Myanmar-en iturria ikusi

{{Herrialde infotaula
| ohiko_izen = Myanmar
| ohiko_izen_luze = Myanmarko Batasunaren Errepublika
| bertako_izen = {{lang|my|ပြည်ထောင်စု သမ္မတ မြန်မာနိုင်ငံတော်}}<br />Pyidaunzu Thanmăda Myăma Nainngandaw
| nongo = Myanmarko
| mapa_irudi = {{Switcher|[[Fitxategi:Myanmar_on_the_globe_(Myanmar_centered).svg|285px]]|Kokapena munduan|[[Fitxategi:Myanmar_-_Location_Map_(2013)_-_MMR_-_UNOCHA.svg|285px]]|Mapa politikoa|default=1}}
| gentilizioa = myanmartar, birmaniar<ref name="eusk"/>
}}
'''Myanmar''' edo '''Birmania'''<ref name="eusk">[https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0038.pdf Euskaltzaindia: 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak], euskaltzaindia.eus</ref> ({{lang-my|မြန်မာ}}), ofizialki '''Myanmarko Batasunaren Errepublika''' ({{lang-my|ပြည်ထောင်စု သမ္မတ မြန်မာနိုင်ငံတော်}}), [[Hego-ekialdeko Asia]]ko estatu burujabea da. Mugakide ditu [[Txinako Herri Errepublika]] iparraldean, [[Laos]] ekialdean, [[Thailandia]] hego-ekialdean, [[Indiako ozeano]]a hegoaldean, [[Bangladesh]] mendebaldean eta [[India]] ipar-mendebaldean. 676.578 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 54 milioi biztanle zituen [[2019]]an.<ref name="zenbatespen">{{erreferentzia |izena= |abizena= |url=https://www.worldometers.info/world-population/myanmar-population/ | izenburua= Myanmar Population |sartze-data=2019-12-23 |argitaletxea=worldometers.info}}</ref> Hiriburua [[Naypyidaw]] da, eta [[Yangon]] hiri handiena.

== Izena ==
''Myanmar'' izena [[birmaniera]]zko bi hitzetatik dator: ''myan'' ("azkar") eta ''ma'' ("sendo"). Bai ''Myanmar'', bai ''Birmania'', bai ''Burma'', [[bamar]]-ekin, herrialdeko etnia nagusiaren deiturarekin, daude loturik. [[1989]]an, Junta Militarrak ''Myanmarko Batasunaren Errepublika'' izendatu zuen ofizialki herrialdea. [[Euskaltzaindia]]k ''Myanmar'' eta ''Birmania'' izenak onartzen ditu.<ref name="eusk"/>

== Geografia ==
=== Mugak ===
[[Hego-ekialdeko Asia]]n dago, ipar latitudeko 9° eta 29° artean, eta ekialdeko longitudeko 92° eta 102° artean. Mendebaldean [[Bengalako golko]]a eta [[Bangladesh]] ditu; [[Txina]], iparralde eta ipar-ekialdean; [[Laos]] eta [[Thailandia]], ekialdean; eta [[Indiako ozeano]]a ([[Andamango itsasoa]]) hegoaldean. Itsasertza 1.930 kilometro luze da.<ref name="ext">{{erreferentzia |izena= |abizena= |url=http://www.exteriores.gob.es/Documents/FichasPais/MYANMAR_FICHA%20PAIS.pdf | izenburua= Myanmar |sartze-data=2019-12-23 |argitaletxea=exteriores.gob.es}}</ref>

=== Erliebea ===
Herrialde menditsua da oso. Iparraldean, Txinako mugan, [[Hengduan Shan]] dago; [[Katxin estatua]]n kokatutako [[Hkakabo Razi]] (5.881 metro) da Myanmarko gailurrik gorena. Gainerako mendilerro nagusiak ipar-hego norabidea dute, [[Himalaia]] eta Indiako ozeanoaren artean.<ref name="ext"/> Mendebaldetik hegoaldera, hauek dira:
* [[Arakan mendikatea]] edo Rakhine Yoma. Gailurrik garaiena [[Nat Ma Taung]] (3.070 metro).
* [[Bago Yoma]]. Popa sumendia (1.518 metro) da tontorrik gorena.
* [[Shan goi-ordokia]]. [[Loi Leng]] (2.651) da gailurrik gorena.
* [[Tenasserim mendiak]], Thailandiako mugan.

Shan goi-ordokiaren eta Arakan mendikatearen artean erdialdeko ordokia dago. Bertan bizi da jende gehien, batez ere [[Irawadi]] haranean.

=== Hidrografia ===
[[Sittaung]], [[Irawadi]] eta [[Saluen]] dira ibairik garrantzitsuenak. Iparraldetik hegoalderako norabidea dute, mendilerro nagusiek bereizirik. Irawadi da handiena, 2.170 kilometro luze, [[Katxin estatua|Katxinetik]] [[Andamango itsasoa|Andamango itsasoraino]]. [[Mekong]]ek herrialdearen ipar-ekialdeko muga egiten du.

