S5. EL VERBO Y SUS CONJUGACIONES (Preterito)
S5. EL VERBO Y SUS CONJUGACIONES (Preterito)
S5. EL VERBO Y SUS CONJUGACIONES (Preterito)
PREFIJO
PRONOMBRE PERSONAL VERBO
PRONOMINAL
Na – yo ni Tlakwahki – comí
Ta – tu ti Tlakwahki – comiste
Ya – el -------- Tlakwahki – comió
Tohwantin – nosotros ti Tlakwahken – comimos
Anmohwantin – ustedes an Tlakwahken – comieron
Ininhwantin – ellos ---------- Tlakuahken – comieron
2.- El verbo sufre cambios moderados, es decir, en los pronombres singulares: na – yo, ta –
tu, ya – él, al verbo en su forma original se le agrega la terminación “hki”; en cambio,
en los pronombres plurales: tojuantin – nosotros, anmojuantin – ustedes, ininjuantin –
ellos; el verbo se escribe agregándole la terminación “hken” o en su caso “hkeh”,
dependiendo de la región nahua hablante, lo anterior quiere decir que ambas terminaciones
son válidas.
CONJUGACION DEL VERBO “TLAKUA” – “COMER”.
Náhuatl Español
Na ni tlakwahki Yo comí
Ta ti tlakwahki Tu comiste
Ya tlakwahki Él comió
Tohwantin ti tlakwahken Nosotros comimos
Anmohwantin an tlakwahken Ustedes comieron
Ininhwantin tlakwahken Ellos comieron
Para la conjugación de los siguientes verbos, observa las terminaciones apropiadas y
correctas según su variante gramatical. Notarás que las terminaciones en la mayoría de los
casos varían de forma muy moderada. En algunas palabras se pierde su terminación “a” o
“wa”, “i” en otras, se le agregan otros términos, tales como “ki” en singular y “ken” en
plural, “hki” en singular y “hken” en plural
CONJUGACIÓN DE VERBOS EN PRETÉRITO.
VERBO NORMAL TERMINACION TERMINACION PLURAL
SINGULAR
1. Tlatentia - afilar. Tlatenti Tlatentihken
2. Tlaiknelia - amar. Tlaikneli tlaiknelihken
3. Tlailpia - atar Tlailpi Tlailpihken
4. Tlapalewia - ayudar. Tlapalewi Tlapaleuihken
5. Tlaihtotia - bailar. Tlaihtoti Tlaihtotihken
5. Mihtotia - bailar. Mihtoti Mihtotihken
6. Tlaxpana - barrer. Tlaxpanki Tlaxpanken
7. Tlatiochiwa - bendecir. Tlatiochihki Tlatiochihken
8. Tlatsoponia - besar. Tlatsoponi Tlatsoponken
9. Tlaixpolowa - borrar. Tlaixpolo Tlaixpolohken
10. Tlapatla - cambiar. Tlapatlahki Tlapatlahken
11. Kwika - cantar. Kwikak Kwikaken
12. Tlasehtselowa - sacudir. Tlasehtselo Tlasehtselohken
13. Tlatsakwa - cerrar, Tlatsakwak Tlatsakwahken
tapar.
14. Tlakwalchiwa - cocinar. Tlakwalchihki Tlakwalchihken
15. Tlaitskia - agarrar. Tlaitski Tlaitskihken
16. Tlakwapilowa - colgar. Tlakwapilo Tlakwapilohken
17. Tlakwa - comer. Tlakwahki Tlakuahken
18. Tlakowa - comprar. Tlakohki Tlakohken
19. Tlapowa - contar. Tlapohki Tlapohken
20. Tlakwaltilia - corregir. Tlakwaltili Tlakwaltilihken
21. Tlatehteki, kiteki - Tlatehteki/ Tlatehtekihken/
cortar. Kiteki kitekihken
22. Motlalowa - correr. Motlalo Motlalohken
23. Tlahtsoma - coser. Tlahtsonki Tlahtsonken
24. Tlaixkotona - cruzar. Tlaixkotonki Tlaixkotonken
25. Tlamokwitlawia - Tlamokwitlawi Tlamokwitlawihken
cuidar.
