Cartas Morales I
Cartas Morales I
Cartas Morales I
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
Universidad GRAECORVM
Nacional ET ROMANORVM
Autónotr?a de MéxicoMEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
1 Derechos
9 Reservados
4
' ,
OBRAS COMPLETAS DE LUCIO ANNEO SENECA
· De la ·vida bienaveiÍturada
·De ·1a tranq/uilidad del ánimo
De la brevedad de la. vida
I
Universidad
BIBLIOTHECA SCRIPTORVMNacional Autónoma
GRAECORVM de México MEXICANA
ET ROMANORVM
Universidad
9 Nacional Autónoma
1 4 de México
Derechos Reservados
~.
..
,
'·
...
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
.. ··.
INTRODUCCION
•.
-· .:
- ·,
_.....,
nuestro sin más trabajo que el de romper los lazos que, . sin
aprisionarlo del todo, lo tienen como paralizado. De todos
ellos ¿no parece el más fuerte el tiempo? Pues el espíritu puede
evadirse de él y con el recuerdo hacer presente el pasado y con
la prev,isión disponer desde hoy del futuro. Como del' tiempo,
también puede liberarse del espacio y de. la carne y de la san-.
gre. Nacido en Córdoba, Séneca se cree - y efe~tfvamente . lo
es- ciudadano del mundo entero; tanto como de sus. padres,
se considera hijo de Zenón o de Fabiano; poseedor. de cuan-
tiosas riquezas, vive con la austeridad de un pobre; ministro
del emperador., sabe que su poder y hasta su vida penden ·-de.
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México VII
Derechos Reservados
·-8-
-10-
más tenaces es el mundo exterior, que aun después de ha.her
sido eliminado como posible campo de la libertad, le sigue
haciendo guerra en el interior del hombre. No tiene a él acceso
directo, pero se infiltra a través de las representaciones que lo
hacen . presente en la conciencia. Se invierten ah.ora los térf!li~
nos en que el problema estaba plantéado y después de aquel
primer momento en que el hombre quiere regular la marcha
del mundo a su antojo, cuando su incipiente sabiduría lo cura
de esta manía, llega un segundo en el que- el mundo exterior
pretende arrastrar al hombre anegando su espíritu en el to-
rrente de sus representaciones, tan impetuoso y rápido como
el de los hechos que condicionan y dominan la vida de su
cuerpo. U na respuesta inmediata a estas incitaciones externas,
s.in controlar ni su dirección ni su sentido, sería caer en un le-'
t.ár.gico automatismo, én el que desgraciadamente están sumí- ·
dos, como en profundo sueño, muchos hombres. Pero "las
cosas por sí mismas -advierte Marco Aurelío- . -· no son ca-
paces de crear nuestros juicios". Esta es la función · propia de
la raz~n, que· ha' de construir con esos materiales que le vienen
de fuera su propia vida, transf.orinándolos a su n1anera>."como ·
el fuego ardiente se apropia rápidamente de . lo que se le añade
y lo consume, el~vándose cor: ello a mayor altura." En Séneca
w
nes hacia todos esos, a los que el ajetreo de. su vida y el estré-
pito de sus pasiones no les dejan ni percatarse siquiera de la
esclavitud en que viven.· Nada más lejos del pensamiento_de
Séneca que, para liberarlos, se entregue el sabio a la acción;
en uno de los tratados que se recogen en este libro, el "De la
brevedad de lq vida", insiste prolijamente· en la necesi~ad del
ocio o vida · contemplativa.,·. que es exactamente lo contrario
de esa manía de la acción que aquejaba a tantos de sus con-
temporáneos y 4e los nuestros. Y en la ac<Ción incluye Séneca
np ya las frívolas ocupaciones de la vida social, sino esas otras,
más respetables, de la política o. de los negocios. No es que
prohiba al sabio la intervención en la vida pública, que es,
por el contrario, uno de sus deberes fundamentales; pero la
misión del intelectual es demasiado sagrada y demqsiado ne-
cesaria para que se pueda enturbiar ·º disminuir con ningún
pretexto, aunque sea tdn legítimo, por otra parte, como el
activismo- de za· política o la responsabilidad de un cargo pú-
blico. El sabio tiene que · censurar, animar, enseñar y, sobre
todo, dar ejemplo de libertad. Para ·Séáeca, com_o buen es-
toico, ni todo intelectual es sabio, ni le interesa cualquier
oerdad, sino la que hace a· los hombres más buenos o más li-
bres. No es sabio el que se dedica "a inútiles .estudios litera-
.ríos", sino el qu(! busca "la verdad en las cosas_divinas y hu-
. manas:. ·de ella nunca · se apartan la religión, la piedad, la
. justicia y el restante corte jo de virtudes, asidas entre sí y frá-
ternalmente cogidas de las ·manos". (Epístola XL.) Para Sé-
. neca lo único que cuenta es la moral, y la moral, toda la moral,
es la lucha por la libertad. Ser como su encarnación visible es
ta augusta función del sabio, que por su misma excelencia
·aparece tan raramente como el ave fénix, una vez cada qui~ .
nientos años. No es, pues, sabio, ni· merece la consideración ·
que a éSte se debe~
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
qUien noGRAECORVM ET ROMANORVM
vive conforme MEXICANA
a su doctrina; -por
Universidad
eso le duele tanto a SéiiecáNacional
que susAutónoma de México
enemigos le reprochen que·
Derechos Reservados
xw
. -16-
• ¡
-17-
~e, unitaria, sin cambios ni rectificaciones que son, por _s~ s~la
ex_istencia, una prueba de error. El deber o lo debido es, púes,
esta unidad de la conducta, que se mantiene siempre en línea
recta, sin modificar jamás lo que se viene haciendo, ni cambiar
los primeros propósitos. Aunque por motivos distintos, los
estoicos ~echazan tan abiertamer:ite como Spinoza el arrepen-
timiento, pues.piensan que nada hay tan inmoral co_m o no ser
siempre uno mismo. " Quien no tenga uno y el mismo fin
para toda la vida -decía Marco Aurelio- no puede perma-
necer toda la vida uno y el mismo." El deber moral es, en
definitiva, la fidelidad a uno mismo, ser siempre y en todo
. e.l que se es. Siguiendo este camino hubieran llegado inevita-
1 blemente a construir sobre la moral una teoría de la persona-
/
./
-23-
. (XII, 12, 21.) Entre el cristiano San Pablo y ·el pagano Séneca
hay toda la diferencia que media entre la revelación cristiana
y la reflexión humana, pero las consecuencias que deduce San
Pablo de la solidaridad espiritual de todos los cristianos en el
único cuerpo de Cristo, son sorprendentemente semejantes a
· las que infiere Séneca de la solidaridad de todos los hombres ·
en la naturaleza. San Pablo se mueve en otro plano en el que
la naturaleza es superada por la gracia y la razón por la fe,
pero de todos modos a través de él la moral cristiana de la
carldad recoge superándolo este aspecto fundamental de la mo-
ral senequista y convierte al filósofo cordobés no tan ·sólo en:
precursor del cristianismo, sino en uno de .los perpetuos maes-
tros de la humanidad.
DE LA VIDA BIENAVENTURADA ·
•.
TEXTO BILINGÜE
. : \ .
DE UITA BEATA
colae non patiuntur errare, at hic tritíssima quaeque uia ·et cele- f
BIBLIOTHECA
berrima maximeSCRIPTORVM
decipít. GRAECORVM ET ROMANORVM
[ 3] Nihil ergo MEXICANA
magis praestandum j
Universidad Nacional Autónoma de México
6 Derechos Reservados
· - ~ · ....
A GALION 1
DE LA VIDA BIENAVENTURADA
-34-
Beata est ergo uíta conueniens naturae suae, quae non ali..
t.e r contíngere potest, quam si primum sana mens est et in
perpetua possessione· sanítatis suae-·; deínde 'fortis ac uehemens, _
tune pulcherrime patiens, apta temporíbus, corporís sui perti-
nentiumque ad id curiosa non anxie, tum aliarum rerum quae
uitam instruunt diligens sine admiratione cuiusquam, usura
fortuE.ae muneríbus, non seruitura. ' [4] InteHegis~ ·etíam si
non adicíam, sequi perpetuapi tranquíllitatem, libertatem de-
pulsís iis, qu~e aut írrítant nos aut terrítant; nam uoluptatibus
et tímoríbus proíectis· 2 pro illis, quae parua ac fragilia sunt
et ípsis flagitíis· noxía, ingens . gaudium subít; inconcussum .et
aequale, tum pax et concordia aními et magnitudo cum man-
suetudíne ; omnis ením ex infirmitate ferítas est.