=== Klima ===
Klima subtropikala da, herrialdearen zatirik handiena [[Kantzer tropikoa]]ren eta [[Ekuatore]]aren artean baitago, Asiako eskualde [[montzoi|montzonikoan]]. Kostaldean urteko prezipitazioak 5.000 mm-tik gorakoak dira, 2.500 mm ingurukoak Irawadiren deltan, eta 1.000 mm-tik beherakoak eskualderik lehorrenetan. Iparraldeko eskualdeak dira freskoenak, 20º C inguruko batez besteko tenperaturarekin; itsasaldean eta Irawadiren deltan askoz beroagoak dira (32º C).<ref name="ext"/>

== Historia ==
{{sakontzeko|Myanmarko historia}}

=== Lehenbiziko erresumak ===
[[Fitxategi:Bagan, Burma.jpg|thumb|eskuinera|250px|[[Pagan]]go [[pagoda]]k eta [[kyaung]]ak.]]
{{irudi multzo|caption_align=center
| image1 = Bayinnaung.JPG|width1=120|caption1=[[Bayinnaung]].
| image2 = Alaungpaya.JPG|width2=120|caption2=[[Alaungpaya]].
}}
[[K.a. II. mende]]an, pyu herria kokatu zen [[Irawadi]] ibaiaren haranean. Pyuek zenbait hiri-estatu sortu zituzten, hala nola Beikthano, Maingmaw, Binnaka, Halin eta Sri Ksetra. Pyu zibilizazioa 830 aldean amaitu zen, tai herriek suntsiturik. [[IX. mende]]an, [[bamar]]ek [[Pagan]] sortu zuten [[Irawadi]]ren ertzean, eta hurrengo 200 urteetan hiriaren indarra handituz joan zen. [[1044]]an tronuratu zen [[Anawrahta]]k budismoa hartu zuen estatu erlijiotzat; Mon Erresuma konkistaturik, [[Pagan Erresuma]] eratu zuen, Myanmarko lehenbiziko inperio batua. [[1287]]an, [[Kublai Khan]]en armadak Pagan konkistatu zuen, eta Narathihapate erregea ihesi joan zen. Horren ondoren erresuma zatitu zen: [[shan]] tribuak nagusitu ziren ekialde eta iparraldean, eta [[mon (herria)|mon]] herriak hegoaldean.<ref name="harluxet">{{erreferentzia |izena= |abizena= |url=http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=Birmania | izenburua= Birmania |sartze-data=2019-12-24 |argitaletxea=Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa, euskadi.net}}</ref><ref name="lonely">{{erreferentzia |izena= |abizena= |url=https://www.lonelyplanet.es/asia/myanmar/historia | izenburua= Historia de Myanmar |sartze-data=2019-12-24 |argitaletxea=lonelyplanet.es}}</ref>

[[XVI. mende]]aren hasieratik aurrera, [[Toungoo]] dinastiak Myanmarko lurraldeak bateratzea erdietsi zuen. [[Bayinnaung]]ek ([[1551]]-[[1581]] bitartean agintean) Shan estatuak, [[Mong Mao]] eta [[Siam]] (egun [[Thailandia]]) konkistatu zituen; garai hartan hego-ekialdeko Asiako inperiorik ahaltsuena zen Myanmar.<ref>{{erreferentzia |egilea= The Editors of Encyclopaedia Britannica |url=https://www.britannica.com/biography/Bayinnaung | izenburua= Bayinnaung |sartze-data=2019-12-24 |argitaletxea=Encyclopædia Britannica, inc., 2016ko urtarrilak 27, britannica.com}}</ref> Bayinnaung hil ondoren bamarren boterea ahulduz joan zen. [[1636]]an, hiriburua iparraldera eraman zuten, [[Inwa]]ra. [[XVII. mende]]an, [[herbehere]]etar eta [[Britainia Handia|britainiar]] merkatariek, eta baita misiolariek ere, sarraldiak egin zituzten Myanmarren, baina bertan kokatu gabe.

[[1740]]an, hegoaldeko mon herriak matxinatu ziren Toungoo dinastiaren aurka. [[1752]]an Inwaz jabetu baziren ere, [[Alaungpaya]] buru zuen bamar armadak garaitu zituen [[1757]]an.<ref name="lonely"/> Alaungpayaren erregealdi labur eta odoltsuaren ondoan, haren seme [[Hsinbyushin]]ek [[Ayutthayako Erresuma]] inbaditu zuen [[1765]]–[[1767]] bitartean, eta [[Ayuthaya]] hiria erraustu zuen; horren ondorioz, [[siam]]darrek [[Bangkok]]era lekualdatu behar izan zuten hiriburua. [[Bodawpaya]]k, Konbaung dinastiako seigarren erregeak, [[Rakhine estatua|arakandarrak]] hartu zituen mendean [[1784]]an. Baina britainiarrek interes ekonomikoak zituzten eskualde hartan, eta tirabirak piztu ziren.<ref name="lonely"/>

