Edukira joan

Koreako historia

Wikipedia, Entziklopedia askea
Korea, K.a. 108. urtean.

Koreako penintsulan eta Mantxurian Behe Paleolito aroa duela milioi erdi urte inguru hasi zen.[1][2] Ezagutzen den Koreako zeramikarik zaharrena K.a. 8000 ingurukoa da. Neolitoa K.a. 6000. urtearen ondoren hasi zen,[3] Brontze Aroa K.a. 2000. urterako[4] eta Burdin Aroa K.a. 700. urte inguruan.[5] Kim Yang-ki-k gainbegiratu zuen Koreako Historiaren arabera, Paleolitoko biztanleak ez ziren egungo Koreako (Chosun) herriaren arbaso zuzenak, eta arbasoak K.a. 2000 inguruko Neolitokoko biztanleak zirela kalkulatzen da.[6]

Samguk yusa-n (1280. hamarkadan) kontatutako istoria mitikoaren arabera, Gojoseon (Joseon Zaharra) erreinua Korea iparraldean eta Mantxurian hegoaldean sortu zen K.a. 2333an. K.a. II. mendean, Gija Joseonek Wiman Joseon ordezkatu zuen, eta Txinako Han dinastiaren esku geratu zen mendearen amaiera aldera.[7] Honek Gojoseon erortzea eragin zuen eta ondoko estatu gerrak ekarri zituen, geroko Burdin Aroa hartu zuen Proto-Hiru Erresumen aldia, I. mendetik aurrera, Sillak 676an bateratu arte. Goguryeoko lurralde zaharretan, Balhae eta Sillako Iparraldeko eta Hegoaldeko Estatuen garaia (698–926) elkarrekin bizitzea ekarri zuen.[8]

1392an, Yi Seong-gye jeneralak Joseon dinastia (1392–1910) ezarri zuen 1388an Goryeo dinastia estatu kolpe batekin bota ondoren. Sejong Handia erregeak (1418–1450) administrazio, gizarte, zientzia eta ekonomia abantaila ugari ezarri zituen. Erreformak, errege agintea ezarri zuen dinastiaren lehen urteetan, eta pertsonalki sortu zuen Hangul, alfabeto korearra.[9]

XIX. mendearen erdialdera, herrialdea modernizatzeko prest ez zegoela eta Europako botereen erasopean, Joseon Korea atzerriko potentziekin itun desberdina sinatzera behartuta egon zen. 1895ean Myeongseong enperatrizaren hilketaren, Donghak Nekazarien Iraultzaren, eta 1894tik 1896rako Gaboko Erreformaren ondorioz, Koreako Inperioa (1897-1910) sortu zen, gizarte-erreforma eta modernizazio aldi labur baina azkar baten berri emanez. Hala ere, 1905ean, Koreako Inperioak protektoratu ituna sinatu zuen eta 1910ean, Japoniak Koreako Inperioa bereganatu zuen.[10]

1945ean Bigarren Mundu Gerra amaitu ondoren, aliatuek herrialdea iparraldeko eremu batean (sobietarrek babestuta) eta hegoaldeko eremu batean banatu zuten (hori batez ere Estatu Batuek babestuta). 1948an, botereak gobernu bakarra osatzeko ados jarri ez zirenean, banaketa lerroz hegoaldera eta iparraldera Hego eta Ipar Koreako estatu modernoak eratu ziren: Penintsula 38. paraleloan banatu zen. Hegoaldean "Koreako Errepublika" sortu zen, AEBren eta Mendebaldeko Europaren babesarekin, eta "Koreako Herri Errepublika Demokratikoa" iparraldean, sobietarren eta Txinako Herri Errepublika komunistaren laguntzarekin.[11]

Material eta giza suntsipen izugarriaren ostean, gatazka su-eten batekin amaitu zen 1953an. 1991n, bi estatuak Nazio Batuen Erakundean onartu zituzten. 2018an, bi estatuek Koreako Gerra formalki amaitzeko behin betiko akordio bat lortzeko lan egitea adostu zuten.[12]

