S5. EL VERBO Y SUS CONJUGACIONES (Preterito)

Descargar como docx, pdf o txt
Descargar como docx, pdf o txt
Está en la página 1de 13

EL VERBO Y SUS CONJUGACIONES

TIEMPO PRETÉRITO: En general se utiliza el término pretérito para referirse al


conjunto de sucesos que tiene lugar en el pasado del habla o a la acción presentada en tal
momento.
En náhuatl la regla gramatical para la conjugación de los verbos en tiempo pretérito es
complicada, pues tal conjugación varía de acuerdo a su variante gramatical.
1.- El verbo se escribe después del pronombre personal y del prefijo pronominal que le
corresponde como se ve en el siguiente ejemplo:

PREFIJO
PRONOMBRE PERSONAL VERBO
PRONOMINAL
Na – yo ni Tlakwahki – comí
Ta – tu ti Tlakwahki – comiste
Ya – el -------- Tlakwahki – comió
Tohwantin – nosotros ti Tlakwahken – comimos
Anmohwantin – ustedes an Tlakwahken – comieron
Ininhwantin – ellos ---------- Tlakuahken – comieron

2.- El verbo sufre cambios moderados, es decir, en los pronombres singulares: na – yo, ta –
tu, ya – él, al verbo en su forma original se le agrega la terminación “hki”; en cambio,
en los pronombres plurales: tojuantin – nosotros, anmojuantin – ustedes, ininjuantin –
ellos; el verbo se escribe agregándole la terminación “hken” o en su caso “hkeh”,
dependiendo de la región nahua hablante, lo anterior quiere decir que ambas terminaciones
son válidas.
CONJUGACION DEL VERBO “TLAKUA” – “COMER”.
Náhuatl Español
Na ni tlakwahki Yo comí
Ta ti tlakwahki Tu comiste
Ya tlakwahki Él comió
Tohwantin ti tlakwahken Nosotros comimos
Anmohwantin an tlakwahken Ustedes comieron
Ininhwantin tlakwahken Ellos comieron
Para la conjugación de los siguientes verbos, observa las terminaciones apropiadas y
correctas según su variante gramatical. Notarás que las terminaciones en la mayoría de los
casos varían de forma muy moderada. En algunas palabras se pierde su terminación “a” o
“wa”, “i” en otras, se le agregan otros términos, tales como “ki” en singular y “ken” en
plural, “hki” en singular y “hken” en plural
CONJUGACIÓN DE VERBOS EN PRETÉRITO.
VERBO NORMAL TERMINACION TERMINACION PLURAL
SINGULAR
1. Tlatentia - afilar. Tlatenti Tlatentihken
2. Tlaiknelia - amar. Tlaikneli tlaiknelihken
3. Tlailpia - atar Tlailpi Tlailpihken
4. Tlapalewia - ayudar. Tlapalewi Tlapaleuihken
5. Tlaihtotia - bailar. Tlaihtoti Tlaihtotihken
5. Mihtotia - bailar. Mihtoti Mihtotihken
6. Tlaxpana - barrer. Tlaxpanki Tlaxpanken
7. Tlatiochiwa - bendecir. Tlatiochihki Tlatiochihken
8. Tlatsoponia - besar. Tlatsoponi Tlatsoponken
9. Tlaixpolowa - borrar. Tlaixpolo Tlaixpolohken
10. Tlapatla - cambiar. Tlapatlahki Tlapatlahken
11. Kwika - cantar. Kwikak Kwikaken
12. Tlasehtselowa - sacudir. Tlasehtselo Tlasehtselohken
13. Tlatsakwa - cerrar, Tlatsakwak Tlatsakwahken
tapar.