=== Britainiar agintea ===
[[Fitxategi:Vegetable_stand_madraslancer_mandalay1886.jpg|thumb|eskuinera|250px|Merkatua [[Mandalay]]n, [[1886]].]]
[[Fitxategi:British_soldiers_patrol_Burmese_town_Bahe.jpg|thumb|eskuinera|230px|Britainiar soldaduak Myanmarren [[Bigarren Mundu Gerra]]n, [[1945]].]]
[[XVIII. mende]]aren erdialdetik, [[Bengala]] britainiarren mende zegoen. Handik abiaturik, 1824-1885 bitartean Myanmar konkistatu zuten, hiru gerren ondoren.<ref name="harluxet"/> Lehenbizikoa 1824an hasi zen, [[Bagyidaw]] myanmartar erregearen armada [[Rakhine estatua|Arakandik]] [[Assam]]era sartu zenean. Maha Bandula jeneralak garaipen batzuk lortu bazituen ere, hura hil ondoren myanmartar armada errenditu zen. [[1826]]ko Yandaboko Hitzarmenaren bitartez, Arakan eta [[Tenasserim]] britainiarren esku geratu ziren. Bigarren gerra [[1852]]–[[1853]] bitartean gertatu zen, eta haren ondoren Myanmarren hegoaldea beretu zuen Erresuma Batuak, [[Yangon]] eta [[Pathein]] barne. 1853an, desegigoaren ondoren, [[Mindon Min]]ek ordeztu zuen [[Pagan Min]] Myanmarko tronuan. 1885eab, britainiarrek bi aste aski izan zituzten Myanmar Garaia menderatzeko; [[Thibaw]] erregea Indiara erbesteratu zen.<ref name="lonely"/>
 
[[1886]]an, Myanmar britainiar [[protektoratu]] bilakatu zen. Hala ere, bamarrak gehiengoa ziren eskualdeetan bakarrik ezarri zen zuzeneko aginte koloniala. [[Chin estatua|Chin]], [[Katxin estatua|Katxin]], [[Shan estatua|Shan]], [[Karen (estatua)|Karen]] eta [[Kayah]] estatuek autonomia atxiki zuten. [[Britainiar Raj|Britainiar Indiaren]] zati gisa administratua izan baitzen, indiar etorkin ugari jaso zituen; [[1927]]an, Yangongo biztanle gehienak indiarrak ziren. Txinatarren immigrazioa ere sustatu zen, eta Myanmarko herria are menderatuago eta baztertuago sentitu zen. Arrozaren irabaziei esker, britainiar produktu merke asko sartu ziren herrialdean, bertako negozioen hondamena ekarri zutenak.<ref name="lonely"/>

Myaamartar nazionalismoa XX. mendearen hasieran loratu zen, maiz monje budisten eskutik. [[1920]]ko jai nazionalaren egunean, Yangongo ikasleek greba egin zuten britainiarrek sortutako unibertsitateetan sartzeko baldintza elitisten aurka protesta egiteko. Ikasleek ''thakin'' (“jauna”) deitzen zioten elkarri, Myanmarko jaun legitimoak izatea eskatzen baitzuten. Autogobernu eskaerak eta erregimen kolonialaren aurkako jarrera ikusirik, britainiarrek kontzesio batzuk egin behar izan zituzten. [[1937]]an, Myanmar Indiatik banandu zuten, eta kontseilu legegile bat eratu zen, myanmartar hautetsiak biltzen zituena.<ref name="lonely"/>

[[Bigarren Mundu Gerra]]n Myanmarrek sekulako garrantzi estrategikoa izan zuen. Txina japoniarren erasopean zegoen, eta Txina laguntzeko [[Bigarren Mundu Gerrako Aliatuak|Aliatuek]] erabili zezaketen bide zuzenena Myanmar zeharkatzea zen, Indiatik abiaturik.<ref name="kronika">{{erreferentzia |izena=Mikel |abizena= Insausti |url=https://kronika.eus/urumea/1570442123510-birmania-asiako-perla-4479z | izenburua= Birmania, Asiako Perla |sartze-data=2019-12-28 |argitaletxea=Kronika, 2006ko maiatzak 14, kronika.eus}}</ref> [[1941]]ean, [[Japonia]]k herrialdea inbaditu zuen. Japoniar tropekin batera, Hogeita Hamar Kamaradak izeneko talde inpendentista sartu zen Myanmarren, [[Aung San]] buru. [[1942]]ko erdialderako japoniarrak nagusituak ziren, baina haien jokabideak myanmartarren arbuioa piztu zuen. [[1945]]eko martxoan, Aung San eta Hogeita Hamar Kamaradak Aliatuetara pasatu ziren. Bi hilabete geroago, bataila bortitzen ostean, japoniarrak egotziak izan ziren Myanmartik.<ref name="lonely"/>

