Edukira joan

Zetazeo: berrikuspenen arteko aldeak

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
No edit summary
No edit summary
15. lerroa: 15. lerroa:
| diversity = 88 espezie inguru.
| diversity = 88 espezie inguru.
}}
}}

'''Zetazeoak''' (''Cetacea'') plazentadun itsas [[ugaztun]]ak dira. 88 [[espezie]] bereizten dira, 42 [[Genero (biologia)|generotan]] eta 11 [[Familia (biologia)|familiatan]] sailkatuta. [[Arnasketa]] [[Birika|biriken]] bitartez egiten dute.
'''Zetazeoak''' (''Cetacea'') plazentadun itsas [[ugaztun]]ak dira. 88 [[espezie]] bereizten dira, 42 [[Genero (biologia)|generotan]] eta 11 [[Familia (biologia)|familiatan]] sailkatuta. [[Arnasketa]] [[Birika|biriken]] bitartez egiten dute.


Gorputz [[fusiforme]]a dute, [[Hidrodinamika|hidrodinamiko]] egiten dituena. Aurrealdeko hankak [[Hegats (zoologia)|hegats]] bilakatu dira, eta atzekoak berriz, galdu, nahiz eta oraindik hainbat hezur [[Bestigio|bestigial]] dituzten. Isats-hegatsa horizontala da eta bi lobulutan banatuta dago. Oro har, ez dute ilerik, eta [[gantz]] ugari izaten dute, isolamendu termiko egokia eskaintzen diena.
Gorputz [[fusiforme]]a dute, [[Hidrodinamika|hidrodinamiko]] egiten dituena. Aurrealdeko hankak [[Hegats (zoologia)|hegats]] bilakatu dira, eta atzekoak, berriz, galduak dituzte, nahiz eta oraindik hainbat hezur [[Bestigio|bestigial]] dituzten. Isats-hegatsa horizontala da, eta bi lobulutan banatuta dago. Oro har, ez dute ilerik, eta [[gantz]] ugari izaten dute, isolamendu termiko egokia eskaintzen diena.


Gaur egungo zetazeoak bi subordenatan banatzen dira: [[Balea|mistizetoak]] (bizardunak) eta [[odontozeto]]ak (horzdunak). Hala eta guztiz ere, dagoeneko galduta dauden arkeozetoen hirugarren subordena bat ere ageri da sailkapenetan.
Gaur egungo zetazeoak bi subordenatan banatzen dira: [[Balea|mistizetoak]] (bizardunak) eta [[odontozeto]]ak (horzdunak). Hala eta guztiz ere, dagoeneko galduta dauden arkeozetoen hirugarren subordena bat ere ageri da sailkapenetan.


Mistizetoen taldearen barnean, balea izen arruntarekin adierazten direnak daude sailkatuta, munduko animaliarik handienak; esate baterako, [[balea urdin]]a inoiz Lurrean izan den animaliarik handiena da, [[dinosauro]]ak baino handiagoa. Odontozetoen taldean, Delphinidae familiako [[izurde]]<nowiki/>ak eta [[orka]]<nowiki/>k sailkatzen dira, besteak beste, baina baita [[kaxalote]]ak edo [[mazopa]]k ere.
Mistizetoen taldearen barnean, balea izen arruntarekin adierazten direnak daude sailkatuta, munduko animaliarik handienak; esate baterako, [[balea urdin]]a inoiz [[Lurra|Lurrean]] izan den animaliarik handiena da, [[dinosauro]]ak baino handiagoa. Odontozetoen taldean, Delphinidae familiako [[izurde]]<nowiki/>ak eta [[orka]]<nowiki/>k sailkatzen dira, besteak beste, baina baita [[kaxalote]]ak edo [[mazopa]]k ere.


==Bilakaera eta taxonomia==
== Taxonomia ==
Zetazeoen eboluzioaren teoria tradizionalaren arabera, [[Mesonychidae|mesonikidoak]] ([[Otso|otsoen]] antzeko ungulatu [[Haragijale|haragijaleak]], [[Apatx|apatxak]] zituztenak eta [[Artiodaktilo|artiodaktiloengandik]] hurbil zeudenak) ziren zetazeoen jatorria. Animalia horiek zetazeo [[Fosil|fosilen]] antzeko [[hortz]] triangeluarrak zituzten; horregatik, zientzialariek luzaroan uste izan dute [[Balea|baleak]] eta [[Izurde|izurdeak]] talde horretatik eratortzen zirela.