14. Tlakwalchiwa - cocinar. Tlakwalchihki Tlakwalchihken
15. Tlaitskia - agarrar. Tlaitski Tlaitskihken
16. Tlakwapilowa - colgar. Tlakwapilo Tlakwapilohken
17. Tlakwa - comer. Tlakwahki Tlakuahken
18. Tlakowa - comprar. Tlakohki Tlakohken
19. Tlapowa - contar. Tlapohki Tlapohken
20. Tlakwaltilia - corregir. Tlakwaltili Tlakwaltilihken
21. Tlatehteki, kiteki - Tlatehteki/ Tlatehtekihken/
cortar. Kiteki kitekihken
22. Motlalowa - correr. Motlalo Motlalohken
23. Tlahtsoma - coser. Tlahtsonki Tlahtsonken
24. Tlaixkotona - cruzar. Tlaixkotonki Tlaixkotonken
25. Tlamokwitlawia - Tlamokwitlawi Tlamokwitlawihken
cuidar.
26. Tlatenpichowa - chiflar. Tlatenpicho Tlatenpichohken
27. Tlapipina - chupar. Tlapipinki Tlapipinken
28. Tlahtlakowa - dañar. Tlahtlakok Tlahtakohken
29. Temaka - dar. Temakak Temakaken
30. Tlehtowa, kihtowa - kihto kihtohken
decir.
31. Tlakawa - dejar. Tlakahki Tlakahken
32. Tlahsosolowa - Tlahsosolo Tlahsosolohken
descomponer.
33. Tlahxexelowa - dividir. Tlahxexelo Tlahxexelohken
34. Kochi - dormir. Kochki Kochken
35. Tlapewaltia - empezar. Tlapewalti Tlapewaltihken
36. Tlatekiwia - encargar. Tlatekiwi Tlatekiwihken
37. Tlakahkayawa - Tlakahkayahki Tlakahkayahken
engañar.
38. Tlahsokiwia - ensuciar. Tlahsokiwi Tlahsokiwihken
39. Tlatitlani - enviar. Tlatitlanki Tlatitlanken
40. Tlamewa - escardar. Tlamehki Tlamehken
41. Cholowa - escapar. Cholo Cholohken
42. Motlaatia - Motlaati Motlaatihken
Esconder
43. Chihcha - escupir. Chihchak Chihchahken
44. Techia - esperar (nih) (tih) (kih) chixki (tih)(an kih) (kih) chixken
45. Itstok - estar, vivir itstoya Itstoyan
46. Tlayekmati - Tlayekmati Tlayekmatken
Estimar
47. Tlahkuilowa – escribir Tlahkwilo Tlahkwilohken
48. Tlatekowa - espiar Tlatekohki Tlatekohken
49. Tlachichina – fumar Tlachichinki Tlachichinken
50. Tlatlani - ganar Tlatlanki Tlatlanken
51. Tlatlahtakania, Tlatlahtakani Tlatlahtakanihken
tetoponilia - golpear. tetoponili tetoponilihken
52. Tlaahokwia – guardar Tlaahohki Tlaahokwihken
53. Tsahtsi, kwatsahtsi – Tsahtsik Tsahtsiken
gritar kwatsahtsik Kwatsahtsihken
54. Kamanaltia – hablar Kamanaltik Kamanaltiken
55. Yowi – ir --------------- -------------------
56. Kwatenpanos, Kwatenpanok Kwatenpanoken
mohkwitla, tlapasowia - ir Mokwitlak Mokwitlaken
al baño tlapasohki tlapasohken
57. Mawiltia - jugar Mawilti Mawiltihken
58. Tlanechikowa, Tlasentili Tlanechikohken
tlasentilia - juntar tlasentilihken
59. Tlachikwenia - lavar Tlachikweni Tlachikwenihken
ropa
60. Tlapahpaka - lavar Tlapahpahki Tlapahpaken
objetos
61. Amapoua - leer Amapohki Amapohken
62. Kwahkwawi – leñar Kwahkwawik Kwahkwawiken
63. Tlapohpowa – limpiar Tlapohpohki Tlapohpohken
64. Tlanohnotsa – llamar Tlanohnotski Tlanohnotsken
65. Tlatemitia - llenar Tlatemiti Tlatemitihken
66. Choka - llorar Chokak Chokaken
67. Chiichi - mamar Chiichik Chiichihken
