Mekanika klasikoaren kronologia: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

Lerroan

Hauxe da oraingo bertsioa, 23:55, 2 urria 2024 data duena

Mekanika klasikoaren kronologia edo denbora-lerroa bi garaitan banatu ohi da, Newton baino lehenagokoa (mekanika goiztarra) eta Newtonen ondorengoa (mekanika newtondarra):^[1]

Mekanika goiztiarra

K.a. IV. mendea - Aristotelesek fisika aristoteliarraren sistema asmatu zuen, gerora neurri handi batean gaitzetsi dena
K.a. IV. mendea - Babiloniar astronomoek Jupiterren posizioa kalkulatu dute Batezbesteko abiaduraren teorema erabilita ^[2]
K. a. 260 - Arkimedesek palankaren printzipioa lantzen du eta Arkimidesen printzipioa finkatzen du, hau da, fluido batean sartutako objektu orok, desplazatutako fluidoaren pisu bereko indar bertikala jasatzen duela gorantz.
60 - Alexandriako Heronek Metrica, Mekanika (objektu astunak altxatzeko bitartekoak) eta Pneumatika (presio bidez lan egiten duten makinez) idazten ditu
350 - Themistiosek dio marruskadura estatikoa marruskadura zinetikoa baino handiagoa dela
VI. mendea - John Philoponus-ek dioenez, behaketaren arabera, oso pisu desberdina duten bi bola abiadura berdinean eroriko dira. Beraz, baliokidetasun printzipioa probatzen du
Taula, Fisikaren Historia 500-900 (UEU, 1990)^[1]
Al-Biruni
1021 - Al-Birunik hiru koordenada ortogonal darabiltza espazioko puntuak deskribatzeko
1000-1030 - Alhazen-ek eta Avicena-k inertzia eta momentu kontzeptuak garatzen dituzte
1100-1138 - Avempazek erreakzio-indarraren kontzeptua garatzen du ^[3]
1100-1165 - Hibat Allah Abu'l-Barakat al-Baghdaadik deskubritzen du indarra azelerazioarekin proportzionala dela eta ez abiadurarekin, mekanika klasikoan funtsezko legea dena
Ptolomeoren eredu geozentrikoa. Eta Kopernikoren eredu heliozentrikoa (1543)^[1]
1121 - Al-Khazini-k Jakintza-orekaren liburua argitaratzen du, distantzia batean dagoen grabitatearen kontzeptuak garatzen dituena. Iradokitzen du grabitatea unibertsoaren erdigunera dagoen distantziaren arabera aldatzen dela, hau da, Lurrarekiko distantzia ^[4]
1340-1358 - Jean Buridanek bultzadaren teoria garatzen du
XIV. mendea - Oxfordeko kalkulatzaileek Frantziako kolaboratzaileekin batezbesteko abiaduraren teorema frogatzen dute
XIV. mendea - Nicole Oresmek denboraren karratuaren legea asmatzen du era uniformean azeleratutako aldaketa deskribatzeko.^[5] Hala ere, Oresmek aurkikuntza hau ariketa intelektual hutsa zela esan zuen, fenomeno naturalen deskribapenerako inolako garrantzirik ez zuena, eta ondorioz ezin izan du inolako loturarik ezagutu azeleratutako gorputzen mugimenduarekin^[6]
Taula, Fisikaren Historia 1000-1400 (UEU, 1990)^[1]
1500-1528 - Al-Birjandi-k "inertzia zirkularraren" teoria garatzen du Lurraren biraketa azaltzeko^[7]
XVI. mendea - Francesco Beato eta Luca Ghini modu esperimentalean eroriko askearen ikuspegi aristoteliarraren kontraesanak aurkitzen dtuzte^[8]
XVI. mendea - Domingo de Soto-k iradokitzen du euskarri homogeneo batean zehar erortzen diren gorputzak uniformeki azeleratzen direla.^[9]^[10] Sotok, hala ere, ez zuen aurreikusi Galileok erortzen diren gorputzen teorian jasotako kualifikazio eta hobekuntza asko. Ez zuen ulertu, esate baterako, Galileok egin zuen bezala, gorputz bat ingurune hutsean soilik eroriko zela azelerazio guztiz uniformearekin, eta bestela azkenean abiadura uniforme batera iritsiko zela.
Galileo Galilei
1581 - Galileo Galilei penduluaren erloju-mugimenduaz ohartu zen
1589 - Galileo Galileik plano inklinatuetan jaurtitzen dituen pilotak erabiltzen ditu pisu desberdinak azelerazio berarekin erortzen direla erakusteko
1638 - Galileo Galileik Bi zientzia berriri buruzko elkarrizketak argitaratu ditu (materialen zientzia eta zinematika) non, besteak beste, Galileleoren eraldaketa garatzen den
1645 - Ismaël Bullialdusek defendatzen du "grabitatea" ahuldu egiten dela distantziaren karratuaren inbertsoaren arabera ^[11]
1651 - Giovanni Battista Riccioli eta Francesco Maria Grimaldik Coriolis efektua deskubritzen dute
1658 - Christiaan Huygensek esperimentalki deskubritzen du alderantzizko zikloide baten barruan kokatutako pilotak aldi berean zikloidearen punturik baxuenera iristen direla eta horrela esperimentalki erakusten du zikloidea tautokronoa (kurba isokrona) dela
1668 - John Wallisek momentu linealaren kontserbazioaren legea iradokitzen du
1676-1689 - Gottfried Leibnizek vis viva kontzeptua garatzen du, energiaren kontserbazioaren printzipio mugatua

