Barrokoa Euskal Herrian

Loiolako Santutegia, Azpeitian.

Barrokoa Euskal Herrian XVII. mende amaieran eta XVIII. mendean garatu zen estilo artistikoa da.

Sarrera

Arte barrokoak XVII. mendearen bukaeran egin zuen sarrera Euskal Herrian. Gerrek eta kolonietako gehiegikeriek lehen krisi larria ekarri zuten XVI. mendearen bukaeran Espainiara eta, honen barnean, Hego Euskal Herrira; diru eskasia zela kausa, beheraldi handia izan zuen arteak. Kontraerreformaren izpiritua jaso zuten erlijio ordenei esker -Jesusen Lagundiari ezker bereziki-, ordea, berpiztu egin zen. Euskal barrokoaren gorena XVIII. mendean etorri zen, Indietako Konpainiak eta Caracasko Errege Konpainiak bultzatuta.

XVII. mendeko ar­kitek­tura

Historialari ba­tzuek –Llaguno, Kubler eta beste zenbaitek– arrazoi dute euskal ar­kitek­tura mende honetan gainbeheran abiatu zela baiezta­tzen dutenean; beste eskual­de ba­tzuei buruz ere eran­ts daitekeen oharra da berau; izan ere, Barrokoan handitasun ar­kitek­toni­koa gu­txiago bila­tzen zen, an­tzer­ki-izaerak zuen eragina baino.

Baskonian gainbehera hau kantitatean an­tzematen da. Eraikun­tzetan, XVI. mendearen hasieran, Ameriketako urrearen eta haz­kunde demografikoaren bul­tzada sumatu bazen, XVII. mendean gainbehera politikoak eta gel­dial­di demografikoak egitasmo ar­kitek­tonikoak gel­diarazi zituen.

Beste al­de batetik, aurreko al­dian hasitako eta bukatu gabe zeuden eraikinak bukatu beharrean zeuden, besteak beste, atariak edertu, ar­kupeak eta ate ondoak eran­tsi eta dorreak eraiki behar zi­tzaiz­kien.

Beraz, zehaz­ki esanda, ar­kitek­turari dagokionez, XVII. mendearen bigarren erdial­dean gel­dial­di bat eman zen –begien bistan azal­tzen da, adibidez, igel­tsuz janzten hasi ziren zurez­ko gangetan–, eta, XVIII. mendetik edergarrietarako zaletasunari, neoklasikoa iri­tsi arte nabarmendu zenari, halakoxe susper­raldi bat sumatu zitzaion.

Trentoko Kon­tzilioaren kontrarreformaren aldekoen norabide eta eraginpean sortu eta berrituriko erlijiosoen ikaste­txeak izan ziren tenplu eta bizitoki berrien premia sumatu zutenak.

Ez dira asko, beraz, oinplano berriko elizak. Maisu euskal­dunak behar izan ziren an­tzinako tenpluak ar­kupez, koruz eta atariez osa­tzeko eta eder­tzeko.

Ar­kupeak

Horrela ikusiko dugu Bilbon, Martin Ibañez Zalbidea maisua Begoñako Santutegiaren ar­kupe ederraren traza egiten. Euskal Herrian, al­di honetan eraikitakoen artean handiena Bilboko Santiago Katedraleko ar­kupea da. Oinplanoa irregularra eta trapezoidea, erdi-puntuko ar­ku zabalez loturiko zaz­pi pilastra handiz eusten zaiona da, den guztian tarte irregularretan kokaturiko guru­tze-gangaz estalirik. Eraikun­tza XVI. mendearen az­ken hamar­kadan egina izan zen astiro‑as­tiro, eta duela gu­txi izan da zaharberritua. Zoragarria da Durangoko Uribarriko Santa Mariaren ar­kupea. Zurez­ko injineru­tza-lan itzela, harriz­ko baranda batez mugaturiko esparru zabal bat estal­tzen du eta zorua 1775ean harriztatu zi­tzaion.

Bi­txitasunagatik oso interesgarria da Gipuz­koako Soraluzeko Santa Maria Erregina elizako ar­kupea, erabat zurez taillatua da, baita bera egin zeneko 1666ko data ere taillatua duelarik.

Araba al­deko lurral­deetara igaroz gero, mende bat beranduago, 1750 al­dera, Aguraingo San Joan elizan “Ekial­deko Lautadako ar­kuperik hoberena” eraiki zela ohartuko gara, Inazio Ibero az­peitiar maisuak trazaturikoa.

Urte horietan eta hiri berean San Esteban parrokian eraiki zen erdi-puntuko ar­kuak dituen ar­kupea ere kalitatez­koa da.

Atariak

Barroko al­di luze horretan zehar eraikitako eliza atarien kapituluan, Bilboko Mesedetako fraideen komentuko elizaren ataria gogoratu behar­ko li­tzateke, 1680an eraiki zena. Joan Ortiz de Colinaren lana da, nahiz eta Fran­tzisko Elorriagak amaitua izan. Geroztikako ordez­ko kanpai-horma duen ataria agertzen da, bertan hiriak berea duen arte giroko lautasuna eta soiltasuna da nagusi. An­tzeko eranskin bat bazuen Biz­kaiko Gueñesko Santa Maria elizak; XVI. mendearen lehen erdian eraikitako eliza gotiko berantiarra da eta prozesu luze baten ondoren eliza‑areto bihurtu zen 1577 al­dera, lehen gogorazi dugun bezala. Lehen aipatua dugun berpiz­kunde estiloko bere alboko atariaz gainera, elizaren oinetan aberastu bat hartu zuen 1603 eta 1611 bitartean Burgosko ar­tzapez­pikuaren ikerlaria zen Joan Gonzalez de Cisniega maisu menditarrak trazaturiko herreratar atari bikainarekin. Burgos eta Valladolideko (Diego de Prades) klasizismo fokuekin eta segoviar (Pedro de Brizuela) fokuarekin loturarik ikusi izan zaio.

Araban badira plateresko al­dian egindako atari oso duin ba­tzuk eta berpiz­kunde aldiko bikain ba­tzuk, esaterako, El­tziego eta La Puebla de Labar­can eta horrela jarrai­tzen da tradizio berberarekin Kripan, Benasperi, Bilar, Guardian eta abarretan.

Dorreak

Beste kapitulu interesgarri bat osa daiteke al­di horretan eraikitako dorreekin, tenplu berari dagokion data baino beranduago eraikiak direnekin. Elorrion 1661ean eraiki­tzen hasi zen Guztiz Garbiaren elizako dorre ederra hamar urte beranduago bukatu zen.

Ar­kitek­tura trentiarra

Biz­kaia

Ar­kitek­turaren bul­tzadan indar gabezia eman zela lehen aipatu badugu ere, al­di honetan sortu ziren ukaezinez­ko estetikazko eredu diren eraikinak.

Bi Joan Santuen eliza. Goiztiarrenen artean aipa­tzekoa da Josulagunen ikaste­txeko eliza, 1624an San Andresen izenean Bilbon eraiki zena. Eliza, hondamenagatik bertan behera utzi behar izan zena, bi Joan Santuen izena zuen beste an­tzinako parrokia baten ordez­koa zen; 1767an Karlos III.aren aginduz Borboien jabego guztietatik jesuitak bota zituztelarik, Jesusen Lagundiaren eraikinera ekarri zenean ere izen hau gorde zuen.

Barroko soilaren ereduari jarrai­tzen zaio eraikina, Vignola italiar ar­kitek­toak, Erroman, Gesu eliza eraiki zienetik Josulagunek beren­tzat hartu zuten ereduari, hain zuzen ere.

Fa­txada bi gorpu­tzez osatua dago: ataria bera eta gainekoa, tenpluaren habearte nagusia kanpora ematen duen eta estilo honen berez­ko okerdurak alboan dituena; mul­tzo osoari batasuna ematen dion piramidez­ko kapiteletan buka­tzen da. Beheko gorpu­tzaren erdian erdi-puntuko ar­kupean irekitako atea, al­de bakoi­tzean atxikitako zutabe doriko garai pare batez mugaturik dago.

Baditu barrual­dean garaiera desberdineko hiru habearte, guru­tzadura eta beronen gainean Lagundiko santuak margoturik daramaz­kien kupula eder bat. Habearte nagusia kanoi‑gangaz estalia da eta barrunbeari argia eman ahal izateko sabaileiho edo ilargixkak ditu. Ez da handia eliza, baina han ez da falta peraltatu samarrak diren erdi-puntuko ar­kuen gainetan ganga abera­tsik, ezta jesuiten elizetan jatorriz­koak diren eta garai hartako erromatarren eraikinen erara apainduriko frisoak dituzten galeria eta tribunak ere.

Eliza eta ikaste­txearen ar­kitek­toa oso litekeena Martin Ibañez Zalbidea izatea, Lagundiaren ordez­karia, honen eta Udalaren arteko hi­tzarmenean.

Josulagunen eraikun­tza honetan aur­ki­tzen zuen Jovellanosek herreratar ku­tsuren bat eta Lagundiak Santanderren egin zuenaren garaikide­tzat jo­tzen zuen. Oraingo hau “Juan de Nates‑en lana da, Perez de Regueraren ustetan Bilbokoaren egilea ere berau li­tzatekeelarik”. Ibañez Zalbidea beraren esku-har­tzea ere ezagu­tzen da Biz­kaiko beste zenbait lekutan: Urduñan, Balmaseda, Ar­tzentales, eta abar.

Uribarriko Santa Maria eliza. Durango. Durangoko Uribarriko Santa Maria ere klasizismo garaikoa (1620) da eta oso erabatekoa dirudien birmol­daketa batean, berpiz­kunde‑gotikoko beste eraikin baten gainean jaso zenaren ondorioa da, oinplanoa errespetatuz, Joan Urizarzabalaren trazari jarraituz egina. Guru­tze itxurako pilare lodien bidez bereiziak daude hiru habearteak eta mul­tzo osoari handitasun harrigarri bat ematen diote. Denbora joan ahala, “gal­du egingo da estiloarekiko leialtasuna eta baziren klasizismo soila desi­txura­tzeaz arduratu ziren ertilariak, benetako norabide barrokorantz joanez, besteak beste, Domingo Vélez de Palacio, Juan de Setién, Juan Her­nando eta Pedro de Potón”.

Agustindarren Komentua. Durango. Durangotik irten ere egin gabe, hiri eder horretan aur­ki­tzen da Agustindarren komentua; Joan Ansola gipuz­koarrak nahiago izan zuen diseinuan formula berriak asma­tzea baino Tolosako San Fran­tzisko elizako eskema jarrai­tzea.

San Pedro eliza. Santur­tzi. Mendearen erdira jada iri­tsita, Nerbioi ez­kerreko er­tzean Santur­tziko San Pedro eliza eraiki zela gogora­tzea merezi du. Gerora berrikun­tzak nozitu baditu ere, gorde du geroztik orduko eliza barroko baten itxura bera, izaera soila eta lerro garbiena, alegia.

Urrutia sendiaren ermita. Zalla. Beste mul­tzo aipagarri bat Zallan Urrutia sendiak mendearen bukaeran eraiki zuena da. Jauregia, burdinola eta ermita dituen jabego partikular bat da; ermita hau guru­tze‑toki erakoa da eta badu jauregi aurrean eliz­kizunetarako balio zuen zabaldia ere. Esparru honen burual­dea abside erakoa da, eta bere atariak, trinkotasun eta hutsarekin jokatuz, erdiko arda­tza handiagotu egiten du, sendiaren armarria oso era barrokoan nabarmenduz.

Familia Santuaren eliza. Urduña. Bilbo eta bere ingurutik urrunduta, Urduñan, Familia Santuaren eliza topatuko dugu, on Joan Urdanegi eta Villafuerteko mar­kesa zen bere emazteak fundatutako Jesusen Lagundiaren Ikaste­txeko an­tzinako kapera izan zen honetaz Aita Josefinoak ardura­tzen dira gaur egun. Eliza 1680ean Luxenburgoko Santiago Raón ar­kitek­toak diseinaturikoa da.

Fatxada Bilboko bi Joan Santuen elizaren eredutik apur bat al­den­tzen da; pilastra erral­doien bidez zati­tzen da hiru gorputz zutetan, ar­kuperako sarrera­tzat balio duten erdi-puntuko ar­ku ez bere beheko solairuan; apaingarririk gabekoak dira arkuak. Alboetako kaleak, funda­tzaileen armarria dutelarik, kalostra bidez bereizitako kanpai-horma lirainez amai­tzen dira. Nonahi azal­tzen dira hosto­tza edergarriak eta Jesuiten IHS anagrama.

Barrutik jesuiten elizetako bat da, baina ez guztiz jatorra, ez baitu alboetako tribunarik. Oinplanoa guru­tze latindarra du, burual­de laua, hiru habearte, erdikoa zabalera ederrekoa eta guru­tzadura ere oso zabala, kupula bere gainean duela. Alboetako habearteak, elizaren arda­tzarekiko luzetarako norabidean kokatuak dauden ilargixka-gangaz estal­tzen dira. Fajoi‑ar­ku eta formeroak erdi-puntukoak dira eta pilare sendoen gainean ezarriak daude. Hosto­tza mami­tsuz, erliebe geometrikoz eta loroiez eginiko apainketak barroko aurreratu samarreko al­diko eraikun­tza bistaratzen du.

San Jose eliza. Lekeitio. Urduñako elizaren an­tzekoa eta ia data berekoa da gaur egungo San Jose eliza, Lekeitioko josulagunena. Elizaren eraikun­tza, oinplano gurutze latindarra eta hor­ma‑bu­­larren arteko kaperak dituena, 1688an hasi zen; goiko tribuna lotu baten al­daera badu, kanoi‑ganga ilargixkadunaz estalia dago eta kupula itsu bat guru­tzaduran. Hainbat osagai eran­tsi zi­tzaiz­kion XVIII. mendean edergarri gehi­txorekin.

Enkartazioetara iristen bagara, zenbait tokitan, ai­tzitik, eraikun­tza apalagoak topatuko ditugu, hirietako harresiez kanpo kokatuak. Sandamendiko Santa Elixabeten komentua. Gordexola (1682). Fran­tziskotar lekaimeen eliza honetan, inguru horretako eliza askotan errepika­tzen den eredua onartu zen: hiru edo lau tarte dituen oinplano gurutze latindarra, guru­tzadura eta burual­dea angeluzuzena, ilargixka-gangak, guru­tzaduraren gainean kupula pe­txinaduna; alderdi ba­tzuetan harlangai­tzez­ko paramentua zarpeatua da, eta er­tzetan eta baoen bazterretan ditu harlanduak.

Santa Klararen eliza. Balmaseda. Garai berekoa eta guru­tze itxurari leial zaioa da Balmasedako Santa Klara eliza ere (1675). Klasizismo aurreratu samarrekoa eta eliza, bizitokia eta prestaketa eskolak (prezeptoria) osaturiko mul­tzoa da, Panamara emigratu zuen Joan de la Piedra herritarrak utzitako ondareari esker sortutakoa delarik. Eraikin guztien el­kar­tzea fun­tsez­koa da planteamenduz, eta oso litekeena da lana Trasmierako egilearena izatea, bi gela mul­tzo dituen prestaketa eskola izan ezik, hau Pedro de Ozejok (1653) eraikia baita.

* * *

Astiazarainek garai horretan biz­kaitarren eta menditarren (Trasmierakoak) artean ematen den lehia aipa­tzen du eta al­di berean ia herreratarra den barroko soilarekiko zein bat zetozen bi tal­deak. Hala ere, barrokoa baitara­tzerakoan harridura suma­tzen da –esaterako, Lucas de Longa euskal maisuarengan– edergarri oso urriko kasuetan eta hiz­kera abanguardistagoa erabiltzera zihoazen beste ba­tzuetan. Garai horretan ez dira gu­txi langin­tzaz era askotariko jardueratan murgil­duta zeuden maisu eta lantegiak, gaur­ko gure artelanen ikusmol­detik begiratuta espezializazioa eska­tzen duten zereginak pila­tzen dituztenak. Garai horretan, baziren Biz­kaian eta Baskoniako beste lurral­deetan, ar­kitek­to, traza­tzaile, mihizta­tzaile, hoz­kalari eta baita sarritan eskulturagileak ere. Horrela izango ziren Antonio Alloitiz, Joan Bolial­dea, Martin Olaizola az­peitiarra eta Biz­kaia, Araba eta abarretan lanean topatu zitezkeen Fran­tzisko Martinez de Arce Kantabriakoa ere.

Araba

Araban ere, XVII. mendearen lehen erdian, aurreko eraikun­tza jarduera apur bat gu­txitua gertatu zen. Hala ere, halako kategoria bat duten eraikin ba­tzuk al­txa ziren:

Guztiz Garbiaren komentua. Gasteiz. Egun San Antonio komentua (1611‑1619) deri­tzan hau, Araba Etxeko Maria Ana de Gebara Andereak sustatua izan zen, eskema klasikoetara bil­du ziren Trasmierako (Vélez de la Huertatarrak) maisuekin hi­tzarmena eginez. Elizaren gorpu­tza, gur­tza‑toki eta jauregiaren artean kokatu zen, horrela guru­tzadurako tribuna batera sarbidea izan zezakeen moduan kokaturik.

Elizaren oinplanoak Villagarcía de Campos‑eko San Luis kolegio‑elizaren eredua jarraitu zuen. Barruak edergarririk gabeko soiltasuna du ezaugarri. Fatxadak berriz, badu herreratar ku­tsu garbi bat: ar­kuteria hirukoi­tza duen ar­kupea, lerromakurreko frontoia eta bigarren mailan ni­txoak, Gebaratarren bi armarri alboetan dituen angeluzuzeneko leiho handia hirugarren solairuan; eta honen guztiaren buruan triangeluz­ko frontoi bat. Madrilgo Gizakundearen, Avilako Santa Teresaren, eta Madrilgo Errege Fraide Oinu­tsen komentuetatik hartutako edo hark iradokitako ereduak liratekeenak aur­kitu zaiz­kio.

Gasteizen bertako beste leku ba­tzuetan barrokoa uz­kur eta lo­tsati samar azal­tzen da:

• San Migel parrokiako San Martin kaperan, (egun Guztiz Garbiarena),
• Santa Maria katedraleko Santo Kristoaren kaperan (egun bataiategia) eta abar.
• gaur egun desagertua den eta ezer esango ez dugun San Fran­tzisko komentu eta elizan, zeinaren jatorria Asisko Santu berarena dela esaten den eta gel­ditu diren eraikinaren dokumentu grafikoek XVII. mendearen az­ken urteetan igel­tsuz eginiko apainketa barroko arrandi­tsua erakusten duten.

Arabako hiriburutik kanpo, egoki li­tzateke, XVII. mendean zehar, barroko izaeraz zer­tzen ari ziren hainbat lan hemen aipa­tzea.

• Bastidako Jasokundekoa, fatxada eta dorrea egitea Trasmierako maisuen esku geratu zena.
• Aguraingo Klaratarren komentuan nabaria da Joan eta Lukas Longa (1679) gipuz­koar ar­kitek­toen esku-har­tzea, urte ba­tzuk lehenago erre zen beste bat ordez­katuz beste eliza bat sortu zuten, bere alboetako habearteetan, burual­dean eta guru­tzaduran toskanar ordenako pilare pilastradunak erabiliz, jada ilargixkadun kanoi‑ganga erabil­tzen den hiru habeartetako eliza, hain zuzen ere.

Dorreak. Aipa di­tzagun espiritu berari eran­tzunez eraiki ziren dorre barrokoak:

• Gasteiz­ko Santa Mariaren katedrala,
• Bastidako Jasokundearena,
• Oiongo Santa Mariarena,
• Arrietako Santiagorena...

Baina, batik bat eta orokorrean, Euskal Herrian kanpandorreak eraiki­tzeko zeregina, XVIII. mendeko kontua izan zen.

Jauregi eder bikainak eraiki ziren garai horretan; hainbeste izan ziren non baden barrokoaren ar­kitek­tura zibilari buruz­ko kapitulu berezi bat eskain­tzeko adina arrazoibide.

Gipuz­koa

Gipuz­koan, parrokia-eliza berriei lo­tzen baga­tzaiz­kie ez da agertzen aipatzeko adinakorik. Eraikun­tzak astiro eta nekez zihoazen aurrera, berreraikun­tzak ugariago ziren, ehun‑urteko horretan, eta lehen­txeago esan bezala, ia beti koru, ar­kupe, sakristia eta dorreen osaketak eta eranskinak egiten baitziren.

Hala ere, badira oinplano berria duten komentuetan garran­tzi handiko eraikun­tzak ere, Segurako Sor­kundetarren eliza galanta, esate baterako.

Josulagunen Ikaste­txeko eliza. Bergara. Josulagunak 1593an kokatu ziren lekuan, oinplano berriko ikaste­txea eraiki nahi izan zuten berari zegokion eliza eta guzti, eta 1628 hasi zen eraikun­tza mende erdi bateraino luzatu zen. Desagertu egin zen ikasgelen eraikin osoa, XIX. mendean.

Oraindik ere fun­tsez­koenean gorde den eliza josulagunen erara eraiki zen, Vignola‑ren Arauei jarraikiz: hiru tartetako habearte bakarrekoa den guru­tze itxurako oinplanoa, guru­tzadura zabala eta angeluzuzeneko presbiterioa, bere alboetan sakristiak dituela, eta arauari jarraikiz, beren artean pasabidea duten kaperak ireki­ ziren habearte al­dera.

Eliza ilargixkadun kanoi‑gangaz estalia da eta guru­tzaduraren gainean laranjaerdi-formako kupulaz. Fatxada ere garai hartako kanonak zioenarekin bat zetorren: hiru habearte erakusten zituen, alboetakoak baino garaiagoa zelarik erdikoa, bertan, alboetan atari pilastraduna, armarriaren­tzat tartea uzteko, frontoi lerromakur eta al­dapa­tsu baten bidez bukatua.

Joan Martinez Agirre Azkoitiko maisuaren zuzendari­tzapean hasi ziren lanak 1628an, Mateo de Ocejoren trazari jarraitu zi­tzaiolarik. Eraikun­tza honen bigarren etapa batean A. Matos ar­kitek­to josulagunak eta bertako beste maisu ba­tzuk esku hartu zuten, jatorriz­ko traza berari jarraituz ziur asko.

Guztiz eral­datua izan zen gerora fatxada. Trentotar barrokoaren berez­ko soiltasunez sortutako elizak berak gorabehera ugari nozitu behar izan zituen Ordena (1767) bota ondorenean, az­kenean ia erabat hondamenak jota gel­ditu baitzen.

San Bartolome eliza. Elgoibar. Bergarako jesuiten elizako lanen hastapena eman zuen Martínez Agirre berak emana behar du izan Elgoibar­ko (1646) elizarako diseinua ere.

Gerora, Lucas Longak (1692) esku hartu zuen beronen eraikuntzan. Honek, ilargixkadun kanoi‑gangak jarri ziz­kion eraikinari eta kupulari eusgarri sendotasuna emteko, Italian XVI. mendean erabilitako formula manieristei jarraituz, pilareak alakatu egin zituen. Probin­tziako beste elizatan ohikoa denez, kupula ez da kanpora agertzen, danborrik ere ez du eta pe­txinen gainetan har­tzen du atseden. Guztiz bar­neratuak dituen dorre eta ar­kupeek benetako esanahia dute egitasmoetan, fatxada berezia osa­tzen baitu, hurrengo menderako abiapuntu izanez.

* * *

Elizbarrutiko ikerlariaren irudiak eta eginkizunak zuen garran­tzia gero eta gehiago azal­tzen da ker­ketetan, zeren eta, eliza jakin baten eraiki­tzan aur­kezturiko egitasmoak azter­tzeko egiten zen bisita zela eta, ez bai­tzen inola ere harri­tzekoa, ikerlariak berak zekarren traza onartuz amai­tzea.

Jazoera hauxe gertatu zela dirudi Alegiako San Joan Bataia­tzailea elizan, berreraikuntza eta eranskin berriak egiten mende erdi bat iraun baitzuen; korua, berriz, hurrengoan egin zen. Elizaren oinplanoa guru­tze latindarra da.

Pasai Donibaneko San Joan eliza ere oinplano gurutze latindarra duena da, eta ez zen gangaz estali 1700era arte. Hauek gotiko berantiarreko guru­tzeriaz apaindu ziren, eta korua elizaren oinetan, altuera handi samarra emanda eraikitzea zelarik ohikoa Gipuz­koako barrokoan.

Gipuz­koan fatxada angeluzuzena onartu zen, Karlos V.aren diruzain eta kon­tseilari zen Pedro Zuazola jaunak fundaturiko Az­koitiko Santa Klararen komentuan; eliza, Lucas Longaren diseinuaren arabera, 1684ra arte ez bazen egin ere. Honen barruan sar­tzen da ar­kupea, erabateko soiltasunez egina.

Eskema berari jarrai­tzen zaio, ikusmol­deetan al­daerak dituzten arren, Laz­kaoko Karmel­darretan eta Zistertarretan, eta Segurako Sor­kundetarren lekaimeenean, az­keneko komentu eta eliza mul­tzo handi honen diseinua Juan Raoni zor zaio; fran­tses jatorriko ar­kitek­to sonatua honek Vianan kokatu eta Nafarroa eta Errioxako eraikun­tza askotan esku hartu zuen. Segurako komenturako diseinua Migel Martinez maisuari eman zi­tzaion.

Nafarroa

Komentu‑elizak

Nafarroa ere ez da oso abera­tsa XVII. mendean eraikitako oinplano berriko parrokia-elizetan. Ugari dira, nola ez, komentu‑elizak eta santutegiak, noblezia laiko nahiz eliztarren debozio eta eskuzabaltasunari esker eraikiak orokorrean, gehien­tsuenetan beren hobira­tzeak delako elizetan ziurta­tzea izaten bai­tzuten xede, eta beste ba­tzuetan sendiaren armarria elizaren aurreal­dean jar­tzea edo sor­tzailearen jauregiko geletatik elizarako sarbidea izatea.

Erlijiosoen ikaste­txeek sartutako eraikun­tza-eskemek eraku­tsi zuten eragina halakoa izan zen, non XVII. mende osoan eta XVIII. zatirik handienean iraungo baitute, komentuetako eremua ere zehar­katuz eta santutegi eta parrokiei inspirazioa eraginez.

Nafarroako komentu-elizen eredu orokorra hauxe da:

• egituretan adreilua zen osagaia nagusia, eraikinaren zenbait al­derditan haren ordez harlanduak jar­tzen baziren ere.
• oinplano arrunta guru­tze latindarra zen, josulagunen barroko estilori jarraikiz, saihe­tsetan zituela beren artean komunika­tzen ziren habearteak, garaiera txikiagokoak.
• edergarriak gehiagotu egin ziren denbora joan ahala.

Erriberako eskual­deetan, esate baterako, hurrengo mendeko barroko apainegia al­darrika­tzen zuen al­daketa hori suma­tzen da. “XVII. mendearen az­ken laurdenean al­txa ziren tenplu horietan eta garai­tsu horretan berritu ziren besteetan, gangak eta kupulak nahiz ar­kitek­tura­ko beste osagaiak oso lauak ziren, baina igel­tsuz­ko sare moduko batez estal­tzera jo­ zen konposaketaz dinamikoak diren bolutekin”.

Tuteran eliza mota horren eredu zabala aur­kituko dugu.

Jesusen Lagundiaren ikaste­txeko eliza. Jesusen Lagundia 1600ean hasi zen bere ikaste­txeko eliza eraiki­tzen, berpiz­kunde soil eta trentotar estilokoan eraiki zuen, eta barroko apaina bihur­tzeko XVIII. mendera arte itxaron behar izan zuten.

Tenplu honek Ordenako kideren batek egina izan behar zuen. Eta jesuiten ereduari jarrai­tzen zaio:

• habearte zabala,
• hiru tarte,
• saihe­tsetan kaperak,
• kanoi‑erdiko gangak, guru­tzaduraren erdiko tartearen gainean kupula duela.

Badu honek bi­txikeria bat, eliza hau Espainiako josulagunen ia eliza guztiak baino zaharragoa dela.

Fatxada soilak eredutarako balio izango zuen, Nafarroako Erribera inguruko komentu‑eliza ba­tzuetan: Corellako Karmel­dar Oinu­tsen Arazeliko Santa Mariaren komentuko fatxadarako, adibidez. Karlos III. erregeak, Jesuitak handik bidali ondoren, bere eliza, San Jurgi parrokia bihurtu zuen.

Domingotar lekaimeen eliza. Oinplano gurutze latindarraren gainean hasi ziren eraiki­tzen 1635ean, bost tartetakoa da, koru garaia oinetan eta kanoi‑erdiko gangak ilargixkadunak, guru­tzaduraren erdiko tartean izan ezik, hau linter­na batez amai­tzen den pe­txina gainetan laranjaerdi-formako kupula batez estal­irik baitago. Eliza honi XVII. mendearen az­kenera igel­tsuz­ko eta pinturaz­ko apainketa bat egin zi­tzaion; eta XVII. mendeko harriz­ko fatxada jator bat jarri zioten: gorputz zut bakarreko fatxada, bi solairutako beste batez konbinatuz, hiru kaletan zatiturik lehengoa eta bakarrean bigarrena. Bao ba­tzuen eta erdi-puntuko ar­ku baten azpian, giza irudi eta landare gaiak dituen men­tsulaz oso ederturiko pilastrak alboetan dituela; gorputz bakarreko atari handi baten bidez alai­tzen dira bere paramentuak. Karmengo komentu‑eliza. Domingotar lekaimeen elizaren antz handikoa da egun Filipotarrena den Karmengo komentua. Eraiki­tzen hasi, Fran­tzisko de Gurrea eta Casadoren diseinuaren arabera, XVII. mende hasieran hasi ziren eta mende beraren erdial­dean handiagotu zuten. Eskema jakin berari jarrai­tzen zaio, oinplano gurutze latindarra, bost tartetako habearte luzea, horma‑bularren artean kaperak dituela; oinetan korua eta kanoi‑erdiko ganga, guru­tzaduraren erdiko tartean izan ezik, han laranjaerdi-formako kupulaz estal­tzen baita.

Erriberatik Nafarroa erdial­dera igaroz gero, herrigune nagusietan XVII. mendeko komentuetako edil arte galanten hainbat eredu ikusi ahal izango ditugu.

Garaiko erliziozko ar­kitek­turan aipagarriak dira Lizarrako zenbait komentu: lekaime beneditarren komentu‑eliza –horrela zeritzan, gaur “San Benitorenak dira”– menderen lehen erdiko komentu‑eliza motaren egiturakoa da eta gaur egun hondatu samarra dago.

Klaratarren komentu‑eliza. Aurrekoaren oso an­tzekoa da Klaratarrena, XVII. mende erdial­dera, beste XV. mendeko baten ordez­koa izan zen. Gaur­koa, egitasmoa enkantean atera eta Joan Larrañaga maisuari eman zi­tzaionaren ordaina da, 1654an bukatu­rikoa.

Habearte bakarreko eliz hau garai horretako era xume eta soilari egoki­tzen zaio. Klaustro zabala da deigarriena, inguruan monaterio-mul­tzoa banaturik duela. Herreratar soileko klaustro hau adreiluz­ko bi solairutan egina da, bat bestearen jarraian pilareen gainetan ar­kuteria itsuak dituela eta leiho burudunak txandakatuz.

Guztiz Garbiaren komen­tu‑eliza. Guztiz Garbiaren lekaime Errekoletoen eliza ere aipagarria da, 1688an hasita luxenburgotar Santiago Raon maisuaren diseinuaren arabera eta bertako maisu famatuen esku hartzea bitarteko eraiki zen.

Elizan ohiko guru­tze egitura hartu zuten, habearte bakarra, guru­tzadura oso zabalaren gainean esfera-erdiko estal­kia eta burual­de zuzena zuela. Harriz­ko fatxada izugarria du, josulagunen elizen fatxaden ku­tsukoa; erdiko paramentuan, hiru mailatan egituraturikoan, erral­doi ordenako pilastraz uztaiturikoa eta alboetan hegal­tzarren profil­ez bi gorputz gehiago dituela. Behereneko mailan hiru ar­ku desberdineko ar­kupe bat dago; bigarrenean berriz, hegal­tzar ahurren artean horma-hobi bat, saihe­tsetan komentuaren funda­tzaileen bi armarri handi kokaturik dituela; goieneko mailan leiho handi bat dago al­de banatan, aurrekoak baino txikiagoak diren armarriekin.

Tafallan lehen barroko al­diko bi eraikin bikain ikus daitez­ke:

Kapu­txinoen komentua. Ana Ollakariz­ketak fundatua eta 1658an fraideak berak eginiko diseinuaren gainean eraiki­tzen hasia. Oinplano gurutze latindarra da. Bere herreratar fatxada ez da kanpai-horma bat bil­tzen duen zatitutako frontoi zuzen batez amai­tzen den angeluzuzen bat baino.

Sor­tzez Garbiaren lekaime Errekoletoak. Domingo Agirrek 1674 eta 1694 bitartean eraikitako hau, askoz handiagoa da. Garai honetan arrunt zen erari egoki­tzen zaiona da eta funda­tzaileen jauregiari –Guatemalako gober­nari Martin Carlos de Mencos eta Arbizu eta honen emaztea– lotuta ager­tzen da, elizako tribuna batera ematen duen pasabide batez. Kanpoal­dera, saihe­tsetako hegalez el­karturiko hiru kaletako horma-atal bat erakusten du, hala ere, elizaren barrual­deari ez dagokiona, hau habearte bakarrekoa baita.

Hauexek dira Corellan aipa di­tzakegunak:

Karmel­dar Lekaime Oinu­tsen eliza, lehen ere zerbait esana dagoena.

San Migel eliza. Corellako elizarik zaharrena da orain ikusten duguna, XVII. eta XVIII. mendeetan berreraiki­tze baten ondorioz eliza barroko bihurtu bazen ere. Egungo erdian, kupula duen guru­tzaduran Erdi Aroko fabrikaren eral­da­tzea eta alboetako habearteak zuti­tzea izan zen eral­daketa hori, batez ere. Lan hau Juan Martinez, Santiago Raon maisuak eta Anaia Anizeto Ansa domingotarrak eta beste maisuren ba­tzuk egina da.

Gizakundearen komentu‑eliza (Beneditarrak). Gaur egun komentua Arte Sakratuaren Museoa da eta XVIII. mendeko eransgarri barrokoez oso eral­datuta dagoen bere elizak argi erakusten du trazaz, aurreko mendeko komentu‑elizen ereduari dagokiona dela, habearte bakarrekoa, kanoi-erdiko gangaz estalitako lau tarte eta kupula duela guru­tzaduraren gainean.

Habeartearen zabalera eta tarteen arteko luzera apurraren propor­tzio bi­txiak eta lau tarteetako bi estal­tzen dituen koru bat izatea berak, ondorioz dakar, erdiratutako gune baten inpresioa ematea, guru­tze grekoaren al­derakoa. Harlanduz­ko oinarri gainetan adreiluz­ko fatxadak baditu hiru kale, eta bere estiloa, Aita Loren­tzo de San Nikolas trata­tu‑idaz­­le eta agustindarraren egitasmoen bidez hedatutakoa da, berau Madrilgo Calatra­vas‑tarren elizarako diseinuagatik delarik ezaguna.