IV. [ 1] Po test aliter quoque defínírí bon um nostl:'um,
id est eadem sententia non isdem comprendí uerbis. Quemad-
modum ídem exercítus modo latíus pandítur modo in augus-
t.u m coartatur ,et aut in cornua sinuata media parte curuatur
aut recta fronte explicatur, uis ílli, utcumque ordinatus est,
eadem est et uoluntas pro eisdem partibus standi·: ita fínitio
·su.mmi boní alías díffundi potest et exporrigí,· alías colligi et iri
s~· cogí. [2] Idéin .itaque erít, si díxero: "Summum bonum
.est animus fortuita despiciens·, uírtut~ laetus·u aut ''Inuicta
. uís ªnímí, perita reruin, p~acida in actu. cum humanítate multa
· et conúersantíum cura". · Licet et ita fínire, ut beatum dica-
mus homínem eum, cui nullum bonum malumque sit n~si
bonus malusque anímus, honesti cultorem, uírtute contentum,
quem nec extollant fortuita nec frangant, qui nullum maius
hpnuin eó quod sibí ipse dare potest nouerit, cui uera uoluptas
~rít uoluptatum c~ntemptio. . [ 3] · Lícet, si euagarí uelis,
·idem in alíam atque aliam facíem salua et íntegra potestate
transferre; quid enim prohibet nos beatam uitam dícere libe-
cum animum ·et erectum et ín~erritum ac stabilem, extra· me-:
túm,_extra cupidítatem
BIBLIOTHECA SCRIPTORVMpositum,
GRAECORVM cui unum bones~
bo.num sítMEXICANA
ET ROMANORVM
9 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
J
-39-
/
-44-
ecrestati
o
et. tot humanam uitam circumstrepentibus
.
miriis?
Quomodo conspectum mortis, quomodo dolores feret, quo-
modo mundi -fragores et tantum acerrimorum hostium, a tam
.molli 10 aduersario uictus? "Quicquid. uoluptas suaserit fa- .
ciet." Age, non uides quam multa suasura sit? [·2] "Nihil" t
- ínquit, "poterit turpíter suadere, quia adiuncta uirtutí est."
Non uides iterum, quale sit_sumr;num -b onum, cuí custode opus
est, ut bonum sit? Uírtus autem quomodo uoluptatem reget,
quam sequitur, cum sequi parentis sit, regere imperaritis? . A
tergo ponis quod ímperat? Egregium autem habet uirtus apud
uos offícium uólÚptates praegustare ! [ 3] Sed uidebitr>:us, an
apud quos tam contumeliose tractata uirtus est, adhuc uírtus
sit, quae habere nomen suum non potest, si loco cessit. Inte-
rim, de quo agitur, multos ostendam uoluptatibus obsessos.
in quos fortuna omnia munera ·sua effudit, quos fatearis ne-
cesse est malos. [ 4] Aspíce Nomentanum et Apicium~ terra-
rum ac marís, ut isti uocant, bona concoquentis et super
mensam recognoscentis omnium gentium .animalia; uide hos
eosdem in suggestu rosae despectantis popinam suam, aures
· uocum sono, spectaculís oculos, saporibus palatum suum
delectantes; mollibus leníbusque fomentís to.t um lacessítur
' eorum corpus et, ne nares interim cessent, odoribus uariis infÍ-
cítur locus l.pse, in quo luxuriae parentat~r. Hos esse in uo-
luptatíbus dices; nec · tamen íllis bene erít, quia non bo~o
gaudent.
XII.. [ 1] ·"Male", inquit, "illis e.r it, quia multa inter-
ueniunt, quae perturbent' animum, et opin_iones ínter se con--
traríae ·mentem inquietabunt." Quod ita esse concedo; sed
n.ihilo 'minus ílli ípsi stulti et inaequales et sub ictu paeniten-
tíae positi magnas percipien_t uoluptates, ut fatendum sit tam
Ionge tum i11os ah oro.n i molestia abesse quam a bona mente _
et, quod plerísque contingít, hílarem insaniam insanire ac per
risum furere. [ 2] At contra sapientium remissae uoluptates
BIBLIOTHECA
et módestae SCRIPTORVM GRAECORVM
. ac paene Ian.guidae suntETcomppressaeque
ROMANORVM MEXICANA
et u1x -
Universidad Nacional Autónoma de México
15
Derechos Reservados
-51-
tantas amenazas corno rodean estrepitosamente la vida huma-.
na? ¿Cómo, si se deja vencer por tan débil .adversario, sopor-
tará la presencia. de la muerte, los dolores, los estruendos del
inu'ndo y tant9s encarnizé\dos adversarios? ·''Hará cuanto le
persuada el deleite." Pero ¿no ves cuántas cosas le ha de per- ·
suadir? [ 2] ''Nada -dice- podrá persuadirle que .sea tor:.
pe porq.ue le a<;:otnpaña la virtud." ¿No ves de nuevo qué bien
supre,mo es ese que necesita de gua.t;'díán para .que sea bien?
¿Ni cómo la virtud podrá regir al placer, al que va siguiendo,
cuando seguir es 9e quien obedece y regir .del que manda?
¿Pones a la espalda a quien manda? Bonito papel el que
entre vosotros ti_ene la virtud: el de pr.e gustar los placeres. 8
[3] Pero hemos de ver si esa virtud tan injuriosamente tra-
tada por vosotros, sigue siendp aún virtud, pues no pued~
llevar este nombre si éedió su lugar. Entretanto - y de esto
se trata_._, te probaré que han estado asediados de placeres
muchos .sobre los que la fortuna derramó sus bienes, de los
cuales es necesario que c9nfíeses que son mal9s. '[ 4].. Mira a
Nomentano y a Apicio, 9 que han c~cinado los bienes de las
tierras y del mar, como ellos dicen, y reconoce~ 'en su 1nesa .
a los animales de · todos los pueblos; míralos cómo desde un
lecho de. rosas -contemplan sus . provisiones, deleitando sus
oídos con el sonido de la~ yoces, sus ojos con los espectáculos,
y su paladar con los sabores: con blandas y suaves caricias
estimulan todo su cuerpo y, para que no esté ocioso el olfato,
llenan ·con varios olores aquel lugar en que se alimerúa a la lu-
juria. Dirás que viven entre placeres y, sin embargo, no les
irá bien, porque no goza!). del bien. .
XII: [ 1] "Les irá mal -dice- porque intervendrán
muchas cosas que perturben su ánimo y opiniones contrarias
entre sí inquietarán 10 su mente." ·Concedo que es así, pero
sin embargo estos mismos necios, desiguales y expuestos al
. golpe del arrepentimiento, gozan de grandes deleites y se ha
de confesar que tan· lejos estan de toda molestia como de una
buena mente .y que, como a muchos sucede, enloquecen de
una alegre locura y ríen frenéticamente. [2] Por el contra-
rio, los goces de los sabios son tardíos, pequeños y casi lán-
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
guidos, · y tan
,
frenados que
Universidad apenas·--si
Nacional se notan,
Autónoma pues ni vienen
de México '
Derechos Reservados 15
'·
-52-
que los consiga. Así como cazamos fieras con trabajo y peli-
gro y siempre hay que tener cuidado con las que se capturan,
pues con frecuencia despedazan a los dueños, así son también
los grandes placeres: vienen a resultar un gran mal y se pose-
sionan . del que los posee. Mientras más y mayores son, menor
es y esclavo de más señores aquel a quien el vulgo llama feliz.
[ 3] · Me agrada insistir en ésta imagen. Así como el que busca
las madrigueras de las fieras y
Cazar las fieras con lazo
/
-63-
Derechos Reservados 23
- 6 8 -·
- 6 9 --
-80-
-az-
XXVII. [ 1] Ecce Socrates ex illo carcere, quem ·intran-
do purgauit omnique honestiorem curia reddidit, pr<~clamat :.
''Qui iste furor, quae ísta ~nímíca dis -hominíbusque natura
est infamare uirtutes et malignis sermonibus sancta uíolare?
Si potestís, ' bonos l~udate, si minus, transite; quod si uobis:
exercere taetram istam licentiam placet, alter in alterum ín-
cursitate. Nam cum in caelum insanitis, ·non <lito sacrilegium
facitis sed operam perditis. [ 2] Praebui ego aliquando Aris-
tophani materiam iocorum, tota illa comicorum poetarum ma-
n us in me uenenatos sales suos effudit. Inlustrata est uirtus.
mea per ea ipsa, per quae petebatur; producí ením ílli e.t temp-
tarí expedít, nec ulli magis intellegunt, quanta sít, quam qui
uires eius lacessendo senserunt. Duritia sílicis nullis magis:
quam ferien ti bus nota est. [ 3] Praebeo me non aliter qua~
rupes aliqua mari destituta, quam fluctus non desinunt, unde-
cumque moti sunt, u~rbera!e, nec ideo aut loco eam mouent
aut per tot aetates crebro incursu suo consumunt. Adsilite,
facite impetum; ferendo uos uincam. In ea, quae firma et in-
exsuperabilia sunt, quicquid incurrit malo suo uim suam
exercet. Proinde quaeríte alíquam mollem cedent~mque mate-·
riam, in .qua tela ·uestra figantur." ·
· [ 4] Uobis autem uacat aliena scrutari mala et sententias
ferre de quoquam? ''Quare híc philosophus laxius habitat?