68. Tlanawatia - mandar, Tlanawati Tlanawatihken
gobernar
69. Tlatelchiwa – maldecir Tlatelchihki Tlatelchihken
70. Tlachechekwetsa – Tlachechekwetski Tlachechekwetsken
masticar
71. Tlamiktia - matar Tlamikti Tlamiktihken
72. Mowisowa - mecer Mowiso Mowisohken
73. Tlaoholinia – mover Tlaoholini Tlaoholinihken
74. Tlainehkwia - oler Tlainekwik Tlainekwihken
75. Tlapiyasowa, moxixa - Tlapiyaso Tlapiyasohken
orinar Moxixki moxixken
76. Mewa - parar, levantar Mehki Mehken
77. Pano - pasar Panok Panoken
78. Paxalowa - pasear Paxalo Paxalohken
79. Tlatewia, tlaxopewa - Tlatewi Tlatewihken
patear tlaxopehki tlaxopehken
80. Tlahtlani - pedir Tlahtlanki Tlahtlanihken
81. Tlapepechowa, Tlapepecho Tlapepechohken
tlamotskiltia - pegar tlamotskilti tlamotskiltihken
82. Tlaxolowia - pelar, Tlaxolowi Tlaxolowihken
desnudar
83. Tlaxima – peluquear Tlaxinki Tlaxinken
84. Tlanehnewilia – pensar Tlanehnewili Tlanehnewilihken
85. Tlapopolhwia – Tlapopolhwi Tlapopolhwihken
perdonar
86. Tlahtlama - pescar Tlahtlamak Tlahtlamahken
87. Tlatsopinia - picar Tlatsopini Tlatsopinken
88. Tlapa - pintar Tlapak Tlapaken
89. Weli – poder Welki Welihken
90. Tlatlalia- poner Tlatlali Tlatlalihken
91. Motlatia - quemar Motlati Motlatihken
92. Kineki - querer Kinehki Kinehken
93. Wetska – reír Wetskak Wetskaken
94. Teahwa - regañar Teahwak Teahwaken
95. Tlatsilinia – repicar Tlatsilini Tlatsilinken
96. Tlatepanita – respetar Tlatepanitak Tlatepanitaken
97. Tlachtekia - robar Tlachtehki Tlachtekihken
98. Tlamatia - saber tlamatik Tlamatihken
99. Tetlahpalowa – saludar Tetlahpalok Tetlahpalohken
100. Toka - sembrar Tohki Tokaken
101. Mosewia - sentar Mosewi Mosewihken
102. Kikihsi - silbar Kikihsik Kikihsihken
103. Kilpitsa - soplar Kilpitski Kilpitsken
104. Ixwetska – sonreír Ixwetskak Ixwetskaken
105. Tlehko - subir Tlehkok Tlehkoken
106. Tlapitsa - tocar corneta Tlapitsak Tlapitsken
107. Tlatsotsona - tocar Tlatsotsonki Tlatsotsonken
instrumento
108. Tlatahtakania - tocar Tlatahtakani Tlatahtakaniken
objeto
109. Tlatlasi - toser Tlatlasik Tlatlasihken
110. Kiihi - tomar líquido Kiihik Kiihiken
111. Tlai - tomar vino Tlaik Tlaiken
112. Tlaxkalowa – tortear Tlaxkalo Tlaxkalohken
113. Tlakakatsowa – tostar Tlakakatso Tlakakatsohken
114. Tekiti - trabajar Tekitik Tekitiken
115. Tlatolowa – tragar Tlatolok Tlatolohken
116. Tlatoponia – tronar Tlatoponki Tlatoponken
117. Motepotlania – Motepotlani Motepotlanihken
tropezar
118. Tlaixpia - velar Tlaixpi Tlaixpixken
119. Tlachia, teita - ver Tlachilli Tlachilihken
120. Patlani - volar Patlanki Patlanken
121. Mokwepa – regresar Mokwepki Mokwepken
122. Milakatsowa - Milakatso Milakatsohken
122. Mihsotla – vomitar Mihsotlak Mihsotlaken
123. Tlakwapilia – volver Tlakwapili Tlakwapilihken
124. Tlawasoma – votar Tlawasonki Tlawasonken

