2.
7. Sibi, H aase; sed, A.
Párrafo X, 3.
8. uoluptates, omitido por Reitzensteín y por Hermes_.
Párrafo XI, 1.
9. Concedis, A; concedimus, J. Müller y Hermes.
1O. A tam molli, Muret; an molli, A.
Párrafo XII, 5.
11. Adulescentiae, A; erubescentiae·, Madvig; displicentiae, Gertz.
Párrafo XIII, 3.
12. Stat ad eani, Bourgery; statim, A; Reitzenstein y después Hermes su-
plen quae stat, corpori adulatur in.uitauítque antes de quae statím.
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
97 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-206-

Párrafo XV, 5.
13. Timori sit aditus. A5; timoris ita ditus, A 1 ; ºtimoris est, Gertz; ti-
morist, Hermes; timori sit, Bourgery.
Párrafo XV, 6.
14. Quod dest (deest), Hermes después de Madvig; quod est, A.
Párrafo XVI, 1.
15. Et, suplido pór Madvig.
Parrafo XVII, 2.
16. Auiarium, Wesenberg y Bourgery; auruum, .A.
17. Ser uitur, A; struitur, Lipsius y Hermes.
18. Hermes añade cur antes de turpiter.
Párrafo XVII, 4.
19. Debilis, A; debíles (vocativo de plural}, Gronovius y Bentley.
Párrafo XIX, 2.
20. Uestrum, suplido por Bourgery.
Párrafo XIX, 3.
-
21. · Maledici et in, Koch y Hermes; ii maledicí et in, Bourgery.
Párrafo XXII, l.
22. Quom, Gectz; quam, A.
23. Aut amisso. Goelzer y Bourgery ; acamisso, A.
Párrafo XXIII, 2.
24. O~ suplido por Lip·se.
Párrafo XXIII, 4.
25. r:>auper etsi, Schultess y Hermes ¡ paup'si, A.
Párrafo XXV, 1.
26. Ubi, suplido por Hermes.
Párrafo XXV, 2.
27. In, suplido comúnmente.
28 . Calceatus, Schultess; causatus, A.
Párrafo XXV, 2.
2 9. Sectis plantis, Schultess; sententis,. A.
Párrafo XXV, 4.
30. Nationum petant a·me, Gertz ; penatiu·m petant me, A._
Párrafo XXVI, 4.
3 J • Ius, suplido por M üller.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


98 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
"PE T~ANQUILLIT ATE ANIMI' 1

Párrafo I, 3.
1. Subornant, Gertz; subornantur, A.
Párrafo I, 1o·.
2. Imper_ia praeceptorum, Gertz; ínpreceptorum, A.
·. Párr~fo r,' 15. ·
3. Quin ne, Lipse; cuine, A; sic ne, Gútz.
4. Plus, A; peius, Gertz.
Párrafo I, 1 7.
5. Hos, añadido por Koch.
Párrafo II. 1 .
6. Seneca, añadido por Haase.
Párrafo II. 6. .
7. Reformando, Koch; formando, A.
Párrafo II, 7.
8. s·ed, añadido . por Haase.
Párrafo II • . 1 2.
9. In quas, A; in quis, Lipse.
Párrafo II, 13.
10. Inuia litora. Castiglioni; et inlitora, A; et aliena. ~itora, Müller.
11. Iam flectamus cursum ad urbem, trasladado por Gertz y Hermes de
su antigua colocación, que era detrás de turbae .

Párrafo III, i.
12. Uno, Stangl; nun, A; nostro, Gertz.
Párrafo III; 3.SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
BIBLIOTHECA
13. Instillat, Haase;Universidad
instituat, A; insinuat,
Nacional Petschenig.
Autónoma de México
Derechos Reservados 99
- 208