Mekanika klasikoaren eraketa (batzuetan mekanika newtondarra deritzo)

Isaac Newton (1689)
1687 - Isaac Newton-ek Philosophiae Naturalis Principia Mathematica liburua argitaratzen du, non Newtonen legeak eta grabitazio unibertsalaren legea formulatzen dituen
1690 - James Bernoullik erakusten du zikloidea dela tautokronoaren arazoaren soluzioa
1691 - Johann Bernoulli-k erakusten du bi puntutatik libreki esekitako kateak katenaria osatuko duela
1691 - James Bernoullik erakusten du katenarioaren kurbak duela bi puntu finkoetatik zintzilik dagoen edozein kateren grabitate-zentro baxuena
1696 - Johann Bernoulli kurba brakistokronoaren arazoaren konponbidea zikloidea dela erakusten du
1707 - Gottfried Leibnizek garatzen du ekintza minimoaren printzipioa
1710 - Jakob Hermannek erakusten du Laplace–Runge–Lenz bektorea kontserbatu egiten dela indar zentralaren alderantzizko karratuaren kasurako
1714 - Brook Taylor-ek bibrazio kate luzatu baten funtsezko maiztasuna kalkulatzen du bere tentsioa eta masa unitateko luzera erabilita, ekuazio diferentzial arrunt bat ebatziz
1733 - Daniel Bernoulli-k zintzilikatutako kate baten funtsezko maiztasuna eta harmonikoa lortzen ditu ekuazio diferentzial arrunt bat ebatziz
1734 - Daniel Bernoulli-k ekuazio diferentzial arrunt bat ebazten du mutur batean itsatsitako barra elastiko baten bibrazioa kalkulatzeko
1739 - Leonhard Eulerrek osziladore harmoniko baterako ekuazio diferentzial arrunta ebazten du eta erresonantzia nabaritzen du
1742 - Colin Maclaurin-ek deskubritzen ditu uniformeki biratzen den bere esferoide auto-grabitatorioa
1743 - Jean le Rond d'Alembert-ek "Dinamikaren tratatua" argitaratu zuen, indar orokortuen kontzeptua eta D'Alembert-en printzipioa aurkezten dituena.
1747 - d'Alembert-ek eta Alexis Clairaut-ek hiru gorputzeko arazoa ebazteko hurbilketa bat argitaratzen dute
1749 - Leonhard Euler-ek Coriolisen azeleraziorako ekuazioa ateratzen du
1759 - Leonhard Eulerrek danbor laukizuzen baten bibrazioaren ekuazio diferentzial partziala ebazten du
1764 - Leonhard Eulerrek danbor zirkular baten bibrazioaren ekuazio diferentzial partziala aztertzen du eta Bessel funtzioaren soluzioetako bat aurkitzen du