TIEMPO PRETÉRITO CON DIRECCIÓN HACIA ACÁ: El Tiempo Pretérito con


dirección hacia acá, es un tiempo verbal del Pretérito el cual se usa para describir hechos
o acciones que el sujeto realizó en el pasado en un lugar determinado.
Para esta modalidad, en náhuatl, la regla gramatical para la conjugación de los verbos en
Tiempo Pretérito con dirección hacia acá, sufre los siguientes cambios accidentales:
CONJUGACION DEL VERBO “TLAKWA” – “COMER”.
1. En los pronombres singulares: na – yo, ta – tu, ya – él, el verbo se escribe agregándole
la terminación “ko”; en cambio, en los pronombres plurales: tohwantin – nosotros,
anmohwantin – ustedes, ininhwantin – ellos; el verbo se escribe agregándole la
terminación “kon”, dependiendo de la variante gramatical que le corresponda.
Náhuatl Español
Na ni tlakwako Yo vine a comer
Ta ti tlakwako Tu viniste a comer
Ya tlakwako Él vino a comer
Tohwantin ti tlakwakon Nosotros vinimos a comer
Anmohwantin an tlakwakon Ustedes vinieron a comer
Ininhwantin tlakwakon Ellos vinieron a comer

2. Es de gran importancia considerar que en esta modalidad de conjugación los cambios


en la traducción al español también son muy notorios los cuales no debemos pasar por
desapercibidos.
Para la conjugación de los siguientes verbos observa las terminaciones apropiadas y
correctas según su variante gramatical.
VERBOS EN TIEMPO PRETÉRITO CON DIRECCIÓN HACIA ACÁ
VERBO NORMAL TERMINACION TERMINACION PLURAL
SINGULAR “KO” “KON”
1. Tlatentia - afilar. Tlatentiko Tlatentikon
2. Tlaiknelia - amar. Tlaikneliko tlaiknelikon
3. Tlailpia - atar Tlailpiko Tlailpikon
4. Tlapalewia - ayudar. Tlapalewiko Tlapalewikon
5. Tlaihtotia - bailar. Tlaihtotiko Tlaihtotikon
5. Mihtotia - bailar. Mihtotiko Mihtotikon
6. Tlaxpana - barrer. Tlaxpanako Tlaxpanakon
7. Tlatiochiwa - bendecir. Tlatiochiwako Tlatiochiwakon
8. Tlatsoponia - besar. Tlatsoponiko Tlatsoponikon
9. Tlaixpolowa - borrar. Tlaixpoloko Tlaixpolokon
10. Tlapatla - cambiar. Tlapatlako Tlapatlakon
11. Kwika - cantar. Kwikako Kwikakon
12. Tlasehtselowa - sacudir. Tlasehtseloko Tlasehtselokon
13. Tlatsakwa - cerrar, Tlatsakwako Tlatsakwakon
tapar.
14. Tlakwalchiwa - cocinar. Tlakwalchiwako Tlakwalchiwakon
15. Tlaitskia - agarrar. Tlaitskiko Tlaitskikon
16. Tlakwapilowa - colgar. Tlakwapiloko Tlakwapilokon
17. Tlakwa - comer. Tlakwako Tlakwahtoken
18. Tlakowa - comprar. Tlakowako Tlakowakon
19. Tlapowa - contar. Tlapowako Tlapowakon
20. Tlakwaltilia - corregir. Tlakwaltiliko Tlakwaltilikon
21. Tlatehteki, kiteki - Tlatehtekiko/ Tlatehtekikon/
cortar. Kitekiko kitekikon
22. Motlalowa - correr. Motlaloko Motlalokon
23. Tlahtsoma - coser. Tlahtsomako Tlahtsomakon
24. Tlaixkotona - cruzar. Tlaixkotonako Tlaixkotonakon
25. Tlamokwitlawia - Tlamokwitlawiko Tlamokwitlawikon
cuidar.
26. Tlatenpichowa - chiflar. Tlatenpichoko Tlatenpichokon
27. Tlapipina - chupar. Tlapipinako Tlapipinakon
28. Tlahtlakowa - dañar. Tlahtlakowako Tlahtlakowakon
29. Temaka - dar. Temakako Temakakon
30. Tlehtowa, kihtowa - kihtoko kihtokon
decir.
31. Tlakawa - dejar. Tlakawako Tlakawakon
32. Tlahsosolowa - Tlahsosoloko Tlahsosolokon
descomponer.
33. Tlahxexelowa - dividir. Tlahxexeloko Tlahxexelokon
34. Kochi - dormir. Kochiko Kochikon
35. Tlapewaltia - empezar. Tlapewaltiko Tlapewaltikon
36. Tlatekiwia - encargar. Tlatekiwiko Tlatekiwikon
37. Tlakahkayawa - Tlakahkayawako Tlakahkayawakon
engañar.
38. Tlahsokiwia - ensuciar. Tlahsokiwiko Tlahsokiwikon
39. Tlatitlani - enviar. Tlatitlaniko Tlatitlanikon
40. Tlamewa - escardar. Tlamewako Tlamewakon
41. Cholowa - escapar. Choloko Cholokon
42. Motlaatia - Motlaatiko Motlaatikon
Esconder
43. Chihcha - escupir. Chihchako Chihchakon
44. Techia - esperar Techiako Techiakon
45. Itstok - estar, vivir itstoko Itstokon
46. Tlayekmati - Tlayekmatiko Tlayekmatikon
Estimar
47. Tlahkwilowa – escribir Tlahkwiloko Tlahkwilokon
48. Tlatekowa - espiar Tlatekowako Tlatekowakon
49. Tlachichina – fumar Tlachichinako Tlachichinakon