. Párrafo III, 4.
14. Quam tutum gratuítumque bonum, }J üller; quantum gratuítor~m
bominum, A.
Párrafo III. 5.
15. Et, comúnmente añadido.
Párrafo IV, 7.
16. Quaedam, añadido por P. Thomas.
17. In, añadido por P. Thomas ..
Párrafo V, 1 .
18. Angustabatur, Gertz: angusta, A·.
19. iJadvig y Hermes añaden satis antes de satellites.
Párrafo V, 3.
20. Petulantiam, Lipse; ·pecuniam, A.
Párrafo V, 5.
21. Vere, añadido por Ha'upt.
PárraJo VII, 2.
22. Este párrafo. eoidentemente fuera de lugar, es difícil de situar, y cada
editer lo hace en sitio distinto. · Haase lo coloca antes de necesse est,
dél párrafo V l. 2.
Párrafo VII, 4.
23. Queniadmodum, 8ermes; . ut quod, A; ut quondam, Gertz; ut id,
Petschehig .
Párrafo IX, 1.
24. Nec ulle non, A; nec cum illa Úllae rion, Haase; nec cum illa non,
Gertz; nec ullae domus. Schultess; nec ullae sortes, Birt.
Párrafo IX, 2.
25. Pudebit, eo plus, Basore; pudebit ej p lus, A; pudebít templi eíus.
Madvig; pudebit eius cultus, Koch; pudebit eíus, Rossbach: pudebit
· eius, placeat, Schultess; y otros de otros modos.
Párrafo IX, 6 . .
26. E, añadido por Gertz.
· Párrafo X, 4 .
27. Angustum. pedem, A; 'a ngustam sedero, Cornelissen.
Párrafo XI. 7.
28. Capulus, Basore; copulas, Códice Ambrosiano C 293; éopul~tas, A;
copia tes, l.Jadvig; speculator, Gertz; otros cambian u omiten iuncta.s.
Párrafo XI, 8.
29. Vote, añadido
BIBLIOTHECA .p<;>r Gertz: GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
SCRIPTORVM
Universidad Nacional Autónoma de México
~ºº Derechos Reservados
209 -

Párrafo XI, 1 2.
30. Sed,· añadido comúnmente.
Párrafo XV, 1~
31. Et ocurrit tot scelerum felícium turba, transpuesto por Koch y Her-
mes de su colocación antigua, que era después de generis humani.
Párrafo XV, 4.
3 2. In níhih~m recidere de, añadido por Buecheler.
Párrafo XV, 6.
33. Natura, añadido por Gertz.
Párrafo XVI. 4.
34". Uulnerat, añadido por Rossbach.
Párrafo XVII, 2.
35 . Per se inornata, A; prorsus inornata, Gertz; per se ornata, man. inf.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 101
· .

..

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
"DE BREUITJ,\.TE UITAE"

Párrafo I. 1.
1. Imprudens, man. inf.: impudens, A.
Párrafo U, 1.
2. At, suplido por Pauly.
Párrafo U, 2.
3. Querella, Maduig; qua, A; cura, Haase.
Párrafo II, 4.
4. Eloquentia et (?) cotidiana, A. l, al parecer.
5. Sollicitatio, Bourgery; spatío, A; occupatio, Gertz.
Párrafo III, 4 .
6. Alicui, A....5; aliquo, A. 1; aliquoí, Gertz, Hermes .
Párrafo IV, 5.
7. P acat,. man. inf.; placat, A.
8. Paullusque, Ruben; plusque; A, Iullusque, Waltz y Bourgety.
Párrafo VII, 7.
9. Inamicitia sed ínapparatu, A; m amicitíam sed in apparatum, man~
inf.; in amícítía, Hermes.
Párrafo VII, 9.
1O. Ultimum, Bentley, Gertz y Hermes; Uitam, A, Bourgery.
11. Et, suplido por Madvig .
Párrafo VIII,_ 4.
12. Andetraant, A. 2; unde detrahant, Madvig, Hermes.
Párrafo IX, 1.
13. Stultius esse quam quorundam, suplido por Bourgery: alii alía.
Párrafo IX, 2.
14. Ore ínstinctus. A; ore instinctu, Hermes; furore instinctus_, Muret;
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
ore et inst.inctu, GRAECORVM
Gertz; horrore ET ROMANORVM MEXICANA
instinctus, Bourgery.
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 103
212

Párrafo IX, 3.
15. Cun~tationem, Gertz y Hermes; cognationem, A; cogitationem, algu-
nos man. inf .. Bourgery, Duff.
Párrafo X, 3.
16. Quoí, Gruter; quo, A.
Párrafo XII, l.
17. Aut, añadido por Madvig.
Párrafo XII, 3.
18. Novissimos, A; novís cíbis, Madvig, Duff; novissimo more, Gertz.
19. Suam, transpuesto por M uret de su antigua colocación, que era después ·
:: de publicam.
Párrafo XII, 6.
20. Usque, Gertz; et usque, A.
Párrafo XIII, 6.
2L Texto incierto; otros leen innoxiís.
Párrafo XIII. 8 .
22. Farta, A; paria, Haase.
Párrafo XV, l .
23 . Quantum· plurimum cupieris, Muret; plurimum quantum ceperis, A;
.cum coeperis, Vahlen y Hermes.
Párrafo XV, 4.
24. In, añadido comúnmente.
Párrafo XVÍ, 4.
25. Amant, Muret; amanti, A.
26. Fit, añadido por Er.asmo antes de suo.
Párrafo XVII, 6.
27. !bit, A .: iuit, Haase; ibat, Duff.
Párrafo XVIII, 5.
28. Texto muy dudoso: .quod sciebat populo Romano superstiti, Hermes;
quod dí ceba t populo Romano super stité, A; quod populo . Romano
superstíte, dicebant, Madvig.
Párrafo XIX, 2.
29. Uigentibus, A; sensibus. añadido por Madvig y Duff.
Párrafo XX, 3.
30. S. Turannius, Gertz; tyrannius, A.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
104
Derechos Reservados
NOTAS AL TEXTO ESPAFIOL

