Sartze

Sartze
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Ibiltzieta kontzejuko sarrera, bere elizarekin
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Pirinioak
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Ezka-Zaraitzu
Izen ofiziala	Sarriés / Sartze
Alkatea (2019-2023)	Tomas M. Sarries Cabodevilla (talde independente)
Posta kodea	31451
INE kodea	31222
Herritarra	sarztar, ibiltzietar
Geografia
Koordenatuak	42°50′44″N 1°05′50″W
Azalera	23,14 km²
Garaiera	659-1404 metro
Distantzia	76,7 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	62 (2023:  4)
20 (%32,3) (2019)  (%61,3) 38
Dentsitatea	0,03 bizt/km²
Zahartzea	% 27,07
Ugalkortasuna	‰ 200
Ekonomia
Jarduera	% 0 (2011)
Desberdintasuna	% 0 (2011)
Langabezia	% 3,8 (2013)
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak	% 5,10 (2018: %0,16)
Datu gehigarriak
Sorrera	1846. urtean

Sartze Euskal Herriko udalerri konposatu bat da, Sartze eta Ibiltzieta herriek osatuta, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 76,7 kilometrora. Altuera 659 eta 1404 metro artekoa da, eta 23,14 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 62 biztanle zituen.

Udalerri hau Sartze eta Ibiltzieta terminoen bat-egitetik sortu zen, arrazoi demografikoek eraginda, arrazoi historikoek edo politikoek baino gehiago. Bi herriek, kontzeju estatusaren pean, beren domeinuak mantentzen dituzte, baina udalerriaren menpe geratzen dira.

Zaraitzu ibaxan kokatuta da, Atabea kiñoian. Bertako biztanleak sarztarrak eta ibiltzietarrak dira. Udaletxea Sartze kontzejuan da.

Izena

Sartze toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Sarriés
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Sarriés

Udalerriak Sartze izena hartzen du, berau osatzen duten kontzejuetako bat.

Etimologia

Sarres zuen antzinako izena, 1085eko dokumentu batean agertzen den bezala, herriaren izena gordetzen duen zaharrena. Jatorrizko Sarres izenetik gaur egungo euskal (Sartze) eta erromantzeko (Sarriés) izenak erator daitezke, bi hizkuntzen historiatik dakigunari bilakaera fonetiko kongruentea aplikatuz. Euskaraz Sarres > Sarres(e) > Sarr(e)se > Sarrse > Sartze bilakaera da eta erromantzez Sarres > Sarr(i)es > Sarries.

Sarres izenaren esanahi etimologikoa enigmatikoa da. Batzuen ustez, Gerhard Rohlfs filologo alemaniarrak pertsona izen bati lotuta zeuden eta jabetza adierazten zuen -ies terminazioa zuten toponimo nafar-aragoiarren sailean sartzen dute. Ohikoena toponimo hori sarri euskal hitzarekin lotzea izaten da, "maizko" hitzarekin batera "lodi" terminoa ere baduelako, landaretza bezalako kontzeptuei aplika dakiekeena. Nafarroan Sarriguren eta Irisarri herriak daude, hitz hori toponimoan sartuta, eta Bilbon Sarriko auzoa dago. Gainera, Zuberoan Sarrikota toponimoa hainbat formatan agertzen da: Sarrikota, Sarrikotagaine eta Sarrikotapea. Sartze izena sarritze ("loditasun") hitzetik erraz erator daiteke. Hala ere, Sarriés gaztelaniazko eta nafar erromantzezko toponimoa ez da erraz azaltzen sarri hitzetik, eta herriaren antzinako izena ere ez da argi azaltzen.

Ezaugarriak

Armarria

Udalerriko herrietako armarria Zaraitzuko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:

«

Hondo gorri batez eta aurrean otso beltz batez osatuta dago, urrezko azazkalekin eta ahoan arkume zuri batekin, urrezko adar eta apatxekin.

»

Bandera

Udalerriko herrietako bandera Zaraitzuko bandera da. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Azkenean konta" goiburua duela ere. Bandera honek Zaraitzuko armarri eskuinerantz biratzea dauka San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez inguratua. Bandera hau bera da Zaraitzu osatzen duten herri guztientzat, Otsagabiarentzat izan ezik; izan ere, herri honek bandera bera erabiltzen du, baina hiruki urdinak ditu.

Geografia

Sartze Zaraitzu ibaxan barruan dago. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Aezkoa eta Erronkaribar ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Zaraitzu ibaiak, Irati ibaiaren adarrak.