=== Myanmar burujabea ===
[[Fitxategi:UNu-Dayan.jpg|thumb|eskuinera|250px|[[U Nu]] eta [[Moshe Dayan]] [[1955]]ean.]]
 an.]]
Gerra ostean, Londresek eta Myanmarko abertzaleek independentzia hitzartu zuten, 1948ko urtarrilaren 4an gauzatuko zena.<ref name="idurre">{{erreferentzia |izena= Idurre|abizena= Eskisabel |url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-12-08&orria=064&zenb=ck0wZVA3Y0d3ODAwL0pNZjN6czlNUT09 | izenburua= Sozialista mistikoa |sartze-data=2019-12-29 |argitaletxea=''Euskaldunon Egunkaria'', 2002ko abenduak 8, CC BY-SA 4.0, berria.eus}}</ref> Alabaina, hilabete batzuk lehenago, [[1947]]ko uztailean, [[Aung San]] erahil zuten, haren kabinete osoarekin batera. Garai hartan, hego-ekialdeko Asiako arroz esportatzaile nagusia zen herrialdea, eta bertako hezkuntza sistemak ospe handia zuen;<ref name="berria3">{{erreferentzia |izena= Allande |abizena= Sokarros |url=https://www.berria.eus/paperekoa/4006/025/001/2008-01-05/herrialde-liluragarriaren.htm | izenburua= Herrialde liluragarriaren |sartze-data=2019-12-29 |argitaletxea=''Berria'' egunkaria, 2008ko urtarrilak 5, CC BY-SA 4.0, berria.eus}}</ref> baina Aung Sanen hilketaren ondoren, gerra zibilean murgildu zen. Nolabait, Aung San Myanmarko oreka etnikoaren bermea zen, hainbat etniak konfiantza baitzuten harengan. Hura gabe, oreka etnikoak eztanda egin zuen, eta [[karen (herria)|karen]], [[jingpo (etnia)|jingpo]] eta [[shan (herria)|shan]] herriek armak hartu zituzten [[U Nu]]ren gobernuaren kontra.<ref name="kronika"/> [[Rakhine estatua|Rakhineko]] musulmanak ere matxinatu ziren,<ref name="lonely"/> eta Alderdi Komunistak gerra iraultzaileari ekin zion.<ref name="harluxet"/>

[[1958]]an, gatazka armatuari aurre egiteko xedean, U Nu lehen ministroak, [[Ne Win]] jeneralaren esku ezarri zuen boterea.<ref name="berria3"/> U Nuk irabazi zituen [[1960]]eko hauteskundeak, baina [[1962]]ko martxoaren 2an Ne Winek berreskuratu zuen lehen ministro kargua, estatu kolpe baten bitartez.<ref name="lonely"/> 26 urte iraun zuen agintaldi militarrean ekonomiaren arlo nagusiak estatuaren jabetzapean jarri ziren, eta baimendutako indar politiko bakarra Birmaniako Bide Sozialistaren Alderdia (BSPP) izan zen.<ref name="berria3"/><ref name="egunk">{{erreferentzia |izena= |abizena=  |url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/pdfa/?data=2002-12-06&orria=026&zenb=OFpoT2JsMCtVRmptMGU1cFlmU1cvdz09 | izenburua= Ne Win jenerala hil da, 26 urteko agintaldi militarra ezarri zuena  |sartze-data=2019-12-29 |argitaletxea=''Euskaldunon Egunkaria'', 2002ko abenduak 6, CC BY-SA 4.0, berria.eus}}</ref> Ne Winen ereduak Myanmarren gainbehera ekarri zuen: garai bateko aberastasuna galdu eta munduko herrialderik pobreenetako bat bihurtu zen. Horrezaz gainera, giza eskubideen urratzeak etengabeak izan ziren, eta errepresioaren ondorioz hildakoak milaka.<ref name="idurre"/> [[1973]]ean, konstituzio aldatu eta Myanmar errepublika sozialista bihurtu zen, baina militarrek agintean jarraitu zuten.<ref name="harluxet"/> [[1981]]eko ekainean, Ne Winek dimisioa eman eta [[San Yu]] jeneralak hartu zuen lehendakaritza; Ne Winek eutsi zion alderdi bakarreko buruzagitzari.

[[1988]]an gobernuaren kontra izan ziren istiluen ondorioz, San Yuk eta Ne Winek dimisioa eman zuten. Junta Militarrak, baina, boterean jarraitu zuen Legea eta Ordena Berrezartzeko Estatu Kontseilua izeneko egitura eratuz.<ref name="berria3"/> [[Saw Maung]] jeneralak hartu zuen agintea 1988ko irailean. [[1989]]an Myanmar izendatu zuten herrialdea. 1990eko presidentetzarako hauteskundeetan oposizioko alderdiak, Demokraziarako Liga Nazionalak, gehiengoa lortu zuen, baina gobernuak uko egin zion boterea uzteari. [[1991]]n [[Bakearen Nobel saria]] oposizioko buru [[Aung San Suu Kyi]]ri eman zioten, 1989. urteaz geroztik preso baitzegoen bere etxe barruan.

Saw Maung gaixotu, eta [[1992]]an [[Than Shwe]] jenerala jarri zuten presidente. Hark berrehun bat preso kaleratu eta 31 eskola eta unibertsitate zabaldu zituen; gerra legea kendu zuen, baina [[Amnesty International]] erakundeak torturatzen jarraitzen zutela salatu zuen. Demokraziarako Liga Nazionala saiatu zen gobernuarekin konstituzio berri bat idazten, baina gobernuak oposizioko buruzagiak atxilotu besterik ez zuen egin. Dena dela, [[AEB|Estatu Batuak]] eta [[Erresuma Batua]]k gogor egin zioten, eta gobernuak zenbait gauza onartu behar izan zuen: utzi zion Liga Nazionalari bere biltzarra egiten, baina 600 ordezkari baino gehiago ez biltzera derrigortu zituzten.