Quare hic lautius cenat ?" Papulas obseruatis alienas, obsiti
plurimis ukeribus. Hoc tale est,. quale si quis pulcherríIJiorum
corporum naeuos aut ·uerrucas derideat, quein foeda scabies
depascitur. ·[ 5] Obicíte Platoní, quod petierit pecuníam,
Aristoteli, . quod acceperit, Democríto, quod neglexerit, Epi ...
curo, quod consumpserit; mihi ipsi Akibíadem et Phaedrum
obiectate,' euasuri maxime feÍices, cum primum uobis imítari
uitía nostra contigerit ! [ 6] · Quin potius mala uestra cir-
cumspicitis, quae uos ab omní parte confodiunt, alía grassantia
extrinsecus, alía in uisceribus ipsís ardentía? Non eo loco res
humanae sunt,
BIBLIOTHECA etíam sí statum
SCRIPTORVM uest.rumETpan:tm
GRAECORVM nostis, MEXICANA
ROMANORVM ut uo-
31
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-83-
. .
.- 8 4 -
que pudiera morir antes que yo. Esto sólo se me ocurría, ·que
.era más joven que yo, mu_cho más joven, como si los · hados
.respetasen la cronología. Meditemos, pues, con asiduo ahinco,
tanto nuestra mortalidad como la de todos aquellos a quienes
,a mamos. Entonces debía decirme: «Mi Sereno es más joven
que yo; pero ello, ¿qué importa? Debe morir después de mí,_
pero puede que antes.» Porque no tuve esta precaución, el- golpe
súbito me tenía desprevenido. Ahora pienso que todo es mor-
tat y mortal sin ley fija. "
No se sabe a ciencia cierta la fecha de su composición . La
-conjetura más acertada parece ser ta de W altz, que la sitúa en
losº últimos años del filósofo cordobés; muerto, como se sabe,
el año 65.
DE TRANQUILLITA TE ANIMI
- 9 6 - -·
rerum exit ora tío; ~blitus tum legis pressiorisque iudicii subli-
mius feror et ·ore iam non meo.
·.. [ 15] Ne singula diutius persequar, in omn.ibus rebus haec
me sequitur· bonae mentís infirmitas. Quin ne, 5 paulatim de-
fluam uereor, aut quod est solllcitius, ne semper casuro similis
pendeam et plus 6 fortasse sit quam· quod ipse peruideo; fami-
liaríter enim domestica aspiciinus et semper iudicio fauor offi-
cit. · [ 16-j Puto multes· potuisse ad sapientiam perueníre,.
nísi putassent se peruenisse, nisi quaedam in se dissimulassent,
, quaedam opertís oculís transiluissent. Non est- enim, quod
magis aliena íudices adulatione nos períre quam nostra . . Quís
. sibi uerum dicere ausus est? · Quis non ínter laudantium blan-
dientíumque positus greges plurimum tamen sibi ·irse adsen- ·
ta ~us est? [ 17] Rogo itaque, si quod ha bes remedí u~, quo
hanc fluctuatíonem meam s~stas, <lignum me putes qui tibí
tranquíllitatem debeam; Non esse periculosos hos 7 motus ·
animi nec quicquam tumultuosi adferentis scío; ut uera tibi .
similitudin.e id, · de quo querer, exprimam, non tempestate
uexor se.d nausea. Detrahe ergo quicquíd hoc est malí et suc-
curre . in conspec.tu. tetrarum laboran ti. .·
II. - [ 1] ·SENEéA : 8 Quaero me hercules iam dudum,.
Serene, ipse tacitus, cuí talem adfectum animí similem· putem,.
nec ullí propius admouerim exemplo quam eorum, qui ex lon-
ga et grauí ualetudíne expliciti motíunculis leuibusque ínterim
offensís perstrínguntur. ~t, cu1n reliquias effugerunt, suspici9-
nibus tamen inquietantur. medicisque· iam sani manum porri-
gunt et omnem calorem corporis suí calumniantur. Horum,.
. Sere!le, n·o~ parum sanl,lm est corpus, sed sanitati parum ad-
SU¡euit; sicut est quidam tremor etiam tranquilli maris, u tique
cum ex .tempestate requieuit. . [ 2] Opus est itaque non illis
durioribus, quae iam transcucurrimus; ut alícubi obstes tibi,.
alic:ubi írascaris, alicubi instes grauis, sed illo, quod ultiinum ..
uenit, ut,fidem
BIBLIOTHECA tibi habeas
SCRIPTORVM et recta ire ET
GRAECORVM te ·uia credas, nihil
ROMANORVM auo-
MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
41
Derechos Reservados
-99-
vas por el camino derecho, sin dejarte llamar por las huellas
transversales de muchos que van de un lado para otro, · de los
cuales algunos se extravían junto al mis1no camino. [3] Lo
que ..deseas es grande, sumo. y próxiino a Dios: no ser con-
movido.
A este asiento _firme del ánimo los griegos le llamaban
eutymia o estabilidad y sobre ella hay un bello volumen de
Demócríto ; yo la · llamo tranquilidad. Porque no es necesario
imitar y traducir las palabras según su forma: la cosa mis-
ma de que se trata ha de expresarse con algún nombre, que
ha de tener la fuerza y no la cara de su designación griega.
· [4] Tratamos de determinar, por consiguiente, cómo podrá
el ánimo ir siempre con paso igual y próspero, estar en paz.
consigo mismo y mirar con alegría sus· cosas sin que. este gozo
se interrumpa, sino permaneciendo en su estado de placidez
sin levantarse nunca ni deprimirse. Esto es la tranquilídad.
Busquemos, pues, en general, cómo puede llegarse a ella
y tú tomarás de este universal remedio cuanto quisieres.
[ 5] Mientras tanto , ha de ponerse por delante y bien visible
todo el vicio para que cada uno reconozca la parte que de él
tiene; a la vez entenderás cuánto menos embarazo tienes tú con
el fastidio de tí mismo que todos esos que, consagrados a bri-
llantes profesiones y abrumados con grandes títulos, los man-
tiene en su simulación más la vergüenza que la voluntad.
[ 6 J ·T odos están en la misma situación, tanto los que·
están vejados por su propia liviandad, por el tedio y por la
continua mudanza de propósitos, pues les agrada siempre más
lo que dejaron, como esos otros que hechos unos · holgazanes
se. pasan la vida bostezando. Añade a éstos los que andan mu-
dándose de un lado a otro, como los que tienen el sueño difí-
cil, hasta que a fuerza de cansados encuentran la quietud.
Tratando siempre de reformar el estado de su vida permanecen
por último en aquel e.n que los sorprendió no el odio a los
cambios, sino la vejez perezosa para todo lo nuevo. l).ñade
también a éstos los que son poco livianos, no por ser cons-
tantes en el vicio, sino por inercia, y viven no como quieren,
sino como empezaron a vivir. [7] Son innumerables las
propiedades del vicio, pero su efecto es siempre único: el de·
descontentarse a sí mismo. Nace esto de la destemplanza del
BIBLIOTHECA
ánimo SCRIPTORVM
y de la timidez y GRAECORVM ET ROMANORVM
poco resultado MEXICANA
de los deseos, que
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 42
-102-
/
honesta se ac difficilia docent coguntque, et ubi sine praemio
labor est, torquet illos irritum dedecus, nec dolent praua se·
sed 10 frustra uoluisse. [ 8] 'Tune· illos et paenítentia coepti
tenet et incipiendi timor subrepitque illa animi iactatio non
inueníentís exitum, quia nec imperare cupidítatíbus suís nec
obsequi possunt, et cunctatio uitae parum se explicantis et
ínter destituta uota torpentís ~nimi situs. (9] Quae omnía
grauiora su_n t, ubi odio infelicitatis operosae ad otium perfu-
gerunt, ad secreta studia, quae pati non potest animus ad ci-
uilia erectus· agendíque cupidus et natura inquies, parum sci-
licet in se solaciorum habens; ideo detractis oblectationibus,
quas ipsae occupationes discurrentibus praebent, domum, solí-
tudinem, parietes non fert, inuitus aspicit se síbí relíctum.
[ 1O] Hinc illud est taedium et displicentía sui et nusquam
residentís animi uolutatio et otii su~. trístis atque aegra patien- .
tia; u tique ubi causas fateri pudet et tormenta introsus egit -
uerecundia, in angusto inclusae cupiditates sine exitu se ipsae
strangulant. Inde maeror marcorque et mílle fluctus mentís
· incertae, quam spes inchoatae su.spensarri habent, deploratae
tristem; inde ille adíectus otium suum detestantium queren-
tiumque nihil ipsos habere, quod agant et alienis incrementis
inímicissima inuidia. Alit ením liuorem infelíx inertia et oro-
nes destruí cupiunt, quia se non potuere prouehere; [ 11] ex
hac deinde auersatione alíenorum processuum et suorum des-
peratione obirascens fortunae animus et de sae~ulo querens et
in angulos se 'retrahens et poenae incubans suae, dum illuni
taedet sui pígetque. Natura enim humanus animus agilís est
et pronus ad SCRIPTORVM
BIBLIOTHECA motus. Grata omnís ílli excitandí
GRAECORVM se abstrahen-
ET ROMANORVM MEXICANA
43 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
•
-103-
-105-
algo en que sea útil a. la· ciudad. (3] ¿No puede entrar en
la milicia? Busque los cargos civiles. ¿Ha de vivir en privado?
