Ronald Reagan: berrikuspenen arteko aldeak

Ronald Reagan
	; Irudi gehiago
; 40. Ameriketako Estatu Batuetako Presidentea
31. Ameriketako Estatu Batuetako Presidente-Hautetsia
; 33. Kaliforniako Gobernadorea
President of SAG (en)
7. President of SAG (en)
presidentea
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Ronald Wilson Reagan
Jaiotza	Tampico, 1911ko otsailaren 6a
Herrialdea	Ameriketako Estatu Batuak
Bizilekua	Rancho del Cielo (en) ; Ronald Reagan Boyhood Home (en)
Lehen hizkuntza	estatubatuar ingelesa
Heriotza	Bel Air, 2004ko ekainaren 5a (93 urte)
Hobiratze lekua	Ronald Reagan Presidential Library (en)
Heriotza modua	berezko heriotza: pneumonia; Alzheimerra
Familia
Aita	Jack Reagan
Ama	Nelle Wilson Reagan
Ezkontidea(k)	Jane Wyman (1940ko urtarrilaren 26a - 1949ko uztaila); Nancy Reagan (1952ko martxoaren 4a - 2004ko ekainaren 5a)
Seme-alabak	ikusi Maureen Reagan; Patti Davis; Ron Reagan; Christine Reagan (en) ; Michael Reagan;
Haurrideak	ikusi Neil Reagan;
Hezkuntza
Heziketa	Dixon High School (en) ; (1924 - 1928ko ekaina) ; Eureka College (en) ; (1928 - 1932ko ekaina) Artean graduatu : ekonomia, soziologia
Hizkuntzak	estatubatuar ingelesa; ingelesa
Jarduerak
Jarduerak	telebista-aktorea, zinema aktorea, politikaria, autobiografialaria, karaktere aktorea, gidoilaria, ofizierra, aktorea, sindikalista, Esataria, estatu-politikaria, ahots-aktorea, eguneroko-idazlea, soroslea, anti-communist (en) , game show host (en) eta arte bildumagilea
Lateralitatea	eskuina
Altuera	71 hazbete, 185 zentimetro
Lantokia(k)	Des Moines; Hollywood; Fort Mason (en) ; Culver City; Fort MacArthur (en) ; Hollywood; Sacramento eta Washington
Enplegatzailea(k)	Warner Bros. (1937ko apirilaren 20a -
Lan nabarmenak	ikusi Tear down this wall! (en) ;
Jasotako sariak	ikusi honorary citizen of Berlin ; Knight Grand Cross of the Order of the Bath ; Arrano Zuriaren Ordena ; Collar of the Order of the White Lion ; Francis Boyer Award (1988) ; Askatasunaren Domina Presidentziala (1993) ; Ameriketako Estatu Batuetako Kongresuko Urrezko Domina ; California Hall of Fame (2006) ; Doublespeak Award (1980) ; Theodore Roosevelt Award (1990) ; Horatio Alger Award (1969) ; Labor Hall of Honor (2018) ; Izarra Hollywoodeko Ospearen pasealekuan (1960ko otsailaren 8a) ; Grand Cross 1st class of the Order of Merit of the Federal Republic of Germany (1990) ; Grand Cross of the Order of Merit of the Republic of Poland ; honorary doctorate of the Weizmann Institute of Science ; Doublespeak Award (1983) ; Grand Cordon of the Supreme Order of the Chrysanthemum ; Armed Forces Reserve Medal ; American Defense Service Medal ; American Campaign Medal ; World War II Victory Medal ; Order of the White Lion ; Order of the Chrysanthemum ; Order pro Merito Melitensi ; Order of Merit of the Republic of Poland ; honorary citizen of Vilnius (1995) ; honorary citizen of Gdańsk ;
Kidetza	American Legion (en) ; Screen Actors Guild (en) ; Tau Kappa Epsilon (en)
Zerbitzu militarra
Adar militarra	United States Army Reserve (en) ; Ameriketako Estatu Batuetako Armada; United States Army Reserve (en) ; Air Force Reserve Command (en)
Gradua	soldadu soil; second lieutenant (en) ; first lieutenant (en) ; captain (en)
Parte hartutako gatazkak	Bigarren Mundu Gerra; American Theater (en)
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	Presbiterianismoa; Restorationism (en) ; Christian Church (Disciples of Christ) (en)
Alderdi politikoa	Ameriketako Estatu Batuetako Alderdi Errepublikanoa; Ameriketako Estatu Batuetako Alderdi Demokrata
	whitehouse.gov… eta whitehouse.gov…