1990eko hamarkadaren hasieratik aurrera, [[proteina]] kopuru handi baten eta [[DNA sekuentziazio|DNA sekuentzien]] inguruko analisi [[Molekula|molekularrek]] adierazi zuten zetazeoak artiodaktiloen ordenaren barruan sartu behar zirela, eta [[Filogenia|filogenetikoki]] oso gertukoak zirela [[Hipopotamido|hipopotamidoak]]. Hala, [[Cetartiodactyla|zetartiodaktiloen]] [[Klado|kladoa]] sortzea proposatu zen, artiodaktiloak eta zetazeoak biltzen dituena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=UC Berkeley, French Scientists Find Missing Link Between The Whale And Its Closest Relative, The Hippo|hizkuntza=en|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2005/02/050205103109.htm|aldizkaria=ScienceDaily|sartze-data=2024-09-04}}</ref>. Hala ere, handik gutxira, adostasun batera hurbiltzen joan ziren hobe zela [[Artiodaktilo]] berriro definitzea zetazeoak sartu ahal izateko klado berri bat sortzea baino, eta, berriro, Artiodaktilo berreskuratu zen, oraingoan, Cetartiodaktylaren esanahi berarekin («artiodaktilo tradizionalak» + zetazeoak)<ref>P. J. Waddell; N. Okada; M. Hasegawa (1999). «[http://sysbio.oxfordpublicacións.org/content/48/1/1.full.pdf Towards resolving the interordinal relationships of placental mammals]» (PDF). ''Systematic Biology'' (en inglés) '''48''' (1): 1-5. (esteka hautsia, [[:es:Ayuda:Cómo_recuperar_un_enlace_roto|Internet Archive-n]] ikusgai; ikus [https://web.archive.org/web/1/http://sysbio.xn--oxfordpublicacins-uyb.org/content/48/1/1.full.pdf lehen bertsioa] eta [https://web.archive.org/web/2/http://sysbio.xn--oxfordpublicacins-uyb.org/content/48/1/1.full.pdf azkena]).</ref><ref>B. M. Ursing; K. E. Slack; U. Arnason (2000). «Subordinal artiodactyl relationships in light of phylogenetic analysis of 12 mitochondrial protein-coding genes». ''Zoologica Scripta'' (en inglés) '''29''': 83-88.</ref><ref>J.-R. Boisserie; F. Lihoreau; M. Brunet (2005). «[https://web.archive.org/web/20150924142015/http://www.pnas.org/content/102/5/1537.long The position of Hippopotamidae within Cetartiodactyla]». ''Proceedings of the National Academy of Sciences'' (en inglés) '''102''' (5): 1537-1541. Archivado desde el original el 24 de septiembre de 2015. Consultado el 4 de mayo de 2015</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Jean-Renaud|abizena=Boisserie|izenburua=Evolving between land and water: key questions on the emergence and history of the Hippopotamidae (Hippopotamoidea, Cetancodonta, Cetartiodactyla)|orrialdeak=601–625|abizena2=Fisher|abizena3=Lihoreau|abizena4=Weston|izena2=Rebecca E.|izena3=Fabrice|izena4=Eleanor M.|data=2011-08|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20946539/|aldizkaria=Biological Reviews of the Cambridge Philosophical Society|alea=3|zenbakia=86|issn=1469-185X|pmid=20946539|doi=10.1111/j.1469-185X.2010.00162.x|sartze-data=2024-09-04}}</ref><ref name=":0" >M. Spaulding; M. A. O'Leary; J. Gatesy (2009). «[http://www.plosone.org/article/info:doi/10.1371/publicaci%C3%B3n.pone.0007062 Relationships of Cetacea (Artiodactyla) Among Mammals: Increased Taxon Sampling Alters Interpretations of Key Fossils and Character Evolution]». ''PLoS ONE'' (en inglés) '''4''' (9): e7062. <small>[https://dx.doi.org/10.1371%2Fpublicaci%C3%B3.pone.0007062 doi:10.1371/publicació.pone.0007062]</small>. (esteka hautsia, [[:es:Internet_Archive|Internet Archive-n]] ikusgai. Ikus [https://web.archive.org/web/1/http://www.plosone.org/article/info%3Adoi/10.1371/publicaci%C3%B3n.pone.0007062 lehen bertsioa] eta [https://web.archive.org/web/2/http://www.plosone.org/article/info%3Adoi/10.1371/publicaci%C3%B3n.pone.0007062 azkena])</ref>. Beraz, ikuspuntu zabalduenaren arabera, zetazeoak artiodaktiloen taldean sartzen dira, eta, gaur egun, talde hori [[Monofiletiko|monofiletikotzat]] hartzen da<ref name=":0" />.
* Archaeoceti subordena


2001eko ikerketa batek baieztatu zuen, datu molekularretan oinarrituta, zetazeoak ez direla mesonikidoetatik eratortzen, baizik eta artiodaktiloen taldekoak direla<ref>{{Erreferentzia|izena=J. G. M.|abizena=Thewissen|izenburua=Skeletons of terrestrial cetaceans and the relationship of whales to artiodactyls|orrialdeak=277–281|hizkuntza=en|abizena2=Williams|abizena3=Roe|abizena4=Hussain|izena2=E. M.|izena3=L. J.|izena4=S. T.|data=2001-09|url=https://www.nature.com/articles/35095005|aldizkaria=Nature|alea=6853|zenbakia=413|issn=1476-4687|doi=10.1038/35095005|sartze-data=2024-09-04}}</ref>.​ [[Archaeoceti|Arkeozetoek]] (antzinako zetazeoak) artiodaktiloekin partekatzen dituzten antzekotasun anatomiko batzuk dira: atzeko molarren morfologia eta hezur tenporaleko hezur-eraztuna (bulla) eta [[Braktea|inbolukrua]] (lehen artiodaktiloekin bakarrik lotzen zen [[Burezur|burezurraren]] ezaugarri bat), baita [[Tortolos|astragaloaren]] (orkatilako hezurra) eraikuntza berezia ere, arrabolbiko artikulazio-azal batekin eta artiodaktiloena bakarrik zela uste zena, baina arkeozetoetan eta trantsiziozko zetazeotan aurkitzen zen. [[Mesonychidae|Mesonikidoek]], beste [[ungulatu]] mota batzuek, ez zuten antzekotasun anatomikorik erakutsi, eta, beraz, ondorioztatu zen ez zirela zetazeoen arbaso zuzenak<ref>{{Erreferentzia|izena=Kenneth D.|abizena=Rose|izenburua=The Rise of Placental Mammals: Origins and Relationships of the Major Extant Clades|argitaletxea=JHU Press|hizkuntza=en|data=2005-03-29|url=https://books.google.com.ar/books?id=DhchVG_rbQ8C&pg=PA227&lpg=PA227&dq=himalayacetus+age+range&source=bl&ots=vCttopn6ia&sig=ACfU3U0VnCUzOW26EvIS7hdcAr6hdaUw-g&hl=es&sa=X&ved=2ahUKEwiLneK75p7kAhXlILkGHQS_B4E4ChDoATAHegQIBxAB|isbn=978-0-8018-8022-3|sartze-data=2024-09-04}}</ref>.
* [[Mysticeti]] subordena:

** Chaeomysticeti infraordena:
Zetazeoen lehen arbasoa ''[[Pakicetus]]'' dela uste da, [[Eozeno|Behe Eozenoan]], duela 50 milioi urte inguru, bizi izan zen artiodaktilo primitiboa<ref>[http://paleodb.org/cgi-bin/bridge.pl?action=checkTaxonInfo&taxon_no=63147&is_real_user=1 Paleobiology database: ''Pakicetidae'' basic info]</ref>.​ Animalia horrek lehen artiodaktiloen zenbait alderdi mantentzen zituen, hala nola artiodaktilo modernoek galdu dituzten triangelu formako hortzen presentzia. ''Pakicetus'' eta zetazeoen arteko lotura belarriko hezurren egitura da. Gainera, ''Pakicetus''en hortzek balea fosilenak gogorarazten dituzte<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pakicetidae|data=2005-08-27|url=https://web.archive.org/web/20050827091300/http://www.neoucom.edu/DEPTS/ANAT/Thewissen/whale_origins/whales/Pakicetid.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-09-04}}</ref>.
*** [[Balaenidae]] familia