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
'

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
"DE LA VIDA' BIENAVENTURADA"

l. También dedicó Séneca los tres libros "De ira" a este hermano suyo,
probablemente antes de que fuera adoptado por Junio Galíón.
2. Literalmente, "tanto los que llevan clámide corno los que llevan co-
rona". La antítesis entre chlamydatos y corona tos .es oscura, pero es
la lectura que claramente dan los manuscritos. La clámide o manto
griego fué entre los romanos una prenda elegante y con ella se designa
evidentemente a la clase superior. Los coronatos designan a los esclavos
y esta significación pudiera derivarse de la costumbre de ponerles una
corona para venderlos en el mercado. Tácito, en sus Annales. XIII-39-~,
escribe: "et irnbelle vulgris sub corona ven.undatum, reliqua praeda
victoribus cessi t''.
3. En su Epístola, XXI. 9, éscri~e Séneca: "lo que acostumbra 'h~cerse
~n el Senado, pienso que ha de hacerse también en la filosofía; cuando
alguien hace una censura, que en parte me agrada, le pido ·que divida
la sentencia y sigo la parte que apruebo.''
4. La doctrina estoica de la a8avµ.a.<fTÍO. , el ni! admirari de Horacio.
5. Epicuro, en Kvpiat .6.ó~at . 140, V, dice: ovK t<J'nv ~of.w, · ,;¡v ávw
..... ,,/.. , ' \ ..... .' ~ , [ > ~' ,,/.. , ' \ ... '
TOV ..,.,povtµ.w> Ka.l Kal\.W> Kal OlKatW> OlJOE ..,.,poviµ.w> Kal. Kal\.W> Kal.
~ , ] ., ..... <~'
OLKatW> avru 'TOV '1JOEW>.

6. En la doctrina estoica, el universo (mundus) se identifica con la divi-


nidad o elemento acti:vo del universo, · designado con diversos nombres,
que informa la i;nasa caótica de la materia pasiva. Según la teoría mo-
nística de los más viejos estoicos, este elemento fué el fuego creador.
Obrando sobre sí mismo, por un proceso de mutación, produce las
otras formas de la materia, que a su vez se resuelven en el fuego primi-
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
tivo; a este retorno GRAECORVM
parece aludir aquí Séneca.ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
107
Derechos Reservados
216 -

7. Aguzar el oído era apelar a · la memoria, pues como Plinio (Nat.


Hist., XI, 2511) explica: "est in aurc 1ma memoriae locus". Así
Virgílio (Copa, 3 8) :
Mors aurem vellens "vivite", ait: "venío".

8. Alusión al oficio del esclavo praegustator, que .probaba los alimentos


antes de servirlos. Así la virtud sirve a la voluptuosidad procurándole
un plac~r seguro. Es éste también el pensamiento de Cicerón cuando
en De Fin, II, 21, 6 9, pinta el placer como una reina a la que han
de servir las vi~tudes: "nos quidem virtutes sic natae sumus ut tibi
serviremus: aliud negotii nihil habemus" . . ·
9 .. Un famoso epicúreo del tiempo de Tiberio, muy bien conocl.do por
Séneca (Dial. XII,. 1 O, 8, "I I), Nomentano, . al que Horacio presenta
con frecuencía en sus Sátiras como el tipo de derro~hador, aparece aquí
como horno gulosus.
1 O. Esto es, no serán verdaderos epicúreos puesto que carecen de la
arapa~ta.
11. Epicuro ~ismo dice en sus cartas que él tenía bastante con un poco
de agua y un · pedazo de pan. "Envíame -escribe -un poco de queso
para que, cuando se me antoje, me regale con el _como con un festín ."
12. Esto es, el mozo bien dispuesto, deseoso de practicar la virtud.
13. Esto es, haciéndose pasar por epicúreo.
14. Literalmente: "con la cabeza descubierta".
15. El pandero, símbolo de algunos enervados y afeminados, estuvo aso-
ciado con los trabajos orgiásticos de Cibeles. Sus sacerdotes eran cas-
trados.
16. Esto es, ·una vida en la que se combinen virtud y placer.
17. Bajos de arena de la costa norte de Africa, proverbialmente peligrosos
para los barcos de vela. Así escribe (Odas, I!, 6, 3) Horacio:

Barbaras Syrtes, ubí Maura ~emper


aestuat unda.