50. Tlatlani - ganar Tlatlaniko Tlatlanikon
51. Tlatlahtakania, Tlatlahtakaniko Tlatlahtakanikon
tetoponilia - golpear. tetoponiliko tetoponilikon
52. Tlaahokwia – guardar Tlaahokwiko Tlaahokwikon
53. Tsahtsi, kwatsahtsi – Tsahtsiko Tsahtsikon
gritar kwatsahtsiko kwatsahtsikon
54. Kamanaltia – hablar Kamanaltiko Kamanaltikon
55. Yowi – ir yahki yahken
56. Kwatenpanos, Kwatenpanoko Kwatenpanokon
mohkwitla, tlapasowia - ir Mokwitlako Mokwitlakon
al baño tlapasowako tlapasowakon
57. Mawiltia – jugar Mawiltiko Mawiltikon
58. Tlanechikowa, Tlanechiko Tlanechikokon
tlasentilia – juntar tlasentiliko tlasentilikon
59. Tlachikwenia - lavar Tlachikweniko Tlachikwenikon
ropa
60. Tlapahpaka - lavar Tlapahpako Tlapahpakon
objetos
61. Amapowa - leer Amapowako Amapowakon
62. Kwahkwawi – leñar Kwahkwawiko Kwahkwawikon
63. Tlapohpowa – limpiar Tlapohpowako Tlapohpowakon
64. Tlanohnotsa – llamar Tlanohnotsako Tlanohnotsakon
65. Tlatemitia - llenar Tlatemitiko Tlatemitikon
66. Choka - llorar Chokako Chokakon
67. Chiichi - mamar Chiichiko Chiichikon
68. Tlanawatia - mandar, Tlanawatiko Tlanawatikon
gobernar
69. Tlatelchiwa – maldecir Tlatelchiwako Tlatelchiwakon
70. Tlachechekwetsa – Tlachechekwetsako Tlachechekwetsakon
masticar
71. Tlamiktia - matar Tlamiktiko Tlamiktikon
72. Mowisowa - mecer Mowisoko Mowisokon
73. Tlaoholinia – mover Tlaoholiniko Tlaoholinikon
74. Tlainehkwia - oler Tlainekwiko Tlainekwikon
75. Tlapiyasowa, moxixa – Tlapiyasowako Tlapiyasowakon
orinar moxixako moxixakon
76. Mewa - parar, levantar Mewako Mewakon
77. Pano - pasar Panoko Panokon
78. Paxalowa - pasear Paxaloko Paxalokon
79. Tlatewia, tlaxopewa - Tlatewiko Tlatewikon
patear tlaxopewako tlaxopewakon
80. Tlahtlani - pedir Tlahtlaniko Tlahtlanikon
81. Tlapepechowa, Tlapepechoko Tlapepechokon
tlamotskiltia - pegar tlamotskiltiko tlamotskiltikon
82. Tlaxolowia - pelar, Tlaxolowiko Tlaxolowikon
desnudar
83. Tlaxima – peluquear Tlaximako Tlaximakon
84. Tlanehnewilia – pensar Tlanehnewiliko Tlanehnewilikon
85. Tlapopolhwia – Tlapopolhwiko Tlapopolhwikon
perdonar
86. Tlahtlama - pescar Tlahtlamako Tlahtlamakon
87. Tlatsopinia - picar Tlatsopiniko Tlatsopinikon
88. Tlapa - pintar Tlapako Tlapakon
89. Weli - poder Weliko Welikon
90. Tlatlalia- poner Tlatlaliko Tlatlalikon
91. Motlatia - quemar Motlatiko Motlatikon
92. Kineki - querer Kinekiko Kinekikon
93. Wetska - reír Wetskako Wetskakon
94. Teahwa - regañar Teahwako Teahwakon
95. Tlatsilinia – repicar Tlatsiliniko Tlatsilinikon
96. Tlatepanita – respetar Tlatepanitako Tlatepanitakon
97. Tlachtekia - robar Tlachtekiko Tlachtekikon
98. Tlamatia - saber tlamatiko tlamatikon
99. Tetlahpalowa – saludar Tetlahpaloko Tetlahpalokon
100. Toka - sembrar Tokako Tokakon
101. Mosewia - sentar Mosewiko Mosewikon
102. Kikihsi - silbar Kikihsiko Kikihsikon
103. Kilpitsa - soplar Kilpitsako Kilpitsakon
104. Ixwetska – sonreír Ixwetskako Ixwetskakon
105. Tlehko - subir Tlehkoko Tlehkokon
106. Tlapitsa - tocar corneta Tlapitsako Tlapitsakon
107. Tlatsotsona - tocar Tlatsotsonako Tlatsotsonakon
instrumento
108. Tlatahtakania - tocar Tlatahtakaniko Tlatahtakanikon
objeto
109. Tlatlasi - toser Tlatlasiko Tlatlasikon
110. Kiihi - tomar líquido Kiihiko Kiihikon
111. Tlai - tomar vino Tlaiko Tlaikon
112. Tlaxkalowa – tortear Tlaxkaloko Tlaxkalokon
113. Tlakakatsowa – tostar Tlakakatsowako Tlakakatsowakon
114. Tekiti - trabajar Tekitiko Tekitikon
115. Tlatolowa – tragar tlatoloko Tlatolojkon
116. Tlatoponia – tronar Tlatoponiko Tlatoponikon
117. Motepotlania – Motepotlaniko Motepotlanikon
tropezar
118. Tlaixpia - velar Tlaixpiako Tlaixpiakon
119. Tlachia, teita - ver Tlachiako Tlachiakon
120. Patlani - volar Patlaniko Patlanikon
121. Mokwepa – regresar Mokwepako Mokwepakon
122. Milakatsowa - Milakatsoko Milakatsokon
122. Mihsotla – vomitar Mihsotlako Mihsotlakon
123. Tlakwapilia – volver Tlakwapiliko Tlakwapilikon
124. Tlawasoma – votar Tlawasomako Tlawasomakon