Bi estatuak gerra ostean bertako militarren menpe zeuden, baina Hego Korea liberalizatu egin zen. 1987tik hauteskunde sistema lehiakorra du. Hego Koreako ekonomiak aurrera egin du, eta gaur egun herrialdea guztiz garatuta dago, Mendebaldeko Europa, Japonia eta Estatu Batuetako kapitalaren antzeko egoera ekonomikoarekin. Bestalde, Ipar Koreak estatu militarizatu totalitarioa mantendu du, Kim familiaren inguruan eraikitako nortasun gurtza batekin. Ekonomikoki, Ipar Koreak atzerriko laguntzaren menpekotasun handia izan du. Sobietar Batasunaren amaieraren ondoren, laguntza hori izugarri erori zen, eta herrialdearen egoera ekonomikoa nahiko marjinala izan da ordutik.[7]

Historiaurrea eta Antzinaroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Koreako lurrezko potea orraziarekin; K.a. 4000. urtean egina, Amsa-dong, Seul, gaur egun British Museum-en.

Paleolitoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Koreako penintsulan ez da Homo erectus egon zela frogatuko zuen fosilik aurkitu, hautagai baten berri eman den arren. Paleolito garaiko tresnak egiteko artefaktuak aurkitu dira gaur egungo Ipar Hamgyong, Hego Pyongan, Gyeonggi eta Koreako iparraldeko eta hegoaldeko Chungcheong probintzietan. Horiek Paleolito Aroa duela milioi erdi urterekin datatzen dute, duela 400.000 urte edo duela 600.000-700.000 urte bezain berandu hasi bazen ere.[13]

Neolitoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ezagutzen den Koreako zeramikarik zaharrena K.a. 8000 ingurukoa da, eta Mesolitiko zeramika penintsulan zehar aurkitzen da, adibidez, Jeju uhartean.[14] Jeulmun zeramika, edo "orrazi-ereduko zeramika", K.a. 7000. urtearen ondoren aurkitzen da, eta Koreako penintsulako mendebalde-erdialdeko eskualdeetako aztarnategietan kontzentratzen da, non historiaurreko asentamendu ugari zeuden, Amsa-dong adibidez. Jeulmun zeramikak oinarrizko diseinua eta Mongoliakoena antzekoak da forma aldetik, Mantxuriako Amur eta Sungari ibaien arroekin, Japoniako Jōmon kulturarekin eta Txinako hegoaldeko eta Asiako hego-ekialdeko Baiyuerekin.[15]

Aztarnategi arkeologikoek frogatzen dute nekazaritza-gizarteak eta konplexutasun sozial-politikoko lehen formak, Mumun zeramika-garaian (K.a. 1500–300) sortu zirela.[16]

Gojoseon, Txinako Araua eta Jin estatua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Koreako Brontze Aroko ezpata. Seul, Koreako Museo Nazionala.

Gojoseon Koreako lehen erresuma izan zen, penintsularen iparraldean eta Mantxurian kokatua, eta geroago penintsularen hegoaldeko Jin estatuarekin batera. Gojoseon erresuma historikoa Txinako erregistroetan K.a. VII. mendearen hasieran aipatu zen lehen aldiz. K.a. IV. menderako, Gojoseon Txinan ere bere existentzia ezaguna izatearen punturaino zabaldu zen, eta garai honetan, hiriburua Pyongyangera aldatu zen.[17]

Dangun Joseon

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gojoseon-en sorrerako kondairak dio, Samguk Yusa-n (1281) eta Erdi Aroko Koreako beste liburu batzuetan jasota, herrialdea K.a. 2333an ezarri zuela Dangun-ek, zeruko ondorengoa izan zenak. Horren azpian egon daitezkeen gertakariak onartzen dituen frogarik aurkitu ez den arren, kondairak presentzia garrantzitsua izan du Koreako historian.[18]

Gija Joseon

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

K.a XII. mendean, Gijak, Txinako Shang dinastiako printze batek, Gija Joseon sortu omen zuen. Garai moderno aurreko Korean, Gijak Txinako zibilizazioaren presentzia autentikoa irudikatzen zuen, eta XII. mendera arte, korearrek normalean uste zuten Dangun-ek Koreari bere jendea eta oinarrizko kultura eman zizkiola, baina Gijak bere kultura altua. Hala ere, ebidentzia historikoa eta arkeologikoa kontraesankorren ondorioz, haren existentzia zalantzan jarri zen XX. mendean, eta gaur egun ez dago Koreako identitate nazionalaren ardatzean.[19]