Mende horretan Iruñean hainbat erlijioso-elkarte kokatu ziren; baina ez dira gorde beren eraikinak edo gorde direnak oso egoera hondatuan iri­tsi dira gureganaino. Hemen aipa­tzea mereziko luketenak lirateke:

Karmel­dar moja Oinu­tsen eliza, ohikoa den guru­tze latindarrari jarraituz, 1644an eraiki­tzen hasi eta lehen barrokoari dagokion soiltasunaren araberako fatxada ikusgarri bat erakusten duena.

Moja Errekoletoen eliza. Felipe III.aren ar­kitek­to zen Juan Gomez de Mora arduratu zen diseinuz. Eraikuntza-lanak Domingo Iriarte errege-lanetako maisuak zuzendu zituen (1624‑1634). Guru­tzadura irtena duen habearte bakarrekoa da eliza, bere gainean, kanpoal­dera zinborio batez disimula­tzen den kupula bat al­txa­tzen da. Ongi bereizitako bi al­derdi ditu fatxadak, kuxindurazko harlandu behealdekoa eta adreiluz­koa goial­dekoa, bertan Sor­tzez Garbiaren irudia eta Montejasoko Mar­kesa zen Juan Ziriza funda­tzailearen armarriak gailen­tzen dira.

Vianan, XVII. mendeko ar­kitek­turari dagokionetan, hauek dira deigarrienak:

San Fran­tziskoren komentua, anaia Pedro Uruelaren diseinuaren arabera 1642 eta 1677 bitartean eraikia da.

Elizak oinplano guru­tze latindarra du, mar­katu gabeko guru­tzadurarekin, lau tartetakoa eta kontrahorma artetan kokaturiko kaperak dituela, kanoi‑erdiz estalia dago guru­tzadurako tartea izan ezik, hau kupulaz estal­tzen baita. Kupula hau laster hedatu zen igel­tsuz­ko apaingarriez eta denbora igaro ahala elizaren goieneko al­derdietara horma pintura batez ederturik, az­kenerako barrunbeari barroko zamatuegiaren itxura emanaz.

Harlandu onez egina da fatxada, soiltasun handikoa, komentuetako ereduarekin bat datorrena, bi solairuetan paramentu lauak ditu eta triangeluz­ko frontoiez koroa­tzen da. Beheko solairuan, atariak bi pilastra pare alboetan ditu, eta bi hegal­tzarrez osaturiko paramentu lauak, eta fatxadako bi mailak ebaki­tzen dituen erlaitz gainaren erdian horma-hobi bat agertzen da, Birjinaren irudia duela.

Komentuak badu bi solairutako klaustro bat, soila berau ere: behekoa harlanduz­koa eta erdi-puntuko ar­kuak eta idi-begiko hu­tsarte edo baoak dituena, eta goienekoa adreiluz­koa, burudun leihoak dituela.

Zangozako merindadean apenas dagoen udal mailan erakusteko ezer, izatekotan ere: Irunberriko lekaime Beneditarren monasterio‑eliza. Honek, 1677 eta 1682 artean egin zenak, ilargixka-gangaz estal­tzen den oinplano guru­tze latindarra du, komentuetako ar­kitek­turan ohikoa denez.

Ipar Euskal Herria

Ipar Euskal Herrian, XVII. mendean eliza ugari eraiki ziren, eta aurreko eraikinak birmol­da­tzeko eta handiago­tzeko al­dia ere izan zen.

Elie Lambert historialari frantsesak Iparral­deko Euskal Herrian Erdi Aroko elizen berez­ko ezaugarritzat aipatu zituen ba­tzuk garai moder­noetan eraikitako elizei dagozkienak dira. Horien edertasuna eta dena delako indar hunkigarria xumetasun beretik sor­tzen zaiz­kio; xumetasun horrek, hala ere, onar­tzen du hainbat aniztasun Pirinioen haran­tzagoko hiru probin­tzietan batetik bestera igaro­tzen den heinean.

Oinplano guru­tze latindarra –galeriarik gabekoa, beraz–, Miarri­tzeko San Martin elizaren antzera, salbuespen bakan ba­tzuk izan ezik, habearte bakarreko eliza txikiak izan ohi dira eta horrela izateari ez zaio azalpenik bilatu behar, populazio txikiko landa-inguruak izatearena baino. Lambert‑en ustez, eskual­de horrek, bere kultur eta arte arloan, era bereziz jaso­tzen du abade-e­txeen eragina; iri­tzi eztabaidagarria da ba­tzuen ustez, izan ere, euskal bizimoduan parrokia fun­tsez­ko tal­dea izatea az­pimarra­tzen dute, hau da, sendoki antolatua eta gizarte mailan garran­tzi handikoa.

Egia esan, Lambert‑ek aipatutako eskual­de desberdintasunek ez gaituzte ar­kitek­turaren oinarriz­ko osagaietara eramaten, baizik eta lehentasunez erabilitako materialetara eta kanpandorreen moduko beste osagai eransgarrietara, batez ere.

Lapurdi. Lurral­de horretako dorreek honako ezaugarri hauek dituzte:

• Atartea dute fatxadaren erdian, XVIII. mendean Gipuz­koan ohikoa zena.
• Lau angeluko oinplanoak izaten dituzte, edo oktogonala inoiz­ka.
• Oinarri oktogonala duen bigarren solairuren bat izaten dute ba­tzuk, atarte karratua gordez.
• Dorre mota honen garaiera makurra, habeartearena ia gaindi­tzen ez duena da, eta ez du gezirik.

Zuberoa. Zuberoako elizetako dorreek beste egitura bat dute. Honelakoak zan ohi dira:

• Luzeak eta zorro­tzak.
• Arbel-xafla beltzez estaliak, Pirinioez hegoaldeko Nafarroaren ekial­dean ikusi daitez­keenez, Lapurdiko eta Nafarroa Behereko bi eskual­deetan ez bezala, hauetan teila biribila erabil­tzen baita estalgarritzat.
• Atartea oinetan dutela.
• Zuberoako dorreak elizaren fatxadan al­txa­tzen dira eta ertz askoko hiru gailurrez amai­tzen, hauetan Hirutasunaren dogma gogorarazteko xedea igartzen delarik.

Eskual­de horretan, zenbaitetan, habearte nagusiaren ondoan beste alboko habearte bat eraiki ohi zen, aurrekotik zutabe zilindriko bat ala bestez eu­tsitako ar­kuen bidez bereizirik.

Nafarroa Beherea. Geografikoki beste bi probin­tzien artekoa delako, Nafarroa Behereak, Lamberten ustez, bietatik harturiko ezaugarriak bereganatu zituen, nahiz eta forma ugarikoa izan eta Lapurditik Zuberoatik baino gertuago egon.

Jatorriz Erdi Arokoa, eta zeha­tzago esanda erromanikoa den eliza mota honek XVI. mendeaz geroztik norabide al­daketa nabaria izan zuen, aipaturiko historialari eta Sorbonako irakaslearen ustez. Al­di berrietako al­dakun­tzarik esangura­tsuenak presbiterioan eta alboetako galeriatan ager­tzen dira.

Eliza hauetan hormei josita eraiki ziren zurez­ko galeriak irtenbiderik egokiena zirelakoan eraiki ziren, biztanleria nabarmen hazi eta habearte bakarra al­de batera utzi nahi ez zenean. Pierre de Lancre mariskalak, 1609an bere ibilbideetako Egunerokoan, galeria hauen bi­txitasunaz harriturik idazten bazuen, uste izatekoa da XVI. mendean sarritako ohitura zela galeria hauek eraiki­tzea.

Elizako hormetan zehar luze doazen galeria hauek bi ala hiru mailatan jarriak izan ohi dira; baina bada bost solairuetako kasuren bat ere.

Ipar Euskal Herrian hain bertako eta berea duten ohitura honek, eliz­kizunetara doazen gizonez­koen mugimenduaren erraztasunean lagun­tzen ez badu ere, gertutasunera behin­tzat behar­tzen ditu eta ikuspegia errazten, barrual­deko esparrua ikuskizunetako areto moduko zerbait bihurtuz. Garran­tziz­koak dituzte, arreta handiz eder­tzen eta ba­tzuetan margo desberdinez pinta­tzen zituzten eta.

Korua sarritan oso goiko mailan aur­ki­tzen da –batzuetan al­dare‑al­dean izaten da–, dozena luze bat eskailera igo ondoren. Ohitura honen zuribidea Lamberten­tzat, sakristia presbiterio honen zoru az­pian jar­tzea li­tzateke; eta honek erromesetako elizek berea zuten an­tzinako erlikia‑kriptan izango luke bere jatorria.

Bestal­de, al­dareak altura berezia du eta santutegi-al­deren­tzat toki garaia gomenda­tzen zuen Trentoko ondorengo eliz jarraibideei dagokiena izan daiteke.

Elizara zetozen gizonez­korik gehienak galerietan barrena koka­tzea sustraiturik dagoen ohiturak eragingo zuela pentsatzen da, ospakizunetako al­darea, zorua eta galeriaren bitarteko mailan egotea bila­tuz.

Dagoeneko esan dezagun, ikonografia-ikuspuntutik eliza hauetako ba­tzuk erretaula ikusgarriez aberastu eta edertuak gera­tzen direla; baina normalean hurrengo mendekoak direnez, beranduago aipatu behar­ko ditugu.

Eskulturak eta erretaulak

Erretaula berriak

Eskulturen arte maila aurreko eskola erromanistak lortutako tontorrak ez baditu iri­tsi ere, XVII. mendean, kalitate on samarrekoa izaten jarrai­tzen du. Eskulturagin­tza hau, hainbat gunetan azal­tzen zaigu:

• koruko aul­kiterian,
• parrokia eta komentuetako horma-hobien fatxadetan,
• jauregien fatxadetan,
• zaindari­tza duten kaperen apainketan,
• hilobi-monumentuetan,
• eskultura garran­tziz­koa den erretauletan, batez ere.

Esan daiteke, urreztaturiko eta polikromiaz­ko zuraren erresuma dela espainiar barrokoa eta euskal barrokoa. Hi­tzarmenak. Erretauletako arteari dagokionez, esan dezagun komeni dela argi edukitzea erretaula baten eraikun­tza lantegi konplexua zela, prozesu luzea eska­tzeaz gain, elizbarruti bakoi­tzean bertako Sinodo Konstituzioetan aurreikusi eta arauturikoaren araberakoak baitziren:

• hi­tzartu eta dokumentuetan zehatz bil­du beharrez­ko tratuei buruz­koak,
• nahiago zen estiloan –gehienetan jada bukatuak ziren erretaulekin al­deratuta– eginak,
• bere mazoneria eta irudiak zein materialez zertu behar ziren, ordainketa moduak, beren azter­keta eta tasazioa, eta abarrei buruz­koak.

Hi­tzarmena ar­kitek­toarekin egiten zen eta ba­tzuetan diseinuaren egilea bera izaten bazen ere, imajinagin­tzako eskulturagileak bila­tzeaz eta tratua egiteaz berak arduratu behar izaten zuen. Horregatik, erretaulen hi­tzarmen baten dokumentuak ez zaiz­kigu beti informazio-iturri gerta­tzen, gaur gehien axola zaiz­kigun erretauletako eskulturagile eta erliebegileen izenak ezagu­tzeko orduan.

Euskal Herrian garai horretan arrunta zen hi­tzarmen horiek jendaurreko enkantean eta “kandelaz” egitea.

Egitura. Komeni da jakitea XVII. mendera arte iraun zuela bateraturiko mul­tzo gisa Berpiz­kundera igaro zen Erdi Aroko erretaula gotikoaren egiturak, bere solairuetan eta kaleetan erliebeen­tzako ni­txo edo etxeetan, apainketa aberastu eta al­datu bazuen ere.

Mul­tzo hori ez zen soil­du XVIII. mendean bitartean, eta erretaula gorputz konplexu bakar baina ongi batutako bat bilakatu zen, eta hori ez zen eragoz­pen izan ezarritako irudiei kokalekua bilatzeko, ohikoena bai­tzen irudiak inolako marko garran­tziz­korik gabeak izatea, ertilari churriguereskoak edo rococoak izan zezakeen konposaketaren zen­tzuaren arabera.

Tipologia. Erretaula barrokoen labirinto polimorfikoetan ez gal­tzeko historialariak saia­tzen dira al­diz­ka sail­kapenak egiten, tipologiaren arabera. Martin Gonzalezek, Gar­tzia Gain­tzak, Inazio Zendoiak eta Julen Zorrozuak aukeratutako edozein eskemek balio diezaguke Euskal Herriko erretaulagin­tzari hel­tzen diogunean. Baina, Julen Zorrozuak eskain­tzen duen sail­kapen hirukoi­tzaren al­de erabaki dugu:

• erretaula klasizista (c. 1620‑1680),
• erretaula churriguereskoa (c. 1680‑1740).
• erretaula rococoa (c. 1740‑1780).

Sail­kapen honetan ez ga­tzaiz­kio data horri zehatz‑mehatz egokituko, hiru mota hauetan nolabaiteko misterio kronologikoa badela eta, al­daketak az­karrago gerta­tzen diren eskual­deetako hurbilpenaren arabera, kontutan harturik Baskoniako hainbat eskual­deetan badirela desberdintasunak.

Erretaula klasizista. Klasizista esa­ten zaion XVII. mendeko erretaulen ezaugarriak hauexek dira:

• il­daskaturiko zutabe klasiko handiak,
• dekorazioa kargatu samarra da, erretaula erromanistaren soiltasunaz al­dera­tzen bada.

Ikonografia: Hasiera batean eta Trentoko Kon­tziliotik sortutako ahalegin kateketikoaren ondorioz, eszena narratiboak dira nagusi. Baina, hurbil­tzera doan XVII. mendearen az­kenaren eta rococo al­derako urra­tsen arabera, honako ezaugarriok nabari dira:

• erliebe narratiboak noizbehinka azal­tzen dira,
• irudi soilak eta solteak garran­tzi gehiago dauka, ikuspuntu plastiko batetik –-nor den ezagu­tzera ematen duen enblemaren bat ondoan duela azal­tzen den irudi soil eta solte batek bere esanahi biografikoa, berez laburbil­tzen duela dirudi.
• imajinagin­tza, historietan baino gehiago koka­tzen da per­tsonaia sagaratuetan (Kristo, Birjina, Apostoluak, martiriak eta santuak). Per­tsonaia sagaratu bakoi­tza bere berez­ko eremuan ager­tzen da, ongi mugatua eta bakar.
• margo‑oihalak ugari dira.

Trentoko eragina. Trentoko Kon­tziliotik pixkanaka urrun­tzeak, eta pretestanteen sola fides‑aren aurrez aurre ekin­tza onen balioak behin eta berriz al­darrika­tzen zituen Kontrarreformako borrokaren pen­tsamol­dea uzteak, santuen heroitasunean arreta handiagoa jar­tzea ekarri zuen. Oraingoan, hauetako bakoi­tzak merezi du eliztarren jarraibide eta jaieraren­tzat kristau arteak norberari toki berezi bat izenda­tzea, hori dela eta mukulu biribil al­dera egingo dute erliebeek.

Trento ondoko ikonografia plastikoa izugarri ugaria denez, ertilari eta lantegi sonatuenen lanak laburbil­tzen saiatuko gara, euskal eta nafar eskulturagileek beste hispaniar artearen maisu handiengandik jaso zuten eragina az­pimarratuz.

Ikuspuntu honetatik Euskal Herriko lehen eskultura barrokoaren historia izen en­tzute­tsu baten eraginpean hasi behar da: galiziar maisu handi Gregorio Fer­nandez, Valladolideko eskola barrokoaren sortzailea.

Gregorio Fer­nandez: bere eragina gure herrian

Erretaulen egitura. Gregorio Fer­nandezen eragina erretaulen egituran bertan sumatu behar da lehendabizi; horrexegatik zenbait dokumentutan “ar­kitek­to” izenda­tzen da. Eragin honi bere lehen jatorria italiar disenatzaileengan bilatu behar zaio, Vignolaren Regole delli cinque ordini d´archittetura delakoan hain zuzen ere, gaztelaniazko bi argitalpen az­kar asko egin zitzaizkion horretan (1593‑1630). Begirada mailan Vignolaren eragina Espainian El Escorialeko erretaularen bidez sartu zen; lehen ikusiaren arabera, hain lan itzel eta harrigarri hau eder­ki ezagutu zuten biz­kaitar harginek ez ezik, baita tokia ezagu­tzera iri­tsi ziren maisu erromanistek ere, esate baterako, Joan An­txietak berak eta hori guztia grabatuen bidezko eragina kontutan hartu gabe. Baskonian (Bergaran 1614ean eta Gasteizen ondoren, 1623tik aurrera) Gregorio Fer­nandezen lehen egonal­ditik bertatik hautaketa berehalakoan egin behar izan zen:

• erretaula erromanista,
• eta erretaula klasizistaren albistea.

Gasteiz­ko San Migelen erretaula gertatu zen erakargarriena bere egituraren berritasunagatik, eta berau gertatuko zaigu eredu, oraindik ere nagusi zen erromanista gogoko hari aur­ka egin ziolako, oso poliki baizik sartu ez zen al­daketa hura zer izan zen ulertu ahal izateko. “Korintoar ordenako bi gorputz zituen erretaula itzela, bost kalez eta atikoaz zatiturik dagoen hura, bereizketa garbiko lana da, Nava del Rey‑ko Joan Santuen edo Plasenciako katedralekoaren an­tzekoa. Dotorea eta egokia da egituraren fun­tsez­ko marrak inoiz ez­kuta­tzera iristen ez den apainketarekin eta baditu galloiak, uztaietan itxuraz­ko harriak, zintadun haurrak eta fruituak argiune eta oxkarretan; txartelak eta gir­nal­dak idul­ki eta zerrendetan. Francisko Velasquez diseinugilea hartu behar da Valladolideko ar­kitek­totzat, izan ere, honek eta bere anaia Joanek egin bai­tzituzten erretaula hau eta beste asko Gregorio Fer­nandezen­tzat”. Erretaula mota honen jatorria ez da zaila klasizismoaren haserako ereduetan ikusten.

Beranduago, fun­tsean klasizista izateari utzi gabe, erretaularen ar­kitek­tura, egituretan eta apaingarrietan modalitate ba­tzuk erakusten hasi zen, az­kenean erretaula churriguereskoa izango zena iradokiz. Euskal Herrian erretaulagin­tzak norabide horretan aurrera jo­tzea Pedro de la Torre ar­kitek­toak mar­katua eta eragina izan zen, Tolosako (erretaula desagertua), Bilboko Begoña eta (1640‑42) Santiago elizetan.

Ukaezina da kapitulu oso garran­tziz­ko bat dela, XVII. mendeko euskal sormenaren barruan erretaulen diseinuari dagokiona, baina historia honi ezarritako mugek behar­tzen gaituzte aipamen urriak egitera eta gai honi buruz­ko historiako iker­keta dokumentatua eta sakona egin duten egileei lo­tzera.

Gregorio Fer­nandezen euskal eskultura

Gaztelako maisu handi honen estiloak berrikun­tza nabariak jarri zituen, kultura erromanista lasai eta hotz honen aurrez aurre. Eskultura hau, batetik klasizismo izenez aipatzen duguna eta bestetik barrokoa aipa­tzen dugunean gure gogora etor­tzen zaigun horri egoki­tzen zaio:

• naturalismo al­derako irudiak: anatomiako eiteetan eta janz­keretan egian­tza bila­tzen dute.

• sentimenduaren adierazpena: baina adieraz­pen hau arrandi­tsu edo ozena izaten hasia da Trentoko Kon­tzilioaren arauei eran­tzunez, gure debozioa behartu eta beren keinu eta imin­tzioekin otoitz eginarazi eta gure nahimena menderatu nahiez, agian.

Gregorio eskulturan halako jenioa izanik, Trento osteko ikonografia taillatan ikusi behar da, Gregorio Fer­nandezek nolako eragin handia izan zuen euskal eskulturgin­tzan mendearen bigarren hamar­kadaz geroztik San Inazioren irudia. Bergara. Fer­nandez, Valladolideko josulagunen ikaste­txerako Loiolako San Inazioren irudi bikainean lanean ari zela, santu beraren beste irudi bat eskatu zi­tzaion Bergarako ikaste­txerako. Aurrera zihoan 1614. Bost urte joanak ziren, zor­tzi urte beranduago kanonizatu zuten Jesusen Lagundiaren funda­tzailea doha­tsu aitortu zutenetik. Mende eta erdi beranduago, Espainiako erregeren aginpideko lur guztietatik josulagunak boteak izan zirelarik (1767), ikaste­txea Bergarako Errege Mintegira eskual­datu zen, eta az­kenik Erlijioso Domingotarren eskuetara. Bergarako domingotar ikaste­txe horren elizan bada oraindik delako maisu horren lan bikaina.

Bere ondoren beste eskulturagile eta margolari askok bezala, ertilari hau Sanchez Coellok santuari egin zion argaz­kian inspiratu zen (1931n izandako sute batean desagertu zen margolana), A. Rafael Hor­nedoren iri­tziz “agian kokatua izan behar zuen herriko jendeak gidaturik, euskal arraza jatorraren haz­pegiak areagotu egin zituen Fer­nandezek”. Lasai esan daitekeena eskultura horretan santuari bere aurpegian eta bere begiradan ematen jakin zuen espiritu mistikoaren adieraz­pen ezaugarriek hunkipena sor­tzen dutela.

Estiloaren ikuspegitik ikusten da eskultura honek mar­ka­tzen duela historiako une horretan berez­kotzat aipatu dugun oreka hori; hain zuzen ere, formalismo erromanistaren ordez­ko izan zen errealismo adieraz­korraren eta hurrengo hamarkadetan bistako egingo den dinamismo barroko horren artekoa.

Gerora, Mar­tzelo Martinezek polikromatu zuen, eta Martin Aranda zilarginak metalez­ko apaingarri ba­tzuk eran­tsi ziz­kion; duela zenbait urte zaharberritu zen (1991).

Fer­nandezek egin zituen beste eskultura ba­tzuk, gu­txi izan dira Euskal Herrian gorde direnak; gerora aipatuko ditugu. San Migel elizako erretaula. Maisuarenak izan daitez­keen beste eskulturak, solteak nahiz erretauletatik datozenak izan, oraindik ere ezagutu daitez­keenetatik, Gasteiz­ko San Migel parrokiarako eskatu zioten erretaula da Euskal Herrian Gregorio Fer­nandezen lanik garran­tziz­koena eta baita eraginik handiena izan duena ere.

Osagaien nolakotasunak, tailla-lanetarako prozedura teknikoak, polikromatze eta urrezta­tzeak, eta 1632an hi­tzarmena eduki ikonografikoen xehetasunek bal­din­tzaturik egin zen eta denak ez egin arren, zehatz‑mehatz bete ziren. Tratuan hi­tzarturikoa hiru urteren buruan amaitua egotea zen, baina egiaz badirudi urte batzuk gehiago behar izan zirela buka­tzeko, zeren eta Prestamerok ematen dituen berrien arabera, 1632ra arte ez bai­tzen bere tokian jarri. Fer­nandezek bere ofizialek lagundurik Valladolideko bere lantegian gidatu eta egin zuen lan bera eta halako handitasunak, konplexutasunak eta ikono ugariek –erliebe eta mukulu solteak– asko zail­tzen dute lantegiko nagusiaren esku zuzena bereizten.

Erretaula harriz­ko idul­ki baten gainean kokatua dago eta baditu bi solairu atikodun, hiru kale eta bi kale tarte.

Hiru solairuen artean badira apaindurez hanpaturiko erliebeak dituen banku ala frisoak. Beheko oinean ebanjelioetako lau eszena ager­tzen dira: Deikundea, Epifania, Aur­kez­pena eta Ikustal­dia. Bigarren gorpu­tzaren oinetan dagoenak lau ebanjelarien eta sartal­deko lau Eliz Gurasoak erakusten ditu; goieneko frisoa bertuteen alegiei eskainia dago.

Mul­tzoaren buru, lehen solairuko erdiko horma-hobian Sor­tzez Garbiaren irudia dago, bigarren gorpu­tzeko zaindaria San Migel, eta atikoan Kalbarioa.

Erdiko Birjinaren irudia dago kale tartetan, San Pedro eta San Paulo alboetan dituela, eta ar­tzainen Gur­tza eta Erdainkun­tzaren eszenak kaleetan; San Migelen parean, kale tartetan, San Sebastian eta San Felipe ikusten dira eta Gargano Mendiko elezaharra kaleetan; atikoan berriz, guru­tzil­tzaturiko Kristoren alboetan San Joan Bataia­tzaile eta Santiago apostolua.

Ikonografia mul­tzo aberats eta askotariko honek nolako tamaina duen ikusita, pentsatzekoa da zenbait urtez lantegi oso bat eduki behar­ko zuela lanean. Parrokiak eskulturagilearekin egindako zorra 1637ra arte ez zuen kitatu ahal izan, maisua hil ondorenean, alegia.

Erliebeetan nahiz mukuluetan, imajinagin­tzak, bere ezaugarrietan estilo berriaren haserako une hartan gaztelar maisuak egina dela esan dugun naturalismo ozenari eran­tzuten dio. Litekeena da Maria Birjinaren erdiko irudiaren eran­tzukizun zuzena Fer­nandezek bere­tzat hartua izatea, eder eta gazte, aurrez aurre zutik, bere aurpegi biribila eta lepoa zilindrikoa, begiak erdi itxiak, eskuak al­de batera bil­durik, eta ia bere sinadura den ezaugarria, soingainekoa eta mantu zurruna tolestura zoko­tsu modura taillatuak. Ertilariak, hi­tzarmenaren arabera, bi aingeru jarri ziz­kion oinetan, eta hondoan berriz, paisaia hodeitsu eta aingeruak.

Erretaula honetan Fer­nandezen sormen-ahalmena erakusten duten mukuluen eta erliebeen baliorik nabariena espresio ugaritasuna da. Apostoluen bi prin­tzeek maiestate hanpatu samar bera ager­tzen dute: lehenengoa bere ez­kerreko esku gainean irekita daukan Ebanjelioetan arreta jarrita dagoela dirudien bitartean, Jendearen Apostoluak en­tzuleengana zorroz­ki zuzen­tzen dela dirudi. Gorpuz­kera eta imin­tzioetan aberastasun bera ikusten da, Jesusen Haur­tzaroko erliebeetan konposizioak simetriaren eta dinamismoaren arteko jokoa bilatuz. Deikundeko Birjinarengan harrigarriz­ko edertasuna du, aingeruaren mezuaren aurrean, jarrera bel­durbera bezain harritu iheskorrak. Ertilari-maisu honek, beti jakin izan du bere per­tsonaiak ezaugarriz janzten, monotonian jauzi gabe; ia mukulu biribilekoak diren bere apaindurez hanpaturiko erliebeetan beti lortu izan du dinamismoa eta bete‑beteko konposaketa uztar­tzen –hi­tzarmeneko bal­din­tzetan eska­tzen zenez. Hanpadura horietan ikusten da ertilariak oroitu nahi dituen agerral­dietan naturaltasuna bila­tzen duten garaiko estanpak zituela inspirazio-iturri.

Egituren azter­ketari soilik lotuz, ez da gauza samurra, maisuaren eskua soil-soilik non ezagut daitekeen erabaki­tzea, izan ere, eszena eta irudi guztietan azal­tzen baitira:

• ezaugarri duen hanpatasuna eta mantu ireki­a,
• tolesdura hau­tsi berak,
• aurpegi eta lepoetako biribiltasun bera,
• adieraz­kortasun zorro­tza eta oparoa eta abar.

Erretaula honen eragina. Gregorio Fer­nandezen lan hau Euskal Herrian izateak ukaezinez­ko eragina sortu zuen euskal eskulturagileengan, Her­naniko erretaulan, esate baterako. Garzia Gain­tzak jaso duenaren arabera, eragin hau Valladolideko guneko zenbait ertilariren artetik iri­tsi zen, baina, Nafar jatorrikoak zirenengandik, hala nola, Migel Elizal­de ala Pedro Jimenezengandik.

“Elizal­detarrak Ola­tzagutiakoak ziren jatorriz. Migel, Gregorio Fer­nandezen alaba batekin ez­kon­du zen. Pedro Jimenez, Vianako nafarra berau, Oionen (Araba) Joan Baz­kardorekin jardun zuen eta Fer­nandezekiko mendekotasuna azal­tzen zaio honi ere, bere lantegian lan egindakoa bai­tzen”.

Beste zenbait lan

• Gasteiz­ko Fran­tziskotar Konzepzionisten komentuko elizan –San Antonio deri­tzan eliza–, erretaula nagusiaren eta bi alboetakoen hi­tzarmena egin zen 1618an; mul­tzo honetatik Santa Teresa eta San Fran­tziskoren irudiak besterik ez dira gorde.
• Bere ardurapean, 1624tik aurrera Eibar­ko Fran­tziskotar lekaimeen komenturako zenbait erretaula ere hartu zuen, baina dena erre eta kiskali zen 1936ko gerra zibilean.
• Aran­tzazuko santutegiko erretaulak eta aul­kiteriak garran­tzi gehiagokoak izan behar zuten, baina lan hauei buruz­ko dokumentu ugari gorde bada ere, artelana bera, lehen karlistada garaian (1834) monasterioa erre zuen sutean desagertu zen.
• Az­koitiko Ecce‑Homoa. Maisu handiarenak diren ezaugarriak dituela eta, naturaltasuna eta debozioz­ko adierazpena duelako oso berezi­tzat hantzen den lan bakana da Az­koitian gorde den Ecce‑Homoa. Ipeñarrieta‑Idiakez sendiaren ondasuna izan zen eta bere egilearen izena, 1640an on Pedro Ipeñarrietak luzaturiko testamentu dokumentuan azal­tzen da.

Irudi hau, zurean polikroma­turiko garbitasun oihaleraino luza­tzen den mukulu irudia da eta errealismo izugarriz egina dago, zainak, giharrak, ile eta bizar oso finak nabari zaiz­kiola. Bular gainean eskuak guru­tzatuta, Aitari otoiz­ka ahoa erdi ireki jarreran eta begirada zerura jasoa duen eskultura, Gregorio Fer­nandezena, Euskal Herriak duen ederrenetako bat dugu.

Erromanismoaren eta barrokoaren artean

Lehen eskultura barrokoaren iriz­pide kronologikoaren antolamenduak behar­tzen gaitu bi ertilarirengandik edo, hobeto esanda, bi lantegietatik hastera nolabait ere, manierismo An­txietarraren oinordekotzat hartu behar baitira: Pedro Aiala eta Joan Angulo. Eskulturagile hauek, beren tal­deekin, Gregorio Fer­nandezen aurpegietako errealismoa neurri desberdinetan baitaratu zutenak dira:

• ertz askoko tolestura bereziak,
• ilearen tratamendu bera, ile‑xerloa kopetan duela,
• erliebeak mukulu biribil al­derakoak.

Pedro Aiala. Gorago gogoratu dugu Gasteiz­ko eskulturagile sendi korapila­tsu eta aspaldiko baten kimua zen hau 1569an jaio zen. Fran­tzisko Aialaren semea zen, eta Joan Aiala II.aren biloba. Pedro 1569an jaioa zenez, bere artelanak XVII. mendekoak dira.

Familiako lantegian ikasi zuen erromanismoa eta hauetan agertzen zaigu:

• Billodako erretaulan (1606),
• Gopegiko sagrarioan (1610),
• Doroñuko erretaulan gel­ditu denean (1610),
• Zurbaoko sagrario hunkigarrian.

Baina Gregorio Fer­nandezen lanak goizegi begizta­tzeagatik, arte emai­tzak bi erretauletan apur bat eral­da­tzeko aukera eman zion, zahar­tzaro luzeak:

• Bergaran (1614), Gregorio Fer­nandezen San Inazio hartu zuen erretaula egin zuen,
• Gasteizen (1618).

Eskor­tzoen eta adieraz­kortasun naturalisten bila ikusten zaio, handitasun erromanista ukatu gabe, Zal­duondoko (1623), Letonako (c. 1630), Zurbaoko (1633‑1642) eta Uribarri Ganboako erretauletan.

Uribarri Ganboako az­keneko erretaula honetan erdiko Birjinaren irudiak Gregorio Fer­nandezen Birjinen imitazio leial bat dirudi. Joan Angulo. Bere aita Bartolome Angulo eta Pedro Gonzalez de San Pedrorekin egin zuen lan Barasoaingo (Nafarroa) erretaula nagusian. E­txalar­ko (Nafarroa) parrokiako Kalbarioa, XVII. mende hasierakoa, bere obratzat har­tzen da, eta oso kalitate ederreko Kristo bat islatzen du.

Gero Gregorio Fer­nandezekin egin zuen lan eta harrez gero hainbat enkargu egin zuen Araban:

• Zal­duondo eta Ozaetan bere anaia eta Pedro Aialarekin egin zuen lan;
• Arrietako erretaularen bankuan aur­ki zen lanean (1621);
• Gasteiz­ko San Pedro parrokian taillatu zuen: haur bat babesten duen “Aingeru zaindariaren istorioa” erliebea (litekeena da Gregorio Fer­nandezen estiloan San Migelek herensugea lan­tzaz zula­tzen duenekoaren imitazioa izatea.

San Isidroren erliebea iturburu bat mirariz sortaraziz, Erroman eginiko grabatua da, San Isidro Nekazariaren al­darera igo­tzearen ospakizuna zela eta (1622).

Joan Angulo, bere seme Jose Angulorekin egin zituen lanak asko dira. Bere lantegitik sortu ziren honako erretauletako hauek: Sagastieta (1630), Munain (1633), Dulan­tzi (1635), Añua (1635), Ali (1639) eta Lukoko (1640) erretauletakoak, beharbada.

Guztietan suma­tzen da Gaztela al­deko eskulturaren ku­tsua.

* * *

Araba aldetik Gipuz­koa al­dera igaroz gero, probin­tzia honetan ere aur­kituko ditugu beren lanetan Gregorio Fer­nandezen eragina an­tzeman diezaiekegun eskulturagile sonatuak. Garran­tziz­koenak nabarmenduko ditugu: Joan Mendiaraz, Diego Mayora eta Gar­tzia Berastegi.

Mendiaraztarrak. Mendiaraz familiak Urre­txun zuen bere lantegia.

Ezer gu­txi dakigu Domingo Mendiarazi buruz, An­txietaren inguruan trebatua izan zela uste bada ere.

Bizente Mendiarazi buruz berriz, 1625 eta 1627 bitartean Legaz­pi eta Zumarragako erretauletan jardun zuela badakigu, eta hauetako bat Legaz­piko San Migelen ermita baterako izango dela.

Joan Mendiaraz. Domingo Mendiaraz honen semea eta agian Bizenteren anaia Joan Mendiarazen lana da hain, zuzen ere, gehien axola zaiguna, honetaz Inazio Zendoiak egindako ikerlanen ondoren berri gehiagoren jabe garenez.

Legaz­pin. Ermitaren izena daraman San Migelen irudia.

Zumarragan dokumentuetan azal­tzen zaiz­kionak:

• Guru­tze bat (1618),
• eta aurretik Piztuera eta zutabeko Kristo bat.

Bere jatorritik gertuko Zumarraga eta Legaz­piko inguru estutik kanpo, Araban beste lan ba­tzuk ere bere gain hartu zituela azal­tzen da dokumentuetan:

Maeztun, gerora ordez­katua izan zen sagrario bat egin zuen;

Erroetan, San Sebastian martiriaren erretaula baten ar­kitek­tura berari esker egin zen; santuaren irudia Diego Mayoraren ardurapean geratu zen.