1776 - John Smeatonek energia, lana, momentua eta energia zinetikoa eta esperimentuei buruzko esperimentuei buruzko dokumentua argitaratu du eta energia mantentzen laguntzen du
Lagrange
1788 - Joseph Louis Lagrange- k Lagrange-ren higidura-ekuazioak aurkezten ditu Méchanique Analitique-n
1789 - Antoine Lavoisierrek masa kontserbatzeko legea adierazten du
1803 - Louis Poinsot-ek momentu angeluarraren kontserbazioaren ideia garatzen du (emaitza hori aurretik ezagutzen zen abiadura areolarraren kontserbazioan soilik)
1813 - Peter Ewart-k energiaren kontserbazioaren ideia defendatzen du Mugitzen den indarraren neurriaz izenburuko paperean
1821 - William Hamiltonek hasten da analizatzen Hamiltonen funtzio karakteristikoa eta Hamilton–Jacobi ekuazioa
1829 - Carl Friedrich Gauss-ek aurkezten du Gaussen murriztapen minimoaren printzipioa
1834 - Carl Jacobi-k deskubritzen ditu uniformeki biratzen diren elipsoide auto-grabitatorioak
1834 - Louis Poinsot-ek bitarteko ardatzaren teoremaren instantzia bat argitaratzendu ^[12]
1835 - William Hamiltonek Hamiltonen mugimendu-ekuazio kanonikoak finkatzen ditu
1838 - Liouville hasten da Liouville-ren teoreman lan egiten
Julius Robert von Meyer
1841 - Julius Robert von Mayer, zientzialari amateurrak, energia kontserbazioari buruzko idazkia argitaratzen du, baina prestakuntza akademikorik ez izateak haren arbuioa dakar
Hermann von Helmholtz
1847 - Hermann von Helmholtz-ek formalki definitzen du energiaren kontserbazioaren legea
XIX. mendearen lehen erdialdea - Cauchy- k bere momentuaren ekuazioa eta bere estresa tentsorea garatzen ditu
1851 - Léon Foucault-ek Lurraren biraketa erakusten du pendulu handi batekin (Foucaulten pendulua)
1870 - Rudolf Clausius deduzitzen du birialaren teorema
1902 - James Jeans-ek grabitazio-perturbazioek behar duten luzera-eskala aurkitzen du ia homogeneo den ingurune estatiko batean hazteko
Emmy Noether
1915 - Emmy Noether-ek Noether-en teorema frogatzen du, eta hortik kontserbazio legeak ondorioztatzen dira
1952 - Parkerrek birialaren teoremaren tensore-adierazpidea garatu du^[13]
1978 - Vladimir Arnold-ek finkatzen du Liouville – Arnold teoremaren forma zehatza^[14]
1983 - Mordehai Milgrom-ek proposatzen du dinamika Newtoniar eraldatua
1992 - Udwadia-k eta Kalaba-k sortzen dute Udwadia–Kalaba ekuazioa