Proto-Hiru Erreinuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Proto-Hiru Erresumen aldia, batzuetan Hainbat Estatuen Aldia (열국시대) deitua, Koreako Hiru Erresumen sorreraren aurreko garaia da, Goguryeo, Silla eta Baekje barne hartzen zituena, eta Gojoseon erori ostean gertatua. Garai hau Gojoseonen lehengo lurraldeetatik sorturiko estatu ugariz osatuta zegoen. Estatu horien artean, nabarmenenak eta eragin handienekoak Dongbuyeo eta Bukbuyeo izan ziren.[20]

Buyeo eta Iparraldeko beste estatu batzuk

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gojoseon erori ondoren, Buyeo gaur egungo Ipar Korean eta Mantxurian hegoaldean sortu zen, k.a. II. mendetik k.o. 494ra arte. Bere aztarnak Goguryeok xurgatu zituen 494an, eta bai Goguryeo bai Baekje, Koreako Hiru Erresumetako bi kontsideratu ziren beraien ondorengoak.[21]

Samhan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Samhan-ek (삼한, 三韓) Mahan, Jinhan eta Byeonhan hiru konfederazioei egiten die erreferentzia. Samhanak Koreako penintsulako hegoaldeko eskualdean zeuden. Samhan herrialdeak zorrozki zuzenduak ziren, eta erlijioak paper garrantzitsua betetzen zuen. Mahan handiena zen, 54 estatuz osatua, eta nagusitasun politiko, ekonomiko eta kulturala bereganatu zuen. Byeonhan eta Jinhan biak 12 estatuz osatuta zeuden, guztira 78 estatu izateraino helduz Samhan-en barruan. Samhanak azkenean Baekje, Silla eta Gayak konkistatu zituzten IV. mendean.[21]

Koreako hiru erresumak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Koreako Hiru Erresumak»

Goguryeo

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Koreako Hiru Erresumetatik Tang gorterako mandatarien pintura: Silla, Baekje eta Goguryeo. Aldizkako eskaintzaren erretratuak, VII. mendeko Tang dinastia.

Goguryeo K.a. 37an sortu zuen Jumongek (hil ondoren Dongmyeongseong izenez deitua, hots, errege-titulu bat). Geroago, Taejo erregeak gobernua zentralizatu egin zuen. Goguryeok budismoa estatu erlijio bezala hartu zuen lehen erresuma korearra izan zen 372an, Sosurim erregearen erregealdian.[22]

Baekje

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Baekje Onjok sortu zuen, Goguryeo printzea zena eta Goguryeo sortzailearen hirugarren semea, K.a. 18an. Baekjek eta Goguryeok sorrerako mitoak partekatzen zituzten eta Buyeotik sortu ziren. Sanguo Zhi-k Baekje aipatzen du Han ibaiaren arroan (egungo Seuletik gertu), Mahan konfederazioaren kide bezala.[23] Penintsulako hego-mendebaldera (Chungcheong eta Jeolla probintzietara) hedatu zen, eta botere politiko zein militar esanguratsua bilakatu zen. Prozesu horretan, Baekje Goguryeorekin eta Txinako komandanteekin konfrontazio gogorra izan zuen, bere lurralde-asmoen inguruan.[24]

Silla

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kondairaren arabera, Bak Hyeokgeose-k Jinhan konfederazioko sei buruzagi batzearekin hasi zen Sillako erreinua k.a. 57an, Koreako hego-ekialdeko eremuan. Bere lurraldeak gaur egungo Busan hiria hartzen zuen, eta Silla gerora Japoniako piratak suntsitzearen ardura zuen itsasoko potentzia bezala sortu zen, batez ere Silla bateratuaren garaian.[25]

Gaya

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaya Korea hegoaldeko Nakdong ibaiaren haraneko erreinu txikien konfederazioa izan zen 42. urteaz geroztik, Samhan garaiko Byeonhan konfederazioarengandik sortua. Gayako lautadak burdinaz aberatsak ziren, beraz, burdinazko tresnen esportazioa posible zen, ondorioz nekazaritza loratuz. Hasierako mendeetan, Konfederazioa Geumgwan Gayak zuzendu zuen Gimhae eskualdean. Hala ere, bere botere nagusia Goryeong eskualdeko Daegayara aldatu zen V. mendearen ondoren. Inguratzen zuten hiru erresumekin etengabeko gerran sartuta, Gaya ez zen estatu bateratu bat osatzeko garatu, eta azkenean Sillak xurgatu zuen 562an.[26]

Ipar eta Hego Estatuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bulguksa tenplua UNESCOren Gizateriaren Ondare bat da.