Legaz­pin alboko erretaula. Joan Mendiaraz 1631ean Gipuz­koara itzuli zen eta bere suhi Joan Gar­tzia Berastegirekin batera Legaz­piko parrokiarako alboko erretaula­txo bat egiten jardun zuen.

San Inazioren irudia. Mendiarazek bere bururi betebehar hau jarri zion “Az­koitiko parrokia-elizan dagoen Loiolako San Inazioaren antzeko irudi mukulu bat erretaula eta guzti egingo zuela, zeinarengatik 100 dukat jasoko zuen”. Loiolako San Inazioren kanoniza­tze eta Probin­tziako Zaindari izendatu zeneko garaia zela eta (1622) Ba­tzarrek Santuaren estatuak edo irudiak egin zitezela agindu zuten. Mendiarazek Legaz­pirako taillatu zuen San Inazioren irudian, Migel Goroa eskulturagileak Az­koitirako egin zuenaren ereduari jarrai­tzeko gomendioa egin zi­tzaion. Gipuz­koako Zaindari Santuaren betiko irudia da, XVII. mendean ohikoa, eskuineko eskuan Jesusen Izenaren enblema edo anagrama duena eta liburua (Konstituzioenak ala Gogo Jardunenak) ez­kerrekoan.

Mendiarazen eskultura, irudi zurruna, grazia eta mugimendurik gabea da, eredu­tzat hartu zuen Az­koitikoa baino kaskarragoa kalitatez. Arriarango erretaula. Joan Mendiarazek, 1624an Arriaranen elizako erretaula egin zuen. Urte horietan bertan Gregorio Fer­nandezek Gasteiz­ko San Migelen erretaulan eta Aran­tzazuko Andre Mariaren santutegikoan ziharduen. Beranduago desegin egin zen az­keneko lan honetan, Mendiarazen alaba batekin ez­kondu zen Gar­tzia Berastegi izan zuen lagun maisu gaztelauak. Familiako egoera horrek lagunduko zion Mendiarazi Gregorio Fer­nandezekin harreman zuzen bat izaten eta, Urre­txuko eskulturagilearen lanen barruan, Arriarango honek duen kalitatea baino hobea lor­tzen. Hauxe baita agian bere lanik hoberena; erromanista itxura argi baten ondoan, errealismo barroko hasberri bat suma daiteke.

Laz­kaoko sagrarioa. Mendiarazek 1633an, Laz­kaoko parrokiarekin egin zuen hi­tzarmena, 140 dukaten truke sagrarioa egitekoa; delako sagrarioa ez da gorde.

Diego Mayora. Mendiarazek baino garran­tzi handiagoa du Diego Mayora eskulturagileak, Seguran bizi zen eta diseinugilea ere izan zen, kalitatez hobea ez bazen ere, bai ordea kantitatean.

Bengoe­txearen ikasle honek erromanismoaren jarraibideak eredu izan zituen bere lehen lanetan. Gerora, Gregorio Fer­nandezen Aran­tzazuko lanaren eraginez, al­datu egin zuen bere estiloaren norabidea.

Zendoiak dioenaren arabera, aurreko estiloari nagusigoak hartu zion atxikimendua zela eta, eta itzal izatera ere iri­tsiko zi­tzaion beste imajinagilerik ere ez zelako, 1620 eta 1650 bitartean Goierrin (Gipuz­koako goial­deenean) bere artea ia monopolioa izana ulertu egiten da. Bestal­de, urte luzeetan bizi izanak –1650. hamar­kadan zendu zen– eta bere jarduera emankorrak, mendearen lehen erdi horretan, bere eskulturetan, erretaula lanetan baino hobeto suma­tzen zaion estiloaren garapenera eraman zuten.

Nafarroa. Eskual­deko erretaula nagusietarako egin ziren bere lehendabiziko lanak. Baina, oraindik gazte zelarik, badirudi Nafarroako erretauletan ere esku hartu zuela.

San Migelen erretaula Ola­tzagutian. Zehaz­ki esateko, 1627an San Migelen erretaulan aur­ki­tzen zen lanean.

Erretaulak baditu zor­tzi taula eta beste hainbat mukulu. Ia bere bizi­tza osoan Mayorak eraku­tsi zuen estetika erromanistarekiko leialtasuna zela eta, uste izatekoa da berari emango ziotela bankuko taula erliebeak egiteko. Baina, egitasmo ikonografiko hain korapila­tsuak denbora luzez ertilari bat baino gehiago esku beteko lanez eduki zuenez gero, ez da erraza bere egilearen nortasuna ziurtasunez erabaki­tzen.

Araba. Mayorak, Arabako parrokietan ere egin zuen lan:

Okarizeko parrokiarako San Kristobalen irudi bat egin zuen 1625ean, eta beste ba­tzuk beranduago San Antonio Abadearen irudia eta guru­tze bat eliz bererako, baina, artelan hauetakorik ez da bat ere gorde.

Erdoñanako (Araba) erretaula nagusian, 1633 eta 1639 bitartean angeluzuzenez­ko zor­tzi ni­txotan kokatuak dauden irudiak taillatu zituen eta baita eder­ki asko asmatu ere, Jasokundearen erdiko irudi eder eta hunkigarrian.

Erroetako parrokian, 1646an, San Sebastianen irudia egin zuen, lehen esan dugun bezala, Joan Mendiarazek hi­tzarmen egin zuen alboko erretaula baten­tzat. Imin­tzio barrokoak dituen irudia dugu, eskulturagilearen bizi­tzako az­ken al­diko data sala­tzen duena.

Gipuz­koa. Gipuz­koan berak egin zituen lanak ere ongi dokumentatuak daude:

Lezoko erretaula nagusian, Domingo Goroa erretaula‑mihizta­tzailearekin hi­tzarmena egin zuen hartan Mayora izan zen eskultura lanez arduratu zena, horretan Goroa berak esku hartu behar izan bazuen ere.

Zeraingo erretaula nagusian, 1624an, inola ere az­kar samar eginak izan behar dute imajinek. Egitura erromanista duen erretaula batean, bakoi­tza bere horma-hobian sartuta, santuen zor­tzi irudiek eta hauetaz gainera, Jasokundeko irudiaren mukulu nagusiak eta atikoko Kalbarioak ohikoa duen egitura erromanista ager­tzen dute:

• aurrez aurreko jarrera,
• monumentu al­derako joera apur bat duen gel­ditasuna,
• anatomian egokitasuna baina, baita aurpegietako adieraz­kortasun gabezia garbia ere,
• bankuko erliebeetan naturalismoa baino manierismo gehiago duten irudiak ager­tzen dira.

Gain­tzako erretaula. Denbora gehiago behar izan zuen 1626an Gain­tzako erretaula nagusirako hi­tzartutako tratu handia buru­tzen, 1653an oraindik Mayora eta bere lagun­tzaile Joan Ayerdi asebete­tzeko eran ordaindu gabea zelarik.

Erretaulako gaiak ohikoak dira: Kristoren haur­tzaroko eta Nekal­diko irudiak eta San Migelen elezaharrekoak, Gregorio Fer­nandezek garai­tsu horretan Gasteiz­ko San Migelenean garatu zituenak, eta Mayorak ikusiak izan zitez­keenak; dena delarik ere, hori ez zi­tzaion nahikoa izan erromanismotik aska­tzeko, ezta bere artelanen kalitatea hobe­tzeko ere.

Segurako ertilariak ez du ia inoiz konposaketa zen­tzu on bat harrapa­tzen eta giza irudi lerdenaren aurrean sor gera­tzen da, beti moz­kote samarrak sor­tzen bai­tzaiz­kio hauek.

Legaz­piko Jasokundearen parrokiako erretaulan ere ez du kaskar­keria gainditu. Erretaula hau 1639an egina da eta Santa Ana eta Birjina Haurrari eskainia dago.

Ataungo San Martinen erretaula nagusian Mayorak egokiago jardun zuela irudi­tzen zaigu. Hainbat eszenatan, Ar­tzainen Gur­tzarenean, esate baterako, konposaketan egokiago asma­tzea lortu zuen, eta, oro har, argi dago irudiek naturalismoan eta mugimenduan irabazi zutela erretaula honetan; tolesduren ba­tzuetan Gregorio Fer­nandezen eragina ere suma­tzen da, nahiz eta inoiz beregana­tzerik lortu ez izan Valladolideko maisu handiak bereak dituen gorpu­tzetako arintasun errealista eta aurpegietako adieraz­kortasun gozoak.

Beste zenbait artelan. Hala, ez dugu beharrez­ko ikusten Munain (1631), Heredia (1637) eta Alaiza (1646) nahiz beste leku batzuetan Mayorak egin zituen lanetan gel­di­tzea, non gu­txi-asko dokumentuen bermeaz, Segurako eskulturagilearen gubia ikusi nahi izaten den. Joan Gar­tzia Berastegi. Beste asko lez, bi lanbide –ar­kitek­to eta eskulturagile– el­kar­tzen dituen maisu bat Joan Gar­tzia Berastegi dugu. Dokumentuetan “Valladolideko erretaula-mihizta­tzailea” (1631) dei­tzen zaio. Ohar honek Gregorio Fer­nandezen lantegiarekin harremanetan jar­tzen du, eta halaxe gertatu zen Gipuz­koara Aran­tzazuko erretauletan lan egitera 1627an maisu Valladolidtarrak tratua eskaini ondoren iristen denean; bere kontura hartu zuen gerora aul­kiteriaren lana. Eskulturagile gailego handiaren kategoria maila iri­tsi ez bazuen ere, “ez zela gu­txiesteko ertilaria” epaitu zuen Julian de Pastor y Rodriguezek.

Aran­tzazuko aul­kiteria 1834ko sutean erre eta desegina izan zenez, beste lanetatik epaitu behar­ko da –Viñazako Kondeak, Fer­nandezena berarena zela aitortu zuen– eta bere kalitatea ikusita, beste ba­tzuetatik, besteak beste, zenbait iker­tzaileen arreta merezi duen Zegamako erretaula nagusitik.

Berastegi, familiaz, Joan Mendiarazen enborreko egin zen, bere alabarekin ez­kon­tzean.

Erretaula txikiak. Mihizta­tzaile edo ar­kitek­to modura lan eginaz, erretaula txiki sail bat egin zuen:

• Legaz­pin (1631),
• Laz­kaon (1640),
• eta Seguran (1654).

Aul­kiteria. Gaur egun desagertua den Gasteiz­ko San Domingo komentuko koruko aul­kiteria (1654).

Zegamako erretaula. Zegaman egin zen lanari dagokionez, erretaulako mazoneria-lana egin zuela bederen ezin daiteke zalantzan jarri. Baina, hemen imajinagin­tza baizik ez dugu ukituko. Berastegiren ar­kitek­tura lana aitor­tzen eta goraipa­tzen du Velez Chuarrik, baina honen iritziz, irudiak ez dira bereak, zeren eta “nabari diren hainbat esku Viana‑Cabredoren lantegiko eskulturen sintonia berean azal­tzen baitira. Ez li­tzateke batere harrigarri izango Baz­kardo bera edo Diego Jimenez II.a lan honen atzean izatea”.

Egilea dena delakoa izanik ere, bereziki miresgarria da al­dare nagusiko erretaula. Laua da zabaleran, bankua, bost kaletako bi gorputz eta errematearekin egitura­tzen dena.

Bankuan 4 ebanjelariak irudika­tzen diren erliebeak daude; eta bi gorputz edo solairuetan, berriz, eskalearekin dagoen San Martin irudika­tzen da erdiko ni­txoan; lau etxeetan eszena hauek daude, gorputz bakoi­tzeko bina: Deikundea, Ikustal­dia, Ar­tzainen Gur­tza eta Erregeen Gur­tza; kale tartetan santuen estatuak agertzen dira Pedro eta Paulo, Joan Bataia­tzailea eta Bartolome; atikoan, Kalbarioa, saihe­tsetan San Fran­tzisko eta San Antonio Paduakoren irudiak dituela.

Anatomien egokitasunak, jan­tzien zabalera dotoreak, jarreretan berez­ko malgutasunak, espazioaren iradokizunak eta perspek­tiban asma­tzeak, keinuen grazia eta adieraz­kortasun eraginkorrak mul­tzo osoari aparteko kalitatea ematen diote.

Ar­kitek­to eta mihizta­tzaile, bere maisutasunaz ziur gaudelarik, Zegamako eskultura-lanen egilea Berastegi dela eraku­tsiko balitz, barroko al­dian berez­koa zen espezializazioari ihes egitea lortu zuen ertilari horietako baten aurrean ginateke. Egia da bai, gal­dera susmagarri honek harrapa­tzen gaituela: zergatik ez zioten besterik agindu eta ez dugu bere beste eskultura lanik ezagu­tzen? Nolanahi ere, Velez Chaurrik dioenez, “aitortu beharrean gaude Gipuz­koako eskultura barrokoaren mul­tzorik hoberenaren aurrean” gaudela.

* * *

Valladolidetik, Berastegi Gregorio Fer­nandezen esparruan oroitu dugun ez­kero, Arabara maisu handiaren ingurura iri­tsi eta beren artelanak utzi zituzten beste ertilari kanpotar ba­tzuk ere gogoratu behar­ko lirateke, esate baterako, Rubalcaba.

Gabriel Rubalcaba. Cudeyoren lantegiko Gabriel Rubalcaba, Salamancan egona zen Pedro Her­nandezen etxean langin­tzako ezaguerak hobe­tzen. Caicedo Behekoan erretaula nagusiko erliebeak egin zituen (1642); Ikustal­diaren erliebean Valladolid al­deko ukitua suma­tzen da.

* * *

Bestal­de, erromanismotik hasi eta barroko aurreko errealismoraino, XVII. mendearen lehen erdian euskal eta nafar ertilarien bilakaera nolakoa den ikusi nahi bada, ezinbestekoa dugu egile esangura­tsuena den horrengan gel­di­tzea: Joan Baz­kardo nafarra.

Joan Baz­kardo

Margolari baten semea zen Joan Baz­kardo Caparroson jaio zen 1584an, Gonzalez San Pedroren lantegian ikasi zuen Cabredon eta bere alabarekin ez­konduta, 1600ean bere aitaginarreba hil zenez, bere lantegiko buru gel­ditu zen. Horrela beraz, An­txietaren erromanismoaren oinordeko izanik, berehala bereganatu zituen naturalismoaren berrikun­tzak. Erretaulen diseina­tzaile bikaina, lehenengo erromanista gustuarekiko leiala izan bazen ere, gero klasizismo al­derako bilakaera izan zuen, bere eskultura lanetan baiezta daitekeenez.

Mende hauetako eskultura lantegien historia egiten ahaleginduko bagina, ezin ahan­tziko genuke –erromanismoaren kapituluan aipaturik utzi dugu– Cabredoko lantegiak izan zuen garran­tzia, hainbat belaunal­di lanean egin zituen lantegia izanik. Baz­kardo da, inolako zalan­tzarik gabe Cabredon jaio zen ertilari leinu horretako eskulturagilerik garran­tzitsuena.

Erretaulak Caparroson. Bere jaioterrian, Caparroson, gorde ez diren hainbat erretaula egin zituen.

Martin Bidartek esku hartu zuen erretaula nagusia, artean ere erromanista ku­tsu apur bat zuena zelarik. Handik, irudi ba­tzuk salbatu ziren, erretaula, beste mul­tzo barroko batek ordez­katu zuenean:

• Igokundea eta Mendekoste irudika­tzen dituen bankuko bi erliebe, barroko al­diko polikromia polit bat dutenak dira.

• alboko kaleetako Pedro eta Paulo Santuen bi mukulu ere, Baz­kardok eginak izango dira; bolumen handiko irudiak dira, zurrun eta ertz askoko tolesdurak dituzten mantu zabaletan bil­duak.

Caparrosoko Virgen del Soto deri­tzanaren egilea nor den ere ez da zalan­tzan jar­tzekoa, Gaztela al­dekoekin al­deratuz gero, Maria Birjinaren irudirik ederrenetarikoa da, polikromia bikain batek areagotua delarik kasu honetan.

An­txietaren erromanismoarekin. Bere lehen urteetako jardunean Baz­kardok An­txietaren erromanismoa zabal­tzen jarraitu zuen. Oso litekeena da Cabredoko parrokiaren erretaulako eskultura ba­tzuetan bere eskua ikusi izatea, lantegi hori berak gidatu bai­tzuen hil zen arte.

Tuterako katedraleko erretaula nagusian, eskema erromanistari leial zaion Igokundearen estatua berari esker egina da (1606). Baina, irudia ingurutzen duten aingeruak 1620an Pedro Martinez eta Joan Binies‑ek eginak dira.

Oraindik erromanistak diren lehen lan horien artean sartu behar da Guardiako Santa Mariaren erretaula.

Iruñeko katedraleko bihitegiaren barruan (gaur egun katedraleko Museoa) Baz­kardok 1616rako jada taillatua zuen Guru­tzil­tzaturiko Kristoren irudi bikain bat dago. “Kristo bizirik adierazia dago, burua ez­kerral­dera okertua eta begirada gora al­dera. Garbitasun‑oihala eskuinean korapilaturik duela, gorpu­tza nabarmen azal­tzen da bere soin‑enborraren anatomia sendotasunagatik eta beso eta zangoetako muskulaturagatik”.

Gregorio Fer­nandezen eraginarekin. Ondoren, Gregorio Fer­nandezen eragina bereganatuz, Arabako Errioxan eta Gipuz­koan lan oso emankorra lantzen jardun zuen. Bera zen lehen arduraduna erretaula nagusi hauetan:

Oiongoan (1624) Pedro Jimenez I.aren lagun­tzarekin, La Puebla de Labar­kakoan (1638) Diego Jimenez II.arekin, Tolosakoan (1643) Ber­nabe Corderorekin, 1781ean sute batek iren­tsi zuen lanean, Irungoan (167…), Junkaleko Andre Mariaren erretaula ederrean.

Meanuriko elizan:

• 1633an koruko aul­kiterirako diseinua egin zuen, Andres Larreak bukatu zuena;
• hiri horretan bertan sakristian aur­ki­tzen den Arrosarioko Andre Mariaren estatua taillatu zuen 1638an. Azter­keta estilistikoak berak bul­tza­tzen du, hainbat lekutan banatuak dauden beste Arrosarioko Birjina ba­tzuk bereak direla pen­tsa­tzera.

Vianako Santa Marian:

• Baz­kardok San Bartolomeren erretaulan esku hartu zuen mendearen laugarren hamar­kadan; atikoko San Migel eta bi erliebe, erromanismoa eta naturalismoa uztar­tzen direneko lanak ditugu.

• Vianako eliza berean, Santiago eta Santa Katalinaren erretauletan, Joan Baz­kardoren (1631) eskultura-lana dokumenturik azal­tzen da, Diego Jimenez II.ak lagunduta egina, beharbada.

Egitura hauen traza badirudi Logroñoko Santa Maria la Redondako erretaulan inspiratuak daudela.

Izendapenak. Baz­kardok, Pedro Jimenezekin batera 1626an egin zuen Logroñoko Santa Maria la Redondako Kristoren erretaula, izendapen hauen adibidea da.

Eliza honetan bertan Baz­kardoren lantegiarekin zerikusirik izan dezakeen Guru­tzil­tzatuaren tailla eder bat jasoa dago sakristian.

Gauza bera gerta­tzen da Vianako kanposantuko kaperan gur­tzen den beste guru­tzil­tzatuaren irudi batekin.

Anitz dira Baz­kardori edo bere lantegiari egiten zaiz­kion esleipenak, hona hemen adibideak:

• Asiaingo erretaula nagusiko Jasokundearen irudia,
• Marañongo elizako Ecce‑Homo artistikoa.

Joan Baz­kardoren lorra­tza

Diego Jimenez II.a. Baz­kardoren eraginik izan duenik izan bal­din bada, lehendabizikoa Vianako dinastiako Diego Jimenez II.a, bere suhia da zalan­tzarik gabe. Mikaela Baz­kardorekin ez­kondu zenean, el­karturik geratu ziren Viana eta Cabredoko lantegiak. Gasteizen kokamena harturik, Diego Jimenezen artelanak 1641etik hasita dokumentuetan sarritan azal­tzen dira, hain justu, La Puebla de Labar­kako erretaularen eskultura erdiak bere aitaginarrebak uzten diz­kion garaitik.

Urte horietatik, 1660an, heriotzako ordura arte, Araba eta Errioxan lan emankor bat egin zuen, lantegiko nagusiak mar­katuriko ereduak jarraituz, baina horrek ez zion eragotzi hiz­kera hori berea duen hiztegi apur batez ñabar­tzen:

• tamaina handiko irudiak,
• mantu zabalez estaliak,
• toles zurrunak eta
• profil zorro­tzeko aurpegi adieraz­korrak.

Bere lanak Arabako Errioxan leku askotan zehar zabal­duko dira (Ekora, Paganos, El­tziego, Guardia, Nabaridas, Leza) eta Ekial­dekoan (Dallo, Luzuriaga, Erroeta).

“Artelan horietan gehienak alboko erretauletarako irudiak dira, eta Dallon baizik ez zitzaion agindu erretaula nagusi bat oso‑osorik buka­tzeko, Oinak Garbi­tze eta Afari Santuko erliebeekin eta San Pedro, San Paulo eta San Andresen taillekin”.

Ber­nardo El­karaeta. Asteasun (Gipuz­koan) jaio zen Ber­nardo El­karaeta, Santo Domingon bertakotu eta han lantegi bat sortuz, Cabredon ikasle jardun ondoren agian. Nolanahi ere, bere estiloak Baz­kardorena gogorazten du; eta bere jarduerak lehentasuna Errioxa Garaian izan bazuen ere, Burgosera ere iri­tsi zen, baina batez ere, bere bizi­tza luzean zehar Baskonia osoan barrena hedatu zen:

• Larraulgo erretaula nagusiko irudiak (1655),
• San Migelen eta Arrosarioko Andre Mariaren irudiak Bergarako San Pedro parrokiarako (1656),
• Lezarako irudiak (1667‑1670), Ga­tzaga Buradonerako irudiak (1677) eta abar.

Bere lanen arteko ale eder bat gal­du egin zen, Bilboko San Fran­tzisko komenturako eta Guardiako Santa Mariarako (1662) burutu zituenak, esate baterako.

Bere lanik garran­tziz­koen eta esangura­tsuenak Viana, El­tziego eta Bastidan ikusi behar dira:

Vianako erretaula nagusiak hiru gorputz, hiru kale eta lau kale tarte ditu. Bertan, El­karaetak, Andres Larrea, Joan Larrainzar eta Joan Bautista Susorekin el­karlanean, 1670 eta 1674 bitartean, hamabi apostoluz, santuz eta martiriz inguraturiko Maria Birjinari buruz­ko mukulu eta erliebeen egitarau zabal bat burutu zuen.

El­karaetak apur bat areagotu egiten du barrokismoa janz­keratan, jarreratan eta keinuetan; bere per­tsonaietan ezagunak diren ile mardul kiz­kurreko, haz­pegi txikiko aurpegi herrikoiek ez dute bere maisu Baz­kardorenak duten dotoreziarik.

El­karaetarekin, El­tziegoko San Andresen erretaulan el­karlanean aritu ziren Diego eta Pedro Jimenez. Badirudi Asteasuko eskulturagileak eginak direla:

• Apostoluen irudiak
• eta Birjinaren historiaren oholak.

Horietan alderdi “pik­torikoa” edo bizitasun plastikoa izan da az­pimarratua, zenbait eszenatan, besteak beste, Maria belauniko eta besoak zabal­durik Jainkoaren mezua onartuz, Vianakoaren oso an­tzera ager­tzen duen Deikundearenean.

Bastidan, mukulu handiak gainjar­tzen zaiz­kie erliebe txikiei, Viana eta Cabredoko lantegiekin lotura suma­tzen zaien San Pedro eta Jasokundean, esate baterako.

Fran­tzisko Foronda. Viana‑Cabredoko lantegiekin badu zerikusirik, 1625ean Valladoliden aur­ki­tzen zenez, Gregorio Fer­nandezekin izan zuen harremanaren berri garran­tzi­tsua ezaguna dugu. Itzuli ondoren, lehendabizi Cabredon kokatu zen eta gerora lantegia irekiko zuen Ar­nedon. Bartolome Calvorekin izan zuen lotura ere ezaguna zaigu.

Aguraingo Santa Maria parrokiako erretaula nagusiaren atikoan (1637) egin zituen zenbait erliebe, Jasokunde/Koroa­tzearena hain zuzen ere, Valladolideko maisuaren Guztiz Garbiaren irudietan aur­ki­tzen den ereduari jarraikiz.

Errioxan egin zituen zenbait lanez gainera, beste hauetaz ere arduratu zen:

• Urarteko alboko erretauletako irudiez,
• Ber­nedoko sagrariokoez (1663),
• Hiriberriko (Tobera) (1663) erretaula nagusiko bi Joan Santuen irudiez eta sagrarioaz, non lantegiko eskemak errepika­tzen diren.

Bartolome Calvo. Viana‑Cabredoko lantegiarekin badu zerikusirik honek ere. Eskulturagile honek Orbison familiako lantoki emankor bat eratu zuen, bere seme Bartolome eta Migelekin batera. Lantegi horretatik sortu ziren Cabredoko lantegiarekin izandako harremanak nabarmenduko dituen lanak:

• Ale­txan, San Esteban bat (1659),
• Bujandako Arrosarioko Ama (1664).

Eta hainbat irudi:

• Orbison (1665) eta Oteon (1666) alboetako erretauletakoak,
• eta Kripango (1663), Maeztuko (1666) eta Gebarako erretaula nagusietakoak, az­keneko hau zati ba­tzuetan, bederen, bere semeek egina da (1680).

Agian, lan hauen kalitate estetiko eskasa, “arte herrikoia” izendapenez izendatzea egokiago li­tzatekeen esku-har­tze horrek eragindakoa izan daiteke. Domingo eta Martin Zatarain. Beharbada, Joan Baz­kardoren ondoan ikasia izango zuten langin­tza eta honako erretaula hauek egin zituzten:

• Her­nanikoa (1651),
• Andoaingoa (1657),
• Ordiziakoa,
• eta Zal­dibiakoak (1660) beharbada, bertako erretaulen kontratista Ber­nabe Cordero eta Pedro Latijera ar­kitek­toen inguruan ibiliak bai­tziren. Nolanahi ere, balio gu­txiko ikono-mul­tzoa da, bere ar­kitek­turarekin al­deratuz gero.

Lehen Barroko al­diko eskulturagile Nafarrak

Nafarroan XVII. mende osoan ezagutu zen erretaulen hedadurak, lantegi gehiago ireki beharra ekarri zuen, non gremioetan bil­durik, Erriberan bereziki, bezero eliz­koi eta dirudunen zerbi­tzuan jardun zuten.

Gurrearen lantegia. Tuterako Joan Gurrearen lantegitik irten zen:

• Birjinaren estatua (1635), Tuterako Garaziaren Andre Mariaren (Ospitalea) erretaula nagusian erdiko ni­txoan dagoena, ukitu erromanista garbiekin.
• delako ospitale berean jasoa den zutabeko Kristo ederra, barroko al­diko naturaltasun handiagoa duena.

Gurreatarren lantegiari eginarazi zi­tzaion:

• Ablitaseko Santa Maria Madalena parrokiako erretaula nagusia. Bai zaindari emakume santuaren monumentuz­ko estatua eta kale tarteak bete­tzen dituzten beste emakume eta gizon santuak, Fran­tzisko Gurrea eta Casado lantegiko buruzagiaren semeak taillatu zituen.

Lantegi berean egina da:

• Tuterako Karmengo Amaren elizako erretaula. Lan hauek berehala datorren barrokoa al­darrika­tzen zuten.

Sebastian Sola Calahorra. Eskulturagile hauxe da “Nafarroako Erriberan Barrokoaren benetako sarbidea gauzatu zuena”.

• Horixe bera izan zen 1659an Tuterako katedraleko Espiritu Santuaren kaperako erretaularen iradokitzailea, gerora, Fran­tzisko Gurrea Casado bere lagun­tzaile minak egina izan bazen ere.
• Beranduago (1671‑74) eta horrekin batera, Corellako Arrosarioko parrokiaren berebiziko erretaula nagusia egin zuen; erretaula horretan, barroko al­diko egitura jatorrean: nagusi dira aihenez, mahats‑mordoz eta abarrez apainduriko zutabe salomondarrez uztaituriko zazpi ohol margotuak.

Beste lantegi ba­tzuk. Ikusezinagoak azal­tzen dira beste dinastia ba­tzuk, Zaragozarekin harreman estuak zituzten Domingeztarrak, lehen barroko al­diko eskulturagile Joan de Binies famatuaren oinordeko Viñestarrak, ala Ganbartetarrak.

Eskulturgin­tzan aditua eta familia guzti hauekin, batez ere, San Joantarrekin eta Gurreatarrekin lan egin zuen ertilaria Az­koiengo (Peralta) Joan Peraltakoa da, Tuteran kokatu eta Fran­tzisko San Joanekin ikasten hasi, eta, 1735ean hil zen arte, bertan lan egin zuena.

Riotarrena da az­ken dinastia, baina berauekin, hurrengo kapituluan hel­duko diogun kultura barroko bete‑bete batean sartuko gara.

Biz­kaiko, Kantabriako eta Errioxako lantegiak

Biz­kaiko XVII. mendeko erretaula mihizta­tzaile eta imajinagileen emai­tzen arteko bereizitasunak zein­tzuk ziren erabaki­tzeko orduan, ez da samurra gerta­tzen egileak eta lantegiak ezagutu eta hauen lanen berri ematen, baldin eta ez bada dokumentu behar bezain zeha­tzik eskura­tzen.

Elizbarrutiz Calahorrakoa izanik, begien bistakoa da Biz­kaiak errioxar artean izan zuela eragina.

Joan Palacio Arredondo I.a. Limpias lantegiko per­tsonaia oso garran­tzi­tsu bat da, Burgosen ere langile izan eta al­di baterako kokatu zenez Bilborako ere jardun zuena. Erretaula hauetan aritu zen:

• Gueñesko Santa Marian (c. 1631),
• Romañako San Pedrorenean, Tur­tziozen (1632),
• eta Arrosarioko Ama Birjinarenean, Balmasedako parrokian (1637).

Fun­tsean beren mukulu eta erliebeak erromanisten ereduei jarrai­tzen zaiz­kie, zenbait berezitasun badutelarik:

• kanon luzanga,
• gorputz tenteak,
• aurpegi lasai eta zorro­tzak.

Adibidez, Gueñesko Deikundea eta Epifaniaren erliebeek Viana‑Cabredoko lantegiko konposaketak gogorazten dituzte.

Felipe Gargolla Ribero. Al­di berean erretaula mihizta­tzaile eta eskulturagile, ertilari kanpotarra, Felipe Gargolla Ribero errioxarra zen, naturalismoaren bidezidorretik, egitura tolesgabe eta herrikoi bati jarraiki zitzaiona. Biz­kaia, Errioxa eta Burgosen lan egin zuen. Al­di batez bizi izan zen Bilbon, eta ordukoak izan behar dute bere esku har­tzeak:

• Zamudion (1639),
• Tur­tziozen Romañako San Pedro elizan (1640, erliebeak baino ez),
• Ahedoko San Migelerenean (c. 1640).

Gero Burgosen eta Errioxan jarraitu zuen lanean.

Antonio Alloitiz. Garai horretan Antonio Alloitiz izan zen Biz­kaian eskulturagile seinalatu samarra, Muruetako elizatekoa izanik, gertuan zuen Foruan lantegia kokatu zuena. Biz­kaia, Errioxa eta Burgosen barrena ibilia zen; Ber­nabe Cordero eta Pedro de la Torre mihizta­tzaileekin harremanak baitzituen, baita Gregorio Fer­nandezen lantegitik irten zen eskulturagile hoberena zen Valladolideko Fran­tzisko Ferminekin ere, 1643an. Bere lantegi eraginkorrak “lehen mende barrokoko ar­kitek­to eta eskulturagile biz­kaitar nagusia bilakatu zuen”. Az­koitiko parrokiako erretaula nagusian ere esku hartu zuen.

Baina, dirudienez berez Alloitiz eskulturagile baino gehiago aritu zen mihizta­tzaile eta erretaulen ar­kitek­to ere jardun zuen, eta, beste ba­tzuen­tzat uzten zituen eskultura, besteak beste, Pedro Alloitiz eta Joan Palacio Arredondorentzat. Ar­kitek­to zen aldetik, nahiago izaten zituen euskarri il­daskatuak, eta “burdin hesi trinkodun” zutabeen heda­tzaile nagusia izan zen.

Az­koitiko erretaula nagusiaren hi­tzarmenean aur­kitzen dugu 1660an; delako erretaulan eskulturgin­tzan hasi egin bazen ere, ez zuen jarrai­tzerik izan, gaixotu eta hil egin bai­tzen; hala, Joan Usularrek amaitu zuen bere lana.

Bai Az­koitiko erretaularako egin zituen eskulturetan, nahiz Bilboko San Anton elizarako egin zituen beste ba­tzuetan Alloitizek bere irudiei adieraz­pen berezia emateko gaitasun gu­txi azal­du zuen. Zer­txobait hobeak dira Zor­no­tza eta Mañariako bere Birjinak, eta Bilboko katedraleko Errukiarena.

Pedro Alloitiz. Lehendik aipatua dugun hau Foruko lantegi beretik sortua da, eta oso litekeena da Antonioren ahaidea izatea ere. Berari buruz ezer gu­txi dakigu zehazki eta ziurki:

• Debako (Gipuz­koa) Arrosarioko erretaulan lan egina izan behar du.
• Gal­dakaoko (1660‑1665) Santa Mariako alboko erretaulak bereak direla azal­tzen da dokumentuetan.
• Urduñako Guztiz Garbiaren erretaulan esku hartu zuela uste izaten da eta, halaber, Busturiakoan.

Gregorio Fer­nandezen artea bereganatua zuela estiloan ikusten da, berari jarrai­tzen bai­tzaio tolesdura zoko­tsuen trataeran. Gordexolako artelana herrikoitzat hartu behar da, kanon mo­tza, zurrun samarra eta erliebe ba­tzuetan erromanisten erarekiko mendekotasun argia duena delako, esaterako, Kristoren Bataioan edo Bataia­tzailearen Predikuan.

Iker­keten bidez, oraindaino anonimoak diren zenbait lanen egileak nor­tzuk diren jakitean, balio berezia eman behar­ko diegu agian, esteak beste, Mañarian, Gordexolan, Errigoitin, Iurren, Are­txabaletan eta abarretan ikus di­tzakegun eskulturei.

Joan Palacio Arredondo II.a. Aipa dezagun Alloitizen parez pare Joan Palacio Arredondoren lana, Limpiaseko lantegiko eskulturagilea eta lehenago aipatutako Joan Palacio Arredondoren semerena.

Erromanismoaren mendekotasunak ditu bao eta baita hainbat gogortasun ere. Hu­tsune hauek Debako erliebeetan suma­tzen dira ondoen. Gregorio Fer­nandezen ereduei jarraikiz eginiko grabatu ba­tzuk erabil­tzen dituela ikusten da, besteak beste, ezagunak zaiz­kigun irudi ba­tzuetan:

• Urduñako Santa Marian (1648),
• Amurrioko Santa Marian (1655),
• Ar­tziniegako Jasokundean (1662).