*** [[Eschrichtiidae]] familia
''[[Ambulocetus]]'' izan zen bizitza anfibioa izan zuen zetazeoen lehen arbasoa, eta egokiagoak zituen hankak [[Igeriketa|igeriketarako]] lurrean mugitzeko baino. Aldiz, [[Basilosaurus|basilosauroa]] izan zen erabat uretakoa izan zen lehen zetazeoetako bat, duela 38 milioi urte inguru bizi izan zena. Lehen [[Mistizeto|mistizetoak]], zetoteridoak, [[Oligozeno|Oligozenoan]] agertu ziren, lehen [[Odontozeto|odontozetoak]] bezala, [[Kentriodotido|kentriodotidoak]].
*** [[Zere|Balaenopteridae]] familia

*** Neobalaenidae familia
===Filogenia artiodaktiloekin===
Ondorengo kladogramak zetazeoen eta lurreko artiodaktiloen arteko erlazio filogenetikoak erakusten ditu, analisi genetiko eta molekularretan oinarrituta<ref>{{Erreferentzia|izena=Robin MD|abizena=Beck|izenburua=A higher-level MRP supertree of placental mammals|orrialdeak=93|abizena2=Bininda-Emonds|abizena3=Cardillo|abizena4=Liu|abizena5=Purvis|izena2=Olaf RP|izena3=Marcel|izena4=Fu-Guo Robert|izena5=Andy|data=2006-11-13|url=https://bmcecolevol.biomedcentral.com/articles/10.1186/1471-2148-6-93|aldizkaria=BMC Evolutionary Biology|alea=1|zenbakia=6|issn=1471-2148|pmid=17101039|pmc=PMC1654192|doi=10.1186/1471-2148-6-93|sartze-data=2024-09-04}}</ref>.
{{Klado
|label1= &nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Artiodactyla]]/[[Cetartiodactyla]]&nbsp;&nbsp;&nbsp;
|1= {{klado
|1= &nbsp;[[Tylopoda]] [[Fitxategi:Cladogram of Cetacea within Artiodactyla (Camelus bactrianus).png|50px]]
|label2=
|2= {{klado
|1= [[Suina]] [[Fitxategi:Recherches pour servir à l'histoire naturelle des mammifères (Pl. 80) (white background).jpg|50px]]
|label2=
|2= {{klado
|1= [[Ruminantia]] [[Fitxategi:Walia ibex illustration white background.png|50px]]
|label2= [[Whippomorpha]]
|2= {{klado
|1= &nbsp;[[Hippopotamidae]] [[Fitxategi:Hippopotamus-PSF-Oksmith.svg|50px]]
|2= &nbsp;'''Cetacea''' [[Fitxategi:Eubalaena_glacialis_NOAA.jpg|81px]]
}}
}}
}}
}}
}}

=== Taxonomia ===
Zetazeo bizidunen taldea bi azpiordenetan banatuta dago:
* bizardun [[Mistizeto|mistizetoak]]. [[Balea-bizar|Bizarrak]] goiko [[Masailezur|masailezurrean]] dauden egiturak dira, [[Bahe|galbahe]] gisa balio dutenak eta [[Keratina|keratinaz]] osatuak. Egitura horri esker, uraren [[Plankton|planktona]] iragaz daiteke.
[[Familia (biologia)|Familia]] hauek barne hartzen ditu:
** [[Balaenidae]]
** [[Eschrichtiidae]]
** [[Zere|Balaenopteridae]]
** [[Caperea marginata|Neobalaenidae]]
* hortzak dituzten [[Odontozeto|odontozetoak]]. Batez ere, [[Arrain|arrainak]] edota [[Txibia|txibiak]] jaten dituzte. Zetazeo horiek aparteko gaitasuna dute beren inguruneaz jabetzeko, ekolokalizazioaren bidez. Ondoko familiak biltzen dituzte:
** [[Physeteridae]]
** [[Pontoporia blainvillei|Pontoporiidae]]
** [[Moko-balea|Ziphiidae]]
** [[Platanista gangetica|Platanistidae]]
** [[Delphinidae]]
** [[Kogiidae]]
** [[Monodontidae]]
** [[Iniidae]]
** [[Phocoenidae]]

====Filogenia====
Kladograma honek zetazeoen erlazio [[Filogenia|filogenetikoak]] erakusten ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Whale Evolution / Introduction to The Evolution of Cetaceans|url=http://www.edwardtbabinski.us/whales/introduction.html|aldizkaria=www.edwardtbabinski.us|sartze-data=2024-09-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=John|abizena=Gatesy|izenburua=A phylogenetic blueprint for a modern whale|orrialdeak=479–506|abizena2=Geisler|abizena3=Chang|abizena4=Buell|abizena5=Berta|abizena6=Meredith|abizena7=Springer|abizena8=McGowen|izena2=Jonathan H.|izena3=Joseph|izena4=Carl|izena5=Annalisa|izena6=Robert W.|izena7=Mark S.|izena8=Michael R.|data=2013-02-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1055790312004186|aldizkaria=Molecular Phylogenetics and Evolution|alea=2|zenbakia=66|issn=1055-7903|doi=10.1016/j.ympev.2012.10.012|sartze-data=2024-09-04|serie=Morris Goodman Memorial Symposium}}</ref>:
{{Klado | style=font-size:100%;line-height:100%
| label1=
| 1={{Klado
| 1=[[Raoellidae]] [[extinción|†]] [[Fitxategi:Indohyus_BW.jpg|50x50px]]
| label2='''Cetacea'''
| 2={{Klado
| 1=''[[Pakicetus]]'' [[Espezieen iraungipen|†]] [[Fitxategi:Pakicetus BW.jpg|50x50px]]
| label2=
| 2={{Klado