Hágase orador. ¿Se le impone silencio? Ayude a los ciudada-
nos de manera callada. _¿Es peligroso para él hasta -entrar en el
foro? Haga en las casas, en los espectáculos, en los convites,
éie buen compañero, de amigo fiel, de templado comensal.
[ 4] ·¿Perdió sus ·deberes y derechos de ciudadano? Cumpla
los de hombre. Por eso con verdadera grandeza de ánimo no ·
nos hemos recluído en las murallas de una ciudad, sino que
hemos establecido comunicación con todo el orbe y hemos pro-
fesado que nuestra patria es el mundo, para que pudiéramos
.dar más ancho campo a la virtud. ¿Se te cierra el tribunal y
no te dejan hablar en la tribuna o en los comicios? Mira
detrás de tí cuántas amplísimas regiones y cuántos pueblos te
están abiertos.· Nunca se te cerrará una parte tan grande que
no' te quede otra aún mayor. [ 5] Pero mira bien no vaya
a ser todo esto culpa tuya por no querer servir a la república
sino como cónsul o pritano 7 o cerice o sufeta. 8 ¿Es que para
ser militar, no quieres ser sino general o tribuno? Aunque
otros estén en primera fila y la suerte te haya colocado en la
retaguardia, pelea desde allá con la voz, con la exhortación,
con el ejemplo, con el animo; aun con las manos cortadas en-
cuentra la manera de -ayudar_en .el combate a sus partidarios
quien permanece en pie y anima a los otros con sus gritos.
[ 6] Así ~has de hacer tú también. Si la fortuna te separa de
los primeros'puestos de la república, permanece firme y ayuda
con tus voces; si alguien te aprieta la garganta, permanece en
píe y-ayuda con tu silencio. Nunca es inútil el trabajo de un
- buen ciudaqano; está a·p rovechando co.n que se le oiga ·y se le
vea, con el rostro y con el gesto, con su obstinacíón callada y
hasta con sus mismos pasos. [ 7] Como ciertas medicinas
que, sin tomarlas ni tocarlas, aprovechan _sólo con olerlas, así
la virtud difun_de su utilidad aun desde lejos y ·oculta.·Y a ten-
ga holgul;'a y use de su derecho, ya sean precarias sus salidas
Y. venga obligada a recoger sus velas, ya esté ociosa y mu.da y
recluída en estrecheces, ya esté en público, cualquiera que sea
su situación, _sirve. de provecho. ¿Por qué pi~ns'as qu? es de
poc~ utili\la9 el ·ejemplo del que retirado vive bien? [ 8] Con
gran diferencia lo mejor de todo es mezclar el ocio con los
BIBLIOTHECA
negocios SCRIPTORVM
siempre GRAECORVM
que la vida activa está ET ROMANORVM
impedida o potMEXICANA
obs-
Universidad Nacional Autónoma de México 47
Derechos Reservados
-112-
\
-113-
rum offíciis paria mensa faciunt, qui fericula pro congiaris nu-
merant, ·quasi in alienum honorem intemperantes sint~- Deme ·
illis testes spectatoresque, nÓn delectabit popina secreta.
· Consíderandum. est, utrum natura tua agendís rebus an
otioso studio contemplationíque aptior .sit, et eo inclínandum,
. quo te uís íngenii feret. Isocrates Ephorum· iníect~ manu a
foro subduxít utiliorem · componendís monumentis . historia- .
-rum ratus; male enim respondent cqacta ingenia, reluctante
natura irritu.s labor est. 24
[3] Nihil tamen aeque oblectauerit anímun1, quam am1-
citia fídelis et dulcis. Quantum bonurp. est, ubi pr4eparata
·~unt pectora, ín quae tuto secretum omne descendat, quorum
COI?-scientiam minu~ quam ·tuam timeas, quorum ·sermo sollici-
tudínem leniat, sententi~ consílium expediat,· hilaritas tristi-
tiam dissípet, conspectus ipse delectet ! Quos scílicet uacuos,
quantum fieri po.terit, a cupiditatibus elígemus; serpunt ením
uitia et in proximum quemque transíliunt et contactu nocent.
[4] !taque quemadmodum 25 in pestilentia curandum est, ne .
correptis íam corpGribus et mórb9 flagrantibus adsideamus,
·- quía perícul_a trahemus adflatuque · ipso laborabimus, ita in
amícoruni legendis ingeniís _dabimus .operam, ut quam · mini-
me inquinatos adsumamus; in.itium morbi est aegris sana
miscere. Nec hoc praeceperim tibi, ut neminem nisi sapien-
tem sequaris aut adtrahas. Ubi eniÍn istum ·inuenies, quem
tot saeculis quaerimus? Pro optimo sit niinime malus !
[ 5] . Víx tibi esset facultas dilectus fe{icioris, si ínter Platon,as
et_ Xenophontas et illum . Socratici fetus prouentum bonos
quaereres, aut si tíbí potestas Catonianae fíeret aetatis, quae
plerosque dignos tulit, qui Catonis saeculo nascerentur, _sicut
multes peiores quam umquam alias maximorumgue molitores
sceleruin; utraque enim turba opus erat, ut Cato posset in-
tellegí: habere debuít et bonos, quíbus se adprobaret, et malos,
in . quibus uim suam .experiretur. [6] Nunc uero in tanta·
BIBLIOTHECA
bonorum SCRIPTORVM
egestate GRAECORVM
m1nus fastidiosa fíat ET ROMANORVM
eleetio. PraecípueMEXICANA
ta-
Universidad Nacional Autónoma de México
so Derechos Reservados
-117-
-125-
colui, sed quia ita imperas, do, cedo gratus libensque. Si quid
habere me tui uolueris etiamnunc, .seruabo; si aliud placet,
ego uero facturo signatumque argentum, domum familiamque
meam reddo, restituo." Appellauerit natura :quae prior nobis
credidit, et huic dicemus: " Recipe animum meliorem quam
dedisti. ·Non tergiuersor nec refugio; paratum habes a uolente
qµod non sentienti dedisti : aufer." [ 4] Reuerti unde ueneris
•
quid graue est? Male. uiuet quisquis nesciet bene morí. Huic
itaque prímum reí pretíum detrahendum est .et spiritus ínter
uílía numerandus. Gladiatores, ut ait Cícero, ínuísos habemus,
sí omni modo uitam· impetrare cupíunt; fauemus, si contemp-
tum eius prae se ferunt. Idem eueníre nobís scias;. saepe enim
causa moriendj est timíde morí. [ 5] Fortuna illa, quae lu-
das sibí facít: "Quo", inquít, "te reseruem, malum et trepí-
dum anímal? Eo magis conuulneiaberís et confodíeris, quia
nescís praebere iugulum. At tu et uiues diutius et morieris
expeditius, qui ferrum non subducta ceruice nec ma~ibus op-
,pbsitis sed animase recípis." [ 6] Qui mortero timebit, nihil
. uinquam pro homíne uíuo faciet. At qui sciet h?c. sibi cum
. concíperetur statím condictum, uiuet ad f ormulam et simul
illud quoq~e eodem aními robore praestabit, ne quid ex íis~
·quae euéníunt,
.
subitum sit. Quícquid enim fieri potest, quasi,
futurum sit, -prospícíendo malorum omníum ímpetus mollíet,
qtií ad praeparatos expectantesque nihil adferunt. nouí; securís
.et be~ta tantum spectantibus graues ueníunt. Morbus est, cap-
t~uíi'as, ruina, ignís; nihil horum repentinum est:· [7] scie-
bamt._in quam tumultuosum me contubernium natura clusís-
set .. Todens in uícinia mea conclamatum est; totiens. praeter.
limen·. iini:natura$ exequias fax cereusque praecessit; saepe a
· ·BIBLIOTHECA
lat'~re ,·rúentisSCRIPTORVM GRAECORVM
a·edíficií fragor ET ROMANORVM
sonuít ; niultos MEXICANA
ex iis, quo.s .fo-
Universidad Nacional Autónoma de México
"~6 . Derechos Reservados
-129-
--
-130-
.- 132-
-
minesque contulerant, ex ·eo nihil superfuit, quod carn_jfex tra-
heret ! [ 12] Rex es:. non ad Crqesum te mittam, qui rogum
suum et accendi uiuus et extinguí uidít, factus non regno tan-
tum, sed 32 . etiam morti _suae .superstes, non ad I_ugurtham,
quem populus· Romanus íntra annum, quam tímuerat, specta-
uit. Ptolemaeum Africae regem,. Armeníae Mithrídaten ínter
Gaíanas custodias uídímus; alter in exílium míssus est, alter ut
1?1eliore fide -mítteretur, optabat ! In tanta rerum susum ac
deorsum euntium uersatione si non quícquíd fieri potest pro
futuro habes, das in te uires rebus aduersis, quas iri.fregit quis-
quis priór uidit.