TIEMPO PRETÉRITO CON DIRECCIÓN HACIA ALLÁ: El Tiempo Pretérito con


dirección hacia allá, es un tiempo verbal del Pretérito el cual se usa para describir hechos
o acciones que el sujeto realizó en el pasado en un lugar determinado.
Para esta modalidad, en náhuatl, la regla gramatical para la conjugación de los verbos en
Tiempo Pretérito con dirección hacia allá, sufre los siguientes cambios accidentales:
CONJUGACION DEL VERBO “TLAKWA” – “COMER”.
1. En los pronombres singulares: na – yo, ta – tu, ya – él, el verbo se escribe agregándole
la terminación “to”; en cambio, en los pronombres plurales: tohwantin – nosotros,
anmohwantin – ustedes, ininhwantin – ellos; el verbo se escribe agregándole la
terminación “ton”, dependiendo de la variante gramatical que le corresponda.
Náhuatl Español
Na ni tlakwato Yo fui a comer
Ta ti tlakwato Tú fuiste a comer
Ya tlakwato Él fue a comer
Tohwantin ti tlakwaton Nosotros fuimos a comer
Anmohwantin an tlakwaton Ustedes fueron a comer
Ininhwantin tlakwaton Ellos fueron a comer
2. Es de gran importancia considerar que en esta modalidad de conjugación los cambios
en la traducción al español también son muy notorios los cuales no debemos pasar por
desapercibidos.