Nabigazio historia interaktiboa

← Aurreko ezberdintasuna

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

IkusizkoaWikitestua

Lerroan

Hauxe da oraingo bertsioa, 00:28, 3 urria 2024 data duena

Ronald Wilson Reagan (Tampico, Illinois, Ameriketako Estatu Batuak, 1911ko otsailaren 6a - Los Angeles, Kalifornia, Ameriketako Estatu Batuak, 2004ko ekainaren 5a) Ameriketako Estatu Batuetako presidente izan zen 1981-1989 urteen artean.^[1] Lehenago, film ugari egindako aktore ospetsua zen, eta komunismoaren aurkako bere jarrera erradikalagatik ezaguna. Bere agintaldian, hainbat erabaki hartu zituen munduan AEBren nagusitasuna bermatzeko: Iranekin armak trafikatzea, Nikaraguako Contrari laguntzea, Libiari erasotzea, Grenada uhartea inbaditzea... Horregatik guztiarengatik, Hagako Nazioarteko Justizia Epaitegiak AEB gaitzetsi zuen. Star Wars izeneko espazioko gerrarako plana bultzatu zuen.

Bizitza

Zapatari baten semea zen, eta Illinois estatuko Eureka College ikastetxean graduatu zen 1932. urtean. Irratietako kirol-emanaldietan lanean aritu ondoren, 1937. urtean zinema hartu zuen lanbidetzat. 50 bat filmetan parte hartu zuen, antzezpen txikietan maiz; aipagarrienak Knute Rockne, All American (1940), Kings Row (1942) eta The Hasty Heart (1950) dira. 1947-1952 eta 1959-1960 urteen artean, Hollywoodeko Screen Actors Guild aktore sindikatuaren zuzendari izan zen; kargu horretan, komunismoak Estatu Batuetako zineman izan zezakeen eraginaren aurka saiatu zen, maccarthismoaren garai berean.

1950eko urteetan, haren zinema-karrerak beherantz egin zuenean, General Electric konpainiaren bozeramaile-lanak hartu zituen. Garai hartan aldatu zen Reagan demokrata liberala izatetik errepublikano kontserbadore izatera. 1966. urtean Kaliforniako gobernadoretzarako hauteskundeak irabazi zituen. 1970. urtean berriz ere hautatu zuten gobernadore.

1980. urtean, bi alditan alferrik saiatu ondoren, inolako lehiarik gabe irabazi zuen Alderdi Errepublikanoaren hautagaitza, eta 1981. urteko lehendakaritzarako hauteskundeak irabazi zituen (botoen % 51) Alderdi Demokratako hautagai zen Jimmy Carter lehendakariaren aurretik (botoen % 41). Lehendakari hautatu berri zela, gazte batek tirokatu zuen, eta larriki zauritu zuen. Reagan azkar osatu zen, eta agintaldia antolatzera itzuli zen.