Joan Az­kunaga. Ar­kitek­toa eta Foruko gunearekin uztar­tzen dena, eskema eta eredu berei eusten die erretaula hauetako eskulturetan:

• Busturian, Axpeko Santa Mariakoetan (1640),
• Ger­nikako San Pedro parrokiakoetan (1643).

Inportaturiko irudiak

Az­kenik, barrokoaren hasierako mende honetan Baskoniako eskultura ondarea ezagutu nahi duenak ezin utziko ditu ahan­tzian Madriletik, Andaluziatik eta baita Italiatik ere ekarritako estatuak. Maisulan ba­tzuk nabarmenak dira:

• Bergaran, San Pedro elizako Kristoren Agonia, Juan Mesaren lan hunkigarria (1626),
• Larreako Karmel­darren komentuko Ecce‑Ho­moa, Manuel Pereirarena,
• Gasteiz­ko katedraleko San Joan Haurra, beharbada Juan Mesarena dena.

XVII. mendeko euskal margolariak

Barrokoaren lehen al­di honetan euskal margolanak ez dira oso distira­tsuak. Deigarri gerta­tzen da, batez ere, asto gaineko deitu margolanak kantitatez hain gu­txi izatea. Ez da ahaztu behar, Espainiako eskual­deetan XVII. mendearen lehen erdia pinturaren Urrez­ko Arotzat har daitekeela. Distira horren parean, Euskal Herrian ez da ia ezer aur­ki­tzen, ez kantitatez­ko al­deraketa egiteko modukorik, ezta teknikarekin parez pare jar­tzekorik ere. Beste eskual­deetan hain udari diren oihal gaineko margolanak, oso dira urri hemen. Mende oso batean zehar Arao­tzetik hasi eta Baz­kardorenganaino hainbesteko distira izan zuten euskal ertilari nafarren erretauletako eskulturarekiko hobespenak, ongi baino hobeto asebete zituen kristau fededunen zaletasunak, non otoitz eta gur­tza lekuetan Jainkoaren presen­tzia baiezta­tzen zuten erliebe eta mukulu haien aurrean, ez zen oihal edo horma gaineko margolanen mirarik izan, agian erlijioz­ko fun­tsik eta berariaz­ko karga handirik gabeko­tzat har­tzen zituztelako. Hain erraz­ki horregatik jar­tzen zuten talentu pik­torikoa eskulturagilearen gubiaren zerbi­tzura eta oso era berezian estima­tzen zuten eskulturagileen lana duin­tzen eta eder­tzen zuen polikromiaren artea, hots, sagaratua irudika­tzean kar­tsuki bila­tzen zen errealismo xarmangarri hori ematen ziena.

Historia honi ezarritako mugak eskulturen polikromia bazterrera utzarazten digu, bere garaian, gaur egun uste duguna baino garran­tzi handiagoa eman zi­tzaion arren.

Inportaturiko artea Nafarroan

Erretauletako oihal eta paneletako margolan handiei dagokienez, ohartaraz dezagun ezer baino lehen kanpoko margolarien lankide­tza handia izan zela Nafarroan. Normalean, besteak beste, Madril, Valladolid eta beste hirigune handietatik etortzen ziren. Ba­tzuk Aragoitik gertuan dagoen Zangozako merindadera iri­tsi ziren. Gogora di­tzagun horietako ba­tzuk:

• Iruñeko Hirutasunaren komenturako “Hirutasuneko Ordenaren fundazioa” (1666) irudi handia Juan Carreño Mirandakoak margotu zuen –gaur egun Louvreko Museoan jasorik dago.

• Iruñeko Agustindar lekaime Errekoletoen klausuran jasoak dira besteak beste, Antonio Ricci, Oracio Borgianni, Francisco Camilo eta Pedro Villafrancaren oihalak.

• Iruñeko Karmel­dar Oinu­tsen elizan Valladolideko Diego Diaz Ferrerasen oihalak jaso­tzen dira.

Nazio mailan en­tzute handiko zenbait izen eta kalitatez­ko lan ba­tzuk az­pimarra di­tzagun:

• Urte asko ez dela, Tuterako Karmel­dar Oinu­tsen an­tzinako komentuan aur­kitua izan da Felipe Diriksen‑ek 1612an margotu zuen “Birjinaren koilarea jaso­tzen Santa Teresa eta San Jose” oihal bikaina.

• Pedro Orrentek gai beraren beste ber­tsio bat utzi zuen Corellako Karmel­darretan.

• Hiribil­du berean Beneditarren­tzat, Claudio Coellok egin zituen “Santa Jetrudizen Ez­kon­tza Mistikoa” eta “San Placidoren martiri­tza” margolanak.

• Mateo Cerezok margotu zuen Cascanteko Garaipenaren sakristian jasorik den Burgosko Kristoa.

Baltasar Etxabe: atzerriratu ospe­tsua

Ezin ahaztuan utzi, une horretan, Euskal Herriko mugetatik kanpo jardun zuen margolari ospe­tsu honen presen­tzia eta lana, batez ere, bera dena izateagatik, besteak beste, Mexikoko eskola pik­torikoaren funda­tzailetzat har­tzen delako.

Mexikar Eskola horren ezarpenean ezaugarri autodidak­tiko bat eman zen, bertakoen arte gaitasunei probe­txua atera­tzen jakin zuten misiolariek ezagutua, hain zuzen ere. Espainia Berriko bi zibiliza­ziogile ospe­tsuak izan ziren Pedro Gante eta Toribio Benaventeren (Motolinia) lekukotasunak dioenez, gaitasun hori sendotu eta bideratu egin zen Europatik margolanak inporta­tzean. Eta lanekin batera, ertilariak ere etorri ziren, asko etorri ere, non 1550‑1570 urte bitartean Espainia Berrian antolatua gel­ditu bai­tzen margolarien gremioa. Baltasar Etxabe eta Orio, pintura-eskola novohispanoren funda­tzaile tal­deko kide­tzat har­tzen da, Simon Peyrins flandestarrarekin eta Andres de la Concha eta Alonso Vazquez espainiarrekin.

Aizar­nazabalen jaio zen euskal margolaria XVI. mende erdial­dera. Familia noble batekoa zen, zeren eta bere anaia zaharrena Joan Martinez, Etxabetarren oine­txeko jauna izan bai­tzen. Baltasar Etxabek prestakun­tza literario sendoa zuen zalan­tzarik gabe, behin Mexikora joan zenean, 1607an kalitate nabarmeneko literatura gazteleraz bere Discursos de la antigüedad de la lengua cántabra argitara­tzeko gai izan bai­tzen. Bere arte prestakun­tzako dokumenturik ez da inon azal­tzen, nahiz eta susmoa baden, Indietara joan aurretik Sevillan bizi izandakoa zenez, nolabait ere, beregana zezakeela orduko margogin­tzan manierismoa. Froga handiagoa ematen duten dokumentuetako daten arabera, uste izatekoa da Mexikora 1573an iri­tsi eta 1582an Fran­tzisko Zumaia margolariaren alabarekin ez­kondu zelarik, bere aitaginarrebaren ikaslea izan zela eta bere lantegian trebatua.

Baltasar Etxabe Orio –bere seme Baltasar Etxabe Ibia eta honen biloba Baltasar Etxabe Errioxarekin ez dira nahastu behar, nahiz eta biak margolariak izan– Mexikoko margogin­tzaren historialarien al­detik nahikoa ikertu eta aztertu den ertilaria da. Berari buruz dakiguna da gu­txi gorabehera 30 urte iraun zuen jardueraren emai­tza ugaria izan zela –1620 al­dera hil baitzen–; baina, Elizjendearen Ondasunen Nazionaliza­tze Legeak (1859) ekarri zituen ondorio basatiek, hein handi batean, novohispaniako erlijioz­ko margolanen artean sakabanaketa eta txikizioa erraztu zituen eta bereziki Baltasar Etxabek egin zituen Errepublikako elizen erretauletan. Gaur egun, ardurazko gerta dakizkigukeen lanen zerrenda honela zati­tzen da: zor­tzi lan dira zinaturik eta data dutenak; hamaika dira harenak, adituen ustez; hamasei, berriz, literatur erreferen­tzietatik ezagutu baina aur­kitu ez direnak. Gehien­tsuenak erlijioa dute gaitzat, baina, erretratu ba­tzuk ere egin zituen.

Bezero garran­tzi­tsuak izan zituen Etxabek, honako hauetan lan egin zuela azal­tzen baita: Mexikoko Katedral Zaharreko ba­tzartegirako, Fran­tziskotarren­tzat, Josulagunen­tzat eta Lapueblako katedralerako; baina eliza horiekin egindako hi­tzarmenak etenal­diak izan zi­tzaketen eta hori dela eta, behar bezain ziurrak diren osagaiak falta zaiz­kigu, estilistikoki zein urra­tsen bidez garatu zen ikertu ahal izateko. Garapen hori flandestar edo floren­tziar erako manierismo batetik lehen barroko arterainokoa izan zela baiezta­tzen dute iker­tzaile guztiek.

Guadalupeko Ama Birjinaren irudiarekin (jabe­tza pribatukoa) hasi zen emai­tzaren data ziurra 1606an, eta partikular baten aginduz egina den San Pon­tzianoren martiri­tzari buruz­ko oihal-margolan batekin (gaur egun San Diegoko Erregeorde­tzako pinakotekan).

San Pon­tzianoren Martiri­tza ohol batean dago; martiriaren gorputz biluzi eta argi­tsua loturik eta goitik zin­tzilika dagoelarik hainbat per­tsonaien konposaketa –epailea, borreroa nahiz aingeruak– korapila­tsu baten erdian nabarmen­tzen da, hondo ar­kitek­toniko baten gainean. Nahikoa da koadro hau –ez da besterik behar– egileak marraz­kigin­tza anatomi­koa, koloreak eta lerroz­ko perspek­tiba mendera­tzen duela kontura­tzeko.

Josulagunen­tzat. Mexiko hiriko Profesa Etxeko josulagunek beren elizako erretaula nagusia agindu zioten; lan honetatik gorde direnak Erregeen gur­tza eta Bara­tzeko Otoi­tza dira, egun biak daude San Diegoko Erregeordetzako pinakotekan.

Erregeen Gur­tzak, Etxabe, marraz­kigile eta margolari ona dela ere erakusten du, nahiz eta sakoneran distan­tziak sortu nahiaren ahaleginak okerren batera eraman duen, esaterako, oso egokia ez dirudien belauniko dagoen agurean, zeren eta neurrian eta jarreran irudia lehen planora baitator, Jesus Haurrari eskuan muin ematen ari dela gertutasun desegokian.

Bara­tzeko Otoi­tzak Etxaberengan ezaugarria den estiloa erakusten du: sakoneko konposaketa; hala ere, ezin hitz egin daiteke zalan­tzarik gabeko barrokotasunaz.

Arrazoiz­koagoa dirudi xehetasun eransgarriak trata­tzeko moduan Flandesko eragin apur batez hitz egitea, eta eragin hau Martin de Vos‑en (1532‑1602) italiarturiko flandestar oholetatik –Mexikon ugari samar ziren– iri­tsi ziezaiokeelarik.

Bara­tzeko Otoi­tzaz, flandestar grabatu batean inspiraturikoa dela esan izan da; bada, nortasun ukitua ematen jakin izan du ertilari euskal­dunak, Jaunaren aurpegian, agonia baten samina eta Aitaren borondatean jainkozko uztea, biak batera adieraztea lortuz; halako edertasun adieraz­korrez lortu ere, non arrazoi osoz hartu izan den koadro hau “Espainia Berrian margotu izan den onenetarikotzat”. San Apronianoren martiri­tza. Mexiko hiriko josulagunen Profesa Etxerako ere margotu zuen Etxabek, San Apronianoren Martiri­tza, hain justu, han­txe, beren elizan gorde eta gur­tzen bai­tziren delako martiriaren erlikiak; koadro hau hiz­pide luzeetako gaia izan da novohispaniako margogin­tzaren historialarien artean.

Honek ere, San Pon­tzianoaren koadroak bezala, konposaketa zabal eta korapila­tsua du, eta martiriaren erdiko irudia –erdi biluzik den gorputz ederra agerian– lepoa moztuko dioten unean, distan­tzia desberdinetan kokaturiko per­tsonaia ugariz inguraturik dago, lehen mailan dauden gorputz erdikoetatik hasi eta urrunean ia sumatu ere egiten ez direnetaraino.

Santiago Sebastiani floren­tziar eta escorial­dar manieristak gogorarazi diz­kion koadro honetan nabarmenena, neurriz eta edukieraz korapila­tsua izateaz aparte, hemen lerroz zuzena gainera, atmosferikoa ere bihur­tzen den perspek­tiba jakin­tsua da, XVII. mendeko ertilari handiak bereizgarri duen pintura handia al­darrika­tzen duelarik.

Loiolako San Inazio. Ezin utziko dugu aipamenik gabe Loiolako San Inazioren koadroa, Guanajuaton, Lagundiaren elizaren sakristian Elisa Vargas Lugok aur­kitu berria duen eta inolako zalan­tzarik gabe Etxabe Orioren pin­tzeletik sortu zena. Lagundiaren funda­tzailearen argaz­kirik goiztiarrena izatea da xehetasuna, doha­tsu izendatu berri hartan egindakoa, alegia.

An­tzinakoa izatearen balio horri, kalitatez­ko margolana izatearena eran­tsi behar zaio, ertilariak lortu baitu santuaren aurpegi eroriari kalitate hori ematen: bi aingeruen artean Espiritu Santuaren usoaren az­pian, Jainkoa ikusteak zorabiaturik, aurpegi eroria baina mistikotasunaren mistikotasunez akitua ager­tzen da. Sanchez Coellorena den irudirik zaharrenean eta ofizialean azal­tzen denaren antzekoa da, eta normalean hotz eta konben­tzionalak diren barroko al­diko irudietan ezohiko Loiolako Santua adierazten da.

Fran­tziskotarren­tzat. Etxabek beste margolan piloa egin zuen, Tlatelolcon 1609an sagaratu zen fran­tziskotarren Santiago elizarako. Hauetatik, bi oihal bederen gorde dira gaur arte: Por­tziunkula eta Ikustal­dia; zenbaiten ustez, Erregeorde­tzako pinakotekan jasorik diren Deikundearena eta Elizan Aur­kez­tearena ere mul­tzo berekoak ziren.

Por­tziunkula. Bisitan datozen guztien­tzat San Fran­tziskori Birjinak bar­kamen osoa eman zion Por­tziunkulako eliza horretan froga­tzen da, euskal ertilariak duen gaitasuna lerro diagonalak lehentasun dituela jarrera eta itxura desberdineko bost per­tsonaia lasai erosoan bana­tzeko.

Gure epaian, Etxaberen lanen artean hobekien konposaturikoa dugu hau, betiere, konposaketa­tzat, per­tsonaien banaketa ez ezik, balio plastikoen –argiak, margoak eta abar– kokamen organiko egokia uler­tuz.

Ikustal­dia. Aur­kikun­tza bi­txia gerta­tzen zaigu Ikustal­dian bi emakume santuak ikuslearen aurrez aurre jarrita, eskutik hel­duta eta senarrak atzetik dituztela aur­kezteko modua.67

Aipatutako beste bi lanak Etxabe Oriorenak izatekotan, halakoxe estilo al­daketaren bat sumatu behar­ko li­tzaieke.

Deikundea. Deikundean per­tsonaia bien jarreretan an­tzez­pen itxura bat eta barroko al­diko joerakoak liratekeen elkarrizketa-imin­tzioak antzematen dira.º

Elizan Aur­keztea. Aur­kez­penaren koadro­ak Etxaberi –gai hau ukitu duten margolariengan sarritan ikusi izan den gauza, bestalde– konposaketa korapila­tsu baten aukera eman zion: dozena bat irudi, gorputz erdiko bakarren ba­tzuk lehen mailan, eta beste ba­tzuk sakonean, denak perspek­tiba ar­kitek­tonikoan geometrikoki egituran zuzen uztaiturik. Hala ere, maisuaren eskua igartzen den begi tarte ba­tzuen edertasun eta adieraz­kortasunaren ondoan, badira oso egokiak ez diren zenbait aurpegi –Jesus Haurrarena, besteak beste–, eta beste lantegiren batean egin zela pen­tsarazten dutenak.68

Katedralean. Mexikoko katedralean koka­tzen ditugu:

Kristo zutabeari loturik. Mexikoko katedralean aur­ki­tzen da gure ertilariak sinaturiko beste koadroetako bat: Kristo zutabeari loturikoa; Nekal­diko gertaera honen berezitasuna da, San Pedro eta beste emaile bat, bi aingeru kon­tsola­tzaile eta koadroaren hondoko beste irudi ba­tzuen ondoan, Jaunaren zigor­ka­tzearen lekuko azal­tzen direla. Etxaberen az­kenetako koadro bat izan behar du 1616ko data duen honek, eta bere edukiz, nahitaez gel­ditasuna behar duen eszena batean mugimenduaren bilaketagatik eta gorpu­tzaren margo argi­tsuen eta espazioaren hondo ilunen arteko kontrasteagatik, barrokismo apur baten lekukotasuna du. Nolanahi ere, anatomian aka­tsen bat bal­din badu ere, ertilariak aurpegiei adieraz­kortasuna emateko duen gaitasunaren erakusle on bat da.

San Sebastianen martiri­tza. Mexikoko katedralean erakusten ziren oihalen arteko batek –zori­txarrez 1967ko sutean gal­du zenak– San Sebastianen Martiri­tza erakusten zuen. Nahikoa da margolan horren argaz­kia, bere eskor­tzoengatik eta anatomia atletiko baten gaineko argi jokoengatik, Baltasar Etxaberen manierismoaren ale bikaintzat hartzeko. Jose Guadalupe Victoriak ziur asko euskal margolariarena dela ziurta­tzen duena bal­din bada. Esan daiteke Palen­tziako katedralean den El Grecoren egundoko San Sebastianen irudian inspiratu zela Etxabe.

Izendapenak. Euskal ertilariarenak direla esaten den lanen artean balio berezia dutela uste dugun bi az­pimarratuko ditugu.

Texcoco‑ko katedraleko Eukaristiaren ezarpenak Cor­nelis Cort‑en koadro batean inspiraturikoa dirudi; baina bere osaketak ez dauka, gure ustez, grabatu flamenkoak duen batasun trinkoa; horren ordez, lehen planoan, eskuinetara, ikusleari begira­tzeko burua bira­tzen duen apostoluarengan ertilariaren autorretratua eskain­tzen duela du abantaila.69

Bi koadro. Profesako an­tzinako eliza beretik datorrelako, bi koadro interesgarri ere Etxaberenak direla esaten da:

• Bi Hirutasunak deri­tzana –Jainko Hirutasuna eta lurreko Jesus, Maria eta Joserena–, biribileko konposaketaren eredua da, baina kasu gehiago eginez per­tsonaien banaketari, osagai plastikoen antolaketari baino;

• eta Mendekosteko eszena bat, beste kasu ba­tzuetan bezala, koadro honi jatorria aurkitu zaio Ufizzi‑tarren floren­tziar Museok Ludovico Carli margolariaren grabatu batean.

Xochimilco‑ko erretaulan. Novohispaniako margolanen ezagu­tzaile eta adituek, esate baterako, Manuel Toussaint, Diego Angulo, Elisa Vazquez Lugo eta Jose Guadalupe Victoriak eman duten epaian diotenez, Xochimilcoko70 erretaula famatu eta miresgarritik Etxabe Oriorenak izan omen daitez­ke zenbait ohol, halako mul­tzo zabala, inola ere, tal­de-lana izango delakoan.

Balorazioa. Laburbil­duz, esan dezagun euskal margogin­tzaren eremua ia hutsik den XVII.eko mende honetan, Espainia Berrira emigratu zuen ertilari honen lana nabarmen­tzea ezinbestekoa dela, mende honetako ospe­tsuenen artean sail­ka­tzerik ez izan arren, arreta berezia merezi baitu.

Beti eu­tsi izan zion manierismo era bati, irudien liraintasunetan, bere behin eta berriz­ko eskor­tzoetan, argi‑ilunen eta jarrera bor­txatu al­deko zaletasun formalista samar batean eta, hasieretan, baita goibeltasun neurri­tsu batean sumatu ere zitekeelarik.

Apur­ka aberastuz zihoan bere paleta, veneziar ereduen eraginagatik agian, naturaltasun handiago eta tonalitate ilun eta grisetara bideratuz, hispaniar ereduekin etenik gabeko harremanetatik beharbada.

Aurpegiei espresio oso biziak eta oso ugariak emateko gaitasun horretan dago, batez ere, honen balioa, XVII. mendeko margolari gisa. Gorde direnak eta agirietan dauden lanak gu­txi izan arren, adituek nahikoa iraunkorrak diren zenbait ezaugarrirengatik ezagu­tzen dute:

• diagonaleko antolaketaren zaletasunean;

• emakumez­koen aurpegiak, normalean obalatuak dira, kopeta handi eta aho txikikoak baina ez­pain apur bat gizen­txoak, betazal mardulak eta behatz luzeak;

• arropetako tolesdurak, al­di batean bederen, er­tz askokoak eta zurrunak dira;

• aingeru mota berriz, lepo liraina eta adats kiz­kurrak, belarriak bistan utziz;

• gizonez­koen gorputz biluzien edertasun atletikoekiko atsegina, sen­tsual joerakoa da;

• adieraz­pide ikaragaitz nabarmena martirien aurpegietan.

Hauetako trazu ba­tzuetan Martin de Vos‑en eragin garbia ikusi da antza.

Nolanahi ere, Baltasar Etxabe Oriok jakin zuen jasotako eraginak beregana­tzen, eta handia izan behar zuen bere bizi­tzan zehar iri­tsi zuen ospe artistikoa, gure mende honetan oraindik ere gehiago estimatua izateko.

Fray Juan de Torquemadak Tlatelolco‑ko erretaula margotu zuenean ezagutu zuen, eta “bere artea parekorik gabea”71 zela aitortu. Dokumenturik ezean Baltasar Etxabe Orioren margolanak bere seme Baltasar Etxabe Ibia eta baita bere biloba Etxabe eta Errioxarekin ere nahasten ziren al­di baten ondoren, XIX. mendean Jose Ber­nardo Couto idaz­lea euskal margolariaren berregite kritiko batean abiatu zen,72 eta horren ondoren XX. mendean, arte historialari ezagunek, laudorioen artean, lan monografikoak eskaini diz­kiote Etxaberi.

Manuel Tousaint, gure ertilaria sakonetik ezagu­tzen lehenengoa denaren iritziz, Baltasar Etxabe Orioren lanak “Urrez­ko Aroaren benetako goitasunak iri­tsi zituela”73 eta beranduago berriz “kolonia al­diko gure arte guztiaren nortasun irudirik distira­tsuena”74 zela azal­du zuen.

Diego Angulo ere oso baikorra azal­tzen da beronen lanari buruz­ko bere iriz­pide kritikoetan.

Fran­tzisko Stastny‑k nabarmen­du egiten du manierismoaren eta naturaltasun flamenkoaren arteko bil­duma egiteko duen gaitasuna.

Elisa Vargas Lugo, mexikar artearen historialari sonatuenak “novohispanako margogin­tzako ertilari nagusitzat” jo­tzen du eta Etxaberen manierismo ausarta az­pimarra­tzen, nahiz eta Trentoko Kon­tzilioaren ikonoei buruz­ko aginduengatik, Espainia Berrian sortu zen manierismoaren aur­kako giroak az­kar asko zapuztu zuen estilo berria.75

Bizente Berdusan: bertako maisu bat

Sarritako kanpoko ekarpen hauek Madrilgo Gorteko margogin­tzarekiko azal­tzen duten interesarekin bat etor­tzen da oso “gorteko estiloa” deritzonarekin, bertako dei diezaiekegun margolarien artean emankorrena denaren jarduera bereizten baitu: Bizente Berdusanena. Ejea de los Caballeros‑en 1697an jaio zen ertilari Aragoar honek Nafarroako Erriberan utzi zituen bere margolanik gehienak. Bere emai­tzen oparoa eta lantegiaren izen ona ikusita, bere prestakun­tza al­diaz ez dezakegu dokumentuetan azal­tzen den ezer esan. Nabaria da, bere lanek ia mende erdi bat osatu zutela, hau da, ez­kondu egin zela-eta Tuteran 1655ean kokatu zenetik hasi eta 1697an hil zen artekoa.

Bere margolanak ikus daitez­ke:

• Tuterako katedralean –kapitulu‑gela eta Espiritu Santuaren eta Hiriberriko San Tomasen erretaulak–,

• Tutera, Corella, Alesbes, Fitero, Melida, Zentroniko, Balterra eta abarretako elizetan.

• Olite eta Funeseko erretauletan,

• Zuberoako ermitako oihaletan, Erronkarin, eta abar.

• Iruñeko San Domingo komentuan dagoen San Tomas Akinokoaren Apoteosia, (1664an sinatua).

Bere lanen ba­tzuk Aragoera iri­tsi ziren.

Estiloa. Ia bere emai­tza osoa erlijio gaietan oinarri­tzen da eta mendearen bigarren erdia estal­tzen du, Austriatarren garaiko margolari handiak desagertuz doazen al­dikoa. Bere prestakun­tzari buruz dokumentuetan ezer azal­tzen ez zaigunez, asmakizunetan ibil gaitez­ke, berarengan aur­ki­tzen baitira, izan ere, besteak beste, une hartako ia margolari ospe­tsu guztien arrastoak: Velázquez, Ribera, Val­dés Leal, Rizzi, Carreño eta Herrera el Mozo‑renak, eta baita bere garaikide izan ziren Claudio Coello eta Antolínez nahiz beste zenbaitenak. Berdusanen lantegitik irten zen lan ugaritasuna, Nafarroan eta Tuteran mendearen hirugarren herenean oparotasun ekonomikoak gora egin zuelako izan zen zalan­tzarik gabe, erlijiosoen komentuek beren eliza barrokoak berritu zituztenean.

Berdusanek iluntasunetik margolan argi­tsu eta kolore­tsu al­dera egin zuen bere garabidea. Leial zaio ia beti Velazquezen ondorengo pin­tzel­kada solte eta ausartaren teknikari, margolanetan Velazquezi hilez­kortasuna eman zion giro­tzea eta Berdusanek sarritan veneziar polikromia beroarekin nahasi nahi zituen efek­tu lurrin­tsuak bilatuz, bere marraz­kiak zituen aka­tsak disimulatu nahi zituela dirudien eklek­tizismo batez, alegia.

Adieraz­kortasuna topatu nahiez zalan­tzarik gabe, bere irudiei naturaltasuna falta zaien jarrera behartuak ematen diz­kie, buru eta besoetan. Konposaketa dinamikoetarako ez zaio gaitasunik falta; baina eszenatoki konplexuak uki­tzen dituenean kontaketa ahaleginak zurgatu egiten du, konposaketaren batasun plastikoak baino gehiago.

Rubens‑ek iradoki ziz­kionak dirudite oihal ba­tzuk: San Pauloren konbertsioa, Tuterako San Jurgi, Balterrako Itxaropenaren ermitako Jaunaren Ager­kundea eta abar; baina bere mendeko ertilari ezagunen batekin lotu behar­ko bagenu, Juan Carreño eta Fran­tzisko Ricci bere garaikideak aipatu behar­ko genituz­ke.76 Hala ere, honek guztiak ez du esan nahi zenbait maisulan zoragarri zor ez diogunik, hala nola, Tuterako Santa Maria de Gracia ospitaleko Guztiz Garbia Neskatoa, Zurbaranen eskolako gozotasun dirdira­tsua duena eta 1663an sinatua. Hainbestekoa izanik bere lan emai­tza, oso litekeena da bere seme Karlosek inoiz­ka lagundu izana, bera baita, aipatutako San Domingo komentuko Santa Teresa Irakaslea koadroa sinatu zuena, 1664an.

Bertako beste zenbait margolari

Sonatuak izan ziren beste margolari ba­tzuk hauexek dira:

• Matias Guerrero, Corellan kokatu zena,

• Sebastian Garcia Camacho, mendearen az­ken al­dera Tuterako elizan margotu zuena.

Erriberriko merindadean XVII. mendean hala moduz­ko kalitateko margolariak jardun ziren. Hauetako ba­tzuetan Madrilgo eskolaren eragina suma­tzen da, esate baterako:

• Berdusanen garaikidea zen Antonio Castrejón, Erriberriko Fran­tziskotarren komentuan Jasokundearen oihal barroko handia sinatu zuena.

Ondorengo hauen eskuz margoturiko oihalen kalitateaz an­tzeko kontuak esan daitez­ke:

• Pedro, Migel eta Martin Ibiriku anaiengatik, denak ere desagertu ziren Lizarra al­deko komentuetan jardun zutenak dira.77 Delako Pedro Ibiriku batena, leinuko aitarena agian, izan behar du Lizarrako San Pedro elizako San Sebastianen Martiri­tza, une hartan­txe ematen zen iluntasuneko errealismoaren adibide egokia.

Binomio zail bat XVIII. mendean: artea eta fedea

Sartal­deko artea esaera sintetiko batean laburbil­du behar­ko balitz, XVIII. mendea Estetikaren mendea izan zela esan behar­ko da hasieratik, betiere, neurketa bi al­detatik begiratuta:

• mende horretan Estetika zien­tzia filosofiko gisa jaio zenaren al­detik,
• eta arteak, erlijiotik estetikarantz abiatu zen pen­tsamenduaren eta bizi­tzaren sekularizazio batekin ados zegoen bidearen al­detik.

Ahaleginak egin ziren XVII. mendean –betiere, denbora ehunekoz neur­tzeko ohiko gezur hori arretaz hartuta– fran­tses teorikoei esker artea bere egitekoaren arabera defini­tzeko: arteak “atsegin emanaz iraka­tsi” behar zuen. Halakoxea zen, Trenton eta Kontrarreformako idealetan inspiraturiko barroko artearekin iri­tsi eta lor­tu nahi zen helburuetako bat. Egia da, bai, gehiegizkoa edo nabarmen samarra izan zela artea, baina ez inola ere nabarmenkeria mesprezagarria, baizik eta baliagarria eta ugal­korra, sinestunen espirituaren­tzat. Ber­niniren eskulturetan enfasirik ukatu gabe, bere iruz­kingile hoberenetako batek (Hibbard) zioen “Ber­niniren az­ken helburua fun­tsean ez zela eskultorikoa, espirituala baizik”.

Beraz, XVIII. mendea aurrera zihoan heinean, bikoteko horren izenetako bat deseginez eta disolbatuz zihoan. Irakastea baino garran­tziz­koagoa izango zen atsegin ematea. Herri xeheak eta bere zuzendariek subkon­tzienteki hartutako arte-aukeretan eragin handiagoa zuen sentiberatasunaren eskariak adimenaren proposamenak baino.

Egia da, hasieran, Arrazoimenaren argitara seta­tsuki jo­tzeak, herria, Erdi Aroko izuetatik, sineskerien mamuetatik, aginpide hu­tsaren argudioetatik eta Inkisizioaren sinesgarritasunetik aska­tzeko balio izan zuela. Baita, erlijio gaietan, eszeptizismo hasiberri bat az­kar iri­tsiko zela gizarte sekularrera ere. Historialariak luza­tzen duen gal­dera da, sentimenen asebete­tzeari pixkanaka lo­tzea eta gal­dera handi eta an­tzinako gai bikainenganako axolarik eza, ez ote dagoen artea beraren sustraietako nolabaiteko gainbeheran: gainbeheraz hitz egiten baitute gaur egun XVIII. mendeko artearen historialari asko eta askok.

Argitasunez­ko mendean Espainian eman zen hustasun artistikoaz hitz egin izan da, eta zalan­tzarik gabe iri­tzi gu­txiesgarri honek beronen azter­keta bertan behera uztera eraman du. Maila guztietako gertaera izan zen fran­tziar dinastia berriaren etorrerak eragindako gustuen al­daketa eta Espainiako sormen artistikoari nolabait ere lokar­tze bat eragin behar ziola esaten da, besteak beste, Goya jeinu aske eta hispaniar amorratu bat esnatu zen arte.

Laburbil­duz esan dezakegu XVII. mendearen lehen hamar­kadetatik mami­tzen ari zen gizarte honen sakonean pen­tsamol­deen eta jokaeren arda­tzak honela zehaztu daitez­keela:

• sinesmen tradizionalean krisial­di bat eman zen; arrazoimenaren arauak ezarri ziren misterio-zen­tzuaren aurrez aurre.
• Baina, paradoxikoki, atseginaren prin­tzipioa lehen mailara igo zen.

Ar­kitek­tura churriguereskoa eta rococoa

Estilo churriguereskoa

Jakina denez, churrigueresko izena, hainbat anaia ziren familia batetik dator, Churrigueratarrak,7 hain zuzen; hauetako hiru Jose Benito, Joakin eta Alberto gu­txienez Gaztelan aritu ziren lanean XVII. mendearen az­kenetik hurrengo mendeko bigarren herenera arte, erlijio ar­kitek­turaren esparruan, batez ere.

Jose Benito de Churriguera (1665‑1725) izan zen garrantzitsuena eta berauxe hartu behar da izen‑emailetzat ere. Salamancako katedralaren (dorrea eta kupula) jarraipena eta herri bereko Clerecia (Josulagunen eliza) gidatu zituen 1693tik aurrera. Bere anaiekin Salamancako plaza nagusiko az­ken diseinuan esku hartu zuen. Egin zituen eraikinen ar­kitek­turan neurri­tsua bada ere, Gaztelan, erretaula traza­tzailerik barrokoenetakoa zen, honako hauek erabil­tzen dituelarik:

• salomondar zutabeak,8 mahats‑hosto eta mahats‑mordoez estaliak,
• taulamendu mugituak,
• lorez eta igalizko markoztatzeak,
• mugimendu jarreran dauden aingeruak (Salamancako San Estebanen erretaulan, Segoviako Sagrarioaren kaperakoan, eta Plasenciako katedraleko erretaulan ikusten direnak).

Dena den, barrokoa gorengo adieraz­penera eraman zuena Pedro de Ribera izan zen (1742), besteak beste, estipitea eta simetriarik gabeko ebakidurak zituen baketa handi gizenak osagai berri eta partikularrak eran­tsiz, non atariei ordura arte Europako ar­kitek­turan ezezagunak ziren mugimenduaren eta edergarrien aberastasuna eman baitzien (Madrilgo Hospizioko ataria). Churrigueraren zenbait diseinutan lo­tsati an­tzean azal­tzen den estipitea –piramide zorrotz baten itxura duen eusgarria– Riberak hedatu zuen, harroina eta kapitela eran­tsita. Ar­kitek­turaz­ko paramentuei mugikortasuna eman nahiak estipete eusgarriaren konposaketa bi­txi bat iradoki zion Riberari, fusteetan zati hauek dituela:

• lehenengo gorpu­tzean buruz beherako piramidea,
• beste gorpu­tzean kuboaren propor­tzioak,
• eta hirugarrenean jarrera zuta duen piramide tankerako gorpu­tza.