XII. [ 1] Proximum ab bis erit,· ne aut in superuacuis
aut ex superuacuo laboremus, id est, ne quae aut non possu-
mus consequi concupiscamus, aut adepti uanitatem cupidíta-·
tium nostra:rum sero post multufl?. pudorem intellegamus. Id
est, ne aut labor irritus sit sine effectu aut effectus labore in-
dignus; fere enim ex bis tristitia sequitur, si aut non successit
atit successus pudet. [ 2] Circumcidenda .concursa tío, · qualis
est magnae partí hominum domos et theatra et fora pererran-
tíum; alienis se negotiis offerunt, semper aliquid agen tibus
símiles. Horum sí alíquem exeuntem e domo interrogaueris:
''Quo tu? Quid cogitas ?" responc;lebit tibí: "Non -me hercules
.scio; sed alíquos uidebo, . aliquid agam." Sine proposito ua-
gantur quaerentes negotia nec quae destinauerunt agunt, sed
in quae incucurrerunt. Inconsultus illis uanusque cursus est,
. qualis formicis per arbusta repentibus, quae in summum ca-
cumen et .in de in imum inanes aguntur; bis plerique similem
uitam agunt, quorum non immerito quis inquietam inertíam
dixerit. [ 4] Quorundam quasi ad incendium currentium
misereberis; usque eo impellunt obuios et se~aliosque praeci-
pítant, cun1 interim cucurrerunt aut salutaturi alíquem non
· ·resalutaturum aut funus ignoti · hominis prosecuturi aut ad .
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
iudicium saepe GRAECORVM
litigantis aut ET ROMANORVM
ad sponsalia saepe nubentisMEXICANA
et lec-
Universidad Nacional Autónoma de México
58
Derechos Reservados
-133-
..
- 136 - . .:
\
l.
-· 137-
...
-142-
viendo las cosas tan malas que han padecido los mejores?
[ 2] Pero ¿qué es esto? Fíjate cómo cada uno de ellos lo so-
portó y si fueron fuertes, desea tú su fortaleza, y si perecie-
ron como mujerzuelas cobardemente, nada se perdió: o fue-
ron dignos de que su virtud te agrade o in~ignos de que eches
de menos su cobardía. Porque ¿qué sería tan vergonzoso como
que los hon1bres más grandes, por haber muerto con fortaleza,
hicieran tímidos a los demás? [ 3] Alabemos una y otra
vez al digno de alabanza y digamos: "Cuanto más entero,.
tanto más feliz. Escápaste ya de los humanos azares, de la
envi~ia, de la enfermedad; saliste ya de la prisión, no le pa-
reciste a los dioses digno del infortunio, sino .indigno de que
la fortuna pudiese algo contra ti." Pero a los que tratan de -
escaparse y en la misma muerte se revuelven a la vida, hay que
obligarles echándoles las manos. [ 4] No he de llorar a nin-
guno que esté alegre, ni a ninguno que llore; el primero en-
jugó él mismo mis lágrimas, el segundo con las suyas ha hecho
que no sea digno de ninguna. ¿He de llorar a Hércules porque
fué quemado vivo, o a Régulo, que fué traspasado por tantos
clavos, o a Catón, que hirió 29 a sus mismas heridas? Todos
éstos encontraron al precio de un ligero tiempo la manera de
hacerse eternos y muriendo alcanzaron la inmortalidad.
XVII. [ 1] También e~ materia no pequeña de preocu-
pación el tenerla grande de componerte sin que te manifiestes
a nadie con sencillez, como es la vida de muchos; fingida y
ordenada a la ostentación. Atormenta, en efecto, la continua
observación de uno mismo y el temor de ser sorprendido de
otro modo que com~ de costumbre. Nunca nos libraremos de
la preocupación si pensamO$ que han de hacer aprecio de nos- r
otros cada vez que nos vean, pues ocurren muchos incidentes
que contra nuestra voluntad nos desnudan y, aunque resulte
bien tanta diligencia, nq es agradable ni segura la vida de los
que viven siempre con una máscara. [ 2] En cambio, ¡qué
placer el de una sencillez sincera, sin otro adorno que ella
misma, que no oculta nada de sus costumbres! Corre, sin
embargo, esta vida peligro de ser desprec.iada, si toda ella
está patente a todos, pues hay a quienes enoja lo que ven
más de cerca. Pero no hay peligro de que la virtud se envil~zca
por acercarse a los ojos y mejor es ser despreciado por la senci-
BIBLIOTHECA
llez SCRIPTORVMpor
que ser ator'mentado GRAECORVM ET ROMANORVM
una perpetua simulación. MEXICANA
Use- \
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 63
-144-
-. 14.6 -
-149-
NOTA PRELIMINAR
De este libro, que más bien había que llamarlo "del buen
uso del tiempo" que "de la brevedad de la vida", ya decía
Justo .Lípsio que había que leerlo asiduamente. El tema res-
pondía perfectamente al afán moralizaáte de los estoicos y
Séneca lo . aprove~ha para inculcar vigorosamente su doctrina,
que tal vez pudiera parecer llena de lugares comunes si no hu-
bieran sido acuñados y puestos en circulación. precisamente
por este libro.
. .
. Está dedicado a Paulino, .al que algunos hacen cuñado . de
Séneca ·y que ~iertamente era .pariente cercano de su mujer.
Muchos creen .que erq hermano de un tal Pompeyo Paulino,
del que nos hablan Plinio en su Historia Natural, XXXIII, J4 3 ,·
y Tácito, en sus Anales, XIII, 53, 2 y XV, 18, 4. Por lo que
· de Paulino nos cuenta el mismo Séneca, sabemos que ejercía .
un "ministerio honorífico ciertamente,' pero poco apto para
la vida bienaventurada", que debía de· ser el de praefectus
anrionae, algo así como ministro de abastecimientos;
La clave para establecer la fecha de la composición de este
libro es que el autor parece ignorar la ampliación del pome-
rium decr~.ta.da por Claudio en el año 5 O. Seguramente fué
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
escrito antes de Universidad y después
esta fecha Nacional de su regreso del destierro.
Autónoma de México
Derechos Reservados 69
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
'·
TEXTO BILINGÜE
DE BREUITATE UIT AE
. DE LA BREVEDAD DE LA VIDA
~sí como las riquezas, _por muy copiosas y regias que sean,
s1 llegan a un m~l dueno, al momento se disipan, y aunque
sean pequeñas, s1 se entregan a un buen guardián, se acre~
cientan con el uso, así nuestra vida se abre espaciosamente·
al que la dispone bien. - ·
II. [ 1] ¿Por qué te quejas de la naturaleza? Ella se há
portado bien; la vida, si sabes usarla, es larga. Pero al uno lo
domina una insaciable avaricia; al otro, una trabajosa dili-
gencia en tareas inútiles; uno se entrega al vino, otro con la
ocios~dad se en.t~rpece ~ a .éste le f~.tiga una ·a112bicíón siempre
pendiente del JU1c10 aJeno, a aquel una despenada codicia dé
comerciar que con el afán del lucro lo lleva por todas las tie-
rras y por todos los mares; a algunos los atormenta la inclí ...
nación a la guerra y siempre están atentos a los peligros aje-
nos y angustiados por los propios; hay a quien la ingrata
veneración a los superiores los consume en una servidumbre
voluntaria; [ 2] a muchos los detuvo o la envidia de la for-
tuna ajena o la queja de · la propia; a muchos, que no van
detrás de nada cierto, una ligereza vaga, inconstante y displi-
cente les lleva de continuo a nuevas determinaciones; a algu-
nos no les agrada ningún curso de los que puedan dar a su·
vida y los .encuentran los hados marchitos y bostezando, de·
modo que no es posible dudar de la verdad de lo que, a modo
de un oráculo, dejó dicho el mayor de los poetas: ·" Tan sólo
vivimos una pequeña parte de nuestra vida." 4 Porque todo
el espacio restante es tiempo y no vida. [ 3] Les aprietan
y rodean los vicios por todas partes y no les dejan ni levan-
tarse, ni elevar los ojos a la contemplación de la verdad, sino
que los tienen sumergidos y atados a sus deseos. Nunca pueden
volver a ellos mismos y sí alguna vez les llega algún fortuitó
descanso, aun entonces andan fluctuando, como en alta mar
aún hay oleaje aunque haya pasado la tormenta, y nunca
su ocio está libre de sus deseos. [.4]. ¿Piensas que hablo
de aquellos cuyos males están a la vista? Mira más bien a esos
otros a cuya felicidad acuden tantos: se ahogan en sus propios
bienes. ¡Qué pesadas son a muchos las riquezas! ¡A cuántos
les ha costado la sangre la elocuencia y el diario afán de maní...·
festa.r ingenio! ¡Cuántos palidecen por sus continuas volup-·
tuosídades ! ¡A cuántos la turba de clientes que lo.s rodea no
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
lesdejó ninguna libertad!Nacional
Universidad Recórrelos finalmente
Autónoma a todos, des~ ·
de México •
Derechos Reservados 73
-160-
-166-
fuit; iís uero necesse est defuisse, ex quorum uita multum po-
pul us tulit.
[ 6] Nec · est quod putes non· illos alíquando intellegere
damnum suum. Plerosque certe audíes ex iís, quos magna fe-
licitas grauat, ínter clientíum greges aut causarum actíones aut
ceteras honestas miserias exclamare interdum: "Uíuere mihi
non licet." [ 7] Quídni non líceat ? Omnes illi, qui te síbi
aduocant, tíbi abducunt. Ille reus quot .<líes abstulít? Quot
ille candida tus? Quot illa an us ef ferendis heredibus lassa?