VERBOS EN TIEMPO PRETÉRITO CON DIRECCIÓN HACIA ALLÁ


VERBO NORMAL TERMINACION TERMINACION PLURAL
SINGULAR “TO” “TON”
1. Tlatentia - afilar. Tlatentito Tlatentiton
2. Tlaiknelia - amar. Tlaiknelito tlaikneliton
3. Tlailpia - atar Tlailpito Tlailpiton
4. Tlapalewia - ayudar. Tlapalewito Tlapalewiton
5. Tlaihtotia - bailar. Tlaihtotito Tlaihtotiton
5. Mihtotia - bailar. Mihtotito Mihtotiton
6. Tlaxpana - barrer. Tlaxpanato Tlaxpanaton
7. Tlatiochiwa - bendecir. Tlatiochiwato Tlatiochiwaton
8. Tlatsoponia - besar. Tlatsoponito Tlatsoponiton
9. Tlaixpolowa - borrar. Tlaixpoloto Tlaixpoloton
10. Tlapatla - cambiar. Tlapatlato Tlapatlaton
11. Kwika - cantar. Kwikato Kwikaton
12. Tlasehtselowa - sacudir. Tlasehtseloto Tlasehtseloton
13. Tlatsakwa - cerrar, Tlatsakwato Tlatsakwaton
tapar.
14. Tlakwalchiwa - cocinar. Tlakwalchiwato Tlakwalchiwaton
15. Tlaitskia - agarrar. Tlaitskito Tlaitskiton
16. Tlakwapilowa - colgar. Tlakwapiloto Tlakwapiloton
17. Tlakwa - comer. Tlakwato Tlakwaton
18. Tlakowa - comprar. Tlakowato Tlakowaton
19. Tlapowa - contar. Tlapowato Tlapowaton
20. Tlakwaltilia - corregir. Tlakwaltilito Tlakwaltiliton
21. Tlatehteki, kiteki - Tlatehtekito/ Tlatehtekiton/
cortar. Kitekito kitekiton
22. Motlalowa - correr. Motlaloto Motlaloton
23. Tlahtsoma - coser. Tlahtsomato Tlahtsomaton
24. Tlaixkotona - cruzar. Tlaixkotonato Tlaixkotonaton
25. Tlamokwitlawia - Tlamokwitlawito Tlamokwitlawiton
cuidar.
26. Tlatenpichowa - chiflar. Tlatenpichoto Tlatenpichoton
27. Tlapipina - chupar. Tlapipinato Tlapipinaton
28. Tlahtlakowa - dañar. Tlahtlakowato Tlajtlakowaton
29. Temaka - dar. Temakato Temakaton
30. Tlehtowa, kihtowa - Kihtoto Kihtoton
decir.
31. Tlakawa - dejar. Tlakawato Tlakawaton
32. Tlahsosolowa - Tlahsosoloto Tlahsosoloton
descomponer.
33. Tlahxexelowa - dividir. Tlahxexeloto Tlahxexeloton
34. Kochi - dormir. Kochito Kochiton
35. Tlapewaltia - empezar. Tlapewaltito Tlapewaltiton
36. Tlatekiwia - encargar. Tlatekiwito Tlatekiwiton
37. Tlakahkayawa - Tlakahkayawato Tlakahkayawaton
engañar.
38. Tlahsokiwia - ensuciar. Tlahsokiwito Tlahsokiwiton
39. Tlatitlani - enviar. Tlatitlanito Tlatitlaniton
40. Tlamewa - escardar. Tlamewato Tlamewaton
41. Cholowa - escapar. Choloto Choloton
42. Motlaatia - Motlaatito Motlaatiton
Esconder
43. Chihcha - escupir. Chijchato Chijchaton
44. Techia - esperar Techiato Techiaton
45. Itstok - estar, vivir itstoto Itstoton
46. Tlayekmati - Tlayekmatito Tlayekmatiton
Estimar
47. Tlahkwilowa – escribir Tlahkwiloto Tlahkwiloton
48. Tlatekowa - espiar Tlatekowato Tlatekowaton
49. Tlachichina – fumar Tlachichinato Tlachichinaton
50. Tlatlani -enganar Tlatlanito Tlatlaniton
51. Tlatlahtakania, Tlatlahtakanito Tlatlahtakaniton
tetoponilia - golpear. tetoponilito tetoponiliton
52. Tlaahokwia - guardar Tlaahokwito Tlaahokwiton
53. Tsahtsi, kwatsahtsi - Tsahtsito Tsahtsiton
gritar kwatsahtsito kwatsahtsiton
54. Kamanaltia - hablar Kamanaltito Kamanaltiton
55. Yowi - ir --------------- -------------------
56. Kwatenpanos, Kwatenpanoto Kwatenpanoton
mohkwitla, tlapasowia - ir Mokwitlato Mokwitlaton
al baño tlapasowato tlapasowaton
57. Mawiltia - jugar Mawiltito Mawiltiton
58. Tlanechikowa, Tlanechikoto Tlanechikoton
tlasentilia - juntar tlasentilito tlasentiliton
59. Tlachikwenia - lavar Tlachikwenito Tlachikweniton
ropa
60. Tlapahpaka - lavar Tlapahpakato Tlapahpakaton
objetos
61. Amapowa - leer Amapowato Amapowaton