Erreferentziak

↑ ^a ^b ^c ^d Etxebarria Bilbao, Jose Ramon; Ensunza Lekunberri, Martxel; Egiguren Ganboa, Josu; Ugalde Lorda, Patxi; Lasa Iguain, Iñaki; Salazar Ruiz, Arantzazu; Uraga Laurrieta, Bittor; Urain, Jose Luis. (). Fisikaren historia laburra. UEU ISBN 978-84-86967-27-7. (Noiz kontsultatua: 2020-05-01).
↑ (Ingelesez) Ossendrijver, Mathieu. (2016-01-29). «Ancient Babylonian astronomers calculated Jupiter’s position from the area under a time-velocity graph» Science 351 (6272): 482–484. doi:10.1126/science.aad8085. ISSN 0036-8075. PMID 26823423. (Noiz kontsultatua: 2020-05-01).
↑ Shlomo Pines (1964), "La dynamique d’Ibn Bajja", in Mélanges Alexandre Koyré, I, 442-468 [462, 468], Paris.
(cf. Abel B. Franco (October 2003). "Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory", Journal of the History of Ideas 64 (4), p. 521-546 [543]: "Pines has also seen Avempace's idea of fatigue as a precursor to the Leibnizian idea of force which, according to him, underlies Newton's third law of motion and the concept of the "reaction" of forces.")
↑ Mariam Rozhanskaya and I. S. Levinova (1996), "Statics", in Roshdi Rashed, ed., Encyclopedia of the History of Arabic Science, Vol. 2, p. 614-642 [621], Routledge, London and New York
↑ Clagett (1968, p. 561), Nicole Oresme and the Medieval Geometry of Qualities and Motions; a treatise on the uniformity and difformity of intensities known as Tractatus de configurationibus qualitatum et motuum. Madison, WI: University of Wisconsin Press. ISBN 0-299-04880-2.
↑ Grant, 1996, p.103).
↑ F. Jamil Ragep (2001), "Tusi and Copernicus: The Earth's Motion in Context", Science in Context 14 (1-2), p. 145–163. Cambridge University Press.
↑ «Timeline of Classical Mechanics and Free Fall» www.scientus.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-01).
↑ Sharratt, Michael (1994). Galileo: Decisive Innovator. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-56671-1, p. 198
↑ Wallace, William A. (2004). Domingo de Soto and the Early Galileo. Aldershot: Ashgate Publishing. ISBN 0-86078-964-0 (pp.II 384, II 400, III 272)
↑ Ismail Bullialdus, Astronomia Philolaica … (Paris, France: Piget, 1645), page 23.
↑ Poinsot (1834) Theorie Nouvelle de la Rotation des Corps, Bachelier, Paris
↑ (Ingelesez) Parker, Eugene N.. (1954-12-15). «Tensor Virial Equations» Physical Review 96 (6): 1686–1689. doi:10.1103/PhysRev.96.1686. ISSN 0031-899X. (Noiz kontsultatua: 2020-05-01).
↑ V. I. Arnold, Mathematical Methods of Classical Mechanics, Graduate Texts in Mathematics (Springer, New York, 1978), Vol. 60.

Kanpo estekak

Datuak: Q2967073

[:0-1] Etxebarria Bilbao, Jose Ramon; Ensunza Lekunberri, Martxel; Egiguren Ganboa, Josu; Ugalde Lorda, Patxi; Lasa Iguain, Iñaki; Salazar Ruiz, Arantzazu; Uraga Laurrieta, Bittor; Urain, Jose Luis. (). Fisikaren historia laburra. UEU ISBN 978-84-86967-27-7. (Noiz kontsultatua: 2020-05-01).

[2] (Ingelesez) Ossendrijver, Mathieu. (2016-01-29). «Ancient Babylonian astronomers calculated Jupiter’s position from the area under a time-velocity graph» Science 351 (6272): 482–484. doi:10.1126/science.aad8085. ISSN 0036-8075. PMID 26823423. (Noiz kontsultatua: 2020-05-01).

[3] Shlomo Pines (1964), "La dynamique d’Ibn Bajja", in Mélanges Alexandre Koyré, I, 442-468 [462, 468], Paris.
(cf. Abel B. Franco (October 2003). "Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory", Journal of the History of Ideas 64 (4), p. 521-546 [543]: "Pines has also seen Avempace's idea of fatigue as a precursor to the Leibnizian idea of force which, according to him, underlies Newton's third law of motion and the concept of the "reaction" of forces.")