Quot ílle ad irritandam auarítiam captantium simulatus
aeger? Quot ílle potentior amicus-, qui uos non in amící-
tíam, sed in apparatu 9 habet? Dispunge, inquam, et re-
cense uitae tuae <líes ; uidebis paucos admoduní et reiculos
apud te resedisse. [ 8] Adsecutus ille quos optauerat fasces
cupit ponere et subinde dícit: " Quando hic annus praeteri-
bít ?" Facit ílle ludos, quorum sortem sibí optingere magno
aestimauit: "Quando", inquit, " ístos effugiam ?" Diripitur
ílle toto -foro patronus et magno concursu omnía ultra, quam
audírí potest, complet: "Quando", inquit, "res proferentur rt
Praecipítat quisque uitam suam et futurí desíderio laboratt
praesentíum taedio. [9] At ille qui nullum non tempus in
usus suos confert, qui omnem diem tamquam ultimum 10 ór-
dinat, nec optat crastinum nec timet. Quid enim est, quod
fam ulla hora nouae uoluptatis possit adferre? Omnia nota,
omnia ad satie~atem percepta sunt. · De cetero fors fortunat ut
uolet, ordinet; uíta íam in tu to est. Huíc adíci potest, detrahi
nihil, et adící sÍcr quemadmodum saturo iam ac pleno. alíquid
cíbi, quod nec desiderat et 11 capit. [ 1 O] Non est ítaque
quod quemquam propter canos aut rugas putes diu . uíxísse ;
non ílle díu uíxit, sed diu fuit. Quid ením si íllum multum
pu tes nauigasse, quem saeua tempestas a ·portu exceptum bue
et illuc· tulit ac uícíbus uentorum ex diuerso furentium per
eadem spatía in orbem egít? Non ílle multum ·nauígauit, sed
multum -íactatus est.
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
79 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-171-
.·
para un plazo largo, cuando la dilación es la mayor pérdida
·de vida; ella suprime siempre el día de hoy, quita el present'e .
prometiendo el futuro. El mayor impedimento de la vida es
la esperanza que, por pender del m.añana, pierde et' hoy. Dis-
pones de lo que está en manos de la fortuna y ·sueltas lo que
está en las tuyas. ¿A dónde pones la mira? ¿Hasta dónde te
extiendes?. Todo lo. que está por venir es incierto: viv~ ya
desde ahora. [ 2] He aquí que clama el may9r de los poetas
y como inspirado por boca divina canta este saludable verso:
El mejor día de la vida es el primero que escapa
a los míseros mortales. 16
-177-
-178-
- " 179-
-181-
- f 8·2 -
-183-
-185-
-190-
. \
-191-
.!
-193-
-194 -
tus est: experíre, quid in o tío f aciat. Maior pars aetatis, certe
melior reí publicae data sít; alíquid temporis tui sume etíam
tibi. [ 2] · Nec te ad s.egnem aut inertem quietem uoco; non
ut somno et caris turbae uoluptatibus quidquíd est in te indolís:
uiuidae mergas. Non est istud adquiescere; inuenies maiora
omnibus adhuc stren ue tractatis operibus, quae repositus et
securus agites. [3] Tu quidem orbís terrarum ratíones ad-
ministras tam abstinenter quam alienas, tam diligenter quam.
tuas, tam ·religíose quam publícas. 11}. offício amorem conse-
qÚeris, in quo odiu1n .uítare difficile est ; sed tamen, mihi crede ~
satius est uitae· suae ratione_m quam frumenti publici nosse ..
['4] Istum animí uigorem rerum maximarum capacissímum a. ·
ministerio honorifico quidem sed parum ad beatam uitam apto
reuoca et cogita non id egisse te ab aetate prima omní cultu
studíorum Iiberalium, ut tibi multa milia frumentí bene com-
mitterentur; maius quiddam et altius de te pro míseras. Non
derunt et frugalítatis exactae hümínes et laboríosae opérae; .
tanto aptiora portandis one~ibus tarda iumenta sunt quam no--
hiles equi, quorum generosam pernicitatem quis umquam gra-
uf sarcína pressít? [ 5] Cogíta praeterea, quantum sollícitudi-
nis sit ad tantam te molem obicere; cum uentre tibi humano
negotium est. Nec rationem patitur nec aequitate mitigatur nec
· ulla prece flectitdt populus ·esuríens. Modo modo intra pau-
cos illos dies, quibus C. Caesar perit, si quís inferís sensus estt
hoc grauissime ferens, quod sciebat populo Romano super-
stiti 28 septem aut octo certe -dierum cibaria superesse, dum ílle
pontes nauibus íungit et uiribus imperj ludit, aderat ultimum
malorum obsessís quoque, alimentorum egestas; exítio paene
ac f ame constítit et, qua e f amen sequítur, _rerum omnium ,
ruina furiosi et externi et ínfeliciter superbí regí~ imitatio.
[ 6] Quem tune animum habuerunt illí, qu.ibus .~rat mandata
Jrumenti publici cura, saxa, ferrum, ignes, Gaium excepturi?
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM
Summa díssimulatione tantum ínterET ROMANORVM
uiscera latentis MEXICANA
malí te-
Universidad Nacional Autónoma de México
92 Derechos Reservados
-197-
Párrafo II, 2.
1. Multis ínuídeo, . Gruter; in multís uideo, A.
Párrafo III, 4.
2. Tímoribus proiectis añadido por Basore; uoluptatíbus et pro íllis, A;
doloribus spretís añadido por Reitzensteín; u_o luptatíbus et illiciis,
Bourgery.
Párrafo V, 2.
3. <fnanimalium, Reítzenstein ; animalium, A .
. Párrafo VII! 4.
4. A vita, añadido por Rossbach y después por Hermes.
Párrafo VIII, 4.
5. At, añadido por Gertz.
Párrafo IX, 3.
6. Cursum, añadido por Schultess y recogido por Hermes.
Párrafo X, 2.
7. Sibi, H aase; sed, A.
Párrafo X, 3.
8. uoluptates, omitido por Reitzensteín y por Hermes_.
Párrafo XI, 1.
9. Concedis, A; concedimus, J. Müller y Hermes.
1O. A tam molli, Muret; an molli, A.
Párrafo XII, 5.
11. Adulescentiae, A; erubescentiae·, Madvig; displicentiae, Gertz.
Párrafo XIII, 3.
12. Stat ad eani, Bourgery; statim, A; Reitzenstein y después Hermes su-
plen quae stat, corpori adulatur in.uitauítque antes de quae statím.
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
97 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
-206-
Párrafo XV, 5.
13. Timori sit aditus. A5; timoris ita ditus, A 1 ; ºtimoris est, Gertz; ti-
morist, Hermes; timori sit, Bourgery.
Párrafo XV, 6.
14. Quod dest (deest), Hermes después de Madvig; quod est, A.
Párrafo XVI, 1.
15. Et, suplido pór Madvig.
Parrafo XVII, 2.
16. Auiarium, Wesenberg y Bourgery; auruum, .A.
17. Ser uitur, A; struitur, Lipsius y Hermes.
18. Hermes añade cur antes de turpiter.
Párrafo XVII, 4.
19. Debilis, A; debíles (vocativo de plural}, Gronovius y Bentley.
Párrafo XIX, 2.
20. Uestrum, suplido por Bourgery.
Párrafo XIX, 3.
-
21. · Maledici et in, Koch y Hermes; ii maledicí et in, Bourgery.
Párrafo XXII, l.
22. Quom, Gectz; quam, A.
23. Aut amisso. Goelzer y Bourgery ; acamisso, A.
Párrafo XXIII, 2.
24. O~ suplido por Lip·se.
Párrafo XXIII, 4.
25. r:>auper etsi, Schultess y Hermes ¡ paup'si, A.
Párrafo XXV, 1.
26. Ubi, suplido por Hermes.
Párrafo XXV, 2.
27. In, suplido comúnmente.
28 . Calceatus, Schultess; causatus, A.
Párrafo XXV, 2.
2 9. Sectis plantis, Schultess; sententis,. A.
Párrafo XXV, 4.
30. Nationum petant a·me, Gertz ; penatiu·m petant me, A._
Párrafo XXVI, 4.
3 J • Ius, suplido por M üller.
Párrafo I, 3.
1. Subornant, Gertz; subornantur, A.
Párrafo I, 1o·.
2. Imper_ia praeceptorum, Gertz; ínpreceptorum, A.
·. Párr~fo r,' 15. ·
3. Quin ne, Lipse; cuine, A; sic ne, Gútz.
4. Plus, A; peius, Gertz.
Párrafo I, 1 7.
5. Hos, añadido por Koch.
Párrafo II. 1 .
6. Seneca, añadido por Haase.
Párrafo II. 6. .
7. Reformando, Koch; formando, A.
Párrafo II, 7.
8. s·ed, añadido . por Haase.
Párrafo II • . 1 2.
9. In quas, A; in quis, Lipse.
Párrafo II, 13.
10. Inuia litora. Castiglioni; et inlitora, A; et aliena. ~itora, Müller.
11. Iam flectamus cursum ad urbem, trasladado por Gertz y Hermes de
su antigua colocación, que era detrás de turbae .