Cuando San Pablo era llevado a Roma y naufr~gó, los que pu-
dieron ganar un esquife "reco$iéndole se valían de todos los medios,
ciñendo .el navío y temerosos de dar en las Sirtes" (Hechos de los Após-
toles, · XXVII, 17) . .
18. Virgilio, en Georg., 1, 139, aunque Séneca escribe laqueo por laqueis
y latos por SCRIPTORVM
BIBLIOTHECA magnos. · GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
108 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
- 217 -

19. La libertad sigue a la virtud. Para Séneca la virtud solamente es libre


y el placer esclaviza.
20. Horado (Odas, IV, 9, 51 y sig.) escribe:
Non ille pro caris. amicia
aut patria timidus perire.
Cicerón (De Fin, 5, 20) defiende a los epicúreos del reproche
que se les hacía de que la doctrina del placer es incompatible con la
conservación de la verdadera amistad. .
21. Cicerón (D~ Finibus, III, 2 2) escribe: "Quaeque sunt vetera prae-.
cepta sapíentium, qui jubent «tempori parere» et «sequi Deum» et
«se noscere» et «nihil nimis», haec sine physícis quam vim babean t
(et habent ·m aximam} videre nemo potest."
22. El sabio ideal de los estoicos.
23. Publio Rutilio Rufo fué cuestor en Asía, donde se opuso enérgica-
mente a las exacciones de los publicanos, que consiguieron desterrarlo
el año · 92 antes de Cristo. Séneca sentía por él una gran estimación y
elogia frecuentemente su virtud, por ejemplo, en la Consolación a Mar-
cia, 22-3; en De Tranquillitate Animi, 16, 1.
24. Sén~ca cita frecuentemente a dos Catones, los dos famosos en la his-
toria de Roma: Marco Pordo Catón, el censor, que vivió del 234
al 149 antes de Cristo y fué famoso por su austeridad; y su bisnieto,
Marco Porcio Catón, el joven, que fué un ardiente éstoico, defensor
de la causa de Pompeyo-. y se suicidó el año 46 antes de Cristo~ En
éste y en· otros muchísimos pasajes, a quien cita Séneca es al joven.
25. Demetrio fué el filósofo cínico que enseñó .en Roma en tiempos de.1 ·
emperador Calígula. ·
2 6. El suicidio de Díódoro está justificado por la ética epicú'rea.
2 7. Vírgílio (Eneida, IV, . 6 5 3) . Las palabras que Séneca cita las pro-
nuncia Dído antes de darse la muerte.
28. Cualquier desconocido, . un hombre cualquiera que no aspira, como el
sabio, a · realizar -e.l ideal humano.
29. Sus propias faltas.
3 O. _El stípes era el palo vertical de la cruz; el patibulum, el madero tras-
versal.
31. Tienen las mismas faltas qu'e reprochan a los otros.
3 2. El _hombre ciudadano del mundo era un dogma estoico, al que Séneca
alude más de una vez.
3 3. Sobre la opinión de . Séneca sobre la divinidad, conf. Consolaciones de
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Séneca, Introducción.
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 109
- 218 -

34. El suicidio fué admitido por los estoicos como un medio de librarse
de un insoportable infortunio.
3 5 . El verso es de Ovidio (Metamorfosis, II, 3 2 8) .
3 6. Catón, el joven, partidario del Senado en su lucha contra César.
37. Tácito en sus Anales (XV, 64, 6), Juvenal (X, 16) y Casio Dión
hablan de las grandes riquezas de Séneca, que aquí se defiende de las
críticas que por ellas le hacían.
3 8. Opone al bienestar físico el espiritual.
3 9. Por indifferentia traduce Séneca el a.Sw.cpopo. de' .los estoicos griegos,
con el que designaban la actitud del sabio frente a todo lo que no
fuera o · virtus o dedecus, que son respectivamente el único verdadero
bien y el único verdadero mal.
40. La toga era entre los romanos el distintivo de la ciudadanía. En
Eneida (I. 282), escribe Virgilio:
Romanos rerum d.ominos gentemque togatam.
41. La generosidad de Séneca, de la que Tácito nos habla al contarnos
su muerte en Anales (XV, 62, 1), parece que llegó a ser proverbial.
Juvenal (V, 108) escribe:
Nemo petit, .m odicis quae mittebantur amicis
a Seneca.
42. Un viejo puente de madera, del que cuenta Tácito (Historia, I, 86)
que fué destruído por una · inundación unos cuantos. años después de
la m~erte de Séneca. ~os puentes romanos estaban. siempre llenos
de mendigos. Juvenal '(XIV, 134) emplea la frase aliquis de ponte para
designar un mendigo. ·
4 3. No es del todo clara la naturaleza exacta del Circense tormentum.
La descripción más completa es ésta que nos hace Marcial (XIV,' 160) :
Tormentur concisa palus Circense vocatur:
haec pro Leuconico stramina pauper emit.