62. Kwahkwawi - leñar Kwahkwawito Kwahkwawiton
63. Tlapohpowa - limpiar Tlapohpowato Tlapohpowaton
64. Tlanohnotsa - llamar Tlanohnotsato Tlanohnotsaton
65. Tlatemitia - llenar Tlatemitito Tlatemititon
66. Choka - llorar Chokato Chokaton
67. Chiichi - mamar Chiichito Chiichiton
68. Tlanauatia - mandar, Tlanauatito Tlanauatiton
gobernar
69. Tlatelchiwa - maldecir Tlatelchiwato Tlatelchiwaton
70. Tlachechekwetsa - Tlachechekwetsato Tlachechekwetsaton
masticar
71. Tlamiktia - matar Tlamiktito Tlamiktiton
72. Mowisowa - mecer Mowisoto Mowisoton
73. Tlaoholinia - mover Tlaoholinito Tlaoholiniton
74. Tlainekwia - oler Tlainekwito Tlainekwiton
75. Tlapiyasowa, moxixa - Tlapiyasowato Tlapiyasoton
orinar Moxixato moxixaton
76. Mewa - parar, levantar Mewato Mewaton
77. Pano - pasar Panoto Panoton
78. Paxalowa - pasear Paxaloto Paxaloton
79. Tlatewia, tlaxopewa - Tlatewito Tlatewiton
patear tlaxopewato tlaxopewaton
80. Tlahtlani - pedir Tlahtlanito Tlahtlaniton
81. Tlapepechowa, Tlapepechoto Tlapepechoton
tlamotskiltia - pegar tlamotskiltito tlamotskiltiton
82. Tlaxolowia - pelar, Tlaxolowito Tlaxolowiton
desnudar
83. Tlaxima - peluquear Tlaximato Tlaximaton
84. Tlanehnewilia – pensar Tlanehnewilito Tlanehnewiliton
85. Tlapopolhwia – Tlapopolhwito Tlapopolwuiton
perdonar
86. Tlahtlama - pescar Tlahtlamato Tlahtlamaton
87. Tlatsopinia - picar Tlatsopinito Tlatsopiniton
88. Tlapa - pintar Tlapato Tlapaton
89. Weli - poder Welito Weliton
90. Tlatlalia- poner Tlatlalito Tlatlaliton
91. Motlatia - quemar Motlatito Motlatiton
92. Kineki - querer Kinekito Kinekiton
93. Wetska - reír Wetskato Wetskaton
94. Teahwa - regañar Teahwato Teahwaton
95. Tlatsilinia - repicar Tlatsilinito Tlatsiliniton
96. Tlatepanita - respetar Tlatepanitato Tlatepanitaton
97. Tlachtekia - robar Tlachtekito Tlachtekiton
98. Tlamatia - saber tlamatito tlamatiton
99. Tetlahpalowa - saludar Tetlahpaloto Tetlahpaloton
100. Toka - sembrar Tokato Tokaton
101. Mosewia - sentar Mosewito Mosewiton
102. Kikihsi - silbar Kikihsito Kikihsiton
103. Kilpitsa - soplar Kilpitsato Kilpitsaton
104. Ixwetska - sonreír Ixwetskato Ixwetskaton
105. Tlehko - subir Tlehkoto Tlehkoton
106. Tlapitsa - tocar corneta Tlapitsato Tlapitsaton
107. Tlatsotsona - tocar Tlatsotsonato Tlatsotsonaton
instrumento
108. Tlatahtakania - tocar Tlatahtakanito Tlatahtakaniton
objeto
109. Tlatlasi - toser Tlatlasito Tlatlasiton
110. Kiihi - tomar líquido Kiihito Kiihiton
111. Tlai - tomar vino Tlaito Tlaiton
112. Tlaxkalowa - tortear Tlaxkaloto Tlaxkaloton
113. Tlakakatsowa - tostar Tlakakatsoto Tlakakatsoton
114. Tekiti - trabajar Tekitito Tekititon
115. Tlatolowa - tragar tlatoloto Tlatoloton
116. Tlatoponia - tronar Tlatoponito Tlatoponiton
117. Motepotlania - tropezar Motepotlanito Motepotlaniton
118. Tlaixpia - velar Tlaixpiato Tlaixpiaton
119. Tlachia, teita - ver Tlachiato Tlachiaton
120. Patlani - volar Patlanito Patlaniton
121. Mokwepa – regresar Mokwepato Mokwepaton
122. Milakatsowa - Milakatsoto Milakatsoton
122. Mihsotla – vomitar Mihsotlato Mihsotlaton
123. Tlakwapilia – volver Tlakwapilito Tlakwapiliton
124. Tlawasoma – votar Tlawasomato Tlawasomaton

Na nihchixki yo le esperé

Ta tihchixki tú le esperaste

Ya kichixki el le esperó

Tohwantin tihchixken nosotros le esperamos

Anmohwantin an kihchixken ustedes le esperaron

Ininhwantin kihchixken ellos le esperaron

También podría gustarte