Ipar-Hego estatu terminoak Silla eta Balhae bateratuari egiten dio erreferentzia, Sillak Koreako penintsularen gehiengoa kontrolatzen zuen garaian, Balhae Mantxuriara hedatu zelako. Garai horretan, kultura eta teknologia nabarmen aurreratu ziren, batez ere Silla bateratuan.[27]

Silla bateratua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bateratze gerren ostean, Tang dinastiak aurre-postuak hartu zituen lehengo Goguryeo-n, eta Baekjen komunitateak ezartzen eta administratzen hasi zen. Sillak Tang indarrak Baekje eta Korea iparraldean eraso zituen 671n. Gero Tangek Silla inbaditu zuen 674an, baina Sillak Tang indarrak penintsulatik kanporatu zituen, 676rako Koreako penintsula gehiena bateratzeko asmoz.[28]

Balhae

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Balhae, Goguryeo erori zenetik hogeita hamar urtera sortu zen, 698an. Dae Joyeong Goguryeo jeneral ohiak edo Sumo Moheko buruzagiak Goguryeoko antzinako lurren iparraldean sortu zuten. Balhaek Koreako penintsulako iparraldeko eremuak kontrolatzen zituen, Mantxuriako zati handi bat (nahiz eta historian zehar Liaodong penintsula okupatu ez zuen), eta egungo Errusiako Primorsky Krai-ra hedatu zen. Tang dinastiaren kultura ere hartu zuen, hala nola gobernu egitura eta sistema geopolitikoa.[29]

Azken Hiru Erresumak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Geroago Hiru Erresumen aldian (892 - 936), Silla bateratua eta Baekje eta Goguryeoren berpiztea izan zen, historiografikoki "Geroago Baekje" eta "Geroago Goguryeo" izenez ezagutzen direnak. IX. mendearen amaieran, Silla botereak gainbehera egin zuenean eta herriari zerga neurrigabeak ezartzen zitzaizkionean, matxinadak piztu ziren nazio osoan eta eskualdeko jaun boteretsuak altxatu egin ziren galtzen ari zen erreinuaren aurka.[30]

Garai dinastikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Goryeo dinastia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Goryeo Wang Geon-ek sortu zuen 918an eta Koreako dinastia nagusi bihurtu zen 936rako. "Goryeo" izena jarri zioten, Wang Geonek, Goguryeo nobleziaren ondorengoak, nazioa Goguryeoren oinordekotzat jotzen zuelako. Wang Geon-ek bere jaioterria, Kaesong (egungo Ipar Korean), bihurtu zuen hiriburu. Dinastiak 1392ra arte iraun zuen, nahiz eta gobernua 1170 eta 1270 bitartean erregimen militarreko buruzagiek kontrolatu zuten. Goryeo ingelesezko "Korea" izenaren iturria da.[31]

Joseon dinastia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1392an, Yi Seong-gye jeneralak, gero Taejo bezala ezagutua, Joseon dinastia (1392–1897) ezarri zuen, Gojoseon antzinako erreinuaren omenez izendatua, eta konfuzianismo idealistan oinarrituta. Joseon dinastian zehar nagusi zen filosofia neokonfuzianismoa izan zen, eta seonbi klasearen adierazgarri izan zen, aberastasun eta botere posizioak baztertu zituzten ikasketa eta osotasun bizitzak eramateko.[32]

Koreako kultura neokonfuzianismoaren filosofian oinarritzen zen, morala, zuzentasuna eta etika praktikoa azpimarratzen zituena. Ikasketetarako interes zabalak, akademia pribatuak eta hezkuntza erakundeak sortzea eragin zuen. Historiari, geografiari, medikuntzari eta Konfuziar printzipioei buruzko dokumentu asko idatzi ziren. Artea, pintura, kaligrafia, musika, dantza eta zeramika loratu ziren.[33]

XIX. menderako, talde komertzial berriak sortu ziren, eta mugikortasun sozial aktiboaren ondorioz yangban klasea hedatzea eragin zuen. Ondorioz, klase sistema zaharra ahuldu egin zen. Koreako gobernuak esklaboen askatasuna agindu zuen 1801ean. Eta Koreako klase sistema zaharra erabat debekatu zen 1894an.[34]