44 . Presenta a Sócrates como perfecto ejemplo del sabio. ·


45. Baco, según la mitología, viajó por tocio el mundo, introduciendo en
él el cultivo del vino y las primitivas artes de la civilizacion. Séneca
alude al momento en que vuelve de su triunfal viaje a la India.
46. El fericulum era Ún carruaje en el ,que se paseaba el botín, y con él
los cautivos más distinguidos que se habían hecho, en el · triunfo del
vencedor.
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
110 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
219

47. Horado, en su Epístola (I. 10, 47), escribe:


;.

lmperat aut servit collecta pecunia cuique.


48. Cf. la réplica del filósofo Stilbo, que cita Séneca en el De Constantia
Sapien tis, 5, ·6.
49. Las alusiones son a los amores de Júpiter con Leda en forma de cisne,
con Europa en forma de toro y con Alcmena, que llegó a ser la madre
de Hércules. -
50. Como Vulcano.
5 1. Como Ganimedes.
5 2. Favete linguis es la tra~ucción latina de f.vOr¡¡.u.tTf· Durante las ce-
remonias religiosas era fundamental que no se pronunciaran palabras
de mal agüero. y como el mejor medio de eludirlas era guardar silen-
cio, la fráse, que originalmente fué un llamamiento a las buenas pala-
bras, adquirió la significación de "guardad silencio".
5 3. Se usaba en las ceremonias religiosas de la diosa egipcia Isis. La mujer
y el viejo que se mencionan a continuación parecen ser también devo-
tos de Isís, mientras que el otro representa a los coribantes, los faná-
ticos adoradores de la Magna Mater, Cibeles. Cf. Lucrecio; II, 630:
lnter se forte quod armis
ludunt in numerumque exultant sanguinolenti.
54. Sobre todo en .Las nubes.
55. Cf. Horado, en Sátira, I, 6, 65:
. Atqui si vitiis mediocribus ac . mea paucis
mendosa est natura. alioqui recta, ,velut si
egregio insparsos reprehendas corpore naeuos-. ..

56. Diógenes Laerdo cuenta que Platón recibió más de ocho talentos de ·-
Dionisio de Siracusa. que Aristóteles fué tutor de Aleja~dro e!l la
corte de Filipo de Macedonia, que Epicuro gastaba en la comida diaria
por lo menos una mina; de Demócrito dice Cicerón (De Finibus,
V, 29, 8 7) : "patrimonium neglexít, agros deseruít incultos, quid
quaerens aliud nisi uitam beatam".
5 7. F~moso por · sus amores y orgías. Los escandalosos cargos que Casio
Di6n hizo a Séneca explican esta alusión. ·
5 8. Se ha perdido el final de este libro.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 111
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
"DE LA TRANQUILIDAD _DEL ANIMO"

1. Cf. De Otio, III, 2, donde atribuye a Zenón esta sentencia: "Se alle-
'gará el sabio a los negocios de la · república, si algún estorbo no se lo
impidiere." .
2. Esto es, lo que es neces~rio hacer a juicio de otro.
3. Alude ·a la descripción que hace Homero en llíada, XXIV, 9 y siguien-
tes, del duelo de Aquiles por su amigo Patroclo.
· 4. De Rerum Natura, 1068.
5. Este Atenodoro no puede ser identificado con certeza, pero proba-
blemente fué el filósofo estoico de Tarso, que visitó a Roma co.m o
amigo de Catón, el joven.
6. El praetor peregrinus entendía en los pleitos en los que una o las dos
partes eran extranjeros; el praetor urbanus, en los que concernían
exclusivamente a ciudadanos romanos.
7. El magistrado de mayor categoría en varias ciudades libres de Grecia.
8. Un alto magistrado cartagin·és.
9. Era insuficiente para aquel tropel de hombres que aspiraban todos
a ser tiranos.
1 O: Harmodio provocó con Aristogitón la caída de Pisíst'rato en Atenas.
11. Se han hecho varias conjeturas para completar el sentido de esta frase
~orno vivere mortuum uiuum. torpere . .. que es también la que he-'
mos · recogido en la traducción.
12. El célebre historiador del siglo IV A . .c .
13. Vid. la nota al texto latino.
14. Alusión a la costumbre de adquirir tierras sobre el mar. Conf. Epist.
LXXXIX, 20: ''boc quoque parum est nisi latifundiis vestris maria cin-
xistis, nisi trans Hadriam et J onium Aegeumque uester ujlicus regnet''.
15. Literalmente
- "en estos circuitos de la vida". Por una metáfora muy
BIBLIOTHECA
común, tornada SCRIPTORVM GRAECORVM
de. la costumbre de contarETlasROMANORVM
. MEXICANA
vueltas o spatía que
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 113
- 222 -