26. Tlatenpichowa - chiflar. Tlatenpicho Tlatenpichohken
27. Tlapipina - chupar. Tlapipinki Tlapipinken
28. Tlahtlakowa - dañar. Tlahtlakok Tlahtakohken
29. Temaka - dar. Temakak Temakaken
30. Tlehtowa, kihtowa - kihto kihtohken
decir.
31. Tlakawa - dejar. Tlakahki Tlakahken
32. Tlahsosolowa - Tlahsosolo Tlahsosolohken
descomponer.
33. Tlahxexelowa - dividir. Tlahxexelo Tlahxexelohken
34. Kochi - dormir. Kochki Kochken
35. Tlapewaltia - empezar. Tlapewalti Tlapewaltihken
36. Tlatekiwia - encargar. Tlatekiwi Tlatekiwihken
37. Tlakahkayawa - Tlakahkayahki Tlakahkayahken
engañar.
38. Tlahsokiwia - ensuciar. Tlahsokiwi Tlahsokiwihken
39. Tlatitlani - enviar. Tlatitlanki Tlatitlanken
40. Tlamewa - escardar. Tlamehki Tlamehken
41. Cholowa - escapar. Cholo Cholohken
42. Motlaatia - Motlaati Motlaatihken
Esconder
43. Chihcha - escupir. Chihchak Chihchahken
44. Techia - esperar (nih) (tih) (kih) chixki (tih)(an kih) (kih) chixken
45. Itstok - estar, vivir itstoya Itstoyan
46. Tlayekmati - Tlayekmati Tlayekmatken
Estimar
47. Tlahkuilowa – escribir Tlahkwilo Tlahkwilohken
48. Tlatekowa - espiar Tlatekohki Tlatekohken
49. Tlachichina – fumar Tlachichinki Tlachichinken
50. Tlatlani - ganar Tlatlanki Tlatlanken
51. Tlatlahtakania, Tlatlahtakani Tlatlahtakanihken
tetoponilia - golpear. tetoponili tetoponilihken
52. Tlaahokwia – guardar Tlaahohki Tlaahokwihken
53. Tsahtsi, kwatsahtsi – Tsahtsik Tsahtsiken
gritar kwatsahtsik Kwatsahtsihken
54. Kamanaltia – hablar Kamanaltik Kamanaltiken
55. Yowi – ir --------------- -------------------
56. Kwatenpanos, Kwatenpanok Kwatenpanoken
mohkwitla, tlapasowia - ir Mokwitlak Mokwitlaken
al baño tlapasohki tlapasohken
57. Mawiltia - jugar Mawilti Mawiltihken
58. Tlanechikowa, Tlasentili Tlanechikohken
tlasentilia - juntar tlasentilihken
59. Tlachikwenia - lavar Tlachikweni Tlachikwenihken
ropa
60. Tlapahpaka - lavar Tlapahpahki Tlapahpaken
objetos
61. Amapoua - leer Amapohki Amapohken
62. Kwahkwawi – leñar Kwahkwawik Kwahkwawiken
63. Tlapohpowa – limpiar Tlapohpohki Tlapohpohken
64. Tlanohnotsa – llamar Tlanohnotski Tlanohnotsken
65. Tlatemitia - llenar Tlatemiti Tlatemitihken
66. Choka - llorar Chokak Chokaken
67. Chiichi - mamar Chiichik Chiichihken
68. Tlanawatia - mandar, Tlanawati Tlanawatihken
gobernar
69. Tlatelchiwa – maldecir Tlatelchihki Tlatelchihken
70. Tlachechekwetsa – Tlachechekwetski Tlachechekwetsken
masticar
71. Tlamiktia - matar Tlamikti Tlamiktihken
72. Mowisowa - mecer Mowiso Mowisohken
73. Tlaoholinia – mover Tlaoholini Tlaoholinihken