[[1997]]ko azaroan Bakea eta Garapenarentzako Estatu Kontseilua (SPDC) izena hartu zuen aginte militarrak. Drogaren hazkundearen kontra borrokatzen ziren nazioarteko egiturek argi zuten narkodiktadura zela Junta Militarra, herrialdean ekoizten zen [[opio]]aren gaineko kontrola osoa baitzuen. Myamarren landatutako opioarekin munduko [[heroina]]ren erdia ekoizten zen. Narkotrafikoari esker lortutako dirutza armadaren mesederako zen. Aurrekontuen %&nbsp;45 armadara bideratzen zen, eta %&nbsp;1 besterik ez zen zuzentzen hezkuntzara.<ref name="berria3"/>

=== Azken urteak ===
[[Fitxategi:2007 Myanmar protests.jpg|thumb|eskuinera|250px|Gobernuaren aurkako protestak [[Yangon]]en, [[2007]]ko iraila.]]
[[2007]]ko udan, Junta Militarrak erregaiak eta oinarrizko zenbait ondasun garestitzea erabaki zuela-eta, herritarrek erabakiaren aurkako manifestazioak hasi zituzten. Erregimenaren aurkako protesta bihurtu ziren manifestazio horiek. Monje budistek parte hartze handia izan zuten protestetan.<ref name="berria2">{{erreferentzia |izena= Ixiar |abizena= Zubiaurre |url=https://www.berria.eus/paperekoa/4160/020/001/2007-09-25/myanmarren-300000-lagun-inguru-manifestatu-dira-gobernuaren-aurka.htm | izenburua= Myanmarren 300.000 lagun inguru manifestatu dira Gobernuaren aurka |sartze-data=2019-12-29 |argitaletxea=''Berria'' egunkaria, 2007ko irailak 25, CC BY-SA 4.0, berria.eus}}</ref><ref name="berria1">{{erreferentzia |izena= |abizena= |url=https://www.berria.eus/albisteak/23119/nberen-ordezkari-berezia-myanmarren-da.htm | izenburua= NBEren ordezkari berezia Myanmarren da |sartze-data=2019-12-29 |argitaletxea=''Berria'' egunkaria, 2007ko irailak 29, CC BY-SA 4.0, berria.eus}}</ref> [[Azafrai Iraultza]] modu basatian erreprimitu zuten militarrek, baina nazioartearen arreta jaso zuen Myanmarko egoerak.<ref name="berria5">{{erreferentzia |izena= Xabin |abizena= Makazaga |url=https://www.berria.eus/paperekoa/1484/018/001/2013-03-24/thailandian-suak-hartu-du-karen-etniako-iheslarien-kanpaleku-bat.htm | izenburua= Thailandian suak hartu du karen etniako iheslarien kanpaleku bat |sartze-data=2019-12-29 |argitaletxea=''Berria'' egunkaria, 2013ko martxoak 24, CC BY-SA 4.0, berria.eus}}</ref> [[2008]]ko maiatzean, 138.000 hildako baino gehiago eragin zituen [[Nargis zikloia]]k; kaltetuak 1,5 milioi lagun izan ziren. Junta Militarrak oztopo ugari paratu zizkion nazioarteko giza laguntzari.<ref>{{erreferentzia |izena=Arantxa |abizena= Elizegi |url=https://www.berria.eus/paperekoa/9968/024/001/2008-05-09/nbe-etsita-agertu-da-myanmarrek-giza-laguntzari-jarritako-oztopoekin.htm | izenburua= NBE etsita agertu da Myanmarrek giza laguntzari jarritako oztopoekin |sartze-data=2019-12-29 |argitaletxea=''Berria'' egunkaria, 2008ko maiatzak 9, CC BY-SA 4.0, berria.eus}}</ref><ref>{{erreferentzia |izena= |abizena= |url=https://www.preventionweb.net/files/8841_Sigma22009e.pdf | izenburua= Natural catastrophes and man-made disasters in 2008: North America and Asia suffer heavy losses |sartze-data=2019-12-29 |argitaletxea=Swiss Reinsurance Company Ltd, preventionweb.net}}</ref>

Demokraziarako Liga Nazionala legez kanporaturik zegoelarik, [[2010]]. urtean berriro hauteskundeak egin zituzten, baina nazioarteak ez zituen onartu, Junta Militarraren aldekoak bakarrik zirelako hautagai. [[2011]]n, [[Thein Sein]] jeneral ohia izendatu zuten presidente, Junta Militarra desegitearekin bat; aurreko gobernuko lehen ministroa zen Thein Sein. Presidente berriak irekiera keinu batzuk egin zituen, eta [[2012]]an parlamentuko 664 aulkietatik 44 berritzeko hauteskundeak egin ziren. [[Aung San Suu Kyi|Aung Sanen]] alderdiak parte hartu ahal izan zuen, eta, bat izan ezik, beste eserleku guztiak eskuratu zituen.<ref name="berria5"/>