•
Párrafo III, i.
12. Uno, Stangl; nun, A; nostro, Gertz.
Párrafo III; 3.SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
BIBLIOTHECA
13. Instillat, Haase;Universidad
instituat, A; insinuat,
Nacional Petschenig.
Autónoma de México
Derechos Reservados 99
- 208
. Párrafo III, 4.
14. Quam tutum gratuítumque bonum, }J üller; quantum gratuítor~m
bominum, A.
Párrafo III. 5.
15. Et, comúnmente añadido.
Párrafo IV, 7.
16. Quaedam, añadido por P. Thomas.
17. In, añadido por P. Thomas ..
Párrafo V, 1 .
18. Angustabatur, Gertz: angusta, A·.
19. iJadvig y Hermes añaden satis antes de satellites.
Párrafo V, 3.
20. Petulantiam, Lipse; ·pecuniam, A.
Párrafo V, 5.
21. Vere, añadido por Ha'upt.
PárraJo VII, 2.
22. Este párrafo. eoidentemente fuera de lugar, es difícil de situar, y cada
editer lo hace en sitio distinto. · Haase lo coloca antes de necesse est,
dél párrafo V l. 2.
Párrafo VII, 4.
23. Queniadmodum, 8ermes; . ut quod, A; ut quondam, Gertz; ut id,
Petschehig .
Párrafo IX, 1.
24. Nec ulle non, A; nec cum illa Úllae rion, Haase; nec cum illa non,
Gertz; nec ullae domus. Schultess; nec ullae sortes, Birt.
Párrafo IX, 2.
25. Pudebit, eo plus, Basore; pudebit ej p lus, A; pudebít templi eíus.
Madvig; pudebit eius cultus, Koch; pudebit eíus, Rossbach: pudebit
· eius, placeat, Schultess; y otros de otros modos.
Párrafo IX, 6 . .
26. E, añadido por Gertz.
· Párrafo X, 4 .
27. Angustum. pedem, A; 'a ngustam sedero, Cornelissen.
Párrafo XI. 7.
28. Capulus, Basore; copulas, Códice Ambrosiano C 293; éopul~tas, A;
copia tes, l.Jadvig; speculator, Gertz; otros cambian u omiten iuncta.s.
Párrafo XI, 8.
29. Vote, añadido
BIBLIOTHECA .p<;>r Gertz: GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
SCRIPTORVM
Universidad Nacional Autónoma de México
~ºº Derechos Reservados
209 -
Párrafo XI, 1 2.
30. Sed,· añadido comúnmente.
Párrafo XV, 1~
31. Et ocurrit tot scelerum felícium turba, transpuesto por Koch y Her-
mes de su colocación antigua, que era después de generis humani.
Párrafo XV, 4.
3 2. In níhih~m recidere de, añadido por Buecheler.
Párrafo XV, 6.
33. Natura, añadido por Gertz.
Párrafo XVI. 4.
34". Uulnerat, añadido por Rossbach.
Párrafo XVII, 2.
35 . Per se inornata, A; prorsus inornata, Gertz; per se ornata, man. inf.
..
Párrafo I. 1.
1. Imprudens, man. inf.: impudens, A.
Párrafo U, 1.
2. At, suplido por Pauly.
Párrafo U, 2.
3. Querella, Maduig; qua, A; cura, Haase.
Párrafo II, 4.
4. Eloquentia et (?) cotidiana, A. l, al parecer.
5. Sollicitatio, Bourgery; spatío, A; occupatio, Gertz.
Párrafo III, 4 .
6. Alicui, A....5; aliquo, A. 1; aliquoí, Gertz, Hermes .
Párrafo IV, 5.
7. P acat,. man. inf.; placat, A.
8. Paullusque, Ruben; plusque; A, Iullusque, Waltz y Bourgety.
Párrafo VII, 7.
9. Inamicitia sed ínapparatu, A; m amicitíam sed in apparatum, man~
inf.; in amícítía, Hermes.
Párrafo VII, 9.
1O. Ultimum, Bentley, Gertz y Hermes; Uitam, A, Bourgery.
11. Et, suplido por Madvig .
Párrafo VIII,_ 4.
12. Andetraant, A. 2; unde detrahant, Madvig, Hermes.
Párrafo IX, 1.
13. Stultius esse quam quorundam, suplido por Bourgery: alii alía.
Párrafo IX, 2.
14. Ore ínstinctus. A; ore instinctu, Hermes; furore instinctus_, Muret;
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
ore et inst.inctu, GRAECORVM
Gertz; horrore ET ROMANORVM MEXICANA
instinctus, Bourgery.
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 103
212
Párrafo IX, 3.
15. Cun~tationem, Gertz y Hermes; cognationem, A; cogitationem, algu-
nos man. inf .. Bourgery, Duff.
Párrafo X, 3.
16. Quoí, Gruter; quo, A.
Párrafo XII, l.
17. Aut, añadido por Madvig.
Párrafo XII, 3.
18. Novissimos, A; novís cíbis, Madvig, Duff; novissimo more, Gertz.
19. Suam, transpuesto por M uret de su antigua colocación, que era después ·
:: de publicam.
Párrafo XII, 6.
20. Usque, Gertz; et usque, A.
Párrafo XIII, 6.
2L Texto incierto; otros leen innoxiís.
Párrafo XIII. 8 .
22. Farta, A; paria, Haase.
Párrafo XV, l .
23 . Quantum· plurimum cupieris, Muret; plurimum quantum ceperis, A;
.cum coeperis, Vahlen y Hermes.
Párrafo XV, 4.
24. In, añadido comúnmente.
Párrafo XVÍ, 4.
25. Amant, Muret; amanti, A.
26. Fit, añadido por Er.asmo antes de suo.
Párrafo XVII, 6.
27. !bit, A .: iuit, Haase; ibat, Duff.
Párrafo XVIII, 5.
28. Texto muy dudoso: .quod sciebat populo Romano superstiti, Hermes;
quod dí ceba t populo Romano super stité, A; quod populo . Romano
superstíte, dicebant, Madvig.
Párrafo XIX, 2.
29. Uigentibus, A; sensibus. añadido por Madvig y Duff.
Párrafo XX, 3.
30. S. Turannius, Gertz; tyrannius, A.
l. También dedicó Séneca los tres libros "De ira" a este hermano suyo,
probablemente antes de que fuera adoptado por Junio Galíón.
2. Literalmente, "tanto los que llevan clámide corno los que llevan co-
rona". La antítesis entre chlamydatos y corona tos .es oscura, pero es
la lectura que claramente dan los manuscritos. La clámide o manto
griego fué entre los romanos una prenda elegante y con ella se designa
evidentemente a la clase superior. Los coronatos designan a los esclavos
y esta significación pudiera derivarse de la costumbre de ponerles una
corona para venderlos en el mercado. Tácito, en sus Annales. XIII-39-~,
escribe: "et irnbelle vulgris sub corona ven.undatum, reliqua praeda
victoribus cessi t''.
3. En su Epístola, XXI. 9, éscri~e Séneca: "lo que acostumbra 'h~cerse
~n el Senado, pienso que ha de hacerse también en la filosofía; cuando
alguien hace una censura, que en parte me agrada, le pido ·que divida
la sentencia y sigo la parte que apruebo.''
4. La doctrina estoica de la a8avµ.a.<fTÍO. , el ni! admirari de Horacio.
5. Epicuro, en Kvpiat .6.ó~at . 140, V, dice: ovK t<J'nv ~of.w, · ,;¡v ávw
..... ,,/.. , ' \ ..... .' ~ , [ > ~' ,,/.. , ' \ ... '
TOV ..,.,povtµ.w> Ka.l Kal\.W> Kal OlKatW> OlJOE ..,.,poviµ.w> Kal. Kal\.W> Kal.
~ , ] ., ..... <~'
OLKatW> avru 'TOV '1JOEW>.
Cuando San Pablo era llevado a Roma y naufr~gó, los que pu-
dieron ganar un esquife "reco$iéndole se valían de todos los medios,
ciñendo .el navío y temerosos de dar en las Sirtes" (Hechos de los Após-
toles, · XXVII, 17) . .
18. Virgilio, en Georg., 1, 139, aunque Séneca escribe laqueo por laqueis
y latos por SCRIPTORVM
BIBLIOTHECA magnos. · GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA
108 Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
- 217 -
34. El suicidio fué admitido por los estoicos como un medio de librarse
de un insoportable infortunio.
3 5 . El verso es de Ovidio (Metamorfosis, II, 3 2 8) .
3 6. Catón, el joven, partidario del Senado en su lucha contra César.
37. Tácito en sus Anales (XV, 64, 6), Juvenal (X, 16) y Casio Dión
hablan de las grandes riquezas de Séneca, que aquí se defiende de las
críticas que por ellas le hacían.
3 8. Opone al bienestar físico el espiritual.
3 9. Por indifferentia traduce Séneca el a.Sw.cpopo. de' .los estoicos griegos,
con el que designaban la actitud del sabio frente a todo lo que no
fuera o · virtus o dedecus, que son respectivamente el único verdadero
bien y el único verdadero mal.