[4] Mariam Rozhanskaya and I. S. Levinova (1996), "Statics", in Roshdi Rashed, ed., Encyclopedia of the History of Arabic Science, Vol. 2, p. 614-642 [621], Routledge, London and New York

[5] Clagett (1968, p. 561), Nicole Oresme and the Medieval Geometry of Qualities and Motions; a treatise on the uniformity and difformity of intensities known as Tractatus de configurationibus qualitatum et motuum. Madison, WI: University of Wisconsin Press. ISBN 0-299-04880-2.

[6] Grant, 1996, p.103).

[Ragep-7] F. Jamil Ragep (2001), "Tusi and Copernicus: The Earth's Motion in Context", Science in Context 14 (1-2), p. 145–163. Cambridge University Press.

[8] «Timeline of Classical Mechanics and Free Fall» www.scientus.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-01).

[9] Sharratt, Michael (1994). Galileo: Decisive Innovator. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-56671-1, p. 198

[10] Wallace, William A. (2004). Domingo de Soto and the Early Galileo. Aldershot: Ashgate Publishing. ISBN 0-86078-964-0 (pp.II 384, II 400, III 272)

[11] Ismail Bullialdus, Astronomia Philolaica … (Paris, France: Piget, 1645), page 23.

[12] Poinsot (1834) Theorie Nouvelle de la Rotation des Corps, Bachelier, Paris

[13] (Ingelesez) Parker, Eugene N.. (1954-12-15). «Tensor Virial Equations» Physical Review 96 (6): 1686–1689. doi:10.1103/PhysRev.96.1686. ISSN 0031-899X. (Noiz kontsultatua: 2020-05-01).

[14] V. I. Arnold, Mathematical Methods of Classical Mechanics, Graduate Texts in Mathematics (Springer, New York, 1978), Vol. 60.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
 {{Mekanika klasikoa|expanded=Adarrak}}
-'''[[Mekanika klasiko]]aren kronologia''' edo denbora-lerroa bi garaitan banatu ohi da, [[Isaac Newton|Newton]] baino lehenagokoa (mekanika goiztarra) eta Newtonen ondorengoa (mekanika newtondarra):<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jose Ramon|abizena=Etxebarria Bilbao|urtea=|izenburua=Fisikaren historia laburra|argitaletxea=UEU|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|abizena2=Ensunza Lekunberri|abizena3=Egiguren Ganboa|abizena4=Ugalde Lorda|abizena5=Lasa Iguain|abizena6=Salazar Ruiz|abizena7=Uraga Laurrieta|abizena8=Urain|izena2=Martxel|izena3=Josu|izena4=Patxi|izena5=Iñaki|izena6=Arantzazu|izena7=Bittor|izena8=Jose Luis|data=1990-12-12|url=http://www.buruxkak.eus/liburua/fisikaren-historia-laburra/2044|isbn=978-84-86967-27-7|sartze-data=2020-05-01}}</ref>
+'''[[Mekanika klasiko]]aren kronologia''' edo denbora-lerroa bi garaitan banatu ohi da, [[Isaac Newton|Newton]] baino lehenagokoa (mekanika goiztarra) eta Newtonen ondorengoa (mekanika newtondarra):<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jose Ramon|abizena=Etxebarria Bilbao|urtea=|izenburua=Fisikaren historia laburra|argitaletxea=UEU|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|abizena2=Ensunza Lekunberri|abizena3=Egiguren Ganboa|abizena4=Ugalde Lorda|abizena5=Lasa Iguain|abizena6=Salazar Ruiz|abizena7=Uraga Laurrieta|abizena8=Urain|izena2=Martxel|izena3=Josu|izena4=Patxi|izena5=Iñaki|izena6=Arantzazu|izena7=Bittor|izena8=Jose Luis|data=1990-12-12|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/fisikaren-historia-laburra|isbn=978-84-86967-27-7|sartze-data=2020-05-01}}</ref>
 == Mekanika goiztiarra ==