74. Tlainehkwia - oler Tlainekwik Tlainekwihken
75. Tlapiyasowa, moxixa - Tlapiyaso Tlapiyasohken
orinar Moxixki moxixken
76. Mewa - parar, levantar Mehki Mehken
77. Pano - pasar Panok Panoken
78. Paxalowa - pasear Paxalo Paxalohken
79. Tlatewia, tlaxopewa - Tlatewi Tlatewihken
patear tlaxopehki tlaxopehken
80. Tlahtlani - pedir Tlahtlanki Tlahtlanihken
81. Tlapepechowa, Tlapepecho Tlapepechohken
tlamotskiltia - pegar tlamotskilti tlamotskiltihken
82. Tlaxolowia - pelar, Tlaxolowi Tlaxolowihken
desnudar
83. Tlaxima – peluquear Tlaxinki Tlaxinken
84. Tlanehnewilia – pensar Tlanehnewili Tlanehnewilihken
85. Tlapopolhwia – Tlapopolhwi Tlapopolhwihken
perdonar
86. Tlahtlama - pescar Tlahtlamak Tlahtlamahken
87. Tlatsopinia - picar Tlatsopini Tlatsopinken
88. Tlapa - pintar Tlapak Tlapaken
89. Weli – poder Welki Welihken
90. Tlatlalia- poner Tlatlali Tlatlalihken
91. Motlatia - quemar Motlati Motlatihken
92. Kineki - querer Kinehki Kinehken
93. Wetska – reír Wetskak Wetskaken
94. Teahwa - regañar Teahwak Teahwaken
95. Tlatsilinia – repicar Tlatsilini Tlatsilinken
96. Tlatepanita – respetar Tlatepanitak Tlatepanitaken
97. Tlachtekia - robar Tlachtehki Tlachtekihken
98. Tlamatia - saber tlamatik Tlamatihken
99. Tetlahpalowa – saludar Tetlahpalok Tetlahpalohken
100. Toka - sembrar Tohki Tokaken
101. Mosewia - sentar Mosewi Mosewihken
102. Kikihsi - silbar Kikihsik Kikihsihken
103. Kilpitsa - soplar Kilpitski Kilpitsken
104. Ixwetska – sonreír Ixwetskak Ixwetskaken
105. Tlehko - subir Tlehkok Tlehkoken
106. Tlapitsa - tocar corneta Tlapitsak Tlapitsken
107. Tlatsotsona - tocar Tlatsotsonki Tlatsotsonken
instrumento
108. Tlatahtakania - tocar Tlatahtakani Tlatahtakaniken
objeto
109. Tlatlasi - toser Tlatlasik Tlatlasihken
110. Kiihi - tomar líquido Kiihik Kiihiken
111. Tlai - tomar vino Tlaik Tlaiken
112. Tlaxkalowa – tortear Tlaxkalo Tlaxkalohken
113. Tlakakatsowa – tostar Tlakakatso Tlakakatsohken
114. Tekiti - trabajar Tekitik Tekitiken
115. Tlatolowa – tragar Tlatolok Tlatolohken
116. Tlatoponia – tronar Tlatoponki Tlatoponken
117. Motepotlania – Motepotlani Motepotlanihken
tropezar
118. Tlaixpia - velar Tlaixpi Tlaixpixken
119. Tlachia, teita - ver Tlachilli Tlachilihken
120. Patlani - volar Patlanki Patlanken
121. Mokwepa – regresar Mokwepki Mokwepken
122. Milakatsowa - Milakatso Milakatsohken
122. Mihsotla – vomitar Mihsotlak Mihsotlaken
123. Tlakwapilia – volver Tlakwapili Tlakwapilihken
124. Tlawasoma – votar Tlawasonki Tlawasonken
Na nihchixki yo le esperé
Ta tihchixki tú le esperaste
Ya kichixki el le esperó