| 1=''[[Ambulocetus]]'' [[Espezieen iraungipen|†]][[Fitxategi:Ambulocetus BW.jpg|50x50px]]
| label2=&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
| 2={{Klado
| 1=''[[Dalanistes]]'' [[Espezieen iraungipen|†]]
| label2=
| 2={{Klado
| 1=''[[Rodhocetus]]'' [[Espezieen iraungipen|†]][[Fitxategi:Rodhocetus.jpg|50x50px]]
| label2=
| 2={{Klado
|1=''[[Takracetus]]'' [[Espezieen iraungipen|†]]
| label2=&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
|2={{Klado
|1=''[[Gaviacetus]]'' [[Espezieen iraungipen|†]]
| label2=[[Pelagiceti]]
|2={{Klado
|1=''[[Dorudon]]'' [[Espezieen iraungipen|†]] [[Fitxategi:Dorudon BW.jpg|50x50px]]
| label2=
| 2={{Klado
| label1=&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
| 1=''[[Basilosaurus]]'' [[Espezieen iraungipen|†]] [[Fitxategi:Basilosaurus.jpg|50x50px]]
| label2=[[Neoceti]]
| 2={{Klado
| label1=&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
| 1={{Klado
|label2=&nbsp;[[Odontoceti]]&nbsp;
|2={{Klado
|1={{Klado
|2=&nbsp;[[Physeteridae]] [[Fitxategi:Physeter macrocephalus NOAA.jpg|80 px]]
|1=&nbsp;[[Kogiidae]] [[Fitxategi:Kogia sima (transparent background).png|80 px]]
}}
|2={{Klado
|1=&nbsp;[[Platanistidae]] [[Fitxategi:PlatanistaHardwicke.jpg|80 px]]
|2={{Klado
|1=&nbsp;[[Ziphiidae]] [[Fitxategi:Ziphius cavirostris NOAA.jpg|80 px]]
|2={{Klado
|1={{Klado
|1=&nbsp;[[Pontoporiidae]] [[Fitxategi:Pontoporia blainvillei.jpg|80 px]]
|2=&nbsp;[[Iniidae]] [[Fitxategi:Inia geoffrensis.jpg|80 px]]
}}
|label2=&nbsp;[[Delphinoidea]]&nbsp;
|2={{Klado
|1=&nbsp;[[Delphinidae]] [[Fitxategi:Orcinus orca NOAA 2.jpg|80 px]]
|2={{Klado
|2=&nbsp;[[Phocoenidae]] [[Fitxategi:Vaquita swimming through the void. (Phocoena Sinus).png|80 px]]
|1=&nbsp;[[Monodontidae]] [[Fitxategi:Delphinapterus leucas NOAA.jpg|80 px]]
}} }} }} }} }} }}
|label1=&nbsp;[[Mysticeti]]&nbsp;
|1={{Klado
|1={{Klado
|1=&nbsp;[[Balaenidae]] [[Fitxategi:Balaena mysticetus NOAA.jpg|80 px]]
|2={{Klado
|1=&nbsp;[[Neobalaenidae]] <span style="{{MirrorH}}">[[Fitxategi:Caperea marginata 3.jpg|80 px]]</span>
|2={{Klado
|2=&nbsp;[[Eschrichtiidae]] [[Fitxategi:Eschrichtius robustus NOAA.jpg|80 px]]
|1=&nbsp;[[Balaenopteridae]] [[Fitxategi:Megaptera novaeangliae NOAA.jpg|80 px]]
}} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }}

====Sailkapena====
Laurogei zetazeo-espezie horiek bi azpiordenatan eta 12 [[Familia (biologia)|familiatan]] banatuta daude. Horiei [[Archaeoceti]] azpiordena gehitu behar zaie, [[Espezieen iraungipen|desagertua]], eta espezie guztiei bost familia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cetacea|hizkuntza=en|url=https://www.mv.helsinki.fi/home/mhaaramo/metazoa/deuterostoma/chordata/synapsida/eutheria/cetacea/archaeocete.html|aldizkaria=www.mv.helsinki.fi|sartze-data=2024-09-04}}</ref> gehitu behar zaizkie.
<center>
{| class="wikitable" border="1"
|- style="background:#404080;color:white"
|'''Azpiordena''' ||'''Familia'''||'''Deskribapena'''
|-
|rowspan = 6|<center>'''[[Archaeoceti]] [[Espezieen iraungipen|†]][[Fitxategi:Basilosaurus1DB.jpg|70x70px|center]]'''</center><br />(zetazeo primitiboak)
|-
| [[Pakicetus|Pakicetidae]] [[Espezieen iraungipen|†]] || Lurreko lauoineko arbasoak
|-
| [[Ambulocetidae]] [[Espezieen iraungipen|†]] || Lauoineko arbaso erdi urtarrak
|-
|[[Remingtonocetus|Remingtonocetidae]] [[Espezieen iraungipen|†]] || Lauoineko arbaso erdi urtarrak
|-
| [[Rodhocetus|Protocetidae]] [[Espezieen iraungipen|†]] || Itsas txakur itxurako arbaso urtarrak
|-
| [[Basilosauridae]] [[Espezieen iraungipen|†]] || Arbaso erabat urtarrak
|-
|rowspan = 5|<center>'''[[Mysticeti]][[Fitxategi:Ballena de Groenlandia.png|70x70px|center]]'''</center><br />(zetazeo bizardunak)''
|-
| [[Balaenidae]] || Sardako baleak eta Groenlandiako baleak
|-
| [[Zere|Balaenopteridae]] || Zereak
|-
| [[Eschrichtiidae]] || Balea grisa
|-
| [[Neobalaenidae]] || Balea pigmeoa
|-
|rowspan = 8|<center>'''[[Odontoceti]]'''[[Fitxategi:Orca size-2.svg|70x70px|center]]</center>
<br />(zetazeo horzdunak)
|-
| [[Delphinidae]] || Izurde ozeanikoak eta orkak
|-
| [[Iniidae]], [[Platanistidae]] y [[Pontoporiidae]] || [[Amazonas]], [[Rio de la Plata]] eta [[Ibai Urdina|Ibai Urdina]] ibaietako izurdeak
|-
| [[Phocoenidae]] || Mazopak
|-
| [[Physeteridae]] || Kaxalote arrunta
|-
| [[Kogiidae]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Kogiidae|izena=Gill|url=http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=621144|izenburua=ITIS - Kogiidae|argitaletxea=itis.gov|fechaacceso=9 de mayo de 2015|urtea=1871|hizkuntza=en}}</ref> || Kaxalote nanoa eta pigmeoa
|-
| [[Ziphiidae]] || Zifioak
|-
| [[Monodontidae]] || [[Beluga]] eta [[narval]]
|-
|}
</center>


* [[Odontozeto|Odontoceti]] subordena:
** [[Physeteridae]] familia
** Ziphiidae familia
** Platanistidae familia
** Delphinidae familia
** [[Kogiidae]] familia
** [[Monodontidae]] familia
** [[Iniidae]] familia
** [[Phocoenidae]] familia


== Moldaera anatomiko eta fisiologikoak ==
== Moldaera anatomiko eta fisiologikoak ==
Zetazeoen arbasoak lehortarrak zirenez, hainbat aldaketa garatu zituzten ur-ingurunea kolonizatu zutenean:
Zetazeoen arbasoak lehortarrak zirenez, hainbat aldaketa garatu zituzten ur-ingurunea kolonizatu zutenean:

* Arrainen moduko gorputz fusiforme eta hidrodinamikoa
* Arrainen moduko gorputz fusiforme eta hidrodinamikoa

* Hegats dortsala bizkarrean, [[ehun konektibo]]z osatua
* Hegats dortsala bizkarrean, [[ehun konektibo]]z osatua

* Aurrealdeko hankak hegats pektoral bilakatuta eta arraun forma hartuta
* Aurrealdeko hankak hegats pektoral bilakatuta eta arraun forma hartuta
* Isatsaren amaiera laua da, eta bi lobuluz osatua

* Isatsaren amaiera laua da eta bi lobuluz osatua

* Atzeko hankak desagertutakoan iraun duten hezur batzuk soilik geratzen zaizkie
* Atzeko hankak desagertutakoan iraun duten hezur batzuk soilik geratzen zaizkie

* Espirakulu bat buruaren goialdean
* Espirakulu bat buruaren goialdean
* Ilerik gabeak lehen hilabeteetatik aurrera

* Ilerik gabeak lehen hilabeteetatik aurrera.

* Ez dute belarri-pabiloirik
* Ez dute belarri-pabiloirik

* [[Ugaltze-aparatu]]a ziskuen barnean gordeta
* [[Ugaltze-aparatu]]a ziskuen barnean gordeta


== Habitata eta banaketa ==
== Habitata eta banaketa ==
Mundu osoko ozeano eta itsasoetan bizi dira zetazeoak, nahiz eta gutxi batzuk [[Ipar Amerika]]ko, [[Hego Amerika]]ko eta [[Asia]]ko laku eta ibaietan ere aurki daitezkeen. Orka (''Orcinus orca'') bezalako espezieak kosmopolitak dira: mundu osoan zehar da, baina Kaliforniako mazopa, esate baterako, [[Kaliforniako golkoa|Kaliforniako golkoko]] iparraldean soilik bizi da.
Mundu osoko ozeano eta itsasoetan bizi dira zetazeoak, nahiz eta gutxi batzuk [[Ipar Amerika]]ko, [[Hego Amerika]]ko eta [[Asia]]ko aintzira eta ibaietan ere aurki daitezkeen. Orka (''Orcinus orca'') gisako espezieak kosmopolitak dira; mundu osoan zehar da, baina [[Kalifornia|Kaliforniako]] mazopa, esate baterako, [[Kaliforniako golkoa|Kaliforniako golkoko]] iparraldean soilik bizi da.
[[Fitxategi:Killerwhales jumping.jpg|thumb|245x245px|Orkak (''Orcinus orca'') jauzi egiten.]]
[[Fitxategi:Killerwhales jumping.jpg|thumb|245x245px|Orkak (''Orcinus orca'') jauzi egiten.]]
Zetazeo batzuk kostatik gertu bizi dira, gune neritiko deritzon zonan, eta beste batzuk, ordea, itsaso zabalean, alegia, gune ozeanikoan. Badira [[estuario]]etan edo ur gezatan bizi direnak ere.
Zetazeo batzuk kostatik gertu bizi dira, gune neritiko deritzon zonan, eta beste batzuk, ordea, itsaso zabalean, alegia, gune ozeanikoan. Badira [[estuario]]etan edo ur gezatan bizi direnak ere.


== Elikadura ==
== Elikadura ==
Zetazeo guztiak harrapakariak dira eta kate trofikoaren gorenean kokatzen dira. Mistizetoak organismo planktonikoez eta arrain txikiez elikatzen dira, krillaz esate baterako. Odontozetoak, berriz, [[Cephalopoda|zefalopodo]] eta arrainez elikatzen dira nagusiki. Orkak ugaztun urtarrez elikatzen diren zetazeo bakarrak dira; fokak edo mazopak jaten dituzte, esate baterako.
Zetazeo guztiak harrapakariak dira, eta kate trofikoaren gorenean kokatzen dira. Mistizetoak organismo planktonikoez eta arrain txikiez elikatzen dira, [[Krill|krillaz]] esate baterako. Odontozetoak, berriz, [[Cephalopoda|zefalopodo]] eta arrainez elikatzen dira nagusiki. Orkak ugaztun urtarrez elikatzen diren zetazeo bakarrak dira; [[Itsas txakur|fokak]] edo [[Mazopa|mazopak]] jaten dituzte, esate baterako.


== Komunikazioa ==
== Komunikazioa ==
Zetazeoek soinuak erabiltzen dituzte komunikatzeko. Hala eta guztiz ere, gorputz-hizkuntzak eta ukimenak ere garrantzia dute zetazeoen arteko komunikazioan. Odontozetoek ekolokalizazioa erabiltzen dute eta mistizetoek, berriz, frekuentzia baxuko soinuak.
Zetazeoek soinuak erabiltzen dituzte komunikatzeko. Hala eta guztiz ere, gorputz-hizkuntzak eta ukimenak ere garrantzia dute zetazeoen arteko komunikazioan. Odontozetoek ekolokalizazioa erabiltzen dute, eta mistizetoek, berriz, frekuentzia baxuko soinuak.