40. La toga era entre los romanos el distintivo de la ciudadanía. En
Eneida (I. 282), escribe Virgilio:
Romanos rerum d.ominos gentemque togatam.
41. La generosidad de Séneca, de la que Tácito nos habla al contarnos
su muerte en Anales (XV, 62, 1), parece que llegó a ser proverbial.
Juvenal (V, 108) escribe:
Nemo petit, .m odicis quae mittebantur amicis
a Seneca.
42. Un viejo puente de madera, del que cuenta Tácito (Historia, I, 86)
que fué destruído por una · inundación unos cuantos. años después de
la m~erte de Séneca. ~os puentes romanos estaban. siempre llenos
de mendigos. Juvenal '(XIV, 134) emplea la frase aliquis de ponte para
designar un mendigo. ·
4 3. No es del todo clara la naturaleza exacta del Circense tormentum.
La descripción más completa es ésta que nos hace Marcial (XIV,' 160) :
Tormentur concisa palus Circense vocatur:
haec pro Leuconico stramina pauper emit.
56. Diógenes Laerdo cuenta que Platón recibió más de ocho talentos de ·-
Dionisio de Siracusa. que Aristóteles fué tutor de Aleja~dro e!l la
corte de Filipo de Macedonia, que Epicuro gastaba en la comida diaria
por lo menos una mina; de Demócrito dice Cicerón (De Finibus,
V, 29, 8 7) : "patrimonium neglexít, agros deseruít incultos, quid
quaerens aliud nisi uitam beatam".
5 7. F~moso por · sus amores y orgías. Los escandalosos cargos que Casio
Di6n hizo a Séneca explican esta alusión. ·
5 8. Se ha perdido el final de este libro.
1. Cf. De Otio, III, 2, donde atribuye a Zenón esta sentencia: "Se alle-
'gará el sabio a los negocios de la · república, si algún estorbo no se lo
impidiere." .
2. Esto es, lo que es neces~rio hacer a juicio de otro.
3. Alude ·a la descripción que hace Homero en llíada, XXIV, 9 y siguien-
tes, del duelo de Aquiles por su amigo Patroclo.
· 4. De Rerum Natura, 1068.
5. Este Atenodoro no puede ser identificado con certeza, pero proba-
blemente fué el filósofo estoico de Tarso, que visitó a Roma co.m o
amigo de Catón, el joven.
6. El praetor peregrinus entendía en los pleitos en los que una o las dos
partes eran extranjeros; el praetor urbanus, en los que concernían
exclusivamente a ciudadanos romanos.
7. El magistrado de mayor categoría en varias ciudades libres de Grecia.
8. Un alto magistrado cartagin·és.
9. Era insuficiente para aquel tropel de hombres que aspiraban todos
a ser tiranos.
1 O: Harmodio provocó con Aristogitón la caída de Pisíst'rato en Atenas.
11. Se han hecho varias conjeturas para completar el sentido de esta frase
~orno vivere mortuum uiuum. torpere . .. que es también la que he-'
mos · recogido en la traducción.
12. El célebre historiador del siglo IV A . .c .
13. Vid. la nota al texto latino.
14. Alusión a la costumbre de adquirir tierras sobre el mar. Conf. Epist.
LXXXIX, 20: ''boc quoque parum est nisi latifundiis vestris maria cin-
xistis, nisi trans Hadriam et J onium Aegeumque uester ujlicus regnet''.
15. Literalmente
- "en estos circuitos de la vida". Por una metáfora muy
BIBLIOTHECA
común, tornada SCRIPTORVM GRAECORVM
de. la costumbre de contarETlasROMANORVM
. MEXICANA
vueltas o spatía que
Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados 113
- 222 -
daban los coches en las carreras antes de llegar a la meta, spatium fué
identificado con vida o, como aquí ocurre, con una porción de la vid_a.
16. Cuando Julio César arrasó la ciudad el año 47 A . C. (Vid. Casio
Dión, XLII, 38.) La cuantía de las pérdidas es estimada muy diversa-
mente, pe.r o ningún testimonio los hace 'subir tanto. como Séneca.
17. Se ha perdido esta narración de Tito Livio a que alude Séneca.
18. Había la costumbre de que el guardián se atase ~ la mano izquierda la
cadena con que iba atado el prisionero. Conf. Epist. v, 7: "quemad-
modum eadem ca tena et c:ustodiam et militem copulat, sic ista · quae
tan dissimilia sunt, pariter íncedunt".
19. E l sacerdocio fué objeto de varías restricciones ceremoniales. Sin una
dispensa especial, un sacerdote de Júpiter no podía v1vu en la ciudad
por la noche mientras no estuviera casado.
20. Pro Milone, 92.
21. En su Consolación a Marcia cita también este verso de Publilio Liro,
autor de comedias, famoso por sus adagios.
22. El loruin .significa correa de cuero, y mientras tuvo diversos usos, la
alusión a lora patricia no es del- todo clara . A veces se empleaba lora
metonímicamente por mulleus, que era un calzado de color rojo que
usaban los magistrados curules en las grandes ocasiones.
23. Dessau lo identifica (Prosqpogr.. Imp. Rom., III, 450) c~n Sexto
Pompeyo, cónsul en el año 14 después de Cristo.
24. Si este Pompeyo fuera descendiente de Sexto Pompeyo, hijo de P9m-
peyo el Grande, su parentesco con Gayo le vendría por la mujer de
.Pompeyo, que fué sobrina de Scribona, mujer de Augusto y bisabuela
de Gayo. Pero se sabe que Sexto Pompeyo no tuvo descendientes
varones.
2 5. Míen tras esperaba que se reuniera el Seriado, f ué ap resµradamen te en-
carcelado y el mismo día fué ejecutado.
26. Alusión a la historia que cuenta Herodoto (I, 86 y sig.), según el
cual cuando Creso estaba sobre la pira, que él mismo tuvo que en-
y
cender, ya ·estaba envuelto en las llamas, llegó Cir9, su conquistador,
y mandó que lo soltaran.
2 7. Ptol9meo, rey de Ma uretania, f ué desterrado a Roma y mata do allí
(Suetonio, Calig., 35); MitríQ.ates fué más tarde restablecido en su ·
trono.
28. Conf. De ira, III, 6, . 3, donde repite este mismo precepto de Dcmó-
crito con una pequeña variante.
29. El mismo Séneca cuenta así este hecho de Catón: "adspice M. Cato-
nem sacro illi pectori purissimas manus admouentem et uulnera parum
alte demíssa laxantem". (Epist. LXVII, 13.)
30. Mientras s\guieron los romanos la costumbre de dividir el espacio
entre la salida y la puesta del sol en doce horas, acababan sus trabajos
a la hor~ décima.
31. Líber, otro nombre de Baco, es aquí el equivalente del. Lyaeus griego,
í que significa etimoIOgicamente ''el suelto".
32. Este ·sentimiento griego. que sobrevive en Menandro, reaparece en este
verso de Horacio: "dulce est desipere in loco". (Carm. IV, 12, 28.)
33. Esta idea es un lugar común en la literatura griega. Conf. Platón
(Fedro, 245, A.) y Aristóteles (Problemas, 30, 1).
7. La famosa Julia, que fué desterrada por Augusto a la· isla Pandatari.~.
8. En el año 31 A. C., Augusto luchó contra Marco Antonio y Cleo-
patra; en el 2 A. C., Julio Antonio, el hijo más joven del triunviro,
fué cond~nado a muerte por sus intrigas con Julia:
9. .Esta expresión parece aludir a las palabras con que, según Suetonio,
~ .
se refería A ugusto· a Julia y a sus dos nietos: "nec ( solebat) ali ter
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
eos appellare GRAECORVM
quam tris . vomicas ac tria ET ROMANORVM
carcinomata sua" ~ MEXICANA
(An~ .•
65, 5.) . Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
117
.........
_..
·'
; ,
.- ··.
'
. I
Sidunt ipso pondere magna
ceditque oneri Fortuna suo.
7. L _a famosa Julia, que fué desterrada por }\.ugusto a la' isla Pandatari~.
8. En el año 31 ·A. C .• Augusto luchó contra Marco Antonio y Cleo-
patra; en el 2 A. C., Julio Antonio, el hij~ más joven del triunviro,
f ué cond~n.ado a muerte por sus in trigas con Julia:
·9. Esta expresión parece aludir a las palabras con que, según Suetonio,
' .
se refería Augusto· a Julia y a sus dos nietos• "nec. (sol~bat) aliter
BIBLIOTHECA SCRIPTORVM
eos appellare GRAECORVM
quam tris . vomicas ac tria ET ROMANORVM
carcinomata sua".,MEXICANA
(Ang.,
65, 5.) Universidad Nacional Autónoma de México
Derechos Reservados
117
.... -.....
. -~;·
•r' •. •
. ' . ,~ :.
. - .':
.. ~ •'
226
Págs.
Introducción VII
· DE LA VIDA BIENAVENTURADA
Nota preliminar 29
Texto bilingüe 31
Nota preliminar .. 89
Texto bilingüe 91
DE LA BREVEDAD DE LA VIDA
.. . ,