Koreak Japoniako inbasio pare bati aurre egin zion 1592tik 1598ra (Imjin Gerra edo Zazpi Urteko Gerra.) Eta 1627an eta 1636an berriro inbaditu zuten, oraingoan mantxuek, Txina konkistatu eta Qing dinastia ezarriz. XIX. mendean zehar, Joseon atzerriko eragina kontrolatzen saiatu zen, nazio guztientzako mugak itxiz, Txinarentzat izan ezik.1853an USS Hego Amerika kanoiontzi amerikarra, Busan bisitatu zuen 10 egunez eta tokiko ofizialekin harreman atsegina izan zuen. Baina Joseon-eko gorteak Qing Txinari lotutako atzerriko inbasio eta itunen berri izan zuen, baita Lehen eta Bigarren Opio Gerrei buruz ere, eta Mendebaldearekin truke geldoaren politika zuhur bat jarraitzea erabaki zuen.[35]

1884an, Gorte kontserbadorearen eta fakzio erreformatzaile baten arteko gatazkek, Gapsin estatu kolpea ekarri zuten. Erreformatzaileek Koreako desberdintasun sozial instituzionalizatua aldatu nahi izan zuten, berdintasun soziala eta yangban klasearen pribilegioak ezabatzea aldarrikatuz. Erreformatzaileek Japoniak babestuta zeuden, eta Qing tropen etorrerak zapuztu zituzten, Min erregina kontserbadorearen laguntzarekin. Txinako tropak alde egin zuten, baina Yuan Shikai jeneral nagusia 1885-1894 bitartean egon zen Korean egoiliar gisa, Koreako gobernua zuzentzen. 1885ean, Britainiar Errege Armadak Geomun uhartea okupatu zuen, 1887an erretiratuz.[36]

Azkar modernizatzen ari zen Meiji Japoniak arrakastaz erantzun zion erronka jarri zion Txinari, Lehen Sino-Japoniar Gerran (1894-1895), Korearen aspaldiko erreklamazioak alde batera utzi beharrean aurkituz. Modernizazioa garaia hasi zen Korean, Japoniak bere portuak irekitzera behartu zuenean 1876an. Hala ere, modernizazioaren indarrek oposizio gogorra ezagutu zuten, ez bakarrik Koreako elite gobernatzailearen tradizionalismoaren aldetik, baizik eta biztanleriagatik oro har, jauntxoak gobernatzen zuten konfuziar sistema tradizionala onartzen ez zuelako. Ondorioz, Japoniak modernizazio mugimenduak erabili zituen gero eta kontrol gehiago lortzeko Korean.[37]

1895ean japoniarrek, errusiar laguntza eskatu zuen Myeongseong enperatrizaren hilketan parte hartu zuten. Eta errusiarrak Koreatik erretiratu beharrean aurkitu ziren.[38]

Historia modernoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Koreako Inperioa (1897–1910)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lehen Sino-Japoniar Gerraren ondorioz (1894–1895), 1895eko Shimonosekiko hitzarmena sinatu zen Txina eta Japoniaren artean. Koreak Txinarekin zituen menpeko harremanak ezabatzea zehazten zuen, Korea Txinaren zergadun zelako 1636an Joseon Qing-en inbasioa izan zenetik.[39]

1897an, Joseonek Koreako Inperio izena berizendatu zuen, eta Gojong erregea Gojong enperadore bilakatu zen. Inperioaren gobernuak nazio indartsu eta independentea izatea zuen helburu, barne erreformak ezarriz, indar militarrak indartuz, merkataritza eta industria garatuz eta lurren jabetza banatuz. "Independentzia Kluba" bezalako erakundeek ere bat egin zuten Joseon herriaren eskubideak aldarrikatzeko, baina monarkia eta botere absolutua aldarrikatzen zuen gobernuarekin talka egin zuten.[40]

Errusiako eragina handia izan zen Inperioan, Japoniak Errusia-Japoniar Gerra (1904-1905) garaitu zuen arte. Korea eraginkortasunez Japoniako protektoratu bilakatu zen 1905eko azaroaren 17an, 1905eko Protektoratu Ituna Gojong enperadorearen behar zen zigilu edo batzorderik gabe aldarrikatuz.[41]