Inguru naturala eta kokapena

Iruñea Nafarroako hiriburutik 76 kilometrora kokatzen da Zangozako merindadearen ipar-ekialdeko muturrean eta Zaraitzu ibaxan, Pirinioetatik gertu. Herria NA-178 errepideak zeharkatzen du bai eta, iparraldetik hegoaldera, Zaraitzu ibaiak ere. Aretako mendilerroak herria mugatzen du mendebaldean, Erremendia eta Beiegu ttonttorrak tartean.

Klima eta landaredia

Sartzek klima atlantiko eta mediterraneoaren ezaugarriak dauzka, zenbat eta iparralderago edo hegoalderago egin tenperatura eta prezipitazioak gehiago aldatzen dira. Urteko batez besteko tenperaturak 6 eta 10 gradu bitartekoak dira, eta prezipitazioak 1.400 eta 1.800mm bitartekoak. Urteroko egun euritsuak 130 inguru izaten dira.

Estazio meteorologikoak

Zaraitzun dagoen Ezpartza udalerrian, itsasoaren mailatik 695 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.

Datu klimatikoak (Ezpartza, 1974-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	23.0	25.0	28.0	32.0	36.0	38.0	38.0	35.0	29.0	23.0	21.0	38.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.2	9.6	12.6	14.2	18.7	23.5	26.8	26.6	22.6	17.4	11.7	8.6	16.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	3.4	4.3	6.8	8.7	12.6	16.6	19.2	19.1	15.6	11.6	6.8	4.1	10.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-1.3	-1.0	1.0	3.2	6.6	9.7	11.5	11.5	8.5	5.8	2.0	-0.4	4.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-17.0	-14.0	-13.0	-4.0	-2.0	1.0	3.0	0.0	0.0	-3.0	-10.0	-13.0	-17.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	106.8	99.9	88.5	124.4	101.6	64.1	45.4	51.2	79.7	122.1	136.5	139.0	1159.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	63.5	51.0	55.7	45.4	42.7	53.0	57.4	82.0	76.0	111.2	77.0	74.2	111.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	13.4	11.7	12.1	15.5	15.9	10.1	7.7	8.4	10.1	14.2	14.6	13.8	147.5
Elur egunak (≥ 1 mm)	4.8	5.2	3.7	2.7	0.5	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	1.9	4.1	23.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Banaketa

Sartze udalerriak 2 kontzeju ditu:

• Ibiltzieta
• Sartze (udalburua)

Historia

Udalerria 1846an sortu zen, Zaraitzu ibaxa banakako udalerrietan banatu ondoren. Hala ere, Atabea kiñoiak, Espartza izan ezik, hiru udaletan bildu ziren: Sartze, Gorza eta Galoze. Hori arrazoi demografikoengatik egin zen, ez historikoengatik, ez administratiboengatik, eta, beraz, Sartze eta Ibiltzieta "Sartze" udalerriari atxikita geratu ziren kontzeju gisa.

Demografia

2023 urteko erroldaren arabera 62 biztanle zituen Sartzek.

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
125	241	204	243	213	200	188	199	189	199	198	178	183	133	112	111	79	67	61

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Sartzeko jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da. Lurren ehuneko bera abelburuak elikatzeko larretarako erabiltzen da. Basogintzak ere garrantzia handia izan du historikoki, ibaxako beste udalerrietan bezala. Gaur egun, herriko basoetan pinuak daude batez ere.

Politika

Sartzeko udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Galozeko, Gorzako eta Espartzako Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta bi zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Tomas Miguel Sarries Cabodevilla da, Sartzeko Talde Independentea hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Sartzeko Talde Independentea	-	-	-	-	-	-	-	-	1	3	3
Sartzeko hautesle-elkartea	-	-	-	-	1	1	1	-	-	-	-
Sartzeko Independenteak	-	5	5	5	-	-	-	-	-	-	-
Sartzeko Hautesle Independenteen Elkartea	5	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Ezkerren Nafar Batasuna	0	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Geroa Bai 15 34,09 ▲ 6  Nafarroako Alderdi Sozialista 14 31,82 ▲ 9  Euskal Herria Bildu 6 13,64 ▼ 2  Navarra Suma 3 6,82 -  Ahal Dugu 2 4,55 ▼ 2  Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 1 2,27 -

2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Euskal Herria Bildu 11 28,21 ?  Geroa Bai 9 23,08 ?  Nafarroako Alderdi Sozialista 5 12,82 ?  Ahal Dugu 4 10,26 ?  Izquierda-Ezkerra 3 7,69 ?  Nafar Herriaren Batasuna 1 2,56 ?  Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia 1 2,56 ?  Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 1 2,56 ?

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea Sartze kontzejuan dago.