== Ikus, gainera ==
== Ikus, gainera ==
* [[ZerrendaːBalea espezieak]]
* [[ZerrendaːBalea espezieak]]
* [[Balea arrantza]] eta [[Nazioarteko Balea Batzordea]]
* [[Balea arrantza]] eta [[Nazioarteko Balea Batzordea]]
==Erreferentziak==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}
==Oharrak==
{{Erreferentzia zerrenda|group=Oh}}
==Bibliografia==
* {{Erreferentzia| egilea= Berta, A. ''et al''.|izenburua=Marine Mammals: Evolutionary Biology| url= https://archive.org/details/marinemammalsevo00bert_673|urtea=2006|argitaletxea=Academic Press|isbn = 0-12-088552-2 |edizioa=3 |orrialdeak=[https://archive.org/details/marinemammalsevo00bert_673/page/n557 547]}}
* {{Erreferentzia|egilea=Borniotto, L.|coautores=Limardo, R.|izenburua=Incontrare i cetacei|argitaletxea=Mursia|urtea=1999|isbn = 88-425-2565-0 |orrialdeak=150|hizkuntza=it}}
* {{Erreferentzia|egilea=Carwardine, M|coautores= ''et al''.|izenburua=Balene e delfini|argitaletxea=Fabbri|urtea=1998|isbn = 88-450-5787-9 |orrialdeak=256| hizkuntza=it}}
* {{Erreferentzia| editorea=Rus Hoelzel, A.|izenburua=Marine Mammal Biology: An Evolutionary Approach|argitaletxea=Blackwell Publishing |urtea=2002 |atala=Sensory systems |egilea=Dehnhardt, G.|isbn = 0-632-05232-5|orrialdeak=116-141|hizkuntza=en}}
* {{Erreferentzia|egilea=Hoyt, E.|urtea=2001|izenburua=Whale Watching 2001: Worldwide tourism numbers, expenditures, and expanding socioeconomic benefits|argitaletxea=International Fund for Animal Welfare|lekua=Yarmouth Port (USA)|orrialdeak=vi + 158|isbn=1-901002-09-8|url=http://www.ifaw.org/ifaw/dfiles/file_106.pdf|fechaacceso=7 de junio de 2008|hizkuntza=en|fechaarchivo=2 de septiembre de 2006|urlarchivo=https://web.archive.org/web/20060902172019/http://www.ifaw.org/ifaw/dfiles/file_106.pdf|deadurl=yes}}
* {{Erreferentzia|egilea=Notarbartolo di Sciara, G.|coautores= ''et al''.|izenburua=Guida dei mammiferi marini del Mediterraneo |argitaletxea=Muzio |edizioa=3.|urtea=2004|isbn = 88-7413-057-0|orrialdea=264|hizkuntza=it}}
* {{Erreferentzia|egilea=Nowak, R. ''et al''.|urtea=1999|izenburua= Walker's Mammals of the World, vol. II|url=https://archive.org/details/walkersmammalsof0000nowa|argitaletxea= The [[Johns Hopkins University Press]]|isbn = 0-8018-5789-9|orrialdea=2015|hizkuntza=en}}
* {{Erreferentzia|egilea=Reeves, R. R. ''et al''.|izenburua=Dolphins, Whales, and Porpoises: 2002-2010 Conservation Action Plan for the World's Cetaceans|urtea=2003|argitaletxea=IUCN|lekua=Gland (Suïssa) i Cambridge (RU)|orrialdeak=ix + 139|isbn=2-8317-0656-4|url=http://www.iucn.org/dbtw-wpd/edocs/2003-009.pdf|formato=PDF|hizkuntza=en|urlarchivo=https://web.archive.org/web/20070714012628/http://iucn.org/dbtw-wpd/edocs/2003-009.pdf|fechaarchivo=14 de julio de 2007}}
* {{Erreferentzia|egilea=Tyack, P.|atala=Functional aspects of cetacean communication|editorea=Mann, J. ''et al''.|izenburua=Cetacean societies: field studies of dolphins and whales|argitaletxea=[[University of Chicago Press]]|orrialdeak=270-307|urtea=2000|isbn= 0-226-50341-0|hizkuntza=en}}
* {{Erreferentzia|editorea=Rus Hoelzel, A|izenburua=Marine Mammal Biology: An Evolutionary Approach|argitaletxea=Blackwell Publishing |urtea=2002 |orrialdeak=73-97 |isbn = 0-632-05232-5|atala=Anatomy and physiology: the challenge of aquatic living|egilea=Williams, T. M. |coautores=Graham A.J. Worthy|hizkuntza=en}}
* {{Apurtutako esteka|1={{Erreferentzia|abizena=Ellis|izena=E|coautores=A. Poor|izenburua=Cetacea|lana=Animal Diversity Web|fechaacceso=15 de mayo de 2008|url=http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/informatoion/Cetacea.html|hizkuntza=en}} |2=http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/informatoion/Cetacea.html |bot=InternetArchiveBot }}
* {{Erreferentzia|izenburua=Guida ai Cetacei del Mediterraneo|editorea=NATO Undersea Research Centre|lana=Solmar (Sound, Ocean And Living Marine Resources)|url=http://solmar.nurc.nato.int/MM/index.html|hizkuntza=en|urlarchivo=https://web.archive.org/web/20080505053618/http://solmar.nurc.nato.int/MM/index.html|fechaarchivo=5 de mayo de 2008}}


== Kanpo estekak ==
== Kanpo estekak ==

16:19, 4 iraila 2024ko berrikusketa

 Artikulu hau hobetzeko lanean ari da Joxan Garaialde lankidea.
Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira edukian edo formatuan.
Mesedez, aldaketa handi bat egin baino lehen, eztabaida ezazu haren lankide orrian edo artikuluaren eztabaida orrian, erredakzioa koordinatzeko.

Zetazeo
Eozeno-Gaur egun

Sailkapen zientifikoa
KlaseaMammalia
OrdenaArtiodactyla
Infraordena Cetacea
Brisson, 1762
Azpibanaketa
Datu orokorrak
Elikadura iturri nagusiaZooplanktona
Gizakiak ateratzen dizkion produktuakLumera
Habitatur gorputza

Zetazeoak (Cetacea) plazentadun itsas ugaztunak dira. 88 espezie bereizten dira, 42 generotan eta 11 familiatan sailkatuta. Arnasketa biriken bitartez egiten dute.

Gorputz fusiformea dute, hidrodinamiko egiten dituena. Aurrealdeko hankak hegats bilakatu dira, eta atzekoak, berriz, galduak dituzte, nahiz eta oraindik hainbat hezur bestigial dituzten. Isats-hegatsa horizontala da, eta bi lobulutan banatuta dago. Oro har, ez dute ilerik, eta gantz ugari izaten dute, isolamendu termiko egokia eskaintzen diena.

Gaur egungo zetazeoak bi subordenatan banatzen dira: mistizetoak (bizardunak) eta odontozetoak (horzdunak). Hala eta guztiz ere, dagoeneko galduta dauden arkeozetoen hirugarren subordena bat ere ageri da sailkapenetan.

Mistizetoen taldearen barnean, balea izen arruntarekin adierazten direnak daude sailkatuta, munduko animaliarik handienak; esate baterako, balea urdina inoiz Lurrean izan den animaliarik handiena da, dinosauroak baino handiagoa. Odontozetoen taldean, Delphinidae familiako izurdeak eta orkak sailkatzen dira, besteak beste, baina baita kaxaloteak edo mazopak ere.