Eskaintzaren aldeko ekonomia-politika erabiliz, defentsa-gastuak handitu eta bestelakoak murriztu zituen; eta zergak nabarmen jaitsi zituen. Reaganek administrazioaren diru-sarreren gorakada ekarriko zukeen ekonomia-hazkunde handia lortu nahi zuen ekonomia-politika neurri horiekin, administrazioak zergak murriztuta galtzen zuena erraz berreskuratuko baitzuen, Reaganen ustez, ekonomia-hazkundearen bidetik. Ondorioak era askotakoak izan ziren: inflazioa % 3,5aren inguruan mantendu bazen ere, 1982. urtean izan zen atzerakadaren ondorioz ekonomia-hazkuntza ez zen uste zuten adina hazi, eta, beraz, zergen beherakadak administrazioaren zorra bikoiztu egin zuen 1981-86 artean. Reaganen agintaldian, Estatu Batuek bake-denboran inoiz izan dituzten gastu militar handienak izan zituzten, hala nola 1983. urtean aurkeztu zen Strategic Defense Initiative (edo, maila apalagoko hizkeran, Star Wars) izeneko defentsa estrategikorako programarenak.

Kanpo-harremanei dagokienez, komunismoaren kontrako jarrera gogorra izan zuen beti. Bestalde, Sobietar Batasunarekin armak murrizteko elkarrizketetan parte hartu zuen; hala, 1988. urtean arrakasta handia lortu zuen Mikhail Gorbatxov Sobietar Batasunaren buruarekin batera misil nuklearrei buruzko hitzarmena izenpetu zuenean. Reaganen agintepean Estatu Batuek militarki hartu zuten Grenada (1983), Karibe itsasoko uhartea, hango gobernua agintetik kentzeko. Hirugarren Munduari dagokionez, Reaganen doktrinak bost osagai zituen:

«

[L]ehenengoa, gerra-doktrina berria, intentsitate baxuko auzia esaten zaiona; bigarrena, borroka militarra eta Hirugarren Munduko erregimen iraultzaileei aurka egiteko beste modu ezkutu batzuk bultzatzea; hirugarrena, egoera iraultzaileetan parte hartzea matxinadak desbideratzeko eta indarrean zeuden erregimenei eusteko, ahal zen neurrian; laugarrena, terrorismoaren aurkako kanpaina bat hastea; bosgarrena, piztear zeuden iraultzetan edo garaitu arren, ahulak ziren kasuetan, zuzenean parte hartzeko eskumena azkeneraino gordetzea Estatu Batuentzat.

Fred Halliday (1987)

»

—^[2].

1984. urteko hauteskundeak ere Reaganek irabazi zituen (botoen % 59arekin), Walter Mondale (botoen % 41) hautagai demokrataren aurretik. Defentsa-gastuak gehitzen jarraitu zuen, administrazioaren defizita etengabe hazten zen artean. Estatu Batuetako ekonomia, ordea, egoera benetan onean zegoen bigarren agintaldiaren bukaera aldera. Ekonomia-giro egoki horrek eta Sobietar Batasunarekin lorturiko harreman ezin hobeak ahantzarazi zituen, nolabait, gerora nabarmendu ziren Estatu Batuetako ekonomiaren akatsak eta Reaganek azken urtean izan zituen akats politiko handiak (Irangate kasua, Nikaraguako gatazka eta Panamari egindako blokeoa, esaterako). 1980an abiatutako iraultza kontserbadorearen oinarriak berretsi zituen 1985eko inaugurazio hitzaldian:

	Wikitekan bada UEUren liburu batetik ateratako testu zatia: Ronald Reagan-en bigarren inaugurazio hitzaldia
Liburu osoa: Gaur egungo munduaren historia, 1945-2009

«

Orduan sinesten genuen, eta orain ere sinesten jarraitzen dugu: gizonak eta emakumeak libre izanez gero, ez dago mugarik gizakia hazteko eta aurreratzeko, ez beren ametsak betetzeko. Eta zuzen genbiltzan hori sinetsi genuenean. Gutxitu egin dira zergak, inflazioak beherakada izugarria izan du, eta inoiz baino lanpostu gehiago dago. Nazio kartsu, sendo eta bizia sortzen ari gara; baina oraindik mendi asko dugu eskalatzeko. Ez dugu atsedenik hartuko ahalik eta askatasun handiena, duintasun handiena eta aukera gehien izatea eskubide kenduezin bihurtu arte amerikar guztientzat. Errepublika handi honetako herritar garen aldetik, jaiotzetik ditugun geure eskubideak dira.