Bost urteko demokratizazio prozesuaren ondoren, 2015eko azaroaren 8an egin ziren diktaduraren osteko lehenbiziko hauteskunde askeak. Demokraziarako Liga Nazionalak (NLD), Aung Sanen alderdiak, gehiengo osoa lortu zuen.<ref>{{erreferentzia |izena= |abizena= |url=https://www.berria.eus/albisteak/116700/suu-kyiren-alderdiak-gehiengoa-lortu-du-myanmarren-eta-presidentea-izendatuko-du.htm | izenburua= Suu Kyiren alderdiak gehiengoa lortu du Myanmarren, eta presidentea izendatuko du |sartze-data=2019-12-29 |argitaletxea=''Berria'' egunkaria, 2015eko azaroak 13, CC BY-SA 4.0, berria.eus}}</ref> Hala ere, militarrek idatzitako konstituzioa indarrean zegoenez, armadak beretzat gorde zituen aulkien %&nbsp;25.<ref name="aldama">{{erreferentzia |izena=Zigor |abizena= Aldama |url=https://www.berria.eus/paperekoa/1812/016/001/2017-06-09/demokraziaren-ilusioa-ihartzen-ari-da-myanmarren.htm | izenburua= Demokraziaren ilusioa ihartzen ari da Myanmarren |sartze-data=2020-1-1 |argitaletxea=''Berria'' egunkaria, 2017ko ekainak 9, CC BY-SA 4.0, berria.eus}}</ref> Parlamentuak [[Htin Kyaw]] hautatu zuen presidente.<ref>{{erreferentzia |izena= |abizena= |url=https://www.berria.eus/paperekoa/5001854/021/003/2016-03-16/htin-kyaw-da-myanmarko-presidente-berria.htm | izenburua= Htin Kyaw da Myanmarko presidente berria |sartze-data=2019-12-29 |argitaletxea=''Berria'' egunkaria, 2016ko martxoak 16, CC BY-SA 4.0, berria.eus}}</ref> [[2017]]an, borrokaldi odoltsuak izan ziren Katxingo gerrilari independentisten eta Myanmarko armadaren artean.<ref name="aldama"/> Urte amaieran, 700.000 [[rohingya]] errefuxiatu ziren Bangladeshen, [[Rohingyen aurkako genozidioa|haien aurkako jazarpenetik ihesi]].<ref>{{erreferentzia |izena=Ander |abizena= Perez Zala |url= https://www.berria.eus/paperekoa/1942/013/001/2018-08-26/etxerako-bidea-nahia-eta-ezina.htm | izenburua=Etxerako bidea, nahia eta ezina |sartze-data=2019-12-20 |argitaletxea=''Berria'' egunkaria, 2018ko abuztuak 26, CC BY-SA 4.0, berria.eus}}</ref>

[[2020]]ko azaroaren 8an egindako hauteskundeetan Aung Sanen NLD alderdiak garaipen argia erdietsi zuen, 440 eserlekutik 258 eskuratu baitzituen. Militarrek babestutako USDP-k 33 eserleku soilik lortu zituen. Hauteskundeetan "iruzurra" egin zutela argudiaturik, armadak estatu kolpea eman zuen [[2021]]eko otsailaren 1ean, eta herrialdearen kontrola hartu.<ref>{{erreferentzia |izena=Andoni |abizena= Imaz |url= https://www.berria.eus/paperekoa/1938/002/001/2021-02-02/myanmarko-armadak-estatu-kolpea-eman-du-eta-agintea-bereganatu.htm | izenburua=Myanmarko armadak estatu kolpea eman du, eta agintea bereganatu |sartze-data=2021-1-2 |argitaletxea=''Berria'' egunkaria, 2021eko otsailak 2, CC BY-SA 4.0, berria.eus}}</ref>

== Gobernua eta administrazioa ==
=== Politika ===
{{Myanmarren banaketa administratiboaren mapa}}
Agintari militarrek idatzi zuten egungo konstituzioa, eta erreferendumez onartua izan zen [[2008]]ko maiatzaren 29an. Presidentea da estutuburua eta gobernuburua. Ganbera biko legebiltzarra (''Pyidaungsu'') dago. Nazioen Etxeak (''Amyotha Hluttaw'') 224 kide ditu; 168 kide hauteskundeen bitartez aukeratzen dira eta 56 militarrek izendatzen. Ordezkarien Etxeak (''Pyithu Hluttaw''), berriz, 440 kide ditu; 330 kide hauteskundeetan aukeratzen dira eta 110 militarrek izendatzen. Legebiltzarrerako hauteskundeak bost urtetik behin egiten dira.<ref name="cia">{{erreferentzia|izenburua=Burma | url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bm.html |argitaletxea=The World Factbook, cia.gov |sartze-data=2019-12-31}}</ref>

=== Banaketa administratiboa ===
{{sakontzeko|Myanmarren banaketa administratiboa}}
Myanmar 7 eskualde, 7 estatu eta batasuneko lurralde batean banaturik dago. Eskualdeetan [[bamar]]rak dira gehiengoa, eta estatuetan beste etnia batzuk.