daban los coches en las carreras antes de llegar a la meta, spatium fué
identificado con vida o, como aquí ocurre, con una porción de la vid_a.
16. Cuando Julio César arrasó la ciudad el año 47 A . C. (Vid. Casio
Dión, XLII, 38.) La cuantía de las pérdidas es estimada muy diversa-
mente, pe.r o ningún testimonio los hace 'subir tanto. como Séneca.
17. Se ha perdido esta narración de Tito Livio a que alude Séneca.
18. Había la costumbre de que el guardián se atase ~ la mano izquierda la
cadena con que iba atado el prisionero. Conf. Epist. v, 7: "quemad-
modum eadem ca tena et c:ustodiam et militem copulat, sic ista · quae
tan dissimilia sunt, pariter íncedunt".
19. E l sacerdocio fué objeto de varías restricciones ceremoniales. Sin una
dispensa especial, un sacerdote de Júpiter no podía v1vu en la ciudad
por la noche mientras no estuviera casado.
20. Pro Milone, 92.
21. En su Consolación a Marcia cita también este verso de Publilio Liro,
autor de comedias, famoso por sus adagios.
22. El loruin .significa correa de cuero, y mientras tuvo diversos usos, la
alusión a lora patricia no es del- todo clara . A veces se empleaba lora
metonímicamente por mulleus, que era un calzado de color rojo que
usaban los magistrados curules en las grandes ocasiones.
23. Dessau lo identifica (Prosqpogr.. Imp. Rom., III, 450) c~n Sexto
Pompeyo, cónsul en el año 14 después de Cristo.
24. Si este Pompeyo fuera descendiente de Sexto Pompeyo, hijo de P9m-
peyo el Grande, su parentesco con Gayo le vendría por la mujer de
.Pompeyo, que fué sobrina de Scribona, mujer de Augusto y bisabuela
de Gayo. Pero se sabe que Sexto Pompeyo no tuvo descendientes
varones.
2 5. Míen tras esperaba que se reuniera el Seriado, f ué ap resµradamen te en-
carcelado y el mismo día fué ejecutado.
26. Alusión a la historia que cuenta Herodoto (I, 86 y sig.), según el
cual cuando Creso estaba sobre la pira, que él mismo tuvo que en-
y
cender, ya ·estaba envuelto en las llamas, llegó Cir9, su conquistador,
y mandó que lo soltaran.
2 7. Ptol9meo, rey de Ma uretania, f ué desterrado a Roma y mata do allí
(Suetonio, Calig., 35); MitríQ.ates fué más tarde restablecido en su ·
trono.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
114 Derechos Reservados
- 223 -

28. Conf. De ira, III, 6, . 3, donde repite este mismo precepto de Dcmó-
crito con una pequeña variante.
29. El mismo Séneca cuenta así este hecho de Catón: "adspice M. Cato-
nem sacro illi pectori purissimas manus admouentem et uulnera parum
alte demíssa laxantem". (Epist. LXVII, 13.)
30. Mientras s\guieron los romanos la costumbre de dividir el espacio
entre la salida y la puesta del sol en doce horas, acababan sus trabajos
a la hor~ décima.
31. Líber, otro nombre de Baco, es aquí el equivalente del. Lyaeus griego,
í que significa etimoIOgicamente ''el suelto".
32. Este ·sentimiento griego. que sobrevive en Menandro, reaparece en este
verso de Horacio: "dulce est desipere in loco". (Carm. IV, 12, 28.)
33. Esta idea es un lugar común en la literatura griega. Conf. Platón
(Fedro, 245, A.) y Aristóteles (Problemas, 30, 1).

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 115
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
..