Ituna sinatu ondoren, intelektual eta akademiko askok hainbat erakunde eta elkarte sortu zituzten, independentziaren aldeko mugimenduei ekinez. 1907an, Gojong-ek abdikatu egin behar izan zuen, Japoniak Hagako Bigarren Konbentziora mandatari sekretuak bidali zituela jakin ondoren, protektoratuaren itunaren aurka protesta egiteko, Gojong-en semea, Sunjong enperadorea atxikitzeko eskatuz. 1909an, An Jung-geun independentistak Itō Hirobumi, Koreako Egoiliar Nagusi ohia, hil zuen Koreako politikan sartu zelako. Honek, japoniarrak erakunde politiko guztiak debekatzera eta anexio planekin jarraitzera bultzatu zituen.[42]

Japoniako agintea (1910-1945)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1910ean, Japoniar Inperioak Korea modu eraginkorrean bereganatu zuen Japonia eta Korea Anexionatzeko Itunaren bidez. Aurretik sinatutako beste itun guztiekin batera, anexio-ituna baliogabea zela ebatzi zen 1965ean. Japoniak ituna legez egin zela baieztatu zuen arren, Koreak eztabaidatu egin zuen itunaren legezkotasuna, ituna ez baitzuen sinatu Koreako enperadoreak behar bezala, eta itunak kanpoko presioei buruzko nazioarteko hitzarmena urratu zuelakoan. Korear askok "Armada Zintzoa" osatu zuten japoniar agintearen aurka borrokatzeko.[43]

Japoniak Korea kontrolatu zuen, berak izendatutako Koreako Gobernadore Nagusi baten menpe, 1910etik 1945eko abuztuaren 15era arte, Japonia Indar Aliatuen aurrean baldintzarik gabe errenditu zenean. De jure, subiranotasuna Joseon dinastiatik Koreako Errepublikako behin-behineko Gobernura pasatu zen. Anexioaren ondoren, Japoniak Koreako ohitura tradizional asko ezabatzeari ekin zion, azkenean korear hizkuntza bera ere barne sartuz. Politika ekonomiko ezberdinak batez ere Japoniaren onurarako ezarri ziren. Europako estiloko garraio eta komunikazio sareak nazio osoan eraiki ziren baliabideak ateratzeko eta eskulana ustiatzeko. Hala ere, eraikitako azpiegituren zati handi bat gero suntsitu egin zuten Koreako Gerran. Banku sistema sendotu eta Koreako moneta ere deuseztatu egin zuten.[44]

Japoniarrek Joseon hierarkia kendu, eta errolda-erregistroa eman zieten Joseon garaian erregistroa edukitzea baimenduta ez zeuden Baekjeong eta Nobiri. Gyeongbokgung jauregia gehienbat suntsitua izan zen, eta Koreako Gobernadore Nagusiaren bulego eraikinarekin ordezkatu zuten.

1919ko urtarrilean Gojong enperadorea hil ondoren, pozoitzearen zurrumurruekin, japoniar kolonizatzaileen aurkako independentzia elkarretaratzeak egin ziren nazio osoan (Martxoaren 1eko Mugimendua). Mugimendu hau indarrez zapaldu zuten eta 7.000 pertsona inguru hil zituzten soldadu japoniarrek eta poliziek.[45] Gutxi gorabehera, bi milioi lagunek parte hartu zuten askapenaren aldeko elkarretaratze baketsuetan, nahiz eta Japoniako erregistroek milioi erdi baino gutxiagoko partaidetza aitortu. Mugimendu hau Woodrow Wilson Estatu Batuetako presidentearen 1919ko hitzaldian inspiratu zen neurri batean, Lehen Mundu Gerraren ostean autodeterminazio eskubidearen aldeko eta kolonialismoaren amaieraren aldeko aldarria adieraziz.[46]

Koreako Errepublikako Behin-behineko Gobernua Shanghain (Txina) sortu zen, Martxoaren 1eko Mugimenduaren ostean, Japoniako agintearen aurkako askapen ahalegina eta erresistentzia koordinatuz. Behin-behineko Gobernuaren lorpenen artean, 1920ko Chingshanli-ko gudua eta 1932an Japoniako buruzagi militarrak Txinan izandako segada izan ziren. Behin-behineko Gobernua 1919 eta 1948 artean Koreako herriaren de jure gobernutzat hartzen da.[47] Eta behin-behineko gobernua Koreako Errepublikako konstituzioaren hitzaurrean jasota dago.[48]