Erronka hori gauzatzea lortzen badugu, garai hau izango da amerikarrek aurrerapenean duten konfiantza eta tradizioa berreskuratu zuten garaia. Komunitatea, familia eta fedea (guztiak gure balio) aro modernorako birformulatu ziren garaia izango da; orobat, ekonomia behingoz gobernuaren kontrolpetik askatu zenekoa.

»

—^[2]. Testu osoa irakurtzeko Wikisourcen duzu eskuragarri

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ (Ingelesez) «Here Are the Most Lopsided Presidential Elections in U.S. History» ThoughtCo (Noiz kontsultatua: 2022-08-08).
↑ ^a ^b Martínez Rueda, Fernando; Aizpuru Murua, Mikel. (2011). Gaur egungo munduaren historia, 1945-2009. Udako Euskal Unibertsitatea ISBN 9788484383345..

Kanpo estekak

Ronald Reagan hirian izan zenekoa. Javier Agirre. 2019, Irutxuloko Hitza,
Ronald Reagan eta Punka ZarataZarautzen – Arraio Irratia 99.3 FM. (Noiz kontsultatua: 2022-08-08).

Datuak: Q9960
Multimedia: Ronald Reagan / Q9960

[1] (Ingelesez) «Here Are the Most Lopsided Presidential Elections in U.S. History» ThoughtCo (Noiz kontsultatua: 2022-08-08).

[#1-2] Martínez Rueda, Fernando; Aizpuru Murua, Mikel. (2011). Gaur egungo munduaren historia, 1945-2009. Udako Euskal Unibertsitatea ISBN 9788484383345..

[1]