"LA ~REVEDAD DE LA VIDA"

1. Es de Hipócrates este aforismo, que · 10 expresó de este modo: ó {3ío~


f3paxov~. r¡ ót: TÉX'f"/€ µaKp~
2. No a Aristóteles, sino a Teofrasto atribuye esta opinión' Cicerón, que
en Tus. Disp., III, 69, escribe: . ·"Theophrastus autem moriens accu-
sasse naturam dicitur, quod cervis et cornicibus vitam díut~rnam,
quorum id nihil interesset, hominibus, quorum maxime interfuisset,
tam exiguam vitam dedisset: quorum si aetas potuisset -esse longin-
quior, futurum fuisse ut omnibus perfectis artibus omni doctrina
hominum vita erudiretur."
3. Conf. Hesíodo, Frag. 183.
4. Cita
.
en .prosa · de un poeta desconocido. Conf. el epitafio dtado por
Casio Dión, LXIX, 19.
5. Literalmente, verde, no madura, fuera de tiempo. Conf. Job, V, 26:
"Y vendrás en la vejez a la sepultura como el montón de trigo que
se coge a su tiempo."
9. El mismo Séneca, en su Agamenón, 88 y sig., escribe:
Sidunt ipso pondere inagna
ceditque oneri Fortuna suo.

7. La famosa Julia, que fué desterrada por Augusto a la· isla Pandatari.~.
8. En el año 31 A. C., Augusto luchó contra Marco Antonio y Cleo-
patra; en el 2 A. C., Julio Antonio, el hijo más joven del triunviro,
fué cond~nado a muerte por sus intrigas con Julia:
9. .Esta expresión parece aludir a las palabras con que, según Suetonio,
~ .
se refería A ugusto· a Julia y a sus dos nietos: "nec ( solebat) ali ter
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
eos appellare GRAECORVM
quam tris . vomicas ac tria ET ROMANORVM
carcinomata sua" ~ MEXICANA
(An~ .•
65, 5.) . Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
117

.........
_..
·'
; ,
.- ··.

'

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
"LA BREVEDAD DE LA VIDA"

1. Es de Hipócrates este aforismo, que ·10 expresó de este modo: ó {3{or;


/ ('\
I I

f3paxov<>. 'Y/ O€ TEX'YJE p.aKprJ .


2. No a Aristóteles, sino a .Teofrasto atribuye esta opiniórr Cicerón, que
en Tus. _Disp., III. 69, escribe: . ·"Theophrastus autem moríens accu-
sasse naturam dicítur, quod cervis et cornícibus vitam diuturnam,
quorum id nihil interesset, hominibus, quorum maxime interfuisset,
tam exiguam vitam dedisset: quorum si aetas potuisset esse longin-
quior, futurum fuisse ut omnibus perfectis artibus omni doctrina
hominum vita erudiretur."
3 . Conf. Hesíodo, Frag. 183.
4. Cita. en .prosa · de un poeta desconocido. Conf. ·el epitafio citado por
Casio Dión, LXIX, 19.
5. Literalmente, verde, no madura, fuera de tiempo. Conf. Job, V, 26:
"Y vendrás en la vejez a la sepultura como el montón de trigo que
se coge a su tiempo."
(j. El mismo Séneca, en su Againenón, 88 y sig., escribe:

. I
Sidunt ipso pondere magna
ceditque oneri Fortuna suo.

7. L _a famosa Julia, que fué desterrada por }\.ugusto a la' isla Pandatari~.
8. En el año 31 ·A. C .• Augusto luchó contra Marco Antonio y Cleo-
patra; en el 2 A. C., Julio Antonio, el hij~ más joven del triunviro,
f ué cond~n.ado a muerte por sus in trigas con Julia:
·9. Esta expresión parece aludir a las palabras con que, según Suetonio,
' .
se refería Augusto· a Julia y a sus dos nietos• "nec. (sol~bat) aliter
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
eos appellare GRAECORVM
quam tris . vomicas ac tria ET ROMANORVM
carcinomata sua".,MEXICANA
(Ang.,
65, 5.) Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
117

.... -.....
. -~;·
•r' •. •
. ' . ,~ :.

. - .':
.. ~ •'

226

1O. No se conserva esta carta de Cicerón.