Rococo estiloa

Kronologikoki rococoa, churriguereskoaren ondoren, barrokoaren az­ken al­ditzat har daiteke. Baina bi estiloen arteko mugak ezar­tzea ez da gauza erraza, besteak beste, penin­tsulako hainbat eskual­detan hainbat izaera izan bai­tzituen barrokoak. Andaluziako barroko bat bada, Churrigueraren garaikidea izanik ere, adreilu eta harri zuriz­ko estal­duraz musulman erara joka­tzen duena; barroko katalan bat ere bada, europarraren arrastokoa; baita “pikor‑harriz­ko” beste barroko bat ere, Galizian bertakoa dena eta abar.

Churriguereskoa eta rococoa. Churriguereskoa ar­kitek­turari eta bolumenetako plastikotasunari lo­tzen zaio, “erliebe ugari duen taillari” alegia, eta kanpo al­deko argi naturala eska­tzen duela dirudi: erretauletan euskarriak eta hauen men­tsulak aurrerago ekar­tzera jo zuen.

Rococoa, al­diz, euskarrien lautasunean, lerroen eta profilen jokoetan eta barruetako intimitatean adieraz­pide izatera jo­ zuen espiritua da.

Churriguereskoan simetria nagusi da; rococoan simetriarik eza gailen­tzen da:

• Gaztela indar­tsuan sortutako churriguereskoak, indar kemen­tsua eta bizi oparoa iradoki­tzen du,
• fran­tziar gortean sortutako rococoak, grazia, emetasuna eta atseginzaletasun jarioak sorrarazten ditu.

Hispaniar penin­tsulan ulertu egiten da rococoa apenas itsa­tsiriko eskual­deak badirela ikustea.

Rococo estiloa era­tzen duten osagaiak jatorri bat bera baino gehiagokoak direla dirudi. Rococoa bere jatorrian, neurri batean bederen, agian berehalakoa ez izan arren, diseinuan zenbait italiar ar­kitek­toren (Ber­nini, Borromini, Andrea Pozzo) lerromakur, landare eta fatxada ganbilen zalea da.

Ar­kitek­turan mugimendurako joerak eman zion forma, rococoaren ezaugarririk berez­koena dela irizten den erretaula-oskolari. Fran­tziatik ekarria izan zen arrokaia, simetriarik gabeko profilarekin estilo berriaren bereizgarri izango zena. Zutabeei itsa­tsitako plakak dira kanpotik inportaturiko beste berritasun bat eta Oppenord eta Lepautre fran­tses ar­kitek­toek asmaturiko apainketa-gaien grabatu bidez hedatu ziren. Bestal­de, “apainketa honen alemaniar osagaia, apainketa txinatarra deitu ohi zaiona, garran­tzia hartuz joan zen”.9

Barruko ar­kitek­turan, rococoaren ezaugarririk ohikoena eta berriena, orain­tsu esan dugun bezala, absidearen estalgarriari egoki­tzen zaion erretaula‑oskola da, esfera laurdenean diseinaturikoa. Bere ahurrean egoki­tzen da erretaula-tramankulua, eskultura-mul­tzoak eta irudiak kokatzen ziren eszenatoki sakon baten modura, horrela an­tzer­ki‑izaera barrokoak berea duen efek­tu bisual eta plastiko berri bat lortuz. Hainbat tokitan saio ba­tzuren ondoren, erretaula mota honen eredurik beteena Jose Benito Churriguerak egina ikusi zen, 1720 eta 1724 urte bitartean, Madrilgo Calatravatarren komentuko absidean. Inolako horma-hobia eta uztai­tzerik gabeko estatuak al­txa­tzen dira absideko mazoneria ahurrari itsa­tsirik.

Har dezagun gogoan, halaber, Berninik asmatu zuen erretaula-bal­dakinoa. Rococo artean izenda daitez­ke tenpleteak, erretaulatik isolatuta agertzen diren mul­tzo horiek. Erretaula mota hori asko hedatu zen Gortean eta handik beste eskual­deetara igaro zen, osorik nahiz zatitan.10

Euskal Herriko hainbat eskual­detan barrokoa churriguereskoz ala rococoz jan­tzi zeneko denbora tarteen al­dea ikusita, hemen ez zaigu batere erraza gure ohiko kronologia iriz­pideari leial eustea. Bestal­de, gogoan har­tzekoa da bertako eskulturagileen lanei dagozkien dokumentuetan dagoen urritasuna, mende honetan ar­kitek­toen diseinuari eta mihizta­tzaileen lanari fun­tsez­ko garran­tzia ematen zi­tzaienez, hauen eskuetan uzten bai­tzen taillagileekin eta eskulturagileekin tratuak egiteko ardura. Hortaz, ez gara ziurtasunez erabaki­tzen saiatuko, oso nabarmenak direnak salbu, aipa­tzera goazen eraikin eta erretauletako eskultura-lan horien egiletasuna.

Nafarroa

Normala da churriguereskoa eta rococoa behatu nahi dituen historialaria elizetan barrura sar­tzea erretaulak kontenpla­tzera, edergarrietako berrikun­tzak, zeren eta, hauexetan hartu bai­tziren ikusteko modu garbian. Batez ere, XVIII. mendea bete‑betean zen garai hartan eraiki izan ziren komentu‑elizetan ikusten da ar­kitek­turaz­ko egituren diseinatzaileek (Ordena Erlijiosoetako kideak normalean) ez dutela inolako goserik aurreko mendetik jasotako eskema tradizionalak hausteko.

Churriguereskoa

Zalan­tzarik gabe, oraingoan edergarriz jori janzten diren egituretan eta euskarrietan oso nabarmen azal­tzen diren ezaugarri barrokoen oharpenak aipatu behar­ko ditugu. Baina, churriguereskoa eliza barrutan hedatu zen oparotasun nabarmenez eta ausardia handienaz.

Nafarroan XVIII. menderako jada, barrokoa ganga, kupula eta beste ar­kitek­turaz­ko zatietan adierazten zen, oso lauak baina konposaketa dinamikoa duten erroleo modukoak osa­tzen dituzten zenbait igel­tsuz­ko sareen bitartez. Ezin nabarmenago ager­tzen da hau, Tuterako Domingotar lekaimetan, Alesbeseko Portalean eta Cascanteko Erromesaren eliza berrian, adibidez.

Modu berean edergarriak karga­tzeko joera Nafarroako bi dorre nagusietan azal­tzen da: Tuterako katedralekoan eta Alesbesko Santa Eufemiakoan, baina erretauletan bereziki.

Nafarroan, XVIII. mende honetan, erretaulen tailla­tze-langin­tza gremio eta kofradietan antola­tzen jarrai­tzen zuten. Tuterakoak nabarmendu ziren berritasun alderako zaletasunagatik. Erriberako hiriburu horretan, 1783an go­tzain‑hiri bihurtu zen horretan Gurrea, San Juan, Viñes, Sola eta Serranotarren lantegiak ari ziren lanean eta erretaulen hi­tzarmenak egin eta ikonografia osatu ahal izateko, irudien eskulturagileekin eta oihalen margolariekin az­pi-hi­tzarmenak eginez jarduten zuten lantegi hauek eta delako egitasmo hauek ordain­tzeko ez zuten nagusi eta mezenasen beharrik izan.

Rococoa

Beste zenbait lekutan bezala, Nafarroako Erriberan barroko soilaren klasizismo al­dia igaro ondoren, XVIII. mende al­dera, al­daketa bat gertatu zen Barrokoaren “apaina” deritzonaren al­dera, bi al­di desberdinetan hedatuko zelarik:

• lehengoan XVII. mendearen az­ken hamarkadetan hasitako apainketa joerak jarraitu zuen, Churrigueraren lanean inspiraturikoak;
• bigarrenean, Nafarroak ordain eskasa eman zion: rococoarena. Espiritu horri eran­tzun ziona, berehalako batean neoklasizismoari bideak ireki­tzeko izan zen.

Tutera

Tuterako Karmenen elizako erretaula. Neoklasizismo al­derako al­daketaren hasiera, aurreko atalean jardun dugun Fran­tzisko Gurrea Casadoren lana den Tuterako Karmengo erretaulan suma daiteke jada. Al­di hau, aurretik eraikiak ziren elizen eraikun­tza osa­tzeko dorre ba­tzuk al­txa­tzen zireneko garaia da. Barrokoa gainazalen apainketan iri­tsi zen bere gailurrera, klimaxera; nahiz lerromakurrak izan igel­tsuak eskain­tzen zituen erraztasunak egiazta­tzean.

Domingotar lekaimeen komentuko erretaula. Churriguereskoaren ezaugarri den landare-formen loral­di harrigarri hori Tuteran ikusi zen goizenik, Domingotar lekaimeen komentuko erretaula nagusian, hain zuzen ere.11 Esana dugu jada, manierista ukituko bere erretaularen eraikun­tza 1623an hasia zela, baina erretaula bera 1685ekoa dela. Hau ere Fran­tzisko Gurrea Garziak diseinatua delarik, badirudi Madriletik eral­datua izan zela une hartako gustu abangoardistaren arabera.

Gorputz bakarreko erretaula dugu hau, Berdusanen zaz­pi margolan markoztatzeko zeregina duena, hosto­tza fineko lau men­tsula gainetan kokaturiko salomondar ordenako zutabe erral­doien eremu batean. Landare apainketa hau panel eta euskarriei itsasten zaie: salomondar zutabeetan sare trinko bat osa­tzen dute, berauen berez­ko kiribilak desager­tzeraino ere iri­tsiko direlarik.12 Santa Ana kapera. Baina, estilo berri hau bereziki ikusgarria katedraleko Santa Ana kaperan agertu zen, horretarako beste aurreko kapera bat erabili zelarik. Lanak Joan Laz­kano eta Joan Estanga ar­kitek­toen diseinuaren arabera 1716an hasi eta 1724an amaitu ziren.

Oinplanoa ok­tagonala du eta fatxadan horma-ataletan txirlez estalitako horma-hobiak darraiz­kio, eta beroien gainera zuzenean igo­tzen diren tondoak pe­txinetan; zor­tzi leihoz markaturiko danbor-kupula batez estal­tzen da, Rafaelek Erromako Popoloko Santa Marian eraiki zuen Chigi kapera imitatuz.

Honen apainketa oparoa, marmol oktogonaletan eta dena estal­tzera egiten duen gaineko polikromiazko igel­tsuetan oinarri­tzen da; gai geometriak dituen armazoi bat ikusten da eta bertan zeregin garran­tziz­koa duten xaflatuak, eta bereuen gainean aingeru eta kerubin piloak, itxuraz­ko errezelak, hosto­tzak eta lore kordak azal­tzen diren.

Horrez gainera Kaperan Familia Santuari, sartal­deko Eliz Gurasoei eta Ebanjelariei eskainitako egitarau ikonografiko korapila­tsu bat gara­tzen da.

Oparotasun bera ikus daiteke kaperako sarrerako atearen apainketan. Kanpotik eraikun­tza adreiluz­koa da, harriz­ko zenbait osagai badituelarik.13

Espiritu Santuaren kapera, Tuterako katedralean, 1737 eta 1739 bitartean eraiki zen aurreko bi kaperen lekuak el­kartu eta Epistola al­deko habearteari itsa­tsirik, tarte horretako zati bat arma gangaz estalia gel­ditu zen eta bestea berriz linter­nadun kupula arrauz­karaz. Baina, benetan barrokoa eta deigarria bere igel­tsuz­ko apainketa oparoa da, eta, Santa Ana kaperako egitarau ikonografikoaren al­dean oso bestelakoa ez delarik, apainketa modu hain geometrikoa ez izatea du bereizgarri.

* * *

Tuterak, XVIII. mendean barrena, jaiera handiko nagusi eta mezenasen eskariei eran­tzun beharrez, barrokoaren ugal­tze bidean, zenbait elizetarako ale bikainak eskain­tzen jarraitu zuen:

San Jose eliza. Tuterako kolegio‑eli­za birmol­datu zuten Jose eta Antonio del Rio anaiak arduratu ziren (1749. al­dera) apainketa oparoaz Josulagunen eliza (gerora San Jurgi parrokia) “egunera­tzen”, jada rococoa al­darrikatuz.

Mariaren alaben Lagunartearen eliza izan zen birmol­daketa nabarmenena izan zuena; rococoaren presen­tzia azal­tzen da esfera laurdenetan, irudiak eta margolanak baitaraturik dituzten laukien profiletan eta aurrekoak haina akidura sorrarazten ez zuen apainketa osoaren grazia atseginzaleetan.

Lekaime Kapu­txinoen eliza. Nafarroako Erriberan, ar­kitek­turari dagokionetan, az­ken barrokoaren erakusle on bat da lekaime Kapu­txinoen Tuterako eliza ere. Adreiluz­ko fatxada ager­tzen du XVIII. mendearen erdial­dera eraikitako honek mugimendu handiagoa du, aurreko al­diko komentuetako fatxada rococo jatorraren al­daera izanik, atarietako eta horma‑konketako taulamendu makurrei eta azalera osoa zehar­ka­tzen duten mol­dura lerronahasiei esker.14

Corella

Arrosarioaren eliza. Tuteratik Corellara jauzi eginez gero, 1657an eraiki­tze lanak hasitako Arrosarioko elizan konturatuko gara oraindik oso mami­tsuak eta beren trataeran gu­txi landuak diren lehenengo igel­tsuz­ko lan barrokoak azal­tzen direla, erlai­tzetan eta elizaren beste leku jakin ba­tzuetan itsa­tsirik.

Eliza honi sakristia eran­tsi zi­tzaion eta Arguedasko eliza bere garaikidearekin batera barrokoaren eredu da. Biak ere, saskigin­tzako lanak imita­tzen dituzten igel­tsuz apainduak daude, Yugoko Ama Birjina deri­tzanaren elizako guru­tzaduran heda­tzen direnen an­tzekoak.

Mikel Donearen eliza. Urte horietan bertan, XVIII. mendearen lehen herenean Mikel Donearen parrokiako hiru habearteak guru­tzaduradun igel­tsuz­ko landare eta aingeru apaingarriz estali ziren eta tailla­tze lanak Joan Antonio Gutierrez eta Pedro Onofrek egin zituzten. Maisu horiek berak izan ziren erretaula nagusiko nahiz bertako irudigin­tzaren arduradunak.15

Hasierako kanpaina batean, 1696an, churriguereskoaren eztanda horretan zenbait ertilari jardun zen inguru eta garaiko gustu orokorrari aurrea hartuz, besteak beste, Joan Martinez, Santiago Raon eta Joan Antonio Jimenez Romano. Jose Benito Churriguera bere Madrilgo erretauletan bistara­tzen hasi zenaren il­dotik. Al­di horretako ia erretaula guztietan bezala, oraingo honetan lan ar­kitek­tonikoak hara­tagoko garran­tzia zuen, ikonografiarekin alderatuz.16

Alesbeseko Santa Eufemiaren eliza bere osotasunean XVIII. mendeko eraikina da, aurretik izandako eliza baten oinplanoa aprobe­txatuz guru­tze latindarra aukeratu bazuen ere.

Eraikin-lanak 1716an atera ziren jendaurrera eta urte horretan bertan Antonio Olea, Alfaroko maisua azal­du zen haien arduradun. Corellako San Migel parrokiako maisuetako batek, lehendik aipatua dugun Joan Antonio Jimenezek, “eraikinaren traza” ere egin zuenak, garran­tzi handiagoa izan zuen, dokumentuen arabera. Bere gidari­tzapean hartu zituen, 1725ean, lau urtetan amai­tzea lortu zuen guru­tzadurako lanak.

Habeartea 1728an hasi, Anaia Luis Tafallako kapu­txinoaren planoarekin eta Jose Arizmendi hargin‑maisuaren esku har­tzearekin hasi zen eraikitzen, eta az­keneko hau arduratu zen sakristiaz eta eror­tzen ari zen kupularen berreraikun­tzaz, 1734 eta 1736 bitartean.

Zabalera baino garaiera handiagoko duen habearteak, ilargixkak dituen kanoi‑erdiko gangaz estalitako hiru tarte ditu, eta saihe­tsetako bi kaperez gain: Ebanjelio al­detik bata eta honen kontrako al­dean bestea. Egitura honen gainean igel­tsuz­ko apainketa barroko bat gara­tu zen, Tuterako katedraleko Espiritu Santuaren kaperakoaren an­tzekoa.17 Karmel­dar oinu­tsen eliza, al­diz, berea eraikuntza-data berantiarra (1754‑63) izan arren, eta erdiko paramentuaren bukaerako frontoi kurbatua kenduta, aurreko mendeko komentuen eskema bereri jarrai­tzen zaio.

Sorlada (Lizarra)

San Gregorio Ostiakoaren santutegia. Ebroren Erriberatik ez oso urrun, Lizarrako merindadean, Sorlada baserriaren barrutian, mendiaren gainean kokamen hartuta aurkitzen da San Gregorio Ostiakoaren santutegia, 1044an Logroñon hil zen Ostiako kardinal santuaren hilobia XIII. mendean aur­kitu zutenean erromes leku bihurtuz joan zen erromaniko aurreko an­tzinako ermitaren ordez­koa dena. Oraingo eraikina laurogei urteko lanaren emai­tza da, orain daukan rococo itxura emanaz hasi 1694an eta 1771ean bukatu zena. Bere al­derdirik garran­tziz­koenak: ataria, dorrea, eta bere gela­txoa duen burual­dea dira.18

Ataria egin zuen Bizente Lopez Friasek, Nafarroako hainbat elizatan egin zituen igel­tsuz­ko apainketa-lanak medio, ospea hartu zuen Lizarrako ar­kitek­toak berak. Hemen, gertuan duen Vianako Santa Mariaren atarian inspiratu nahi izan zuen. Bere ereduaren arabera, exedra erako ataria du eta esfera-laurdenean amaitua. Hormaren ahurtasuna, hegal handiz el­kartutako eta az­pil eran zabal­dutako bi solairutako erretaula dela ulertu zuen, zeinetan Vianako euskarri klasikoak, bere kiribiletan bil­dutako lore‑uztaiak dituzten zor­tzi zutabe salomondarrez ordez­katu ziren: beheko solairuaren al­de bakoi­tzean hiruna, men­tsula sendoetako frisoetan ezarriak, eta beste biak zaindari santuaren irudiaren horma-hobia uztai­tzen dutela. Txartelak, armarriak eta irudiak bete­tzen dituzte barruti guztiak, landare gaiak nonahi direla.

Dorreak, atariaren ondoren eraikia izan behar du, Joan Larrearen ardurapean. Har­gin-lan bikaineko erakina da, barroko neurri­tsu erakoa, txikiagotuz doan oinplano gainean hiru gorpu­tzez osatua, eta, hiru ordena klasikoen arabera, angeluetan diseinaturiko pilastrak itsa­tsiak dituena.

Elizaren barruan sar­tzen bagara, diseinu plastikotik begiratuta, harrituta uzten du habearteari eman zi­tzaion garbiketa neoklasikotik aske geratu zen kapera nagusiak.

Burual­dea, Anaia Jose San Juan de la Cruz zeri­tzanaren trazari jarraikiz eraiki zen honi, egitura hirugingil­dun eman zion esfera-laurdenekoekin, mul­tzo osoa, danbor airoso baten gainean kupula ok­tagonal eder batez erdiratu eta koroaturik.

Ez da oso urruti Errenazimentuko eraikin handien oroi­tzapena; baina barrokoaren ikusgarritasuna nonahi eta bere zati guztietan azal­tzen da:

• barrunbea betez kupula-danborreko leihateetatik sar­tzen den argitasun distira­tsuetan;
• hirusta itxurako guru­tzaduraz lortu den al­derdi eszenografikoan;
• edergarrien arrokaia osa­tzen duten era askotariko igel­tsuzko sortetan;
• gangetako gailoietan ezarritako ni­txoetan, pe­txinetan eta horma-ataletan kokaturik dauden imajina konplexuetan;
• al­dare nagusiaren atzeal­dean irekitako erlikitegi-ganbara­txoan.

Egituren, argien eta urreen antolaketa harmonia­tsu bat era­tzen da horrela, barrunbe hau Nafarroako rococoaren mul­tzorik erakargarrien eta liluragarriena bihurtuz.

Iruñeko Merindadea

Ugari dira eliza barrokoak Iruñeko merindadean ere. Adibide ba­tzuk baizik ez aipa­tzearren, gogora dezagun sarritan ematen direla aurreko elizen birmol­daketak.

Beste ba­tzuk, al­diz, ia oinplano berrikoak bezala hartu behar dira, esaterako Az­pil­kuetako (1751‑52) San Andres eliza, Michoacan‑eko (Mexiko) go­tzaindegiaren diruz eraiki izan zena.

Beste zenbaitetan berriz, rococoa alboko erretauletan azal­tzen da erakusgai, Car­carreko Tomas Martinez ar­kitek­toak trazatu zuen Eneri­tzeko (1762‑63) Santa Katalina eta San Mar­tzialen erretauletan adibidez.

Eliza barroko zabala den Iturmendiko elizan orduan (1750) eraiki ziren bere guru­tzadura eta burual­dea, Martin Karrera (1758) gipuz­koarraren trazaren arabera.

Garesen garran­tzi­tsua da San Pedro parrokiako birmol­daketa, eta baita herri bereko Hirukoiztarren komentuko mul­tzoa ere, neoklasizismoa al­darrikatuz.

Iruñeko hirian estilo berri honetakoak dira:

• ar­tzapez­pikutegi Jauregia,
• San Joan Seminarioa,
• eta San Zer­nin parrokian eraikiak dauden kapera barrokoak.

Kanpandorreak

Nafarroan ez dira falta barroko estiloaren adieraz­le ederrak, hemen aipatu eta gogorarazi behar diren XVIII. mende honetan eraikitako kanpandorreak.

Erriberan, kanpandorreak harria eta adreilua nahasian erabili izanak bereizten ditu; hauetan nabarmena gerta­tzen da mudejarren tradizioa. Bereziki eder eta bikainak dira aurrez aipaturikoak:

• Tuterako katedralekoa, Domingo Gil eta Jose Ez­kerrak 1682an hasitakoa,
• eta Jose Ez­kurrak berak eraiki zuen Alesbesko Santa Eufemiarenekoa.

Gehienetan, aurreko al­dietako oinarri prismatiko garai baten gainean al­txa­tzen den kanpai-gorputz bat izan ohi da. Lizarra al­deko eskual­dean. Dorre horietan Logroñoko Santo Domingo eta Santa Maria la Redondakoaren eragina ikusi nahi izan da. Hauek, kanpai gorputz ok­tagonaletan amaitzen baitira:

• erdi‑puntuko ar­kuak dituztela,
• eta idi-begiak pilastra tartetan,
• kupula buru­tsu eta liter­naz amaituz,
• beste erdi‑puntuez hor­nituak
• eta kiribil­dura eta piramide bidez eginiko apainketa abera­tsa.

Zenbait al­dagai dituzten arren, modu horretako adibideak ikusi ohi dira Aguilarren, Desoion, Deikaztelun, Andosillan, Carcarren eta abarretan; San Adriangoak ezaugarri rococo bat erakusten du.

Erriberriko merindadean badira adreiluz­ko barroko al­diko dorre ba­tzuk, mudejarren trazeriaz janzten direnak: Funes, Milagro, Miranda eta abar.

Kantabriar probin­tzietatik gertueneko beste zenbait lekutan, maisu gipuz­koarren eragina suma­tzen da; esate baterako, Inazio Gorriaran maisu donostiarrak diseinaturiko Iturmendiko San Migel dorrean (1753).

Erretaulak eta aul­kiteriak

Oraingoan Nafarroako elizetan sartu eta erretauletako arteari so eginez gero, kanpoko maisu ba­tzuen eragin bul­tza­tzaileaz ohartuko gara lehendabizi. Halakoa behar zuen izan mende horretan gertatu zen erretaulen eskariak, non, gauza ziurra dirudien aipatutako Tutera inguruko ertilariek ezin izango ziotela hainbeste eskakizuni eran­tzun. Corellan, esaterako, Aragoiko, Andaluziako eta Mur­tziako beste ertilari ba­tzuk onartu behar izan ziren erretaulak egiteko ala apain­tzeko.19 Gauza jakina da, Lesakako komentu ba­tzuetan ere, laster aipatu behar­ko ditugu eragin handia izan zuten kanpoko maisu ba­tzuen esku-hartzeak.

Agoiz­ko San Migel parrokian, beste erretaula nagusi handi batek ordez­katu zuen Joan An­txietak 1584an hi­tzartu zuen erretaula; erretaula horretatik, bere tokian esan genuen bezala, taillatutako zenbait ohol gorde dira eguneko erretaularen idul­ki txikian, bankuan eta kaleetan. Eguneko erretaula nagusia 1745 eta 1748 bitartean eraikia da Jakako Juan Tor­nés eskulturagile eta erretaulagilearen eskutik. Bankuko lau men­tsula handiengatik nabarmen­tzen den eraikun­tza da, zeinaren gainetik al­txa­tzen diren erretaularen bi solairuak, hiru kaleak eta atikoa artikula­tzen dituen kapitel konposatuzko lau zutabe erral­doi kalostradunak. Kaleen artetik gehien ikusten dena zaindariaren bal­dakinoa duen erdikoa da.

Juan Tor­nés beraren lana, Agoitz­ekoaren oso an­tzekoa da, Irunberriko erretaula, 1748an egile ahazturen baten Errenazimentuko ikonografia baitara­tzeko eraikitakoa.

Erriberriko merindadean eta XVIII. mendeko ar­kitek­turari dagokionez, fun­tsez­ko atal gisa adierazi izan da lehendabizi, XVII. mendeko az­ken urteetan eta XVIII.aren lehen erdial­dean Birjinari eskainitako ermitena, eta garai horretan eraikitako komentuak gainera.

Tran­tsizio al­di horretakoak dira beste zenbait erretaula:

• Caparrosoko nagusia,
• Larragakoa, Fermin Larrainzar, Iruñeko ar­kitek­toak diseinaturikoa.

Lizarrako maisuek esku hartu zuten Erriberriko merindadeko erretauletan, esate baterako:

• Dionisio Bilodakoaren Sor­tzez Garbiarenean,
• Fal­tzesko Arrosarioarenean, Neoklasizismo al­derako rococo estilo garbitu batean gainera,

-Erriberriko20 fran­tziskotarren Komentuko San Fran­tziskoren estigmatizazioaren erliebean, 1779an Lucas de Menak egindakoan. Aul­kiteriak. Erriberriko merindadean bertako zenbait tokitan aul­kiteria interesgarriak, erliebe ugari eta barroko aurreratuak, rococo al­derakoak ere ikus daitez­ke: Mendigorrian, Uxuen, Caparroson eta abar.

Gipuz­koa

Elizak

Gipuz­koan XVIII. mendean oinplano berri gainean eraiki ziren elizak ez direla bost baino gehiago izan esan daiteke; hain zuzen ere, honako parrokia-elizak:

• Donostiako Santa Maria (1742),
• Andoaingo San Martin (1758),
• Eskoria­tzakoa (1759),
• Pasai San Pedrokoa (1763),
• Loiolako Santutegia.

Ai­tzitik, ez dira gu­txi churrigueresko eta rococo estilo berriaren arabera apain­tzen diren atariak, koruak eta batez ere, erretaula berriak dituzten kaperak. Halakoa izan zen mende horretan ar­kitek­tura zibilak iri­tsi zuen garran­tzia, non atal berezi bat mereziko baitu.

Loiolako San Inazioren Santutegia. Euskal Herriko eraikun­tza barrokorik handiena eta, bertako ar­kitek­toengan sortu zuen eraginagatik, inolako zalan­tzarik gabe garran­tziz­koena ere badena, eliza aparta eta ikaste­txe galant bat bere baitan dituen Loiolako San Inazioren Santutegia da.

Loiolako San Inazioren jaiote­txearen jabeak, 1681an, Alcaziñasko Mar­kesak ziren; eta hauek Loiolako maioraz­koa zena ez zatika­tzeko eta ez besteren­tzeko ardura zeukaten. Austriako Mariana anderea, Erregina Amak, josulagunak eraginda, inola ere, leku horretan santutegi handi bat eraiki­tzeko nahia agertu zienean baino ez zuten erabaki “sal­du, ukoa egin eta delako etxe ohoragarriaren eskual­da­tzea, bere Maioraz­koarengandik bereiziz...”, beraren eskubideak erreginari emanaz, eta zenbait bal­din­tzetan aipatu helburuarekin etxearen eta bere lurren Zaindari­tza erreginarengana eskual­datuz.21

Konpainiaren Funda­tzailearen jaiolekuan bertan eraikitako Santutegia izanik, uler­tzekoa da Institutu bereko kideak izatea hainbat herrial­deetan, eta batez ere Indiak deritzanetan eraikin lanak ordain­tzeko baliabideen bila ibiliko zirenak, eta Erroman bizi zen Joan Pablo Oliva, Nagusi Orokorra izatea, bere aginpide eta ahol­kuez, diseinuaren egilea nor izango zen eta zein eratara eta bal­din­tzatan burutua izan behar zuen erabaki zuena.

Ber­niniren ikasle izan zen Carlo Fontana italiar ar­kitek­to ospe­tsua arduratu zen eraikinaren planoak egiteaz, Santua jaio zeneko Dorre­txea bere barrenean har­tzeko, baina guztiz aske uzteko bal­din­tzapean; bal­din­tza hau ez zen bete. Fontanak, onartu eta Loiolara22 bidali ziren planoak diseinatu zituen, baina inoiz ez zen etorri, fun­tsez­ko al­daera ba­tzuk eginez, bertako maisu sonatuen bidez burutu ziren lanak zuzen­tzera edo in situ gainbegira­tzera.

Johannes Begrand josulagun flandestarrak zuzenduak izan ziren 1688an lur‑berdinketa eta zimenduak jar­tzeko lanak. Gidari­tza-lanak, 1693an, Martin Zal­dua euskal maisuak hartu zituen. Asteasun jaioa zen Zal­dua (1654‑1726), Loiolako eraikun­tza-lanetan denbora osoko maisu nagusi sartu zena zuzenean 1693an.23

Fontanaren planoetan, eraikinaren oinplanoak, hegoak zabal­duriko arrano baten itxura iradoki­tzen du. Delako planoei lo­tzeko eran­tzukizuna zorro­tza bazen ere, ar­kitek­to italiarrak aurreikusi ez zituen gure herriko bal­din­tza klimatikoek beharturik, zenbait al­daketa egin ziren.

Ikaste­txearen eraikun­tza ez­kerreko hegaletik hasi zen,24 elizan lanean jarduten zen bitartean josulagun el­karte txiki batek lehenbailehen bertan jarri behar­ko bai­tzuen bizi­tzen.

Elizan, beronen erdiko biribilunea eraiki­tzen ari ziren eta baita eraztun itxurako habeartea ere –dirudienez, Martin Zal­duaren zorioneko asmakun­tza izan zen–, Fontanaren planoak al­daturik.

Lanen gidari­tza 1719an Oiar­tzungo Sebastian Lekuonaren (1662‑1733)25 eskuetara pasa zenean, arazo larri bat agertu zi­tzaion honi elizaren egitura biribila, bere ar­ku eta gangak eta ar­kupe zabalari hel­tzerakoan.

Orduan Salamancako katedraleko maisu nagusiari, Joakin Churriguera ar­kitek­toari, deitu zi­tzaion kon­tseilu eske. Churriguerak egun ba­tzuk igaro zituen Loiolan eta elizako ar­kuen arazoa konpon­tzeko bere ahol­kua erabakigarria izateaz gainera, ar­kupeko tinpanoari eman zi­tzaion benetako churriguereskoaren izaera zehaztu egin zuen, erdian armarria, bi al­deetan kalostrak, eta bertako taillagile askori eman zi­tzaion apainketa sakona zituela.

Diametroz 20 m eta eraztun itxurako habeartean 33,50 m-tara zabal­dutako elizaren biribiluneko esparrua, marmol bel­tzeko zor­tzi ar­ku ausartez mugatua dago, lau zabalagoak eta garaiagoak ardatz nagusietan, eta hauen artean txandaka, beste lau makurragoak eta estuagoak, denak ere friso dotore batez koroa­tzen direnak.

Bigarren solairua marmol argiagoko danbor zabal eta garai batek osatua da, gerra‑gaiez apainduriko frisoa duela zokaloan eta zor­tzi leihate berdin lurrin‑on­tziz uztaiturikoak, dena marmolean landua.

Lekuona 1733an hil zenean, eraikun­tza-lanetan Inazio Ibero (1694‑1766) az­peitiarrak ordez­katu zuen.26 Loiolako Santutegiko lehen maisuaren lanaz gain, Inazio Iberori esker ditugu eraikun­tza eta erretauletako lan ugari eta garran­tziz­koak. Berak eta bere seme Fran­tziskok egin zituzten “une hartako hirietako birmol­daketa eta eraikun­tza hidrauliko hoberenen enkarguak, eta peritu­tza, tasa­tze eta lur‑neur­ketak bereganatu zituzten, eta baita probin­tzia osoko komunikabide bizien norabideen trazaketa ere”.27

Fran­tzisko Ibero (1725‑1795) Churrigueraren eraginarekiko bereziki sentikorra izan zen eta elizaren eraikun­tza bere amaiera arte gidatu zuen. Linter­nako lanak egin ziren 1731 eta 1734 urte bitartean. Pinakulua erremata­tzen duen eta 65 m-tako garaierara iristen den guru­tzea, 1735ean, urriak 25ean jarri zen.

Data horretatik abiatuta danborraren eta laranjaerdi-formakoaren apainketari hel­du zi­tzaion, arrosa tankerako marmol landuz­ko pabiloi az­piak erregeen ez­kutuez jan­tzi ziren eta Bertuteen alegiaz­ko zor­tzi estatua handiz apaindu.

Al­dareetako eta erretauletako lanei 1739an eman zi­tzaien hasiera.

Erretaula nagusia eta bi pulpituak Inazio Iberoren diseinuaren gainean eraiki ziren. Lau salomondar zutaberen titakadura lan fina (al­de bakoi­tzeko bina, baina zeihar­ka jarreran jarrita), hirugingil­dun ar­kuak ni­txoetan, margo ugaritako marmol bi­txiz­ko mosaiko horretako hainbeste eta hain finki landutako ale ugariek erakusten dute Iberotarrak Churriguerarekin izan zuten harremanaren eragina. Erdiko ni­txoan 1758an jarri zen zaindariaren estatua, Fran­tzisko Bergara valen­tziar eskulturagilearen lan bikaina, ikusiko dugun bezala.

Gerora jarraituko zuen beste erretaula, al­dare, sarrerako burdin hesi, al­dareetako eta ar­kupeko estatuekin eta abar. Ikaste­txea. Eraikinari dagokionez, eskuinal­deko hegala bukatu gabe gel­ditu zen, josulagunak 1773an Espainiatik boteak izan zirenean. Lanak, XIX. mendean zehar, gel­dial­di asko eginaz jarraitu ziren, eta 1885ean az­ken bul­tzada emanda, 1888an amaitu zen eraikun­tza. Elizaren bikaintasun barrokoaren al­dea handia da ingura­tzen duen Ikaste­txearen soiltasun ia herreratarraren ondoan.

Erabaki ausarta izan zen baina asmatu egin zuen elizako Erretoreak, Fontanaren planoetan patiotarako izendatuak ziren bi leku zabaletan harriz­ko eskailerak(al­de banatan bata) jar­tzeko erabil­tzean. Beren eskailburuetan santu eta Aita Santuen estatua handiak jarri ziren gero. Harriz­ko eskailera dotore horiek, jangela aurrea, jangela, liburutegia, sakristiak eta hiru klaustroek edertasunez harrituta uzten duten mul­tzoa osa­tzen dute, eta harmoniaren zen­tzua handitasun soil baten gustuarekin nola el­kartu daitekeen erakusten. Otto Schubert‑ek “espainiar lur-azaleko josulagunen monumenturik distira­tsuena” izendatu zuen.