Bilakaera eta taxonomia

Zetazeoen eboluzioaren teoria tradizionalaren arabera, mesonikidoak (otsoen antzeko ungulatu haragijaleak, apatxak zituztenak eta artiodaktiloengandik hurbil zeudenak) ziren zetazeoen jatorria. Animalia horiek zetazeo fosilen antzeko hortz triangeluarrak zituzten; horregatik, zientzialariek luzaroan uste izan dute baleak eta izurdeak talde horretatik eratortzen zirela.

1990eko hamarkadaren hasieratik aurrera, proteina kopuru handi baten eta DNA sekuentzien inguruko analisi molekularrek adierazi zuten zetazeoak artiodaktiloen ordenaren barruan sartu behar zirela, eta filogenetikoki oso gertukoak zirela hipopotamidoak. Hala, zetartiodaktiloen kladoa sortzea proposatu zen, artiodaktiloak eta zetazeoak biltzen dituena[1]. Hala ere, handik gutxira, adostasun batera hurbiltzen joan ziren hobe zela Artiodaktilo berriro definitzea zetazeoak sartu ahal izateko klado berri bat sortzea baino, eta, berriro, Artiodaktilo berreskuratu zen, oraingoan, Cetartiodaktylaren esanahi berarekin («artiodaktilo tradizionalak» + zetazeoak)[2][3][4][5][6]. Beraz, ikuspuntu zabalduenaren arabera, zetazeoak artiodaktiloen taldean sartzen dira, eta, gaur egun, talde hori monofiletikotzat hartzen da[6].

2001eko ikerketa batek baieztatu zuen, datu molekularretan oinarrituta, zetazeoak ez direla mesonikidoetatik eratortzen, baizik eta artiodaktiloen taldekoak direla[7].​ Arkeozetoek (antzinako zetazeoak) artiodaktiloekin partekatzen dituzten antzekotasun anatomiko batzuk dira: atzeko molarren morfologia eta hezur tenporaleko hezur-eraztuna (bulla) eta inbolukrua (lehen artiodaktiloekin bakarrik lotzen zen burezurraren ezaugarri bat), baita astragaloaren (orkatilako hezurra) eraikuntza berezia ere, arrabolbiko artikulazio-azal batekin eta artiodaktiloena bakarrik zela uste zena, baina arkeozetoetan eta trantsiziozko zetazeotan aurkitzen zen. Mesonikidoek, beste ungulatu mota batzuek, ez zuten antzekotasun anatomikorik erakutsi, eta, beraz, ondorioztatu zen ez zirela zetazeoen arbaso zuzenak[8].

Zetazeoen lehen arbasoa Pakicetus dela uste da, Behe Eozenoan, duela 50 milioi urte inguru, bizi izan zen artiodaktilo primitiboa[9].​ Animalia horrek lehen artiodaktiloen zenbait alderdi mantentzen zituen, hala nola artiodaktilo modernoek galdu dituzten triangelu formako hortzen presentzia. Pakicetus eta zetazeoen arteko lotura belarriko hezurren egitura da. Gainera, Pakicetusen hortzek balea fosilenak gogorarazten dituzte[10].

Ambulocetus izan zen bizitza anfibioa izan zuen zetazeoen lehen arbasoa, eta egokiagoak zituen hankak igeriketarako lurrean mugitzeko baino. Aldiz, basilosauroa izan zen erabat uretakoa izan zen lehen zetazeoetako bat, duela 38 milioi urte inguru bizi izan zena. Lehen mistizetoak, zetoteridoak, Oligozenoan agertu ziren, lehen odontozetoak bezala, kentriodotidoak.

Filogenia artiodaktiloekin

Ondorengo kladogramak zetazeoen eta lurreko artiodaktiloen arteko erlazio filogenetikoak erakusten ditu, analisi genetiko eta molekularretan oinarrituta[11].

   Artiodactyla/Cetartiodactyla   

 Tylopoda

Suina

Ruminantia

Whippomorpha

 Hippopotamidae

 Cetacea

Taxonomia

Zetazeo bizidunen taldea bi azpiordenetan banatuta dago:

Familia hauek barne hartzen ditu:

Filogenia

Kladograma honek zetazeoen erlazio filogenetikoak erakusten ditu[12][13]:

Raoellidae †

Cetacea

Pakicetus †

Ambulocetus †

      

Dalanistes †

Rodhocetus †

Takracetus †

      

Gaviacetus †

Pelagiceti

Dorudon †

      

Basilosaurus †

Neoceti
      
 Mysticeti 

 Balaenidae

 Neobalaenidae

 Balaenopteridae

 Eschrichtiidae

 Odontoceti 

 Kogiidae

 Physeteridae

 Platanistidae

 Ziphiidae

 Pontoporiidae

 Iniidae

 Delphinoidea 

 Delphinidae

 Monodontidae

 Phocoenidae

Sailkapena

Laurogei zetazeo-espezie horiek bi azpiordenatan eta 12 familiatan banatuta daude. Horiei Archaeoceti azpiordena gehitu behar zaie, desagertua, eta espezie guztiei bost familia[14] gehitu behar zaizkie.

Azpiordena Familia Deskribapena
Archaeoceti †

(zetazeo primitiboak)
Pakicetidae † Lurreko lauoineko arbasoak
Ambulocetidae † Lauoineko arbaso erdi urtarrak
Remingtonocetidae † Lauoineko arbaso erdi urtarrak
Protocetidae † Itsas txakur itxurako arbaso urtarrak
Basilosauridae † Arbaso erabat urtarrak
Mysticeti

(zetazeo bizardunak)
Balaenidae Sardako baleak eta Groenlandiako baleak
Balaenopteridae Zereak
Eschrichtiidae Balea grisa
Neobalaenidae Balea pigmeoa
Odontoceti


(zetazeo horzdunak)

Delphinidae Izurde ozeanikoak eta orkak
Iniidae, Platanistidae y Pontoporiidae Amazonas, Rio de la Plata eta Ibai Urdina ibaietako izurdeak
Phocoenidae Mazopak
Physeteridae Kaxalote arrunta
Kogiidae[15] Kaxalote nanoa eta pigmeoa
Ziphiidae Zifioak
Monodontidae Beluga eta narval


Moldaera anatomiko eta fisiologikoak

Zetazeoen arbasoak lehortarrak zirenez, hainbat aldaketa garatu zituzten ur-ingurunea kolonizatu zutenean:

  • Arrainen moduko gorputz fusiforme eta hidrodinamikoa
  • Hegats dortsala bizkarrean, ehun konektiboz osatua
  • Aurrealdeko hankak hegats pektoral bilakatuta eta arraun forma hartuta
  • Isatsaren amaiera laua da, eta bi lobuluz osatua
  • Atzeko hankak desagertutakoan iraun duten hezur batzuk soilik geratzen zaizkie
  • Espirakulu bat buruaren goialdean
  • Ilerik gabeak lehen hilabeteetatik aurrera
  • Ez dute belarri-pabiloirik
  • Ugaltze-aparatua ziskuen barnean gordeta

Habitata eta banaketa

Mundu osoko ozeano eta itsasoetan bizi dira zetazeoak, nahiz eta gutxi batzuk Ipar Amerikako, Hego Amerikako eta Asiako aintzira eta ibaietan ere aurki daitezkeen. Orka (Orcinus orca) gisako espezieak kosmopolitak dira; mundu osoan zehar da, baina Kaliforniako mazopa, esate baterako, Kaliforniako golkoko iparraldean soilik bizi da.