Egungo banaketa

Sartzeko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Tomas Miguel Sarries Cabodevilla da, Sartzeko Talde Independentea zerrendakoa. Zinegotziak 2 daude:

• Jacinto Irotz Iribarren (Sartzeko Talde Independentea)
• Juan Ramon de Carlos Napal (Sartzeko Talde Independentea)

Alkateak

1979tik, Sartzek 7 alkate izan ditu:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia
Guillermo Pena Barberena	1979	1983		Sartzeko Hautesle Independenteen Elkartea
Jose Antonio Artoleta Sarries	1983	1991		Sartzeko Independenteak
Victor Asin Villegas	1991	1995		Sartzeko Independenteak
Jezabel Orotz Abentin	1995	2003		Sartzeko hautesle-elkartea
Jezabel Orotz Abentin	2003	2007		kudeaketa-batzordea
Juana Maria Indurain Sarries	2007	2015		Sartzeko Talde Independentea
Salvador Artoleta Sarries	2015	2019		Sartzeko Talde Independentea
Tomas Miguel Sarries Cabodevilla	2019	jardunean		Sartzeko Talde Independentea

Garraioa

Nafarroako Autobus Konpainiak Zaraitzu Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

• Otsagabia - Ezkaroze - Orontze - Espartza Zaraitzu - Sartze - Gorza - Galoze - Nabaskoze - Irunberri eta Iruñea

Kultura

Euskara

Ikus, gainera: «zaraitzuera» eta «nafar-lapurtera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Zaraitzuko herri guztiak sailkatu zituen, ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.

Koldo Zuazok, 2010ean, Zaraitzuk atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Zaraitzuera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Zaraitzuko mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, 2 zaraitzuerazko euskaldun behintzat baziren Otsagabian eta Jaurrietan, 93 eta 86 urtekoak.

Janzkera

Artikulu nagusia: «Zaraitzuko janzkera»

Ohiko janzkerari dagokionez, Zaraitzu ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Zaraitzu ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.

Apretagileak

Mauleko apretagile talde bat

1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.

Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.

Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.

Tradizioak

Otsagabiko Done Joanes eliza

Ogi bedeinkatuaren tradizioa, Zaraitzun, antzina-antzinakoa da, eta oraindik bizirik dirau ibaxako herri batzuetan (Otsagabia, Ezpartza, Jaurrieta, Ezkaroze, Orontze, etab.). Igandero, herriko familia batek eramaten du ogia xerratan moztuta igandeko mezara. Ogia, herriko etxe bakoitzetik astero txandakatzen joango den egurrezko artesa batean lekualdatzen da. Ogi hau mezaren sagaratzean bedeinkatzen da eta honen ondoren fededun bakoitzari banatzen zaio. Duela urte gutxi arte, Otsagabian, ogia gizonei bakarrik banatzen zitzaien, baina udalaren erabaki batek tradizioa aldatzea eragin zuen eta, gaur egun, gizonen eta emakumeen artean banatzen da. Ogia sagaratu ondoren, salacenkoek ekitaldiari buruzko abesti bat abesten dute. Ohitura da, halaber, ogi honen zati bat etxe bakoitzera eramatea. Entregatzeko unean, honela zioen bere artean: "Bakea eta ogia izan itzazu urte osorako".

Hildakoen argia duela urte gutxi arte mantendu den tradizioa da, ibaxako herrietan. Zaraitzuar baten hileta-egunean, familiak maindire zuri bat jartzen zuen elizaren albo batean. Bere gainean argizaiolak jartzen ziren, handiak eta txikiak. Argizari horiek oihal beltz batean bildutako egur zati bat -hildakoa heldua bazen behintzat- edo zuria -hildakoa haurra bazen ere- ziren, argizarizko kordoia biltzen zuena. Heriotzaren hurrengo urtean, senide batek egunero eraman behar zuen mezatara argizari txikia. Gantzudura Santuaren garaian ere, gaixoaren senide hurbilenek hildakoen argizaria edo argia eraman behar zuten.

Jaiak

• Ibiltzietako Done Luziako xeiek, uztailaren azken asteburuan
• Sartzeko Done Martiriko xeiek, abuztuaren hirugarren asteburuan

Ondasun nabarmenak

• Ibiltzietako Natibitateko Andre Mariaren eliza, XX. mendean eraikitako kristiau eliza.
• Ibiltzietako zubia, Zaldaña ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
• Sartzeko Done Martiri eliza, XII. mendean eraikitako kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Sartzeko Argiloaingo Andre Mariaren baseliza, Erdi Aroan eraikitako kristiau baseliza.

Irudiak

• 
  Ibiltzietako eliza
• 
  Ibiltzietako zubia

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

Ikus, gainera

• Pirinioak
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Datuak: Q1959105
• Multimedia: Sarriés-Sartze / Q1959105
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Sartze