[2]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
 {{Biografia_infotaula_automatikoa}}
-'''Ronald Wilson Reagan''' ([[Tampico]], [[Illinois]], [[Ameriketako Estatu Batuak]], [[1911]]ko [[otsailaren 6]]a - [[Los Angeles]], [[Kalifornia]], Ameriketako Estatu Batuak, [[2004]]ko [[ekainaren 5]]a) Ameriketako Estatu Batuetako presidente izan zen [[1981]]-[[1989]] urteen artean. Lehenago, film ugari egindako aktore ospetsua zen, eta [[komunismo]]aren aurkako bere jarrera erradikalagatik ezaguna. Bere agintaldian, hainbat erabaki hartu zituen munduan AEBren nagusitasuna bermatzeko: [[Iran]]ekin armak trafikatzea, [[Nikaragua]]ko [[Contra]]ri laguntzea, [[Libia]]ri erasotzea, [[Grenada]] uhartea inbaditzea... Horregatik guztiarengatik, [[Nazioarteko Justizia Auzitegia|Hagako Nazioarteko Justizia Epaitegiak]] AEB gaitzetsi zuen. ''Star Wars'' izeneko espazioko gerrarako plana bultzatu zuen.
+'''Ronald Wilson Reagan''' ([[Tampico]], [[Illinois]], [[Ameriketako Estatu Batuak]], [[1911]]ko [[otsailaren 6]]a - [[Los Angeles]], [[Kalifornia]], Ameriketako Estatu Batuak, [[2004]]ko [[ekainaren 5]]a) Ameriketako Estatu Batuetako presidente izan zen [[1981]]-[[1989]] urteen artean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Here Are the Most Lopsided Presidential Elections in U.S. History|hizkuntza=en|url=https://www.thoughtco.com/landslide-presidential-elections-by-electoral-votes-3367489|aldizkaria=ThoughtCo|sartze-data=2022-08-08}}</ref> Lehenago, film ugari egindako aktore ospetsua zen, eta [[komunismo]]aren aurkako bere jarrera erradikalagatik ezaguna. Bere agintaldian, hainbat erabaki hartu zituen munduan AEBren nagusitasuna bermatzeko: [[Iran]]ekin armak trafikatzea, [[Nikaragua]]ko [[Contra]]ri laguntzea, [[Libia]]ri erasotzea, [[Grenada]] uhartea inbaditzea... Horregatik guztiarengatik, [[Nazioarteko Justizia Auzitegia|Hagako Nazioarteko Justizia Epaitegiak]] AEB gaitzetsi zuen. ''Star Wars'' izeneko espazioko gerrarako plana bultzatu zuen.
 == Bizitza ==
@@ 11. lerroa: / 11. lerroa: @@
 eko urteetan, haren zinema-karrerak beherantz egin zuenean, [[General Electric]] konpainiaren bozeramaile-lanak hartu zituen. Garai hartan aldatu zen Reagan demokrata liberala izatetik errepublikano kontserbadore izatera. 1966. urtean [[Kalifornia]]ko gobernadoretzarako hauteskundeak irabazi zituen. 1970. urtean berriz ere hautatu zuten gobernadore.
-[[Fitxategi:The Reagans waving from the limousine during the Inaugural Parade 1981.jpg|thumb|ezkerrera|Reagan senar-emazteak, Ronald lehendabizikoz AEBetako lehendakari hautatu berritan, 1981ean.]]
+[[Fitxategi:President Ronald Reagan and Nancy Reagan waving from the limousine during the Inaugural Parade (cropped).jpg|thumb|ezkerrera|Reagan senar-emazteak, Ronald lehendabizikoz AEBetako lehendakari hautatu berritan, 1981ean.]]
 . urtean, bi alditan alferrik saiatu ondoren, inolako lehiarik gabe irabazi zuen [[Ameriketako Estatu Batuetako Alderdi Errepublikanoa|Alderdi Errepublikanoaren]] hautagaitza, eta 1981. urteko lehendakaritzarako hauteskundeak irabazi zituen (botoen %&nbsp;51) Alderdi Demokratako hautagai zen [[Jimmy Carter]] lehendakariaren aurretik (botoen %&nbsp;41). Lehendakari hautatu berri zela, gazte batek tirokatu zuen, eta larriki zauritu zuen. Reagan azkar osatu zen, eta agintaldia antolatzera itzuli zen.
@@ 24. lerroa: / 24. lerroa: @@
 [L]ehenengoa, gerra-doktrina berria, intentsitate baxuko auzia esaten zaiona; bigarrena, borroka militarra eta Hirugarren Munduko erregimen iraultzaileei aurka egiteko beste modu ezkutu batzuk bultzatzea; hirugarrena, egoera iraultzaileetan parte hartzea matxinadak desbideratzeko eta indarrean zeuden erregimenei eusteko, ahal zen neurrian; laugarrena, terrorismoaren aurkako kanpaina bat hastea; bosgarrena, piztear zeuden iraultzetan edo garaitu arren, ahulak ziren kasuetan, zuzenean parte hartzeko eskumena azkeneraino gordetzea Estatu Batuentzat.