Donostiako Santa Maria basilika. Gaur­ko Koruko Andre Mariaren basilikak hiri honetako parrokiarik zaharrenetarikoa dela dirudi. Dokumentuetan azal­tzen denez, leku horretan Urgull mendiaren magalean, bat bestearen atzetik Birjina Mariari eskainitako elizak izan omen ziren, XII. mendetik hasita hiri honek nozitu zituen suteen ondorioz desagertuz joan zirenak, az­kenekoak 1575ean eta 1688an Mota zeri­tzan gazteluko bolborategiko bi leher­keten ondorioz. Koruko Andre Mariaren eta San Inazioren babespean 1728an sortutako Caracasko Errege Konpainia Gipuz­koarra bere zeruko zaindariari eliza berri bat eraiki beharrean gertatu zen.28

Lanak 1738an hasi ziren, diseinuaren begirunez klaustro gotikoa eta alboko etxeak bota beharrean gertatu zirelarik. Bere lehenengo ar­kitek­toak, Pedro Inazio Lizardi29 eta Migel Salezan izan ziren eta hauek joan beharrean gertatu zirenez, Loiolako Santutegiko ar­kitek­toaren seme Fran­tzisko Iberok ordez­katu zituen. Beronen eraikun­tza 212.000 peso kosta zen eta ofizial­ki 1774an inauguratu zen.

Azaleran 2.773 m bete­tzen ditu. Barrutik baditu luzeran 55, 50 m eta 32,70 m zabaleran, eta 28 m garaieran (ganga jarraituraino eta 35 m laranjaerdi-formako loroiraino). Barruan 4.000 lagunen­tzako edukiera du. Barrokoa da bere estiloa, halakoxe rococo ku­tsua duena, atarian hobeto ikus daitekeenez.

Areto oinplanoa eta garaiera bereko hiru habearte dituena dugu, baina gangak gotikoak izaten jarrai­tzen dute, garaiera handiko pilastrez eu­tsitakoak, kapitelak kapitelen gainetan jarriaz disimula­tzen saiatu ziren arren.

Barruan badira churriguereskotik eta rococotik hasi eta neoklasikora arte doazen kapera eta erretaulak. Mul­tzo aberats eta harmonia­tsua da horren ondorioa, eliza honi gipuz­koar hiriburuko elizarik ederren eta dotoreena izatearen sona eman zaio.

Andoaingo San Martin eliza. Indiano eskuzabal batek ordaindutako beste eraikin bat Andoaingo San Martin eliza dugu. Historia honen datu guztiak A. Manuel Lekuonak ikertu eta aztertuak dira.30 Andoainen jaioa zen Agustin Lei­tza eta Latijera, Peruko Erreinuko Kapitain Jeneralak, 1756an jada agindu zuen eta 1763ko abuztuaren 19an hil baino pixka bat lehenago bere testamentuan baieztatu, halaber, bere ondasunetako zati handi bat bere jaioterriaren al­deko beste eskain­tzen artean, hiribil­duko herri plaza era­tzen zihoan lekuan aurrez aurre al­txa behar zen parrokia berri baten eraikun­tzarako erabilia izan zedila. Behar haina lur erosi zen eta A. Manuel Larramendi euskaralari sonatuaren kon­tseiluz, egitasmoaren diseinua eta obra, urte horietan Loiolako Santutegiaren lanen bukaera bere gain zuen Fran­tzisko Ibero maisuari eskatu zi­tzaion.

Badirudi ar­kitek­toaren traza, Lucas Longak Elgoibar­ko elizan hartu zuen oinplano gurutze latindarrari jarrai­tzen zaiola, baina Andoainen Fran­tzisko Iberok, dorreaz gainera, bost tartetako ar­kupe luze bana eran­tsi zuen habeartearen luzeran.

Eliza berriaren eraikun­tza 1759an hasi zen, Burun­tza mendiko harrobiko harriez, eta 1770ean bukaturik zegoen jada. Fran­tzisko Iberorekin hargin* eta eskulangile-tal­de espezializatu handi batek esku hartu zuen, Fran­tzisko Azurmendi taillagilea jardun zelarik al­dare nagusiko oskolari az­ken ukituak ematen eta Arrosarioko Andre Mariaren albokoa eraiki­tzen.

Karmengo Andre Mariaren beste albokoa egiteaz Fran­tzisko Ugartemendia arduratu zen, Azurmendi beraren diseinuaren gainean. Sor­tzez Garbiari eta San Agustini eskainitako beste alboetako bi, hurrenez hurren, Jose Inazio Lavi eta Ugartemendiaren diseinuaren arabera gauzatu ziren.

Ar­kitek­tura mailan emai­tza sendo eta trinkoa da, eta bere barrokotasuna ez da barrunbean bilatu behar, apainketan eta kan­pandorrearen estiloan baizik. Eraikinaren fatxada bete eta ataripea sortuz al­txa­tzen den kanpandorrean alegia. Eliza 1770ean inauguratu zen, dorreari az­ken ukitua ematea besterik falta ez zenean.

Eskoria­tzako San Pedro eliza. Beste behin ere, indiano eskuzabalen dirua izan zen, hondamen-zemaika zegoena ordez­ka­tzeko, oinplano berrian eraiki behar izan zen Eskoria­tzako elizaren gastuak ordain­tzeko erabili zena. Hiribil­du hau Calahorrako elizbarrutiari zegokionez, go­tzaindegitik behin baimena ateraz gero, Martin Karrerak31 egin zuen 1759ko lehen hilabeteetan eliza honen diseinua, ziur asko egun horietan harremanetan zegoen Inazio Iberoren ahol­kuak en­tzun ondoren. Eliza berriaren sagara­tze-meza ospa zitekeen 1762aren az­ken al­dera jada, baina lanak ez ziren hamar­kada horren amaiera arte bukatu.

Eliza. Ia ezin esan daiteke bere oinplanoa guru­tze latindar erakoa denik, zeren eta bere besoak oso sakonera txikikoak baitira. Fajoi‑ar­ku eta ar­ku toralen euskarriak kapitel dorikoen pilastretan ezarriak dira. Elizak presbiterioa poligonala du, eta lau tarte, guru­tzadura eta koroarena kontuan hartuz gero. Kanoi‑gangak ilargixkadunak dira eta al­dare nagusiaren aurrea ertz‑gangaz estalia. Pe­txina gainetan atseden har­tzen du guru­tzadurakoak. Barrunbe honek ia ez du apainketarik.

Tenpluaren oinetan kokatua dagoen dorrea da XVIII. mendearen erdial­deko giroan gaudela sentiarazten diguna; bere egituran Elgoibar eta Andoaingo ereduei jarrai­tzen zaie, habeartearen paraleloan bi al­deetara ar­kupeak dituela.

Pasai Donibaneko eliza. Pasai Donibaneko parrokia-eliza da Gipuz­koan oinplano berrian eraikitako elizen adibide bakarretakoa. Jose Lizardiren plano bat txikiegia zelako eta Inazio Iberoren beste bat garestiegia zelako bazterrera utzita, egun haietan Tolosako Santa Mariaren kanpai-horma eta dorreetan ari zen Martin Karrerari dei­tzea erabaki zen az­kenean. Eraikun­tza-lanak 1763an hasi eta Martin Karrera 1768an hil zenez, lanak bere seme Manuel Martinek (1742‑1804) jarraitu eta amaitu zituen, 1774an.

Elizak, al­derdi ba­tzuetan Herriko eliza kolumnariaren eskema jarrai­tzen du:

• pilastraz eu­tsitako guru­tze-gangak;
• garaiera bereko hiru habearte, erdikoa besteak baino zabalagoa;
• hiru tarte;
• presbiterioa;
• korua, oinetan;
• bi­txia bada ere, baoak gu­txi: bi leiho hegoal­dean; beste ba­tzuk gezilehio modura dorrearen al­detik, leiho bat koruan eta beste bat presbiterioaren saihe­tsetara.

Deigarria da barroko airea oraindik ar­nasten den garaian eraikitako eraikin honen soiltasun eta apaltasuna, esate baterako, bere garaikidea den Donostiako Santa Maria elizaren al­dean.

Dorrea elizaren eranskina da eta egokiago dator­kio kanpai-horma dei­tura, Martin Karrera bere diseinatzaileak esan zion moduan.

Atariak

Euskal Herria XVIII. mendean ez zen nabarmendu eraikun­tza berri ugaritan, ez nolabait ere, zabal­tze, berrizta­tze eta lehendik egoki­tzapenetan zirenetan bezainbat. Egoki­tzapen eta osa­tze hauek az­ken batean, eliza atarietan gauzatu ziren, estilo berri baten eta gustu berri baten adieraz­penak horretan suma­tzen baititugu.

Her­naniko San Joan Bataia­tzaileren ataria. Gipuz­koan, horren adibide garbi bat Martin Zal­duak, 1707an, Loiolako eraikinean ari zen bitartean, Her­naniko San Joan Bataia­tzailea parrokiarako diseinatu zuen fatxadan aur­kituko dugu.

Fatxada angeluzuzen bat da, frontoi triangeluar bati eusten dioten bi pilastra handiz mugatua, eta hauts‑babes baten modura ar­ku erral­doi batek baitaratua duena. Atearen gainean zaindariaren irudia duen horma-hobia dago; eta saihe­tsetan, zutabe bikoi­tzen tarteek San Joan Bataia­tzailea eta San Pedroren irudiak har­tzen dituzte barruan –dokumentuetan oso argi ez dagoen egileren batenak–, idul­ki garai ba­tzuen gainetan. Horretan guztian bada atari platereskoen ku­tsurik, baina suma­tzen da une hartako barrokotasun neurri­tsua ere: ar­kuarte eta pilastretan gai naturalistak apainketetan, lore eta hosto-sortak, mahats mordoak eta lurrinon­tzi lerronahasiak.

Oñatiko San Migelen ataria. Barrokotasun neurri­tsu horretan diseinatu zuen Martin Zal­duak berak Oñatiko San Migelen ataria. Her­nanikoak bezala, atari handi honek ar­ku handi bat du buruan: baina hemen ar­kubar­nera deigarri bat darama, kerubinez eta bolutaz guztiz estalirik.

Ez da erraza Asteasuko maisuaren egiletasuna zenbatekoa den erabaki­tzea, zeren eta atari galant hau buru­tzen igaro ziren hiru urteren buruan beste maisuen lankide­tza eskatu bai­tzen, eta horma-hobietan jarritako irudiak eta apainketaren zati handi bat behin­tzat Juan Bautista Suso eskulturagileari agindu zi­tzaiz­kion, eta berehalako batean hi­tzartu zen elizaren erretaula nagusirako.

Az­koitiko Santa Maria elizako ataria. Ar­kupea, petrila eta atarirako lehen diseinua Jose Lizardik egina izan zen 1725ean, baina eraikun­tza (Inazio Iberoren al­daketaren bategatik edo) ez zen bukatu­tzat eman Xabier Inazio Etxeberriaren zuzendari­tzapean 1734ra arte.

Ataria aparteko mul­tzoa da: ni­txo handi baten irudikoa, elizaren kontrahormen artean sartuta, eta ordena erral­doiko bi pilastraz mugaturik.

Bere ez­kerral­deari atxikirik doa ar­kupea, luzeran elizaren az­keneko bi tarteak beteaz, eta zutabe dorikoen gainean atseden hartuz erdi‑puntuko sei ar­ku dituela.

Atariaren exedra basamentu garai batez osaturik dago eta honen gainean zutabe bikoi­tzak alboetan, Joan Bautista Mendizabal eibartar eskulturagileak beranduago landu zituen eskulturak barruan har­tzen dituzten horma-hobiak hegaletan dituela. Erdian dagoen erdi‑puntuko ar­ku batek ematen du elizarako sarbidea. Taulamenduaren gainean pi­txerrez apainduriko apala. Kabujoiez ederturiko bost galloietako oskolak ni­txo bat eskain­tzen du erdikoan, Birjina zaindariaren­tzat.

Mul­tzoak plastikotasun alaia duen arren, klasizismoko soiltasun ku­tsuak irauten duela esan daiteke.32

* * *

Gipuz­koako beste lekuetan hainbat atari zuhurxeago ikus daitez­ke, Zegamako parrokian guru­tzadurakoa esate baterako, Inazio Iberok diseinatua.

Dorreak

Kanpaientzat eraiki ziren dorreak dira une hartako barrokoa ez­kuta­tzen duen egitura ar­kitek­tonikoen beste kapitulu bat, fun­tsean eta uniber­tsal­ki kristaua zen gizartean esanahi bat zuen kanpaiak jo­tzeak, gaur egun herrial­de askotan desagertua bada ere.

Urre­txuko San Martin elizako dorrea. Jose Lizardi, Asteasuko maisuari zor zaio, Tours‑eko San Martin elizako kanpandorrearen az­keneko gorpu­tzaren diseinua. Poligonoz­ko oinplanoa, angeluetan pilastrak, eta ia apaingarririk gabea da, kupula buruz eta baita ere buruduna den kupula­txo batez estalia dago, 1720 eta 1724 bitartean egina da.

Bergarako San Pedro elizako dorrea. Urre­txukoaren estilo berekoa da Bergarako San Pedrorena (1737‑1743) eta goitik beheraino ar­kupeko dorre hau Jose Lizardi berak diseinaturikoa da eta kupula burudunen al­deko zaletasun berdin­tsua agertzen zaio, baina oraingoan barrokotasuna nabarmendu egin zuen, frisoen gainetan plakak sarriago, erlai­tzetan zabalera handiagoko eta hu­tsarte eta konkorren txandaka­tze handiagoko edergarri ugarien bidez, horrela argi-itzalen jokoa areagotuz.

Zestoako Andre Maria Birjinaren Jaio­tza elizako dorrea. Zestoako dorrean (1735‑1738), Jose Lizardik aurreko dorreen ezaugarri berdinak eraku­tsi zituen, dorrearen oinarri angeluzuzeneko oinplanotik kanpaien gorpu­tzaren oinplano karraturako igarobidean irtenbide egokiak aur­kituz eta barrokotasun zuhur berari eu­tsiz; beronen edertasuna goraipatu egin zuen Loiolako maisu nagusi ospe­tsua zen Inazio Iberok.33

Elgoibar­ko San Bartolome elizako dorrea. Inazio Ibero eta honen seme Fran­tziskori zor diegu Elgoibar­ko San Bartolome parrokiako dorrea, goial­deko zatia bederen, kanpaien mul­tzoa, alegia; bi maisuek sinaturiko barrokotasun eder eta lirain honi buruz­ko dokumentu irudidun interesgarriak eta zeha­tzak gel­ditu zaizkigu.34

Andoaingo San Martin dorrea. Lehenago ere aipatu dugu, elizaren fatxadan bertan, Fran­tzisko Iberok eraikitako Andoaingo kanpandorrea. Elizaren sarrerari aterpea egiten dion dorrearen kokamen honek nortasuna ematen dio eraikinari. Mul­tzoaren batasuna simetrikoa areagotu egiten du, elizaren fatxada zabalera nabarmenduz. Honen barrokotasuna bere edergarri xehe eta oparoetan dago. Eraikin-masak landare moduko osagaiez apainduak dira, eta eraikin-lana estal­tzen duen laranjaerdi-formako abiagunea harriz­ko loroi handiek ingura­tzen dute. Kupula­txoari ere eransten zaio osagairik, kiribil­durak eta loroi ñimiñoak. Hau eta erdi‑puntuko ar­kuak koroa­tzen dituen zatituriko frontoi bakar batek eta beste xehetasun ba­tzuk alai­tzen dute eliza honen kanpoal­deko mul­tzoa, ia ku­tsu rococoz.

Fran­tzisko Iberoren beste dorre batzuk

• Ia an­tzeko gauzak esan daitez­ke Usurbilgo Salbatore parrokia-elizako dorrerako ar­kitek­to berak diseinatu zuen kanpandorreaz, kupularen abiagunean kalostra eder batez jan­tzi zuen horretaz (1761‑1764).

• Hondarribiko Jasokundeko parrokia-elizako dorreak ere osagai lerronahasi ugari ager­tzen du (1764‑68).

• Fran­tzisko Ibero berak diseinaturiko Her­nani, Gaztelu eta Ordiziako dorreek, al­diz, bestelako estilo bat dute nabarmen, trinkoagoa eta soilagoa, az­peitiar maisu iaioa, gustu neoklasikoaren argitasun eta xumetasunarekiko sentikorrago izaten hasia balitz bezala.

Neoklasikorantz garatuz

Hain zuzen ere, Gipuzkoako dorreen ardura kronologikoak erakuts diezaguke garapen estilistikoa, barroko churriguereskotik neoklasikoa al­darrika­tzen duen egitura soilen al­derakoa.

Ibarrako San Bartolome elizako dorrea. Hala, Ibarrako elizarako Martin Karrerak diseinaturiko kanpandorreak (1761‑70), adibidez, Iberoren dorreekin kidetasun garbia du. Eliz aurrea dorrearen eredu bera da, baina hemen ar­kupeak ez doaz habeartearekin paraleloan.

Karreraren ardura bere fatxadaren aurrekotasuna sendo­tzea da, eliz­pearen estalguneko itzalak aurrearen goieneko horma-atalen lautasunarekin kontrastea bilatuz, ar­kupearekin batasun estua osa­tzen duten hegalen bidez.

Erdiko bal­koiaren gainean zutasuna az­pimarra­tzen duen biribil-formako baoarengatik bereizten da Iberotarrengandik eta apaingarrien soiltasungatik eta kanpaien mul­tzoa eder­tzen eta muga­tzen duten pi­txarren berdintasun eta bikaintasunagatik, halaber.

Tolosako Santa Maria elizako dorrea. Hala ere, Martin Karrerak barrokoaren al­deko izaten jarraituko du kanpai‑horman, alboetan bi kanpai mul­tzo dituela koroatu baitzuen Tolosako Santa Mariaren fatxada galant eta biluzia.

Erretaulak

Baina ez da zalan­tzarik, elizetako erretauletan azal­tzen dela, luze eta zabal, barrokoaren espiritu askea; beharbada, une honetako zaletasunak eragiten duen gehiegikeria formala eta apainketa birtuala harriaren taillan baino errazago gerta­tzen delako zuraren taillan.

Sebastian Lekuona

Pasai Donibaneko San Joanen erretaula nagusia. Sebastian Lekuonari agindu zi­tzaion erretaula hau lantzeko, Loiolako eraikinean maisu nagusi ziharduen bitartean.

Gorputz bakarrekoa da, bankuarekin eta biribileko errematea gorpu­tzaren neurri berekoa duela. Alboetako kaleetan, idul­kiko kerubin buruez ederturiko men­tsula handien gainetan eta horma-hobiak saihe­tsetan dituela, salomondar bi zutabe handi zuti­tzen dira. Euskarri hauek, orbel eta mahats mordo gizenez nahaspila­tzen diren hamaika zuztarrez inguraturik daude. Horma-hobietako hiru ar­kuak ohiko erdi‑puntukoak dira, sakonera txikiz baina edergarri ugariz egin eta eu­tsiak.

Zaindariaren irudia, alboetako Pedro eta Paulo Santuenak eta goieneko mailako San Mikel Goiaingeruaren taillak Felipe Arizmendik eginak dira, gerora oroitaraziko dugun bezala.

Oiar­tzungo San Estebanen erretaula. Bere jaioterria zen Oiar­tzungo parrokiako hiru erretaula Sebastian Lekuona berari esker ditugunak: Guru­tzil­tzaturiko Kristori, eta Loiolako Inaziori zein Xabier­ko Fran­tziskori eskainiak (1721).

Hiru ale hauek ia egitura bera eta oso an­tzeko apaingarriak dituzte, ar­ku hirugingilaren az­pian dagoen Guru­tzeak izan ezik. Neurri txikikoen erakoa da, kupulako danbor kalostraren az­pian osaturiko ilargixkekin oso egoki lo­tzen dena. Hemen ere, ar­ku batek erdira­tzen du erdiko horma-hobia,salomondar zutabeekin.

Inazio Ibero. Bikaina da Inazio Iberoren erretaulen emai­tza, eta historialariaren­tzat garran­tziz­koa da az­peitiar maisu handiaren aurrerabidea ezagu­tzea, egituraz­ko eta klasizismoko zorroztasun batetik hasi eta ia gehiegiz­koa den Loiolako erretaula nagusi barroko eta rococo arterainokoa.

Az­peitiko Sor­tzez Garbiaren erretaula nagusia (1737). Hiru kale ditu, erdikoa tenpletearen­tzat, solairu bakarrekoa eta saihe­tsetakoak bi solairutakoak, irudien­tzat horma-hobiak dituztela, eta landarez jositako bost kiribileko salomondar zutabeak igo­tzen dira, churrigueresko zen­tzu oso nabarmena dutela.

Loiolako Santutegiko erretaula nagusia. Aipatu berria dugun eta M. Isabel Astiazarainen iker­keten ondoren zein egilerena den zalan­tzan jar­tzen ez den Loiolako Santutegiko erretaula nagusia, oso litekeena da Az­peitiko erretaularen garaikidea edo lehenagokoa izatea, agian.35

Harri­tzekoa ere bada, baina badirudi hurrengo erretaulen eskarietan –Az­koitiko (1742) eta Tolosako (1744) Klaratarren­tzat– Iberok segurtasunez egiten duela rococo al­dera:

• erretaula‑oskola hauta­tzen du,
• salomondar zutabeak al­de batera uzten ditu,
• apaingarrietan neurri­tsuagoa da, aurreko erretauletan irtenegia eta handiegia izan bai­tzen.

Fermin Larrainzar. Urte horietan Iraurgiko haranetik, Goierrikora igaro­tzen bagara, erretaula barrokoetan ale ugari topatuko dugu.

Laz­kaoko erretaula zistertarra. “Langin­tza ani­tzekoa, ar­kitek­to, eskulturagile, mihizta­tzaile eta arotz”36, halaxe sina­tzen zuen Fermin Larrainzar nafar maisuari esker dituzte Laz­kaoko Santa Anaren Zistertar Errekoletoen komentuko erretaula nagusia eta alboetakoak, 1714an Iruñeko elizbarrutiko ikuska­tzailearen bisita ondoren hi­tzarturiko lanak. Erretaula honek, 1718ra baino lehen eraiki­tzen hasi ez zen honek, baditu idul­kia, hiru kaletan banaturiko gorputz bakar bat, banku garaia, suge il­dasketako lau zutabe erral­doiez mugaturik, eta elizaren burual­deari egoki­tzen zaion zir­kuluerdi-formako profila duen atikoa. Inazio Zendoiak tramankulu hau xehetasun guztiz deskribatu ondoren, lotura kronologikorik eza ikusten du, une hartakoxea zen apaingarrien aberastasun ugariaren eta ordurako erabil­tzen ez ziren il­daska uhin­tsuak zituzten zutabe bihurrikatuen erabileraren artean.37

Joan Antonio Iparragirre

Idiazabalgo San Migelen erretaulak. Idiazabalgo San Migel parrokian arte gaietan arduraduna zen Joan Antonio Iparragirre maisua, ar­kitek­to eta taillagilea ere badena, Idiazabalen jaioa bazen ere, Seguran bizi zena. Berarekin egin zen 1734ko abenduan Familia Santuaren alboko erretaularen hi­tzarmena eta bi urte beranduago, erdiko ni­txoan San Inazioren irudia eta ni­txo apalagoetan Borjako Fran­tziskoren eta Xabier­ko Fran­tziskoren mukuluak” eduki behar­ko zuen beste berdin bat eskatu zi­tzaion. Astigarretako San Martinen erretaula nagusia. Iparragirrek bere ardurapean 1745an hartu zuen. Haren ar­kitek­tura gerora berriztatua izan zenez, ezin jakin daiteke une hartako churriguereskorako zaletasuna zein mailatan bereganatu zuen.

Fran­tzisko Ibero. Fran­tzisko Ibero ar­kitek­toak erretaula asko ditu bere eskuei esker eginak, bere aita Inazioren al­dean. Aizar­nako Jasokundeko erretaulak. Aizar­nako elizaren alboetako erretaulak eskatu ziz­kioten 1751ean, bata Arrosarioko Amari eskainia eta San Inaziori bestea. Egitura ahur samarra duten aleak dira, lau men­tsuletako basamentu baten gainean lau zutabez­ko gorputz bat, eta gainean atikoa osa­tzen dutenak. Apainketak, xaflen, buru hegodunen, loreen eta fruituen bidez estal­tzen du zoru guztia.

Az­koitiko Klaratarren erretaulak. Hamar urte beranduago diseinatu zituen, halaber, Az­koitiko Klaratarren alboko erretaulak, bere aitak ordurako diseinatua zuen erretaula nagusiaren ondoan. Aitaren lanarekin al­deratuta, barrokotasun oso aurreratua baten ausardia adierazten dute Fran­tziskoren erretaulek, horma lau bati atxiki­tzean, zeihar­ka ebakitako erlaitz gainetan kokatuta dauden zutabez mar­katuriko bere erdiko kalea aurreratzen du erretaulen egitura irtenak. Taulamendua egitura berari egoki­tzen zaio.

Beste zenbait erretaula. Begien bistakoa da hauetan eta Eibar­ko San Andres parrokiarako diseinatu zuen alboko erretaulan (c. 1765), Fran­tzisko Iberok sentikor jarrai­tzen duela plastika churriguereskoarekin.

Beste zenbaitetan, bere Lizar­tzako Santa Katalina elizako erretaula nagusiaren azter­ketan, esate baterako, xumetasun klasiko al­derako al­daketa usnatuko balu bezala, arruntasun eta xumetasun handiagoa eta hosto­tza apaingarri gu­txiago ahol­ka­tzen ditu.38

Biz­kaia

Biz­kaian churrigueresko erako eliza askorik ez da. Mende honetan biz­kaitar ar­kitek­turak eskain­tzen duena, batez ere, hauxe da: jarraibide baten erakustea, esperimenta­tzeko ausardiarik eza eta zahar­kitutako estal­kiekiko leialtasun itsua; fantasia sor­tzaileaz hitz egitera bul­tzatuko gaituen ezer ez, alegia.39

Lekeitioko San Jose eliza. XVIII. mendearen lehen herenean bukatu zen Lekeitioko San Jose eliza (Josulagunen An­tzinakoa); aurreko atalean hitz egin dugu bere eraikun­tzaz. Gaur egun ere 1680an sortu zenean zuen estilo soil bera du; baina litekeena da bere ataria, bere apaindutako mar­koa eta bere frontoi oker zatitua eta guzti, Loiolako Santutegiko ar­kitek­toek eginiko al­daketaren bat izatea.

Durangoko Santa Anaren eliza. Durangon Uribarriko Santa Mariaren eta San Agustin komentuaren arteko bil­keta bat da Santa Anaren eliza (1720), Lazaro Laincerak40 egindako lan honetan apaingarrien biluztasuna gailen­tzen delarik.

Ezkerraldeko (Somorrostroko) San Joan eliza. Abangoardiari mendearen erdial­de hartan zi­tzaion erresisten­tziaren froga bera da Somorrostroko San Joanen hau, bere piramidez­ko dorre eta guru­tzadura gotiko konkordun estal­kiarekin.

Bilboko San Nikolas eliza. Lehenago jardun dugun bezala, espazioaren barroko italiera­tzaile ikusmol­de bakarra Inazio Iberok ekarri zuen 1743an Bilboko San Nikolas elizara. Hondamenean zegoelako goitik behera botatako aurreko eliza baten esparrua bera bete­tzen du. Bertako harginekin eman zi­tzaion hasiera 1743ko egitasmoaren eraikun­tzari, Antonio de la Vega menditar maisuaren gidari­tzapean, eta ez zen bukatu­tzat jo mendearen az­ken urteetara bitartean, eliz ospakizunen hasiera 1756koa bada ere.

Eliza. Karratu perfek­tu bat da oinplanoan eta eran­tsita du presbiterioa. Karratu hau beste karratu handiago batean sartuta gel­di­tzen da, el­kar­tzen diren bi esparru angeluzuzen sorraraziz, burual­dean sakristia osa­tzeko eta oinetan aparteko bi kapera antola­tzeko. Eremu ok­togonal edo biribilaren itxura ematen diote lau exedrek, karratua nagusi­tzen zaiolarik elizari.

Ftxadanan, Elgoibar­ko dorrearen an­tzeko diren bi dorre zuti­tzen zaizkio al­de banatan. Fatxadaren horizontaltasun ukitu gai­tza leundu egiten dute dorreek eta kanpai-hormak. Eliza bilbotar honen barrunbeak Santa Inesen eliza erromatarraren oroimena ekar­tzen du gogora; baina, badira Loiolako frontoiaren oroi­tzapenak ere atari artikulatuan, eta gotikoarenak, dorreen sarbide zorro­tzetan.

Balmasedako San Seberino eliza. Lehen aipatu dugun Lazaro Lainceraren diseinua (1728) duen San Seberino elizako dorrearen aipamena egitea ere komeni da.

Hargin­tzan aditua zen Laincera, eta zenbait eraikin-lanetan Martin Zal­duarekin batera esku hartu zuen Euskal Herrian: Az­peitian –normalean hemen bizi izaten baitzen–, Berri­tzen, Elgoibarren eta abar. Urre­txuko elizako dorrearen diseinua egin zuen, gerora Lizardiren diseinuak ordez­katu zuena, eta 1717an Zumarragako elizaren dorrea diseinatu zuen, halaber.41

* * *

Biz­kaiko erretaulen diseina­tze eta eraikitze barroko churriguereskoari dagokionez, eskultura lanei buruz bereziki hitz egingo dugunaz gain, nahikoa bekigu berriro ere Julen Zorrozuak Biz­kaiko erretaula barrokoari buruz­ko iker­keta sakon eta oso dokumentuari lo­tzea.

Araba

Gasteiz­ko San Fran­tzisko komentua. Arabar lurral­dean XVII. mendearen az­kenean, barrokoa bere apaingarrietan al­dirik oparoenera iri­tsi zenean, Gasteiz­ko San Fran­tzisko komentua eta eliza izan ziren egin zirenetan lanik behinena, historiaren eta artearen distira zenbait mendez bizi ondoren, erabateko hondamendian amaitu zen lan itzela.

Komentuak XIII. mendeko klaustro polit bat zuen eta eliza berebiziko tenplu gotikoa zen, zor­tzi tartetako habearte bakarrekoa; beroni XVI. mendean ar­kupea eta zenbait kapera eran­tsi zi­tzaiz­kion. Eliza XVI. mende al­dera, churrigueresko gustuko igel­tsuzko apainketa arrandi­tsu batez jan­tzi zen guztiz, gangak izan ezik; honen ida­tziz­ko dokumentuak eta argaz­kiak ugari dira. Delako desamortizazioa zela eta, 1835ean bere gainbehera hasia zenez, 1930ean mul­tzo osoa goitik behera erai­tsi zen.42

Honen estilo eta garai berekoak dira:

• Santa Mariaren kolegio‑elizako sakristia eta
• San Pedro parrokiako dorrea.

Arabako Lautada

Arabako Lautadakoetan, esan daiteke, oinplano berriko elizarik ez zela al­di honetan eraiki.

Gangaren ba­tzuk trazerietan eral­datu egin ziren, are konplexuagoak bihurtuz.

Eraiki zirenen artean:

• ar­kupeak, esaterako, Inazio Ibero maisuaren eskuz egindako Aguraingo San Joan elizakoak,
• atariak, Ilarduiako San Migel elizakoak,
• koruak, Migel Salezanen eskuz egindako Narbaxako San Esteban elizakoak,
• sakristiak eta kanpandorreak.

Gustuaren al­daketa adierazten duen testigan­tza da dena.

Erretaulak eraiki­tzen. Berrikun­tza gehiago an­tzematen da erretaulen ar­kitek­turan, hemen­txe hedatu bai­tzen batez ere rococo estiloa.

Eliza askotako erretauletan oraingoan asko dira arrosetak, zuztarrak, lore uztaiak, aingeruak, xaflak eta il­daskaturiko zutabeen fusteak, horma‑hobi tontorrak eta irudien oinaz­pikoak estal­tzen dituzten oihal zin­tzilikariak.

Alor horretan izen berezia bereganatu zuen Joan Bautista Jauregik, Gasteizen eta Arabako beste lekuetan erretaula asko diseinatu zituen ertilariak.

Arabako Errioxa

Gauza berak esan daitez­ke XVIII. mendeko Arabako Errioxaz, eraikin-lan ba­tzuk amaitu eta hondatuak ziren beste ba­tzuk konponduko baitziren:

• Oinplano angeluzuzen baten gainean zutitutako Oioneko Santa Maria eliza eraikin berria da, zir­kuluerdi-formako absidea eta ilargixka-ganga duena.
• Kripango San Joan Bataia­tzailea parrokian ere estali zen XVIII. mendean, ilargixkadun estal­kia esferaerdi-formako kupulaz (1774‑1788).
• Mañuetako Antigoako Andre Mariaren elizan eta Santa Maria Morenaren elizan, halaber, kupulaz estali ziren guru­tzadurak.
• El­tziegoko San Andres parrokiako zenbait kaperatan erretaula rococoak eraiki ziren.
• oinplano oktogonalaren gainean eraiki zen Plazako Andre Mariaren ermita eta esferaerdi-formako gangaz estali, El­tziegokoa ere.

Trebiñu‑Albaita eta Kanpezu

Trebiñu‑Albaita eta Kanpezu al­dean ere ez zi­tzaion sarrera horren aisa eman barroko apainari.

Trebiñuko San Pedro eliza honen ganga hiru euskal harginek jasotakoa zen 1700ean.43

• bikaina da kanpaien­tzako dorrea, Jose Elejal­de Axpeko ar­kitek­to apartak diseinatu eta eraiki­tzen hasi zena (1774).
• kupula eta linter­na beranduago Joan Antonio Etxeberriak eraiki zituen, 1790ean.

Dorreak. Eskual­de horretan asko dira XVIII. mendeko dorreak eta kanpai-hormak.

• Arrietako dorrea. Arrietako dorre lirainaren goieneko gorpu­tzak, gar‑irudiz, esferaz eta idi-begi ugariz apainduak, Jose Elejal­de beraren eskuz eginak dira (1775).
• Albaitako dorrea. Eskoria­tzako Joan Zubia maisuak diseinua egin eta Ga­tzagan bizi zen Joakin Elejal­dek eraiki zuen.
• Paiuetako dorrea. Joan Zubiak berak diseinatua da eta Eskoria­tzako Jose Elejal­dek eraikia.