{| class="wikitable sortable"
!align="right"|Izena
!align="right"|Mota
!align="right"|Hiriburua
!align="right"|[[ISO 3166-2:MM|ISO]]
!align="right"|Biztanleria <small>(2014)</small><ref name="cityp">{{erreferentzia|izenburua=Myanmar: Regions, States, Major Cities & Towns - Population | url=https://www.citypopulation.de/Myanmar-Cities.html|argitaletxea=citypopulation.de |sartze-data=2019-12-30}}</ref>
!align="right"|Eremua <small>(km²)</small><ref name="cityp"/>
|-
| [[Ayeyarwady (eskualdea)|Ayeyarwady]]
| Eskualdea
| [[Pathein]]
| MM-07
| 6.184.829
| 35.032	
|-
| [[Bago (eskualdea)|Bago]]
| Eskualdea
| [[Bago]]
| MM-02
| 4.867.373
| 39.404
|-
| [[Chin (estatua)|Chin]]
| Estatua
| [[Hakha]]
| MM-14
| 478.801	
| 36.019
|-
| [[Katxin (estatua)|Katxin]]
| Estatua
| [[Myitkyina]]
| MM-11
| 1.689.441
| 89.042
|-
| [[Kayah]]
| Estatua
| [[Loikaw]]
| MM-12
| 286.627
| 11.732
|-
| [[Karen (estatu)|Karen]]
| Estatua
| [[Pa-an]]
| MM-13
| 1.574.079
| 30.383
|-
| [[Magway (eskualdea)|Magway]]
| Eskualdea
| [[Magway]]
| MM-03
| 3.917.055
| 44.821
|-
| [[Mandalay (eskualdea)|Mandalay]]
| Eskualdea
| [[Mandalay]]
| MM-04
| 6.165.723	
| 30.888
|-
| [[Mon (estatua)|Mon]]
| Estatua
| [[Mawlamyine]]
| MM-15
| 2.054.393
| 12.297
|-
| [[Rakhine (estatua)|Rakhine]]
| Estatua
| [[Sittwe]]
| MM-16
| 3.188.807
| 36.778
|-
| [[Shan (estatua)|Shan]]
| Estatua
| [[Taunggyi]]
| MM-17
| 5.824.432
| 155.801
|-
| [[Sagaing (eskualdea)|Sagaing]]
| Eskualdea
| [[Sagaing]]
| MM-01
| 5.325.347
| 93.702
|-
| [[Tanintharyi (eskualdea)|Tanintharyi]]
| Eskualdea
| [[Dawei]]
| MM-05
| 1.408.401
| 44.345
|-
| [[Yangon (eskualdea)|Yangon]]
| Eskualdea
| [[Yangon]]
| MM-06
| 7.360.703
| 10.277
|-
| [[Naypyidaw (batasuneko lurraldea)|Naypyidaw]]
| Batasuneko lurraldea
| [[Naypyidaw]]
| MM-18
| 1.160.242
| 7.057
|-
| '''Myanmar'''
| 
| '''[[Naypyidaw]]'''
| '''MMR'''
| '''51.486.253'''
| '''676.577'''
|}

== Demografia ==
[[Fitxategi:Ethnolinguistic map of Burma 1972 en.svg|thumb|195px|Myanmarko etniak]]
=== Biztanleria ===
54.045.420 biztanle zituen 2019an.<ref name="zenbatespen"/> Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak %&nbsp;26,5 dira, 15-24 urte bitartekoak %&nbsp;17,5, 25-54 urte bitartekoak %&nbsp;42,5, 55-64 urte bitartekoak %&nbsp;7,7, eta 65 urtetik gorakoak %&nbsp;5,7. Bizi itxaropena 68,6 urtekoa da; 67 urtekoa gizonezkoena eta 70,3 urtekoa emakumezkoena (2018ko zenbatespenak).<ref name="cia"/>

=== Banaketa etnikoa ===
Biztanle gehienak, %&nbsp;68, [[bamar]] etniakoak dira, baina gobernuak 135 gutxiengo etniko onarturik ditu, hala nola, [[shan (herria)|shan]] (%&nbsp;9), [[karen (herria)|karen]] (%&nbsp;7), [[rakhine (herria)|rakhine]] (%&nbsp;4), txinatar (%&nbsp;3), indiar (%&nbsp;2), [[mon (herria)|mon]] (%&nbsp;2), moken, [[jingpo etnia|jingpo]] eta chinak. [[Rohingya]]k, batez ere [[Rakhine (estatua)|Rakhine]] estatuan bizi direnak, ez daude gobernuak aitortutako gutxiengoen barruan; askotan jazarriak izan dira,<ref name="kbera">{{erreferentzia |izena=Kristina |abizena= Berasain |url= https://www.berria.eus/paperekoa/1787/016/001/2017-09-08/rohingya_herriaren_drama.htm/nbek_rohingyen_aurkako_genozidioa_egotzi_dio_myanmarko_armadari.htm | izenburua=Rohingya herriaren drama |sartze-data=2019-12-31 |argitaletxea=''Berria'' egunkaria, 2017ko irailak 8, CC BY-SA 4.0, berria.eus}}</ref> eta 2019ko amaieran ehunka mila [[Rohingyen aurkako genozidioa|Bangladeshen errefuxiaturik zeuden]].<ref>{{erreferentzia |izena= |abizena=  |url= https://www.berria.eus/paperekoa/5001967/012/004/2019-08-23/myanmarko-rohingya-etniakoek-bigarren-aldiz-egin-diote-uko-aberriratzeari.htm | izenburua=Myanmarko rohingya etniakoek bigarren aldiz egin diote uko aberriratzeari |sartze-data=2019-12-31 |argitaletxea=''Berria'' egunkaria, 2019ko abuztuak 23, CC BY-SA 4.0, berria.eus}}</ref> Beste 100.000 iheslari bizi dira Thailandian, gehienak karen, karenni eta mon etnietakoak.<ref>{{erreferentzia |izena= |abizena=  |url= https://www.culturalsurvival.org/news/karen-and-shan-face-continued-persecution-burma | izenburua=Karen and Shan face continued persecution in Burma |sartze-data=2019-12-31 |argitaletxea=culturalsurvival.org}}</ref><ref>{{erreferentzia |izena=Jennifer |abizena= Harrison  |url= https://www.unhcr.org/news/stories/2019/7/5d3822dc4/decades-thailand-myanmar-refugees-head-home.html | izenburua=After decades in Thailand, Myanmar refugees head home |sartze-data=2019-12-31 |argitaletxea=United Nations High Commissioner for Refugees, 2019ko uztailak 29,unhcr.org}}</ref>
 
=== Hizkuntzak ===
Ehun hizkuntza inguru mintzatzen dira. Mintzaira ofiziala [[birmaniera]] da, biztanleen bi herenek hitz egiten dutena.