-'''[[Fred Halliday]] (1987)'''|<ref name="#1">{{Erreferentzia|izena=Fernando|abizena=Martínez Rueda||izena2=Mikel|abizena2=Aizpuru Murua|izenburua=Gaur egungo munduaren historia, 1945-2009|argitaletxea=Udako Euskal Unibertsitatea|data=2011|url=http://www.buruxkak.eus/liburua/gaur-egungo-munduaren-historia-1945-2009/1915|isbn=9788484383345}}</ref>.}}
+'''[[Fred Halliday]] (1987)'''|<ref name="#1">{{Erreferentzia|izena=Fernando|abizena=Martínez Rueda||izena2=Mikel|abizena2=Aizpuru Murua|izenburua=Gaur egungo munduaren historia, 1945-2009|argitaletxea=Udako Euskal Unibertsitatea|data=2011|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/gaur-egungo-munduaren-historia-1945-2009|isbn=9788484383345}}</ref>.}}
 . urteko hauteskundeak ere Reaganek irabazi zituen (botoen %&nbsp;59arekin), [[Walter Mondale]] (botoen %&nbsp;41) hautagai demokrataren aurretik. Defentsa-gastuak gehitzen jarraitu zuen, administrazioaren [[defizit]]a etengabe hazten zen artean. Estatu Batuetako ekonomia, ordea, egoera benetan onean zegoen bigarren agintaldiaren bukaera aldera. Ekonomia-giro egoki horrek eta Sobietar Batasunarekin lorturiko harreman ezin hobeak ahantzarazi zituen, nolabait, gerora nabarmendu ziren Estatu Batuetako ekonomiaren akatsak eta Reaganek azken urtean izan zituen akats politiko handiak ([[Irangate]] kasua, [[Nikaragua]]ko gatazka eta [[Panama]]ri egindako blokeoa, esaterako). 1980an abiatutako iraultza kontserbadorearen oinarriak berretsi zituen [[1985]]eko inaugurazio hitzaldian:
-{{UEU|Ronald_Reagan-en_bigarren_inaugurazio_hitzaldia|Ronald Reagan-en bigarren inaugurazio hitzaldia|http://www.buruxkak.eus/liburua/gaur-egungo-munduaren-historia-1945-2009/1915|Gaur egungo munduaren historia, 1945-2009}}
+{{UEU|Ronald_Reagan-en_bigarren_inaugurazio_hitzaldia|Ronald Reagan-en bigarren inaugurazio hitzaldia|https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/gaur-egungo-munduaren-historia-1945-2009|Gaur egungo munduaren historia, 1945-2009}}
 {{esaera2|
 Orduan sinesten genuen, eta orain ere sinesten jarraitzen dugu: gizonak eta emakumeak libre izanez gero, ez dago mugarik gizakia hazteko eta aurreratzeko, ez beren ametsak betetzeko. Eta zuzen genbiltzan hori sinetsi genuenean. Gutxitu egin dira zergak, inflazioak beherakada izugarria izan du, eta inoiz baino lanpostu gehiago dago. Nazio kartsu, sendo eta bizia sortzen ari gara; baina oraindik mendi asko dugu eskalatzeko. Ez dugu atsedenik hartuko ahalik eta askatasun handiena, duintasun handiena eta aukera gehien izatea eskubide kenduezin bihurtu arte amerikar guztientzat. Errepublika handi honetako herritar garen aldetik, jaiotzetik ditugun geure eskubideak dira.
@@ 40. lerroa: / 40. lerroa: @@
 == Kanpo estekak ==
+* [https://irutxulo.hitza.eus/2019/03/01/ronald-reagan-hirian-izan-zenekoa/ Ronald Reagan hirian izan zenekoa]. Javier Agirre. 2019, Irutxuloko Hitza,
+* ''[https://www.arraio.eus/2014/04/ronald-reagan-eta-punka-zaratazarautzen/ Ronald Reagan eta Punka ZarataZarautzen] – Arraio Irratia 99.3 FM.'' &#x20;<small>(Noiz kontsultatua: 2022-08-08)</small>.
 {{bizialdia|1911ko|2004ko|Reagan, Ronald}}
@@ 52. lerroa: / 55. lerroa: @@
 [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako historia (1980–1991)]]
 [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako antikomunistak]]
+[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako Aireko Armadako militarrak]]
+[[Kategoria:Bigarren Mundu Gerrako militarrak]]
+[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako kontserbadurismoa]]
+[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako nazionalistak]]