Bertako eta kanpoko eskulturagileak

Esan liteke urte horietan zehar (1650‑1730) –arrazoiez idatzi zuen Velez Chaurrik– “Euskal Herrian eskulturaren gainbeherarik gordinenean aur­ki­tzen garela”.44 Ez da erraza zehatz‑mehatz adierazten Euskal Herriko eliza barrokoetako imajinen ekarpen ugaria ez ote zen, ugazaben, kofradien eta mezenasen al­detik, bertako maisuengan nahi zen kalitaterako beharrez­koa zen mailarik ez zela ematen-eta, horren kon­tzien­tzia har­tze baten ondorioa. Garbi dago historialariaren­tzat An­txietaren jeinuak ondorengo belaunal­dietan ertilari on askorengan arrastoa utzi izan bazuen ere, eta Gregorio Fer­nandezen artelan eredugarriek bere garaikide euskal­dun ba­tzuengan fantasia sor­tzailea ugal­du, lorratz distira­tsu hau urte gu­txiren buruan itzaliz joan zela. Ia ezin aur­ki dezakegu, XVII. mendearen bigarren erdian, lanean ari ziren maisuen artean kanpoko lantegietatik ez datorren izenik, inola ere ez behin­tzat Salvador Carmona edo Juan Pascual de Menaren talentu sor­tzailearen ondoan neur zitekeenik. Gure ustez, bertako maisuetan talentu pobreziaren kon­tzien­tzia izan bazen herritik kanpora bila­tzera bul­tza zituena, ugazaba eta mezenasak imajinetako eskakizun naturala ase­tzeko gai ziren ertilariak, bidez­koa da gure aipamena horietatik hastea.

Kanpoko eskulturagile ba­tzuk

Sierratarrak. Euskal Herrian XVIII. mendearen bigarren erdian egin ziren artelanetan, Medina de Riosecon kokatu zen Sierratarren familiaren esku har­tzea nahikoa aztertu izan da.45 Tomas de Sierrak sortutako lantegia zen, bera hil ondoren, bere semeek eraman zutena.46 Litekeena bezala pentsatu izan da Anaia Jazinto Sierra lantegiko bere lagun­tzaile, Fran­tzisko, Tomas, Jose eta Pedroren anai­tzakoa zela eta dokumentuetan saiatu zirela Gaztelan eraikitako erretaula askotan bere esku har­tzea –bakar­ka nahiz tal­dean– nolakoa izan zen bereizten.

Sierratarren Segurako eta Oñatiko erretaulei dagokionez, arrazoia begien bistakoa da, Fran­tziskotarren ordenako Segoviako Ayllon‑go komentuan bizi zen Anaia Jazinto Sierra eskultura-maisuaren ordena berekoak baitziren komentuko erretaula hauek. Segurako Sor­tzez Garbiaren komentuko erretaula. Anaia Jazintori 1742 eta 1745 urte bitarte horretarako deitu zi­tzaion Segurako Sor­tzez Garbiaren komentuko erretaula egitera eta eraikun­tza-lanak, zatirik handienean, komentu horretan kide ziren Lardizabal familiako bi lekaimek ordainduak izan ziren, Segurako parrokiako erretaula nagusiaren emaile eskuzabala ere izan zen Martin Lardizabalen arrebak, hain zuzen ere.

Anaia Jazintok berak egina izan behar du, inola ere, egitura handi honen diseinua –bankua eta ordena erral­doiko zutabeak dituzten hiru kale–,47 Maria Birjinaren eta fran­tziskotarren Ordenaren ohorez programa ikonografiko zabal bat eska­tzen zuena: Birjinaren istorioak bankuan; Sor­tzez Garbia zaindari moduan, Hungariako Santa Isabel eta Portugaleko Santa Isabel lagun dituela; goragoko mailan San Joan Sahagunekoa eta Santa Klararen irudiak, amaieran Birjinaren Koroa­tzea duela; eta alboetan San Joan Kapistranokoa eta San Paskual Bailon. Eskulturen zerrenda osa­tzeko eran­ts di­tzagun alboetako erretauletan dauden San Fran­tzisko eta San Antonio Paduakoaren estatuak.

Arruntena da halako mul­tzo konple­xuez ardura­tzen zen lantegi bat izatean, kalitaterik oneneko lanak lantegi-buruen zeregina zela pentsatzea. Oraingo honetan Gaztelan eginiko lan dokumentuetan ahaidetasun estilistikoarengatik, Inazio Zendoiaren iritziz, Sor­tzez Garbiaren eta Hungariako Santa Isabelen irudiak lantegi-buru gorenak, Anaia Jazinto Sierrak, eginikotzat har­tzea da arrazoiz­koena.48

Manuel Martin Hontañon. Kanpoko beste ertilari bat aipatuko dugu orain, jaio­tzez Gaztelakoa (Burgoskoa), Manuel Martin Hontañon eskulturagilea.

Segurako Sor­tzez Garbiaren komentuko erretaulak. Manuel Martin eliza bereko alboetakoen irudiez arduratu zen, 1754an Jose Joakin Arizaga eta Joan Antonio Iriarte maisuak hitzartu zirelarik eraikun­tza horretarako.

Alboetako erretauletan, beren erdiko ni­txoetan, adieraz­kortasun bikaineko aurpegiak dituzte eta seguruenik al­dare nagusiko irudirik hoberenak taillatu zituenaren lanak dira –San Fran­tzisko batean eta San Antonioren irudiak bestean–, baina horiek salbue­tsiz gero, gainerako eskulturek ez dute halako kalitate artistikorik.

Oñatiko Bidaurreta komentuko erretaula. Fran­tziskotar ertilariek “an echo un prodixio” gogoan hartuta, Oñatiko Bidaurreta komentuko Lekaime Fran­tziskotarrak beren esku-har­tze bat eskatu zuten erretaularako. Erretaula berri hau 1751‑1753 hirurtekoan egina izan zen, aipaturiko Segoviako komentuan bizi ziren Anaia Jazinto Sierra eta Anaia Esteban Lopez bi fraideen zuzendari­tzapean.

Horien programa ikonografikoa zeharo zabala da: bankuan, lau ebanjelarien irudiak erliebean eta Kristoren Haur­tzaroko eszenak; lehen gorpu­tzean, San Agustin, San Fran­tzisko, San Jose, San Joan Ebanjelaria, Santa Klara eta San Antonio; bigarren gorpu­tzean, Birjinaren gurasoak; goieneko zatian, Mariaren Koroa­tzea eta Eliz Gurasoak.

Badirudi Anaia Jazintoren anaien ardurapean egon zela lan hau. Erretaularen erdian bal­koi modura zin­tzilikatua eta aingeru handiez koroaturik dagoen Birjinaren ganbara­txoa bereziki bi­txia eta interesgarria gerta­tzen da. Urreztatu eta polikromi­az jan­tzitako eskulturak gailen­tzen dira polikromiaz jan­tzi gabeko mazoneriaren gainean.

Joan Antonio Hontañon kantabriar ertilaria Pedro de Borjesekin batera aritu zen:

• Amorotoko Arrosarioko Andre Mariaren erretaulan (1737‑38),
• Elorrioko Sor­tzez Garbiaren erretaulan, bertako irudiez Elorrioko Joan Munar arduratu zelarik (1754‑58).

Ramon de Solar Santoñakoa:

• San Joan zein San Kosme eta San Damianen irudiak eta Gordexolako erretaula nagusian Guru­tze bat taillatu zituen (1753‑55),
• Zor­no­tzako erretaula handiko eskulturetan ere esku hartu zuen.

Manuel de Acebo. Jaio­tzez Ar­nuerokoa baina Bilbon bizi zen beste kantabriar honek, Gamiz‑Fikako Santo Kristoren ermitan utzi zuen lanen bat (1785).

Pascual de Mena. Donostiako Santa Mariaren basilikan, Pascual de Menaren gubiari eskaini zi­tzaion Familia Sagaratuaren al­darea. Robert Michel. Robert Michel fran­tziar honengana jo­ zen, Lepantoko garaipena zela eta, mirari bat konta zezakeen erliebea tailla dezan.

Caetano Pace. Munduan zehar sakabanaturik zebil­tzan josulagunek Loiolako Santutegiaren ar­kitek­tura eta arte-ekimena garai hartan haiek eginikotzat jo­tzen zutena, bistakoa da ezagu­tzen zituzten ertilari onenak esku hartu zezaten nahi izatea. Eta beroiengana jo zuten, zalan­tza handirik gabe, eraikin handiaren imajinagin­tza eta apainketa osa­tzeko.

Izen oneko eskulturagile erromatarrari deitu zi­tzaion, Caetano Paceri, Portugalen lan ba­tzuk bazituela eta, egokiera horri hel­duz, Aguraingo harri zuriz landu zezan basilikako ar­kupean erromesari arrera eginez elizarako sarrerako ate handi nagusiaren gainean dagoen San Inazioren estatua.

Eskulturagile berak, elizaren barruko al­detik, kupularen abiapuntuan kokaturik dauden Bertuteen zor­tzi estatua handiak lan­tzeko eran­tzukizuna hartu zuen.

Migel del Mazo. Beste estatuagile maisu bati, Migel del Mazo santandertarrari esker eginak dira santutegian bertan ar­kupeko ni­txoetan jarri ziren Xabier­ko Fran­tzisko, Borjako Fran­tzisko, Kostkako Estanislao eta Luis Gonzaga josulagun santuen eskulturak, hil berria zen Caetano Pacek eginiko diseinua jarraituz berak landu zituenak (1738‑39).

Fran­tzisko Bergara Bartual. Loiolako basilika handiaren eder lanetan lagundu zuen beste eskulturagileetako bat izan zen Fran­tzisko Bergara Bartual, 49 Erroman egin zituen bere lanen ba­tzuengatik izen ona harturik, batez ere, Vatikanoko basilikan habearte nagusian mire­tsi daitekeen Al­kantarako San Pedroren estatua erral­doiagatik agindu zi­tzaion Loiolako erretaula nagusiko erdiko ni­txoa bete­tzen duen San Inazioren estatua. Valen­tziar eskulturagile bikain honek eskultura barroko eder honen eredua egin zuen, benetako ber­niniar mugimenduaz eta rococo graziaz jan­tziz; baina, berau urtutako eta zizelaturiko zilar xaflan lan­tzea Giuseppe Agricola –Bauer izeneko ertilari baten italierako izena– erromatar lantegiaren ardura izan zen. Estatua Loiolara 1758an iri­tsi zen.

Tomas de Gorozollo. Bestal­de, Az­peitiko Soreasuko San Sebastian parrokian ere kanpoko ertilari batengana jo zen, Tomas Gorozollo eskulturagilearengana, alboko erretaulako Borjako Fran­tzisko, Luis Gonzaga eta Kostkako Estanislao Santuen irudiak egiteko. Erdiko horma-hobian, urte ba­tzuk lehenago egindako San Inazioren irudi bat jarri zen.

Tomas Gargollo. Inazio Iberok diseinatu, eta Fran­tzisko Inazio Az­piazu az­koitiar maisuak egin zuen Tolosako Santa Klararen komentuko erretaularako Tomas Gargolloren imajinak hi­tzartu ziren, eta Tolosan (1744) bizi bazen ere, Trasmieran, Meruelo bailarakoa zen honek urtebete baino gehixeagoan egin zuen bere betebeharra erretaula bete-beterik utzi zuten hainbat neurritako 22 mukulurekin.50

Santiago Marsili. Gure begirunea eta esker ona merezi duten lanak Euskal Herrian egin zituen beste kanpoko ertilari italiar bat Santiago Martini da; bertan bizi­tzera etorria dirudi, urte luzeetan Gipuz­koa eta Nafarroako hainbat lekutan bizi zela agertzen baita. Eskultura ugari egin zuen Marsilik, XVIII. mendeko hirurogeita hamargarren hamar­kadan, Amasa eta Abal­tzisketako erretauletarako. Inazio Zendoiak eta Julen Zorrozuak dokumentu ugariz bereziki jan­tzi dituzte hauek eta, merezi duenez, eskulturagile honen barrokoarekiko etengabeko leialtasuna eta bere lanen bikaintasuna az­pimarratu dituzte.

Bistakoa da Ber­niniren eskulturak ongi ezagu­tzen zituela, aipatutako erretauletako ni­txoak bete­tzen dituzten santuen irudiak, izan ere, ager­tzen duten mugimendu eta bizitasunagatik, italiar maisu handiaren estiloa ekar­tzen dute gogora: tolesdura hanpuru­tsuen astin­tzearen atzean eta kontraposto apur batez anatomia ez­kuta­tzeko iaiotasun bera, adieraz­pen plastiko orekaturako gaitasun handi bat eraku­tsiz.

Marsili 1772an ere hitzartu zen, Billabonan bizi zenean, Andoaingo –horren eraikun­tzaz lehen aritu gara– San Martin elizan alboko irudiak tailla­tzeko. Lau dira zaindari estatua handiak –Arrosarioko eta Karmengo Ama Birjinak, Sor­tzez Garbia eta San Agustin– “bikainak egituraz –dio Manuel Lekuonak– nahiz eta ez hainbat espresioetan, graziarik falta ez zaien dozena bat baino gehiago irudi txikiez gain, erlaitz eta koska gainetan aingeru handiak...”.

Pedro Ramirez de Arellano. Ez da ahan­tzi behar Tafallako eskual­dean Aragoiko ertilarien ekarpena ere, besteak beste, Pedro Ramirez de Arellano eskulturagilearena, bere bizi­tzako az­ken urteetan (1766‑1771) Azkoienko parrokiako erretaularen ikonografia, Ante Portam Latinam San Joanen historia eta lau apostoluren eskultura ederrak landu eta zuzendu zituena, Zaragozako Pilareko Amaren Kapera Santuan egin zuen lanagatik sonatua den eskulturagile honen lanik onentzat har daitekeen mul­tzoa delarik.51

Carmonaren el­kartea. Fal­tzeseko San Joan Ebanjelaria parrokiako alboko kaperetarako Madriletik inportaturiko zenbait estatua ere aipa dezakegu, denen artetik Sor­tzez Garbiarena nabarmenduz, haz­pegietako fintasuna, gozotasun rococoa, eta kontraposto apurrak sala­tzen dutelarik Salvador Carmonaren lantegia.

Beste zenbait. Inportaturiko estatuen atal honetan, gogoratu behar da, halaber, Madrildik ekarritako eskultura mul­tzoa, Erriberriko Fran­tziskotarren komentu eta elizan aur­kitu zena. Eliza Mar­ko domingotarrak diseinaturikoa da eta az­peitiarra zen Fran­tzisko Iberok 1745 eta 1757 bitartean egina.

* * *

Eta honek Euskal Herrian lan ugari utzi zuen mende hartako ertilari handiarengana eramaten gaitu.

Mende horretan, Herriko arte ondarea aberasten duten kanpoko ertilarien esku-har­tze sail luzean, bi dira adinez eta jeinutasunez an­tzeko izateagatik azal­du behar diren eskulturagileak: Luis Salvador Carmona eta Juan Pascual de Mena.

Luis Salvador Carmona: bere euskal artea

Ilustrazioaren mende horretan Euskal Herrian ikusi zen eskultura lanik ugariena eta arte kalitatez abera­tsena Valladolideko Luis Salvador Carmonari esker izan zen (1708‑1767).

Sortu berria zen San Fer­nando Errege Akademiako eskultura irakasle honek bere bizi­tzan zehar lan guztiz oparoa egin zuen; 200 eskultura baino gehiago beharbada, gaur egun hauetatik dokumentatuak 180 zenbatu daitez­keenak, gehien­tsuenak erlijioz­koak direlarik. J.A. Villabrile eta Ron‑en lantegian bere sei urteko prestakun­tza eta trebakun­tzan, teknikoki lortu zuen iaiotasuna ia birtuosoaren mailakoa izan zen. Churrigueraren inguruko harremanetan eta berak miresten zituen aurreko maisu guztiak bar­nera­tzeko zuen gaitasun handiaz, jakin zuen bere eskultura-lanei ematen modan egoten hasia zen rococo gustuarekin eder­ki uztar­tzen zen edertasun, fintasun eta sentiberatasuna.

Halaxe lortu zuen bada ezagu­tzeko erraza den eta bere‑berea duen estiloa, estatuen muturretan zurari ematen dion mehetasunean.52 Harrian aritu bazen ere, erlijiozko eskultura garran­tziz­koenak normalean zurez eginak daude eta bere lantegitik jada apainduak eta polikromiaz margotuak irten ohi ziren, baita zenbait data jarri eta sinatuta ere.

Oxirondoko Santa Marinaren erretaula. Bergara. Euskal Herrian Carmonaren lehenengo esku-har­tzea Bergarako Oxirondoko Santa Marinaren erretaula nagusikoa izan zitekeen, Madrilen bizi zen eta erretaulari churrigueresko diseinua eman zion eskulturagilearen laguna zen Migel Irazusta ar­kitek­toak eskaturik beharbada. Caenek dioenez, Salvador Carmonak Bergarako al­dare nagusirako “berez­koa baino neurri handiagoko hamabi eskultura egin zituen”. Denetara hamabost dira, baina ba­tzuk neurriz txikiagoak. Artelana 1742an egin zen.

Santa Marina martiriaren irudia, erdiko ni­txoan azal­tzen dena, zoragarria da eta ber­niniren plantarik ez zaio falta. Zaindariaren irudi inguruan, maila desberdinetan, beste irudi ba­tzuk azal­tzen dira:

• zutik, Abdon eta Senen martiri Santuen irudiak;
• Jeronimo eta Agustin Santuenak, eserita; baita lau Bertuteen alegiak diren beste ba­tzuk ere.

Eliza bereko beste kapera ba­tzuetarako Carmonak zenbait irudi zoragarri taillatu zuen:

• Arrosarioko Ama Birjina, irudi atsegina, handitasunez eta xamurtasunez betea, Mariaren izenekoetan eskulturagile honen ohikoa izan zen,
• San Joserena,
• San Migelena, berez­kotasun eta mugikortasun-adieraz­pide harrigarria duena,
• eta batez ere, Santa Teresa aparta, ertilariaren jeinuaren ahaleginez lortutako maisulana. Bergarako mul­tzoan bera da ederrena, Karmelo ordenako eliz guraso santari egin zaiz­kionetan ederrenetakoa. Gorpuz­keraz­koa baino barruagoko bizitasun espirituala islatzen duen mugimendu diskretua, eu­tsiezinez­ko goiargi­tze mistikoaren indarra laburbil­tzen duen edertasun harrigarria agertzen zaio aurpegian eta tailla oso finean, santaren soingainekoan ehunarekin lehia­tzen dela dirudiena; eta bera den guztian rococo eta klasizismoaren laburbil­tze txundigarri bat da.

Idiazabalgo San Migelen erretaula. Bergaran bere lan bikaina lan­tzen ari zen bitartean taillatua izango zuen Salvador Carmonak Idiazabalgo San Migelen estatua.53 Delako Idiazabalgo erretaularen diseinua bere gain hartua zuen Migel Irazustaren ahol­kua on­tzat ematen zen, baina San Migel Carmonaren gubiaz egina izatea eska­tzen zi­tzaion.

Segurako Jasokundearen erretaula. Aurrekoa bukatu orduko Segurako erretaulako imajinak eskatu zi­tzaiz­kion eta neurri naturaleko 42 estatua egin zituen. Lan itzel bat dugu hau, jaio­tzez Segurarra eta Indietako Errege Kon­tseiluko kide zen Joan Martin Lardizabal Elor­tza izeneko mezenas baten diru-lagun­tzaz ordaindua zen, hain zuzen.

Migel Irazustak hemen ere jardun zuen, zeren eta, erretaularen mazoneria Diego Martinez Ar­tze bere ikasleari eskatu bai­tzi­tzaion. Lanaren tratua 1743ko uztailean eginda, dena bukatuta –erretaula eta horrekin batera imajinak– 1747ko mar­txoan ekarri ziren.

Gipuz­koako mul­tzo barrokorik guztiz­koena da, zalan­tzarik gabe, Segurako erretaula, rococoaren efek­tu xarmangarriak bere goiengo gradura igotzen dituena. Beheragoko mailatan Pedro eta Paulo Santuen irudiak ganbara­txoaren alboetan. Baina goiko mailan, zerua lurrarekin lotu nahia garbi azal­tzen da, Birjina Mariari bere herio­tza igaro­tzetik zeruko ain­tzaraino jarraituz. Erdiko ni­txoan, keinu eta jarrera desberdineko apostolu guztiek hilobi hu­tsa ingura­tzen dute; eta lurreko eszena horren gainean, goial­derako mugimendu batean oskol galloiak bete­tzen dituzten hodeiak eta aingeruen hierar­kia zalapartari bat aska­tzen dira Birjina zorabiatuari zerura lagun­tzeko Espiritu Santuaren eta Aitaren bedeinkapen-irudiaren az­pian.

Kontua da, agian, Leongo katedral nagusiko erretaulan Tomé‑tarrek eraiki zuten an­tzeko mul­tzo batean inspiratua izan zitekeela Carmona.54

Berrogeita hamargarren hamar­kadan eskultura balio­tsu sail bat iri­tsi zen Nafarroako zenbait parrokietara, an­tza denez, ertilari handi honek Nafarren San Fermin kofradia madril­darrarekin zuen loturaren bitartez egindako tratuaren ondorioz eta Gortean bizi ziren nafarren emariei esker.

Erriberriko Fran­tziskotarren elizak, janzteko zenbait irudiz aparte, baditu bi eskultura bikain ere:

• Asisko Fran­tziskorena, jarrera gogoeta­tsuan, guru­tzea eskuetan duela, Pedro de Menak sortua izan zen ikono-mota bere eginez.
• Viterboko Santa Arrosarena, aurreko irudiarekin bikotea osatuz, haur haz­pegiak eta kristalez­ko begiak dituela, berriro ere ertilariak naturaltasuna eta formetako edertasuna lo­tzeko duen gaitasuna eraku­tsiz.

Az­pil­kuetako eliza. Eliza honetarako egin zituen, Valladolideko Museoak daukanaren oso an­tzekoa eta alboko kapera batean gur­tzen den Guru­tze politaz gainera, gizon eta emakume santuen irudiak. Nafarroako bi zaindariak, San Fran­tzisko Xabier eta San Fermin, eta San Andres; hauetakoren bat datarekin eta sinatua dago (1752).

Besteak beste gailen­tzen dira:

• erretaula nagusikoa, haz­pegi oso bi­txi eta biziak dituen San Andres izenekoa.
• eta saihe­tseko kapera batean, Arrosarioko Ama Birjina, distira eta gozotasun keinu hori duena behin eta berriz azal­duko da, Carmonak oso berea eta bakarra duen eta beti ezagu­tzen den Birjina sortuz.55

Salvador Carmonaren ukaezinez­ko Arrosarioko Ama Birjinaren eredua da eta mol­de berari leial zaiona aur­kituko dugu:

• Ariz­kuneko San Joan Bataia­tzailearen erretaula nagusian (1757), lehentasunez­ko kokamenean,
• Az­pil­kuetako alboko al­dare batean,
• Lekaro­zko San Bartolome elizan,
• Doneztebeko San Loren­tzorenean,
• Elizondoko Santiago elizan (izendatua),
• Erra­tzuko San Pedrorenean (izendatua),
• Zior­tzako Santa Mariarenean (Biz­kaia).

Lesakan San Martin elizako erretaula. Salvador Carmonaren eskultura sail bat duen zorioneko beste nafar hiribil­duetako bat dugu hau. Lehen aipatutako Tomas Jauregi ar­kitek­toak, Jose Zuaznabar (Ermukoa) eta Manuel Ariznabarreterekin (Tolosakoa) batera, 1751 eta 1754 artean eraiki zuen erretaula nagusi galanterako egin ziren.56 Erretaula horretan zuti­tzen diren hogeiren bat mukulu horietatik eta Carmonaren lantegiko jatorri ia ukaezina dutenak erretaulan erdiko tokiak bete­tzen dituzten Sor­tzez Garbiaren eta San Martinen bi mul­tzoak dira:

• Sor­tzez Garbiarena gustu finekoa da eta, Gar­tzia Gain­tzaren iri­tziz, “Salvador Carmonaren eskulturarik onentzat eta alaitasun irribarre­tsuaren eta dotorezia rococoaren adieraz­le ontzat har daiteke”.57
• San Martinen tal­dea, elizaren izenekoa denez erdiko horma-hobi batean kokatua dago, baina oso goian, go­tzain in­tsignia eta guzti agertzen zaigu, haz­pegirik adieraz­korrenak aurpegian nabarian jar­tzen saiaturik.

Beste hainbat lan. Nafarroako beste leku ba­tzuetan ere badira Salvador Carmonaren lantegian eginikoak jotzen diren eskulturak:

• Sesman (Arrosarioko Ama Birjina, San Rafael eta Asisko San Fran­tzisko),
• Fal­tzesen (lehenago aipatu dugun Sor­tzez Garbia, San Joakin eta Santa Ana),
• Goizuetan eta abar.

Euskal Probin­tzietan ikus daitez­keen Valladolideko maisu handiaren lanik berandukoenak Loiolako Santutegirako eskatu zi­tzaiz­kion hiru eskulturak dira. Bere bizi­tzako az­kenekoen artean ere sar daitez­ke, 1763 eta 1764an eginak izan bai­tziren:

• Josulagunen al­detik oso bul­tzatua izan zen 1726an santu aitortutako –San Estanislao Kostkakoa eta San Luis Gonzagakoa‑ bi gazteen estatuak, zeinaren al­deko jaiera gazte kristauen artean eta elizako al­dareetarako izendatuak ziren arren, Ikaste­txeko ez­kerretako hegalean eskailburua dotore­tzen bukatu dute.

• Zaindari­tzako Birjinaren estatua, basilikako al­dare baten buru dena. Badira garran­tziz­ko dokumentu ba­tzuk Salvador Carmonaren egiletasuna ziurta­tzeari buruz­koak, bere bizi­tzako az­ken urteetan murgil­durik zegoen depresio eta malenkonia egoera gaindituz egin zituenei buruz­koak.58 Ertilari honek igaro zuen makalal­di arimikoaren lekuko izan ordez, bere jeinu izaeraren hel­dutasuna agertutzen duen eskultura da, Birjinaren irudiari edertasun eta bake betetasun miresgarri bat eran­tsiz. Ondoren Arrosarioko Ama Birjinaren eredua etorri zen, Errege makilaren ordez arrosarioa harturik.

Juan Pascual de Mena: Bere euskal lana

Carmona baino zaz­pi urte gazteagoa zen eskulturagile handi hau (1707‑1784), Toledoko Sagra herrian jaio zen eta bere prestakun­tzaz ziurki ezer ez dakigun arren, Gortean sona handikoa egin zen Nafarren San Fermin elizarako egin zuen Zaindari­tzako Birjinaren estatuarekin (1746).

Bilbo hiribil­duak eskulturagilearen zerbi­tzuak alokatu zituen 1754 otsailean San Nikolas elizako imajinak tailla­tzeko; eta honek hiribil­du honetara familia eta lantegia berekin zituela etor­tzeko eran­tzukizuna hartu zuen. Menaren prestakun­tza Madrilen sortu berria zen akademiaren inguruan egina zenaren susmoa izatekoa da, laster bertako Eskulturako Maisu Zuzendari izendatua izan bai­tzen. Aipatu Erakundearen funda­tzailea zen Juan Antonio Olivieri eskulturagile italiarraren inguruan mugi­tzen zenez, oso litekeena da, bere estiloaren prestakun­tza italiar klasizismoaren ertilariek eragindakoa izatea.

Sarritan Salvador Carmonak eginak direla esan arren, Pascual de Mena ertilari emankor honenak diren lanak, anatomietan, jan­tzi luze ederren tolesturetan eta jarrera eta mugimenduetan duten naturaltasunagatik, eta, batez ere, emakumez­koen eta haurren irudien egitura eder zoragarriengatik eta beti bere modelatuaren ezaugarria den rococo “morbidezza” esaten zaion horrengatik ezagu­tzen dira.

San Nikolas Barikoa eliza. Bilbo. Pascual de Menak San Nikolas bilbotar elizako bost al­dareetarako tailla­tzeko eran­tzukizuna hartu zuen 17 aletako eskultura saila da “Juan Pascual de Menaren eskultura mul­tzorik interesgarriena”.59 Erretaulak urreztatu gabe eta polikromiaz jan­tzi gabe utzi ziren, in­txaurrondo-zuraren margo ilunean.

Sail honetan deigarriak dira:

• batez ere Karitateko Ama Birjina, jarraian aipatuko dugun bi irudi santuen mul­tzoari ematen dion batasun trinkoak sor­tzen duen harriduragatik:
• Santa Apolonia,
• Santa Barbara.

Oso bikainak dira:

• San Lazarorena,
• San Nikolas Barikoaren al­dare nagusian buru den santuaren izenekoa.

San Anton eliza. Hiru irudi taillatu zituen Bilboko parrokia honetarako: San Antonio, San Roke eta San Sebastian. Haurrarekin dagoen San Antoniok oso eder­ki laburbil­tzen ditu lehen aipatutako haz­pegiak.

Goraipamenez­ko hitz berak esan daitez­ke bilbotar Arte Ederretako Museoak egun duen Ama Doloretakoaz.

Donostiako Santa Maria basilika. Camino Dok­toreak dioenez,60 Donostiako Santa Maria elizako eskultura ba­tzuk ere Pascual de Menari esker ditugu, hain zuzen ere Santa Katalinaren al­darekoa (edo “Kon­tsulatukoa”). Familia Santuari buruz­koa da, Birjinaren gurasoekin eta Jesus Haurra tal­de osoaren erdigunean dela. Hodei lehorren gainean atseden har­tzen duten lagun santuek badute, halako bake adieraz­pen baten barruan, barroko keinu neurri­tsu bat eta batez ere argi dagoen halakoxe grazia rococoa. Horrelako tal­de ugariaren konposaketa, barrokoa baino neoklasikoagoa den simetria eskema baten inspirazio bidez lortua da.

Horma-hobiak bete­tzen dituzten hiru eskulturak Pascual de Menak eginikotzat hartu behar dira inolako zalan­tzarik gabe:

• Santa Katalina goienekoan,
• San Inazio Loiolako eta San Fran­tzisko Xabier­koa albokoetan.

Bertako eskulturagileak

Nafarroa eta Araba

Ida­tzi dugun bezala, haizeak ez zuen kalitate oneko irudigin­tza baten al­de jo­tzen, XVII. mendearen az­ken urteetan. Al­de batetik, egia da erretauletako imajinagin­tza pintura-oihalez osa­tzen dela, estatua-mukuluz baino gehiago; bestalde herri fededunaren artean, tailla churriguereskoak zirika­tze liluragarriagoa eragingo zuen apainketa zorabiagarri batekin, arte mailako balioa zuten eskulturarekin baino. Samaniegoko erretaula nagusi zamatuegiari buruz P.L. Etxeberria Goñik arrazoi osoz ida­tzi du, honako hau askoren artean “eskulturaren galeran, ar­kitek­tura nahiago izatearen adibide bat gehiago dela”.61 Nafarroari dagokionez, guztiz eskulturaz­ko balioari eta benetako arte sormenez­koa denari jaramonik ez badiogu egiten, zilegi da, al­di honetan honako hauen heren­tzia bereganatu zuten erriberako zenbait lantegik iri­tsi zuen sona txalo­tzea, hala nola Tuteran Gurreatarrena, San Juantarrena, Domingueztarrena, Biniestarrena eta Cascanten Serranotarren.62

Joan Peraltakoa. Baina, une horretan ertilari bilatuenen sona –adibidez, Joan Peraltakoarena– ez zegoen eskultura solte balio­tsu bati hain lotuta, ez behin­tzat, besteak beste, Iruñeko Lekaime Errekoletoen erretaulakoa izan behar zuenaren modura, nahiz Iruñea, Naiara edo Calahorra eta hiri garran­tziz­koagoetan, nafar Erriberako elizetako erretaula churrigueresko eta rococoetan polikromiaz­ko igel­tsuen bitartez eginiko apainketa lan oparoari bezainbat.

Del Rio senideak. Gauza bera esan daiteke, Del Rio anaiez bezala, hurrengo belaunal­diko mihizta­tzaile ba­tzuei buruz ere, beren jardueraren barruan jarri behar baitira, ez hainbat dokumentu onetako eskultura balio­tsuak, baizik rococo apainketak dituztenak, esaterako, Tuterako San Jurgi parrokian eraikiak (1749).

Fran­tzisko Jimenez. Viana eta Cabredoko lantegi ospe­tsu eta zaharrak ez ziren mende berriaren argitan desagertu. Eta Fran­tzisko Jimenezek, bere aita Diego Jimenez Gaztearena, ez bere aitona Joan Baz­kardoren izen ona ezin izan bazuen berpiztu ere, hala ere, gorde zuen behar adinako sona bi menderen abagunean ezagunenak ziren ar­kitek­toen ondoan esku har­tzera dei ziezaioten. Horrela, estima­tzeko lanik burutu zuen ekial­deko Lautadan eta Arabako Errioxan.

Manuel Izquierdo. Garai honetakoa den Manuel Izquierdo arabarrak ere mereziko luke aipamen berezirik, bere Gasteiz­ko lantegitik atera bai­tziren XVIII. mendearen lehen hamar­kadan, Gasteiz­ko San Bizente parrokiako erretaula nagusirako irudi eta erliebeak.

Gipuz­koa

Probin­tzia honetan ere badirudi XVIII.aren erdira iritsi zain egon behar zela, Salvador Carmona, Pascual de Mena eta beste kanpoko eskulturagileen lanen eragina izan zitekeenaren bidez, kontuan har­tzea merezi duten euskal izenak sor­tzeko: Felipe Arizmendi, Fran­tzisko Azurmendi eta Mendizabaltarrak.

Felipe Arizmendi (1725). Donostiar ertilarira izan zen Felipe, estimazio handiko imajinagilea, dokumentu askotan azal­tzen denez. Berea, barroko klasizista moduko lana da.

Berea da, Zendoiaren iri­tzian, Olaberrian elizako erretaula nagusiaren buru den San Joan Bataia­tzailearen irudia, inolako zalan­tzarik gabe, erretaula egin aurretik ere bazena.

Santa Maria elizan (1710‑1713), Donostian ere lan egina da Arizmendi, Pio V.aren al­dareko San Joseren irudi polita bere eskuz egina baita. Bakardade deri­tzan al­darearen az­pian dagoen etzaniko Kristo eta gaur egun basilika horren atzeal­dean gur­tzen den Ecce‑Homoa ere bereak dira.

Ceán Bermudezek bere Hiztegian, eta Viñaza Kondeak bere Eranskinetan ertilari honenak diren eskultura ba­tzuk ematen dituzte, ohar frogarri eta guzti:

Donostiako Santa Marian;

• San Pedro Apostoluarena, Kon­tsulatukoa deri­tzon al­darean,
• Arimen dominak, San Bizente parrokian.

Pasai Donibanen, al­dare nagusiko irudi ba­tzuk:

• San Joan Bataia­tzailea, erdiko ni­txoan buru dena,
• eta saihe­tsetan, San Pedro eta San Paulo, oraindik ere beren tokiak eder azal­duz.

Inola ere, Pasai Donibanetik ekarritakoa da Pasai San Pedro herrian gorde­tzen den San Joseren irudia, zeinaren egilea guztiz frogatua baita, ertilariak berak ideia bikaina izan zuenez, hau da, oinaz­piko aingeru­txo baten tailla txokoan, hiru mende igaro arren irakur daitekeen txartel bat uztekoa: “Felipe de Arizmendi me izo y mando acer el...sr... ...Agustin Diez... En San Juan a 11 de julio de 1696”.

Ceán Bermudez eta Viñaza Kondeak Arizmendi beste zenbait aleren egile­tzat ere har­tzen dute:

• Soraluzen, Jesus Nazaretarrarena,
• Tolosan (1722), San Inazio Loiolakoren irudi batena eta, zalan­tzarik gabe 1781eko parrokiako sutean desagertu ziren Nekaldiko pauso ba­tzuena.