=== Erlijioa ===
[[Budismo|Budistak]] dira biztanleen %&nbsp;87,9, [[kristautasuna|kristauak]] %&nbsp;6,2, [[Islam|musulmanak]] %&nbsp;4,3, [[animismo|animistak]] %&nbsp;0,8, eta [[hinduismo|hinduistak]] %&nbsp;0.5 (2014ko zenbatespena).<ref name="cia"/>

=== Hiri nagusiak ===
{{Hiri handienak
| name = Myanmarko hiri handienak
| country = Myanmar
| stat_ref = 2014ko errolda<ref name="cityp"/>
| class = nav
| div_name = Estatu edo eskualdea

 | city_1 = Yangon
 | div_1 = Yangon (eskualdea){{!}}Yangon
 | pop_1 = 4.728.524
 | img_1 = Yangoon-south.jpg

 | city_2 = Mandalay
 | div_2 = Mandalay (eskualdea){{!}}Mandalay
 | pop_2 = 1.225.546
 | img_2 = Mandeley vue panoramique.JPG

 | city_3 = Naypyidaw
 | div_3 = Naypyidaw (batasuneko lurraldea){{!}}Naypyidaw
 | pop_3 = 333.506
 | img_3 = Uppatasanti Pagoda, view from west, closeup.jpg

 | city_4 = Taunggyi
 | div_4 = Shan (estatua){{!}}Shan
 | pop_4 = 264.804
 | img_4 = Taunggyicity.jpg

 | city_5 = Bago
 | div_5 = Bago (eskualdea){{!}}Bago
 | pop_5 = 254.424
 | img_5 = Bago,_Myanmar_(15168477180).jpg

 | city_6 = Mawlamyine
 | div_6 = Mon (estatua){{!}}Mon
 | pop_6 = 253.734
 | img_6 = 

 | city_7 = Myitkyina
 | div_7 = Kachin (estatua){{!}}Kachin
 | pop_7 = 243.031
 | img_7 = 

 | city_8 = Monywa
 | div_8 = Sagaing (eskualdea){{!}}Sagaing
 | pop_8 = 207.489
 | img_8 =

 | city_9 = Lashio
 | div_9 = Shan (estatua){{!}}Shan
 | pop_9 = 174.335
 | img_9 =

 | city_10 = Pathein
 | div_10 = Ayeyarwady (eskualdea){{!}}Ayeyarwady
 | pop_10 = 169.773
 | img_10 = 
}}

== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Rijstvelden Myanmar 2006.jpg|thumb|250px|[[Arroz]]a da Myanmarko uzta nagusia.]]
Asiako herrialderik pobreenetakoa da. 2017an [[Per capita BPG|biztanleko]] 6.300 dolarreko Barne Produktu Gordina izan zuen (munduko 163. postua). Nekazaritza da ekonomiaren oinarria, eta biztanleen erdiak baino gehiagok arlo horretan lan egiten du (%&nbsp;70 2001ean).<ref name="cia"/> Lurraldearen % (%&nbsp;15 egokia da nekazaritzarako; hala ere, zati txiki bat besterik ez dago landuta. Myanmar munduko [[arroz]] ekoizle nagusietako bat da. Arroz gehiena [[Irawadi]] ibaiaren deltan lantzen da. Garrantzizkoak dira, besteak beste, [[arto]]a, [[kotoi]]a, [[kakahuete]]ak, [[lekale]]ak, [[artatxiki]]a, [[tabako]]a. [[Teka]] zura eta [[kautxu]]a ere garrantzizkoak dira.

Industriarik ez zegoen ia [[Bigarren Mundu Gerra]] baino lehen, baina [[1960]]-[[1970]] bitartean izugarri hazi zen. Ekonomia modernizatzea eta aniztea zen gobernuaren helburu nagusietako bat; horren ondorioz, enpresa pribatu asko nazionalizatu egin ziren. Industria indartzeko asmoarekin, gobernuak hainbat enpresa sortu zituen (altzariak, [[jute]]a, adreiluak eta teilak). Zerrategiak, petrolio findegiak, azukre findegiak, irin errotak eta kotoi fabrikak ere badaude.

== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/26}}
{{erreferentzia zerrenda|30em}}

== Kanpo estekak ==
{{CIA|bm}}
{{autoritate kontrola}}

[[Kategoria:Myanmar| ]]
[[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko kideak]]
[[Kategoria:Hego-ekialdeko Asiako herrialdeak]]
[[Kategoria:Desagertutako errepublika sozialistak]]
[[Kategoria:Diktadura militarrak]]