Orkak (Orcinus orca) jauzi egiten.

Zetazeo batzuk kostatik gertu bizi dira, gune neritiko deritzon zonan, eta beste batzuk, ordea, itsaso zabalean, alegia, gune ozeanikoan. Badira estuarioetan edo ur gezatan bizi direnak ere.

Elikadura

Zetazeo guztiak harrapakariak dira, eta kate trofikoaren gorenean kokatzen dira. Mistizetoak organismo planktonikoez eta arrain txikiez elikatzen dira, krillaz esate baterako. Odontozetoak, berriz, zefalopodo eta arrainez elikatzen dira nagusiki. Orkak ugaztun urtarrez elikatzen diren zetazeo bakarrak dira; fokak edo mazopak jaten dituzte, esate baterako.

Komunikazioa

Zetazeoek soinuak erabiltzen dituzte komunikatzeko. Hala eta guztiz ere, gorputz-hizkuntzak eta ukimenak ere garrantzia dute zetazeoen arteko komunikazioan. Odontozetoek ekolokalizazioa erabiltzen dute, eta mistizetoek, berriz, frekuentzia baxuko soinuak.

Ikus, gainera

Erreferentziak

  1. ↑ (Ingelesez) «UC Berkeley, French Scientists Find Missing Link Between The Whale And Its Closest Relative, The Hippo» ScienceDaily (Noiz kontsultatua: 2024-09-04).
  2. ↑ P. J. Waddell; N. Okada; M. Hasegawa (1999). «Towards resolving the interordinal relationships of placental mammals» (PDF). Systematic Biology (en inglés) 48 (1): 1-5. (esteka hautsia, Internet Archive-n ikusgai; ikus lehen bertsioa eta azkena).
  3. ↑ B. M. Ursing; K. E. Slack; U. Arnason (2000). «Subordinal artiodactyl relationships in light of phylogenetic analysis of 12 mitochondrial protein-coding genes». Zoologica Scripta (en inglés) 29: 83-88.
  4. ↑ J.-R. Boisserie; F. Lihoreau; M. Brunet (2005). «The position of Hippopotamidae within Cetartiodactyla». Proceedings of the National Academy of Sciences (en inglés) 102 (5): 1537-1541. Archivado desde el original el 24 de septiembre de 2015. Consultado el 4 de mayo de 2015
  5. ↑ Boisserie, Jean-Renaud; Fisher, Rebecca E.; Lihoreau, Fabrice; Weston, Eleanor M.. (2011-08). «Evolving between land and water: key questions on the emergence and history of the Hippopotamidae (Hippopotamoidea, Cetancodonta, Cetartiodactyla)» Biological Reviews of the Cambridge Philosophical Society 86 (3): 601–625.  doi:10.1111/j.1469-185X.2010.00162.x. ISSN 1469-185X. PMID 20946539. (Noiz kontsultatua: 2024-09-04).
  6. ↑ a b M. Spaulding; M. A. O'Leary; J. Gatesy (2009). «Relationships of Cetacea (Artiodactyla) Among Mammals: Increased Taxon Sampling Alters Interpretations of Key Fossils and Character Evolution». PLoS ONE (en inglés) 4 (9): e7062. doi:10.1371/publicació.pone.0007062. (esteka hautsia, Internet Archive-n ikusgai. Ikus lehen bertsioa eta azkena)
  7. ↑ (Ingelesez) Thewissen, J. G. M.; Williams, E. M.; Roe, L. J.; Hussain, S. T.. (2001-09). «Skeletons of terrestrial cetaceans and the relationship of whales to artiodactyls» Nature 413 (6853): 277–281.  doi:10.1038/35095005. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2024-09-04).
  8. ↑ (Ingelesez) Rose, Kenneth D.. (2005-03-29). The Rise of Placental Mammals: Origins and Relationships of the Major Extant Clades. JHU Press ISBN 978-0-8018-8022-3. (Noiz kontsultatua: 2024-09-04).
  9. ↑ Paleobiology database: Pakicetidae basic info
  10. ↑ «Pakicetidae» web.archive.org 2005-08-27 (Noiz kontsultatua: 2024-09-04).
  11. ↑ Beck, Robin MD; Bininda-Emonds, Olaf RP; Cardillo, Marcel; Liu, Fu-Guo Robert; Purvis, Andy. (2006-11-13). «A higher-level MRP supertree of placental mammals» BMC Evolutionary Biology 6 (1): 93.  doi:10.1186/1471-2148-6-93. ISSN 1471-2148. PMID 17101039. PMC PMC1654192. (Noiz kontsultatua: 2024-09-04).
  12. ↑ «Whale Evolution / Introduction to The Evolution of Cetaceans» www.edwardtbabinski.us (Noiz kontsultatua: 2024-09-04).
  13. ↑ Gatesy, John; Geisler, Jonathan H.; Chang, Joseph; Buell, Carl; Berta, Annalisa; Meredith, Robert W.; Springer, Mark S.; McGowen, Michael R.. (2013-02-01). «A phylogenetic blueprint for a modern whale» Molecular Phylogenetics and Evolution 66 (2): 479–506.  doi:10.1016/j.ympev.2012.10.012. ISSN 1055-7903. (Noiz kontsultatua: 2024-09-04).
  14. ↑ (Ingelesez) «Cetacea» www.mv.helsinki.fi (Noiz kontsultatua: 2024-09-04).
  15. ↑ (Ingelesez) Kogiidae, Gill. (1871). ITIS - Kogiidae. itis.gov.

Oharrak

Bibliografia

Kanpo estekak

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Zetazeo&oldid=9901974"(e)tik eskuratuta