11. En el año 91 A . C., siendo tribuno del pueblo.
12. En . todo este diálogo, occupatí es un término técnico que designa a
los que están tan absorbidos por los intereses de la vida que no les
·queda tiempo para la reflexión y contemplación.
13. Los diversos tipos de occupati que acaba de esbozar. Algunos editores
dudan de la integridad de este pasaje.
14, Los fasces eran el símbolo de los altos cargos.
15. En este período, la organización de los juegos públicos se encomen-
daba a los pretores.
16. Vírgilio, Georg., III, 6 6 y sig.
17. Maestro de Séneca, al que éste admiraba mucho.
18. Alusión al sino de las Danaides.
19. Perros guardianes, al parecer, que .e ran soltados a la c4ída de la tarde. ·
20. El hasta o lanza del pretor era la señal de que la casa o terreno en
que se colocaba había sido confiscado. y se iba a vender al meJOr pos-
tor; de donde la palabra española subasta .(sub hasta).
21. Conf. Plinio, Epist. I. 9, 8: "satius est enim, ut Atilius noster eru-
ditissime simul et facetissime dixit, otiosum esse quam nihil agere".
22. El mismo Séneca da al comienzo del párrafo XIV la definición precisa
de este término otiosi.
2 3 . Los actores de los mimos populares fueron frecuentemente censurados
por sus indecencias.
24. Los antiguos códices estaban hechos cori tablillas de madera.
25. Tales, indudablemente, como Mario, Sila, César, Craso.
26. " Plinio, en su Nat. Hlst., VIII, 21. cuenta que el pueblo romano se
impresionó mucho con este espectáculo organizado por Pompeyo.
Cicerón refiere así su~ impresiones sobre este acto en Ad Fram.,
VII, l. 3: "extremus dies elephantorum fuít, in quo admiratío magna
vulgi atque turbae~ delectatio nulla e~stitit; quin etiam misericordia
quaedam consecuta est atque opinío ·eiusmodi, esse quandam íllí be-
luae cum genere humano, societaten:i".
2 7. Se Ié llamó Pompeyo Magno o el Grande.
28. El pomerium designaba el espacio. que se mantenía sm edificar den-
tro y, según Livio, I, 44, fuera de los muros de la ciudad. El derecho
de ampliarlo pertenecía originalmente al rey que hubiera añadido .te-
rritorio a Roma.
29. La .Nueva Academia enseñó que ciertos co11ocimientos eran inase-
BIBLIOTHECA
quibles. .
SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
118 Derechos Reservados
_ · 227
/
30. La hora de la salutatio era ~· ·primera mañana.
~ 31. En la llanura de Dorisco en · Tracia. fué llenado, s~gún Herodoto,

VII, 60, un espacio capaz de contener a 10,000 hombres.


32. Jerjes, que invadió Grecia el año 480 A. C.
33 . La historia la cuenta Herodoto, VII, 4 5.
34. Las caligas. que eran el calzado del soldado de -filas. se emplean aquí
como sinónimo de · ser militar.
35. Cuando lo ,.requirieron la primera vez para que fuera dictador, estaba
arando su campo.
36. No permitió que colocaran su estatua en el Capitolio.
37. Disgustado con los políticos, murió desterrado en Literno.
38. Probablemente alude al insano deseo de Calígula. que expone así
Suetonío (Calig., 30): "utinam populus romanus unam cervicem
haberet". El mismo Sén~ca, en De ira, III, XIX, 2, escribe: " deseaba
que el pueblo romano tuviese un solo cuello para reunir y consumar
con un solo golpe y· en un solo día todos sus crímenes". La . coheren~
cía de todo este pasaje sufre por la incertidumbre del texto. ·
39. Según Suetonío (Calig., 19), eran de tres millas y media de largo.
40. Jerjes, que hizo construir un puente sobre el Helesponto.
41. El año romano se databa con los nombres de los dos cónsules anuales.
42. }ácito, en · sus Anales, L 7, le da el praenomen_ de Gayo.
43. Servio, en Aeneid .• XL 1-43. cuenta que los entierros de los niños se
hacían- únicamente por la noche.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
119
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
INDICE

Págs.

Introducción VII

· DE LA VIDA BIENAVENTURADA

Nota preliminar 29
Texto bilingüe 31

DE LA TRANQUILIDAD DEL ANIMO

Nota preliminar .. 89
Texto bilingüe 91

DE LA BREVEDAD DE LA VIDA

Nota preliminar 153


Texto bilingüe 155

Notas al texto latino. 203


Not¡is al t~xto ~spañol 215

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
,'

.. . ,

SE TER.MINÓ DE IMPRIMIR ESTA OBRA EN LOS


TALLERES DE LA IMPRENTA UNIVERSITARIA,
BAJO LA DIRECCIÓN DEL DOCTOR FRANCISCO
MONTERDE, EL 8 DE NOVIEMBRE DE 1944.

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA


Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados

También podría gustarte