• Bilboko katedralean Sor­tzez Garbiaren eta Santa Barbararen estatuak bereak direla esan ohi da.

Fran­tzisko Azurmendi. Erretaula diseinatzaile eta mihizta­tzailea zen. Eskulturak egiten ere jarduten zuen noizbehinka. Rococoa modan jar­tzen ari den garaian sartu zen horretan. Donostiako Santa Mariaren basilikako erretaulak. Estiloa da Donostiako Santa Maria basilikan alboetako erretaulak bereizten dituena:

• San Pedrorena, arran­tzaleen kofradiak ordaindu zuena,
• Familia Santuarena,
• baita eliza beraren presbiterioko oskola apain­tzen duten aingeruetan ere.

Andoaingo San Martingo erretaulak. Azurmendi berriro ere, lehen esan dugun bezala, San Pedrori eta Familia Santuari eskainitako alboko erretauletan forma berdinetara itzuli zen, eta Manuel Lekuonaren iri­tziz, Donostiakoen berdin‑berdinak dira. Eliza horretako oskolaren errematea agindu zi­tzaion Azurmendiri 1765ean, gangak amai­tzeko puntan zeudela; eta berehalaxe bere biz­kar hartu zuen alboetako ba­tzuen ardura, baina aurreko orrial­deetan esan bezala, Santiago Marsili izan zen zegoz­kien irudiak taillatu zituena.

Ar­kitek­to mihizta­tzaile honen az­ken lanetan, nabarian dagoen ibilbide estilistikoari buruz ari delarik, hauxe da Zendoiaren iri­tzia, “bere lan ugariak lekuko hartuta, litekeena da Azurmendi Neoklasikoaren maisurik garran­tziz­koena izatea, bere ekoizpena Rococoaren az­ken al­dean hasia bada ere”.

Mendizabaltarrak. Eibar­ko familia leinu batekoak dira, Zorrozua eta Zendoia historialariek orain berriki dokumentatu dituztenak.63 Familia horretan gehien axola zaiz­kigunak, Aulestiko sagrarioa baizik ezagu­tzen ez diogun Hilario Mendizabal baino gehiago, Joan Bautista Mendizabal I.a, eta honen seme Joan Bautista II.a dira, zeinaren lanak joera neoklasikoaren barruan kokatu behar­ko liratekeen.

Joan Bautista Mendizabal I.a. Eskulturagile honi buruz dakiguna da hauxe: oso joria izan zela. Idiazabal, Astigarreta, Zumarraga, Lekeitio, Lesaka eta abarretako irudiak egiteko hi­tzarmenak egina zen.64

Mendizabal ez zen jeinua zuen eskulturagilea inola ere, baina berari bizi­tzea egokitu zi­tzaion artearen erdi‑basamortu lehorra gogoan hartuz, benetako estimazioa merezi du historialariaren al­detik. Eskulturagile barrokoa da; eta bere Zumarragako lanaren data begiratu ondoren, uste izatekoa li­tzateke bere barrokotasun soila, neoklasizismoa al­dera ireki­tzear dagoen sentikortasun rococoa iradoki­tzen duela; egia esatekotan, alderantziz baita, bere eskulturen azter­keta batek az­ken barrokoari etekina atera­tzeko eta dinamismo plastikoa bere az­ken ondorioetara eramateko ezintasuna sala­tzen duenean.

Idiazabalgo San Migelen erretaulak. Erretaula lana, Idiazabalgo San Migel parrokian alboetako erretauletatik hasi zen. Jose Antonio Iparragirre maisuarekin 1734‑36etan egindako hi­tzarmenak dira: bata Familia Sagaratuari eskainia da eta bestea San Inazio Loiolakoari.

Ez da dokumentuetan azal­tzen imajinagilearen izenik; baina, San Inazioren irudia bederen, kalitate handikoa dela esan dezakegu, Funda­tzaile santuaren itxura bi­txi bat eraku­tsiz, oraindik barrokismo oso soila eta anatomiako zatietan xehetasunez­ko modelatua egoki dituela: santuaren aurpegian eta eskuetan eta liburuari eusten dion aingeru biluzean.

Urte ba­tzuk beranduago (1742) Migel Irazustak Madrildik bidalitako diseinuari jarraikiz, Iparragirrek bere gain hartu zuen erretaula nagusia buru­tzeko eran­tzukizuna; eta imajinagin­tzarako Joan Bautista Mendizabal hartu zuenhi­tzarmen bidez. Irazustak egitasmoan erdiko ni­txoko San Migelen­tzat bereziki ikasia zen esku bat eska­tzen zuen –eta litekeena da horretarako Salvador Carmonaren esku-har­tzea lortu izana az­kenean–; bi al­deetara gaur egun Loren­tzo eta Bizente martiri santuen irudiak ikus di­tzakegu; zutabe artetan Apostoluen Prin­tzeen irudi politak zuti­tzen dira; atikoan Kalbarioa.

Emai­tza kalitate bikainekoa da, Mendizabalek eginikoetan, hoberenetakoa, agian. Anatomia modelatuaren egokitasunak, ia irudi guztien jarrera dinamikoak, era askotariko mantuen tolesturen airera­tzeak eta aurpegietako halakoxe adieraz­kortasun indarrak, mul­tzo hau gipuz­koar gubietatik sortu den eskultura barrokorik hel­duenaren adierazgarririk duinenen artean jar­tzen dute. Astigarretako San Pedroren erretaula. Joan Bautista Mendizabalekin egin zen 1745ean Astigarretako San Pedroren erretaula nagusiko irudien tratua. Ertilariak Apostoluen Prin­tzea go­tzain jan­tziez adierazi zuen, bere mitra zorro­tza eta ar­tzain‑makila luzearekin, aurpegi duin bizarduna, begi hondoratuak eta jarrera zurrunarekin.

Alboko ni­txoetako bi irudiak, San Joan Bataia­tzailearena eta San Inaziorena barrokoagoak dira, plastikoki egoki baino kontrapostoz behartuxeago.65

Zumarragako Santa Mariako erretaula. Tomas Jauregi ar­kitek­toarekin egin zen 1756ko abenduaren 3an Zumarragako Santa Mariako erretaula nagusiaren tratua, eta ar­kitek­to honek egun berean, Joan Bautista Mendizabal eskulturagilearekin hi­tzarmen bat sinatu zuen, honako honek erretaulako irudiak lehenengoaren diseinuaren arabera egiteko eran­tzukizuna hartuz. Erabakitako prezioa 52.000 errealetakoa zela eta urtean 4.000koz ordainduko zi­tzaiela jakitea interesgarria da, eta bi ertilariek beren artean erabaki zutela 52.000 horietatik, 15.000 eskulturagileari zegoz­kiola, eta gainerako 37.000k, ar­kitek­to-maisuaren­tzat gel­dituko zirela.

San Inazio, oso dotoretuak diren apaiz kasulaz eta albaz jan­tzita azal­tzen da laino baten gainean. Loiolako santuaren delako haz­pegien arabera, hots, erdi-burusoila eta bizar mo­tza duela, bere ez­kerreko eskuan AMDG hiz­kiak dituen Inazioren Araudiaren liburu irekiari hel­duta eta eskuinekoaz berau eraku­tsiz, asmatu dezakegu Loiolako Santutegirako Fran­tzisko Bergarak modelaturiko zilarrez­ko estatua famatuan duela sorburua.66 Dakigun gauza da Loiolako estatuatik desagertu egin zela Santuaren oinetan aingeru batek eusten zuen IHS anagrama distira­tsua, Zumarragakoak duenaren antzekoa bai­tzen, baina kontrako al­dean jarrita.

San Inazio aurrez aurre jarritako Neri‑ko San Feliperen estatuak duintasunez eusten dio berarekin duen paralelotasunari. Zakarragoak dirudite beste irudiek: San Joakin eta Santa Ana, San Pedro eta San Paulo Apostoluek, eta lau ebanjelariek.67 Fran­tzisko Iberori eskatu zitzaion 1769an eskulturei buruz­ko epaia. Hauxe izan zen bere iri­tzia “San Inazioren eta San Felipe Nerikoaren estatuak ez direla bakoi­tzari dagokion ni­txoaren neurrikoak eta, hortaz, oinaz­pikoen gainean zutitu behar direla, jan­tzita dituzten birretak kendu eta horien ordez argi‑koroak eman behar zaiz­kiela”. Jasokundearen estatuari ere an­tzeko oharrak egin ziz­kion, izarrez­ko koroa txikiagotu zedila kon­tseilu emanaz. Gainerako tailla guztia “artez eraikia dagoela” iruditu zitzaion. Joan Bautista Mendizabalek bere adostasuna adierazi zuen eta ondorioz delako propor­tziorik ezak konponduko zituela agindu zuen.68

Aizar­nako Jasokundeko erretaulak. Eibar­ko ertilariaren Aizar­nako lanaren aipamena egina dugu dagoeneko. Parrokiako alboetako erretauletan, Kantabriako Lucas de Caminok muntatu eta agian Fran­tzisko Iberok 1746an diseinaturiko beren lau ni­txoetan beste hainbat irudi kokatu ziren. Mendizabalek landuak izan ziren 1758an:

Erdiko ni­txoan, Arrosarioko Andre Maria, saihe­tsetako horma-hobi sendoetan San Domingo eta Santa Teresa dituela. Goieneko ni­txoan dago Santa Ana.

Beste saihe­tsekoan:

• San Inaziok bete­tzen du erdigunea,
• bi Antonio Santuak albokoak, eta
• San Sebastian martiriak goieneko ni­txoa okupa­tzen du.69

Lagundiaren Funda­tzailearen irudiak, ertilariak berak Zumarragarako egin zuenaren berdina dirudi. Biek dute barrokoaren mugimendua ezaugarri eta dagoeneko esan dugun bezala, Loiolan zilarrez­ko irudi ezaguna jarritako urte hartatik aurrera landuak daude. Argi eta garbi dago eibartarraren eskulturei guztiz falta zaiela Fran­tzisko Bergara valen­tziarraren eskulturetan lilura­tzen gaituen malgutasun naturala eta rococoaren grazia.

Errezilgo San Martinen erretaulak. Errezilgo (Gipuz­koa) parrokiako alboetakoen imajinak –Sor­tzez Garbiarena eta Arrosarioko Amarena– bukatu­tzat emanda gel­ditu ziren 1765 eta 1768 bitartean, Tomas Jauregi ar­kitek­to ezaguna mazoneriaz arduratu ondoren. Joan Bautista Mendizabalekin egindako ikonografiaren eskaria dokumentatua dago, baina ez da ziurtasunez ager­tzen egilea bera izan zenik, batez ere, estatua ugari dituen bi mul­tzo baitira (hamabiren bat mukulu).70 Dena den, gauza bat nabarmentzen da, jeinu bat izan ez bazen ere, une horretan jan­tziena zela bertako imajinagileen artean. Bi erretauletako irudiak kalitate onekoak dira, Sor­tzez Garbiaren erretaulan buru dena bereziki, dinamismo barroko al­derako hastapen-joera bat rococoaren graziaz gel­diaraziz; nahiz eta, gehiegiz­ko polikromiak, aurpegietakoak batez ere, modelatuaren edertasun plastikoak merezi duen arreta gal­arazi.

Antonio Migel Jauregi. Tomas Jauregi ar­kitek­toaren semea zen Antonio.

Gabiriako Santa Mariako erretaula. Tomas Jauregik 1766an egin zuen Gabiriako Santa Marian erretaula nagusiaren tratua, baina ezin amaitu izan zuen, 1769an hil bai­tzen. Antonio Migel eskulturagilea zen eta bere aitaren lanak amai­tzea bere gain hartu zuen, bost irudi nagusiren tailla barruan zela: Jasokundea –“sei oineko garaierarekin, bere tronu eta serafinekin, bi mutiko lagun dituela”–, Pedro, Paulo, Mikel eta Loren­tzo Santuen mukulu txikiagoak gainera.

Tomas Jauregi ar­kitek­toarekin hi­tzartu zen egitasmoari dagokionez, Gabirian egin zena oso bestelakoa eta erraztu samarra da. Aurreikusitako salomondar zutabeak ez dira ager­tzen, eta ar­kitek­turaren rococo estiloak neoklasikorantz egin zuen, nabarmenki erraztuz. Eta, guztien gainetik imajinak bestelakoak dira: eta buru den irudia, Mariaren Jasokundearena, bistan dago barrokoa dela eta besteak baino onargarriagoa bada ere, bere bolumenetan modelatu kaskarrekoa eta batasun plastikorik gabea da.

Zegamako San Martinen erretaula. Zegaman 1769 eta 1772 bitartean, San Martin elizako bi saihe­tsetan, Arrosarioko Ama Birjinari eta Arima Bedeinkatuei eskainitako bi erretauletako ikonografian barrokotasun bera eta gabezia berdinak suma­tzen dira.71

Biz­kaia

Barrokoaren az­ken al­di horretako eskultura lanei buruz gaur egun lortu daitez­keen dokumentuetako ohar guztiak ezagutu ahal izateko, ezinbestekoa da berriro Julen Zorrozuak gai honi eskaini dion azter­ketara jo­tzea, nahiz eta, salbuespen gisa zenbait al­ditan ohartarazi dugun, kasu askotan ezin bereiz daitekeela norainokoa den diseina­tzaile eta ar­kitek­toaren lana eta non hasten den benetako imajinagilearena. Imajinagile gisa nolabaiteko izen ona duten euskal eskulturagile ziurtagarrien izenetan jarriko dugu beraz, muga.

Joan Munar. Elorrion jaio zen eskulturagilea dugu.

Atxondoko Arrosarioko Andre Mariaren erretaula. Joan Munarrek Arrosarioko Andre Mariaren erretaulan buruan denaren mukulua egin zuen. Domingo Zumal­de oñatiarrari San Joakin eta Birjina Haurraren irudiak agindu zitzaiz­kion (1742‑44).

Mundakako Santa Mariaren erretaula. Munarri 1754‑58an ordaindu zitzaiz­kion Mundakako Santa Mariako erretaula nagusiko bi mukuluak.

Elorrioko Sor­tzez Garbiaren erretaula. Urte horietan bertan, Munarrek, Juan Antonio Hontañon kantabriarra lankide zuela, bere gain hartu zituen Elorrioko Sor­tzez Garbiaren erretaulako eskultura rococoak, eta 1761‑63 urte bitartean San Migelen eta San Gabrielen irudiak.

Zor­no­tzako erretaula 1761).

Gero irudi hauek egiten jardun zuen:

• Arrosarioko Ama Birjina,
• San Antonio Paduakoa,
• San Antonio Abadea.

Foruko San Martinen erretaula. Bi urte beranduago ordaindu zitzaiz­kion Munarri Foruko San Martinen erretaula Nagusiko mukuluak (1763).

Jeronimo Argos. Oroi­tzapen garbi bat merezi duen beste bertako ertilari bat Jeronimo Argos da; Bilbon bizi zen.

Ger­nikako Santa Mariako erretaula. Eta 1775ean Ger­nikako Santa Mariako al­dare nagusiko zenbait irudirengatik jaso zuen ordainsaria. Erretaula desagertua bada ere, erretaula horretakoak ziren eskultura ba­tzuk mantendu dira:

• parrokian bertan,
• Muxikakoan,
• Elizbarrutiko Museoan,
• eta oso litekeena da berari zor zaiz­kionak izatea aipatu dugun Zor­no­tzako Santa Mariako erretaula rococoko eskulturak.

Urduliz­ko Arrosarioko Andre Mariaren erretaula. Jeronimo Argosek egina da erretaularen erdiguneko Arrosarioko Andre Maria, Santa Ana eta Birjina Haurraren irudiak lagun dituela, (c. 1775).

Baskonia kontinentaleko erretaulak

Baskonia kontinentaleko eskulturagile barrokoei buruz­koetan laburrak izan beharra daukagu, urriak baitira dokumentuak. Beste al­de batetik, 1789ko erreboluzioko bandalismotik salbu gel­ditu ziren apurrak –egitura ar­kitek­tonikoetan nahiz eskultura eta margolanetan– oso erretaula apal ba­tzuk baino ez dira Euskal Herriko hegoal­dekoekin al­deratuz gero.

Hauen artetik, neurrien apaltasuna eta santutegien nagusitasuna bereizten ditu; agian honen azalpena izan daiteke Baionako go­tzainek protestanteen aurrean “Erregeren Bertakotasun” dogma eta Erreserba santuarekiko jaiera bul­tzatu eta defendi­tzearren jarri zuten berotasuna. Ipar Pirinioetako barrokoaren historialariek egokiro az­pimarratu dute Euskal Elizak eukaristiaren gur­tzari, eta zeha­tzago esanda, sagrarioen apainketari eman zioten garran­tzia eta gel­diro ikertu dute. 72

Bat izan ala bestea izan, Baionako ia eliza guztiak beren apainketa barrokoa gal­dua dute, eta berari buruz esan daitekeen pixka dokumentu ida­tzietan azal­tzen den horretan oinarri­tzen da.

Lapurdin berriz, barrual­deko elizatan bada oraindik garai horretako erretaula xumeren bat duenik.

Ainhoako erretaula. Ainhoako erretaula oraindik klasikoa da. Honek, bi solairuetan, eskual­de horretan sarritan ematen diren irudiak ditu:

• lehenengo mailan, San Pedro eta San Paulo, San Joan Bataia­tzailea eta San Martin;
• bigarrenean, Birjinaren Jasokundearen alboetan San Blas eta Santa Katalina Alexandriakoaren irudiak.

Donibane Lohi­tzuneko San Joan Bataia­tzailearen erretaula. Eskual­deko erretaularik aberats eta galantena Donibane Lohi­tzunekoa da. Frontoi hiruki txiki batez erremata­tzen diren hiru gorputz eta hiru kale ditu, gainean bi aingeru etzanak dituela:

• Betiereko Aitaren irudia mendean duela;
• bere hegalak zabal­tzen dituen pelikano bat beraren az­pian;
• Pedro eta Paulo apostoluak lehen solairuko horma-hobietan.

Martin Bida­txeren lantegiko lanak dira:

Itsasuko San Fruk­tuosoren erretaula. Beste erretaula oso eder bat bada Itsasuko San Fruk­tuoso elizan, barrokoan ohikoa denez ikonografia eta apainketa oso joria duena.73 Ber­nard Dartigacave‑ren lantegian egindako­tzat jo­tzen da.

Senpereko San Pedroren erretaula. Bere mul­tzoagatik bisitaria gehien hunki­tzen eta elizaren burual­deko frontoi osoa estal­tzen duena Senpereko San Pedroren erretaula da. Hobeto esateko, hiru dira erretaulak, zeren eta, absideko aurrealde oktogonala estal­tzen duen nagusiaz gainera, badaude eliztarren aurrez aurre alboetako hormak guztiz estal­tzen dituzten beste bi erretaula ere, bikiak hain zuzen.

Hiru erretaulok badituzte erliebedun bankua, hiru kaleetako bi gorputz eta atikoa. Irudien horma-hobiak erdi-puntuko ar­kuak dituzte behereneko solairuan, eta burudunak dira goienekoak.

Badaude San Pedro eta Eliz Guraso Santuen irudiak, nahikoa kalitatezkoak. Bankuko erliebeetan barroko soileko zenbait eszena gailen­tzen dira, ongi samar osatuak daude; Hilobira­tze Santua eta Pilatoren Ikuz­keta, esate baterako.

Sorburuko taber­nakulua erreboluzioko txikizioan desagertu zen, eta XVII. mendeko sagrario bat jarri zen beraren ordez, Aita Kapu­txinoen kapera batetik ekarritakoa: hemen ager­tzen dira San Pedro eta Eliz Gurasoen erliebeak, eta santu bizardunek –santu Kapu­txinoak zalan­tzarik gabe– egindako mirarien zenbait eszena.74

Ber­nard Dartigacave. Lapurdiko lurral­de horretan duela gu­txi dokumentatu den beste ertilari bat Biar­noko Santa Koloman jaio zen Ber­nard Dartigacave dugu, eskulturagilea eta erretaula-urrezta­tzailea. Lanean, familiako lantegian aritua zen, abizen bereko beste bi ertilariren berri bai baitugu: Oloroen bizi izan zen Joan Bautista, eta Etienne emakume euskal­dun batekin ez­kondua eta Mendiondon (Lapurdin) bizitu zen. Honen espezialitatea erretaulak urrezta­tzea zen. Oloroeko Guru­tze Santuaren erretaula, oso‑osorik gorde dena, 1706an landu ondoren Ber­nard Dartigacaveri Euskal Herrian lan egiteko tratua egin zi­tzaion. Kanbon kokatu zuen bere lantegia eta han­txe hil zen 1722ko ekainaren 20an.

Bereak ditu Oregeko elizan erdiko erretaula eta bi alboetakoak –benetako erretaulak baino gehiago ohol soilak– Bidaxuneko kanonikoen hamarrenen kontura kobratu zituelarik.

Bere alargunari eginiko ordainagiri ba­tzuen bitartez ikusten da zehazten ez diren lanen ba­tzuk egin zituela Luhuson.

Eskulturako emai­tzak, Ber­nard Dartigacaveren lanak, langin­tza ongi ezagu­tzen duen norbait adierazten badu ere, ez du Espainia al­deko barrokoaren ezaugarri diren bizitasun eta malgutasun ezaugarririk. Estiloan bat datozelako, aipatuko ditugun lanetatik kanpo, oso litekeena da bere eskua beronen bizilekua zen Kanbotik gertuan dauden Arrauten, Masparrauten, Gabat‑en eta abarretan ikusi behar izatea.

Oloroeko Guru­tze Santuaren erretaula. Oloroeko Guru­tze Santuaren erretaularen moda hau, “espainiar barrokoaren” adibidetzat jar­tzen duten historialari fran­tsesen ustez, Luis XIV.aren emazte Austriako Ana espainiarrak sartua izan zen. Oso al­datua eta hondatua gel­ditu zen Guru­tze Santuaren erretaula hau tran­septuan koka­tzeko askatu zenean.

Erretaula hau, salomondar zutabez berezitako bi solairu eta hiru kale dituena da, churrigueresko apaingarriak dituela; beranduago zati ba­tzuetan urreztatu eta polikromiaz jan­tzi zen. Beronen Kalbarioko irudiak gorde dira, orain erdiko kaxan –garai bateko ekisainduari zegokionean– daudenak eta lau santuren irudiak: San Pedro eta San Paulo lehen solairuan, eta bi Joan Santuenak bigarrenean.

An­tzeko egitura duena da Oregeko erretaula, desberdintasun batekin, hemen erdiko ni­txoa Kristoren bataioa adierazten duen margo‑oihal batek bete­tzen duela, eta data eduki­tzeaz gainera sinaturik azal­tzen da: “Heguy d´Oregue anno 1712”. Sinadura bera dute San Domingo lagun duela, Santa Katalina Alexandriakoa eta Ama Birjina Arrosariokoa irudikaturik azal­tzen diren alboetako erretaula­txo biek.

Joseph de Courrèges. Ber­nard Dartigacave‑ren garaikidea zen eta, hura bezala, Biar­noko Santa Kolomako auzoan jaioa zen Joseph Courrèges.75

Aiherrako elizan San Bartolomeren erretaula egin eta eraiki­tzeagatik 350 libera jaso zituen 1729ko urtarrilean. Desagertu egin zen aipatu dugun erretaula hau, eta gaur egungoan –mahats sarezko salomondar zutabeak dituen churrigueresko mazoneriaz– Jesusen aurrean belauniko dagoen San Pedroren margolan bat ager­tzen da erdian.

* * *

Era berean XVIII. mendeko bigarren erdiko Euskal lurral­deko eskulturagile eta margolariei buruz­ko dokumenturen ba­tzuk azal­tzen ari dira; esate baterako, dokumentuetan azal­tzen da Lamarreko Michel‑Barthélemy izeneko bat, Arbonako elizan lan egin zuena; baina ia ez dira ezagu­tzen zehaz­ eta ziur bereak diren lanak.

XVIII. mendeko margolanak

Astoko margolanen gainbehera aurrera zihoan XVIII. mendean, ia euskal lurral­de osoan; eta pin­tzelez­ko lanbidea har­tzen zutenek mazoneriako zuraren polikromia-lanetan eta erretauletako imajinagin­tzan murgil­durik jardun zuten.

Antonio Gonzalez Ruiz. Nafarroan corellarra zen Antonio Gonzalez Ruiz margolaria gailenduko li­tzateke, Madrilen prestakun­tza egin eta sona irabazi zuena; horrez gainera, San Fer­nando Errege Akademiaren fundazioan lagundu zuen corellarrak. Bere jaioterrian utzi zituen zenbait margolan. “Maiestatearen margolaria izan zen”. Neoklasikotzat har daiteke bere lanen ba­tzuengatik.

Goiene­txea. Goiene­txea nafar ertilaria margolan ba­tzuen egiletzat jo­tzen da, Donostiako Santa Maria elizako erretaula nagusia eder­tzen duten lau santa hauei eskainitakoena: Santa Maria Madalena, Santa Ur­tsula, Santa Dorotea eta Santa Marta. Baina, badirudi ertilari arabar Jose Lopez Torrerenak direla uste izateko arrazoi gehiago daudela. Nolanahi ere lan kaskar samarrak dira.

Luis Boccia. Bere marraz­ki eta polikromian duen indarragatik bi­txiago eta balio­tsuagoa da aipatu dugun Donostiako Santa Maria elizako erretaulan erdiko margolana, San Sebastianen martiri­tza irudika­tzen duena eta Luiz Bocciaren (1819) pin­tzelari esker egin zena.

Urregin­tza

Berriro ere, kapitulu honetan, lan honi hedaduran mugak ezarri beharrak eraginda, al­de batera utzi beharrean gara beste maila bateko zenbait arte xehe, hala nola: zur eta burdin arotz-lanak. Gauza jakina baita Euskal Herriak teknika horietan mendeetako tradizioa izan duela: ku­txak, mahaiak, oheak, idazmahaiak, uztarriak, eta abar. Hala lotuko ga­tzaiz­kio urregin­tzari, gur­tza liturgiakoaren zerbi­tzuan aritu zenari, orokorrean, gorde direnetan, gaur egun ugaritasun handiena horretan azal­tzen baita. Zilargin­tzaren alorrean, liturgiakoan batez ere, barrokoa distira handiko al­dia izan zen. Platereskoaren urteetan zilargin­tzak egin zuen aurrerakada gehituz joan zen XVI. mendaren bigarren erdian zehar; Amerika hispaniarrean landutako aleak inporta­tzeak ekarri zuen artelan hauek gorakada, hala kalitatez nola kantitatez.

Iker­keta berrienen arabera, argitara azal­tzen ari zaizkigu delako herrietan bereziki eraginkorrak izan ziren zilarginen eta lantegien izenak.76 An­tzinako gremioen antolaketak eral­da­tze handi bat bizitu zuen. Ikaste­txe dei­tzera etorri ziren gremioak, eta zilarginen jarduerak el­kartu eta antolatuko zituen lege-araudietara makurtu behar izan zuten, prak­tikotasuna xede­tzat hartuta. Fal­tsifikazioak eragozteko, artelanak hiru ikurrez mar­ka­tzera behartuak ziren, egileari, lantegiaren lekuari eta estiloaren bermeari buruz­ko ikurrez. Arau­tze hau onuragarria izan zen, “erabilerako” artelanak zirela kontutan harturik. Gainera, Espainian mea­tzari­tzak ezagutu zuen garapenak eta metal preziatuen ekoiz­penetan eta industrian abera­tsak ziren amerikar koloniekiko mer­katari­tza-harremanak, metropoliko artisauen mesedetarako ziren.

Egitura estilistikoei dagokienez, XVII. eta XVIII. mendeetako liturgia zerbi­tzurako tresna guztiak artelan handiek erakusten duten gustu eta sentiberatasunezko garapenari dagozkionak dira. El Escorial garaiari dagokion egitura zorrotz eta garbietatik, luxua erabilgarritasuna baino gu­txiago bila­tzetik, apainketa eta forma naturalekiko gustu al­dera eginez joan zen.

Garai horretan, orduko ziurtasunik ezak eta gerren ondorioz (Konben­tziokoa eta napoleonikoa), eman ziren harrapaketa eta lapurretak zirela medio, gal­du dena asko izanagatik, izugarria da Euskal Herriko lantegietan gorde­tzen den zilarreria. Eta mende ba­tzuetako historia duten parrokiez esan daiteke apenas egongo den parrokiaren bat kristau fedea artean bizia zen garaian artelanen emariak egitea ondasun apalen jabe zirenen esku zegoen garaiko gauza baliosoak gorde­tzen ez duenik.

Gai honen harira, historialariaren harridura sor­tzen duen gertakarietako bat da Hispanoamerikar lantegietako mar­kak gorde­tzen dituzten edo material eta estiloengatik jatorria nabarmen adierazten duten liturgiako on­tzi pilak. Hainbat parrokiatan eta elizbarrutietako museotan gorde­tzen dira Mexiko, Peru eta Guatemalatik ekarritako ekisainduak, kalizak eta kopoiak. Badira Espainiako hirietatik ekarritako beste asko ere. Ezinez­koa zaigu deskribapenak egiten hastea eta zalan­tzarik gabeko arte balioa duten aleak banan‑ba­nan aipa­tzea. Espezialistek iker­ketak egin eta garran­tziz­kotzat dituzten ba­tzuen aipamena egingo dugu.

Nafarroan. Iruñeko, Lizarrako, Zangozako eta Tuterako lantegien jarduera hauetan azal­tzen da dokumentaturik; ale bikaintzat hartzen dira ekisainduak:

• Tuterako katedralekoa,
• Balterrakoa, Madrilgo jatorria duena;
• Corellako Encar­nación Museoan gorderik dena bereziki balio­tsua da. XVII. mendearen bigarren erdiko maisulana,
• Zentronikoko San Joan elizako ekisaindua, estiloz geroagokoa, rococo gustukoa, baina kalitate handikoa.

Gipuz­koan. Probin­tziako herrietako jatorria duten alerik hoberenak elizbarrutiko Museoan bilatu behar dira.

• Bada Alegiatik ekarritako ekisaindu bat, XVIII. mendekoa, eguz­kia ingura­tzen duen koroan urrezko hariz­ eginiko apainketa-lan abera­tsa eta eskulekuko edergarrietan kurba eta kontra kurba joko ugari dituena.
• Artelan bereziko kopoia da eta emaileak sinatua: “Soreasuko San Sebastianen zerbi­tzari eta kaperaua zen Larraizar 1699an”. Zilar‑koloreko urrean, oinarri zabal gainean bi gorputz ganbil, mailuz landuriko edergarriak dituela: mahats‑mordo, maha­tsondo eta puttiak; galloi uztai artean, pi­txer zanpatuz­ko eskuleku korapiloduna, bolutaz eta kopa-az­pikoa aingeruz ederturik duen kopa, gailurreriaz errematatuz.

Biz­kaian. zilarreriak erakusten du Ameriketako koloniekin salerosketa eta emarien joan‑etorria handia izango zela, ugari baitira Mexiko eta Perutik bidalitako aleak. Badira XVIII. mende erdial­detik jaso ziren zilarrez­ko ekisaindu ba­tzuk:

• Enkartazioetako parrokietan (Gueñes, Lanestosa, Balmaseda eta abar)
• eta Jaurerriko beste elizetan, Durangon San Fausto, esate baterako, Mexikoko Gonzalez de la Cueva zilarginaren ikurra duena;
• Busturiako Santa Mariarenean beste bat, hau ere mexikarra da.

Esan beharrik ez da espainiar lantegietatik zetozen aleak ere bazirela, esaterako, Madrilgo mar­ka duen Larreako kaliza, Biz­kaiko kaliza rococorik politenetakoa.

Araban. Liturgiako urregin­tza izan da Baskonian sakonen aztertu dena,77 arte eta teknika mailako kalitate handiko pieza ugari baititu, prozesioetako guru­tze eta kalizetan, batez ere. Pieza hauetako ba­tzuk aipa di­tzagun, 1990an Arabako Foru Al­dundiak Gasteiz­ko Amerika Aretoaren ate‑ireki­tzea zela eta antolatu zuenerako espezialista handia den Cruz Val­devinos‑ek aukeratu eta deskribatu zituenen artetik, nabarmenenak irudi­tzen zaiz­kigunak.78 Denak, kanpoko lantegietatik ekarritakoak dira.

Prozesioetako ekisaindua. Barroko al­diaren hastapenetan oso adierazgarria zen prozesioetako ekisaindu zilarrez­ko eder bat gogoratuko dugu, zorroztasun klasikoa oraindik gorde­tzen duena. Tenplete baten itxura du (160 cm garaieran) eta hiru gorputz ditu garaieran gu­txiagotzen doazenak; emailearen izena jartzen du (Fran­tzisko Deskibel ar­tzapez­pikua) eta data, 1653 guru­tze erako eta laua den plinto baten gaineko idaz­kunean jarririk. Gorputz handiena ere, guru­tze erakoa da eta toskanar zutabeak, taulamenduak, erdi-puntuko zutabeak eta txandakaturiko ar­kitrabeak ditu, erdiko gorpu­tzean errepikatu egiten den egitura, az­kenekoa oinplano biribilekoa izanik, pilastra eta kupuladuna da, Jasokundearen irudia bere baitan duela. Valladolideko Juan Lorenzoren lantegiaren egiletasuna 1968an kokatu zen dokumentuetan.

Al­dareko on­tziteria. Kaliza eta ur‑ardo on­tzi apartak dira al­dareko hauek, gain-urrez­ko zilarrez­koak, Guardiako Erregeen Santa Mariako liturgia al­txorreko alerik bikainenak dira.

Zilindro erako kopa du kalizak, arrosaz dotoretua eta arrokaia erliebean: eskuleku estutua, non profil ahurreko lau lepo txandaka­tzen diren, korapiloa muga­tzen duten zezen an­tzeko mol­durak dituela; lepoak uhindura zeiharrez il­daskaturik doaz –xehetasun rococo hau ur‑ardo on­tzietan errepika­tzen da. Oina zilarrez­koa, hau ere uhin lerrozko erliebeak dituena, bere beheko eta zati ganbilean, arrokaia medailoietan Apokalipsiko bil­do­tsa, pelikanoa eta mahats‑mordoak dituela. Kordobako (Argentina), Damian de Castroren lantegiko lana da eta handik 1758an bidali zuen Guardiako onuraduna eta Argentinako hiri honetako inkisidore zen Antonio Ilarduyk.

Al­dareko zerbi­tzua. Aurrekoaren an­tzekoa den gain‑urrez­ko zilarrez­koa 1785 al­dera Madrildik Maeztuko Guru­tze Santuaren Aur­kikundearen parrokia-elizara bidali zen. Zilindro-formakoa da kaliza, eskulekuaren hasieran lepo bikoi­tza duena; udare formako korapiloa eta zezena; profil ganbil leuna duen biribileko oina eta zilindro-formako oinarria, akanto hostoz apainduriko goieneko ertz ahurra dituena. Kalizaren ia azalera guztia urre‑hariz­ko sare­txoz estalia da, simetria egokian pabilioi, arroseta eta medailoien apainketa duela. Ur‑ardo on­tziak urre‑hariz­ko sare­txo berak estal­tzen ditu. Cruz Val­devinosen oharra, urre‑hariz­ko kalizak Espainian dozena batera ez direla iristen, gogoratuz gero, hobeto estimatuko dugu Euskal Herriko zilargin­tzako bi­txi hau.

Kanpo estekak

• Datuak: Q16516490