Bestalde, Koreako lehen eta bigarren hezkuntza "ohiko hizkuntza korearra erabiltzen dutenentzat" eta "ohiko hizkuntza japoniarra erabiltzen dutenentzat" bezala sailkatu ziren. Helburua, korear etniakoek batez ere japonier eskoletara bideratzea zen.[49]

Koreako alfabetatze-tasa %22ra iritsi zen 1945ean. Eskolako curriculuma goitik behera aldatua izan zen, Koreako hizkuntza eta historiaren irakaskuntza kentzeko. Koreako hizkuntza debekatu egin zen, eta korearrak japoniar izenak hartzera behartu zituzten. Halaber, egunkariak koreeraz argitaratzea debekatu zuten. Koreako kultur tramankulu ugari suntsitu edo Japoniara eraman zituzten. Hego Koreako Gobernuak egindako ikerketa baten arabera, 75.311 kultur ondasun hartu zituzten Koreatik.[50]

Hainbat korearrek Koreako penintsula utzi egin zuten Txinara, Estatu Batuetara eta beste lurralde batzuetara erbesteratzeko. Mantxurian korearrek Dongnipgun (Askapen Armada) izeneko erresistentzia taldeak sortu zituzten; Sino-Koreako mugan sartu eta irtengo ziren, Japoniako indarrekin gerrilla eran borrokatzeko. Horietako batzuk 1940ko hamarkadan elkartuko ziren Koreako Askapen Armada bezala, Txinan eta Asiako hego-ekialdeko zenbait zatitan parte hartuz aliatuen ekintzetan. Hamarnaka milaka korear Herri Askapenerako Armadan eta Armada Iraultzaile Nazionalean sartu ziren.[38]

Japoniarrak, 1944an biztanleria erroldan % 2,6 baino ez ziren bitartean, hiri-elite nabarmena ziren. Japoniarrek 50 hiri handienetan eliteko %ko 71 ziren. Bestalde, heziketa oneko lanbideen mailan nagusitu ziren neurri handi batean. Bien bitartean, korearren ehuneko 71 baserrietan lan egiten zuten.[51]

Dibisioa eta Koreako Gerra (1945-1953)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1943ko azaroaren 22ko Kairoko Konferentzian, AEBek, Erresuma Batuak eta Txinak honakoa adostu zuten: «Bere momentuan Korea aske eta independente bilakatuko da». 1945eko otsailean Yaltan egindako bileran, aliatuek Korearen gaineko lau botereen patronatu bat ezartzea adostu zuten. 1945eko abuztuaren 14an, sobietar indarrak lehorreratze anfibioen bidez Korean sartu ziren, iparraldean kontrola lortu ahal izateko. Japonia Indar Aliatuen aurrean errenditu egin zen 1945eko abuztuaren 15ean.[52]

Japoniaren baldintzarik gabeko errendizioak, politika eta ideologia globalaren oinarrizko aldaketekin batera, Korea bi okupazio gunetan zatitzea ekarri zuen, 1945eko irailaren 8an hasita. Estatu Batuek penintsularen hegoaldeko erdia administratu zuten, eta Sobietar Batasunak 38. paraleloaren iparraldeko eremua hartu zuen. Behin-behineko Gobernuari jaramonik ez zioten egin, batez ere amerikarrak uste zutelako komunistekin larregi lerrokatuta zegoela. Zatiketa hau aldi baterako izan nahi zen, eta Korea bateratua bere herriari itzultzeko asmoa zuten, Estatu Batuek, Erresuma Batuak, Sobietar Batasunak eta Txinako Errepublikak gobernu bakarra antolatzea lortutakoan.[53]

1945eko abenduan, konferentzia bat egin zen Moskun, Korearen etorkizuna eztabaidatzeko.[54] Bost urteko zuzendaritza bat eztabaidatu zen, sobietar-amerikar batzorde bateratu bat sortuz. Batzordea tarteka bildu zen Seulen, baina kideak blokeatuta geratu ziren gobernu nazional bat ezartzearen auzian. 1947ko irailean, irtenbiderik ikusi gabe, Estatu Batuek Koreako auzia Nazio Batuen Batzar Nagusian aurkeztu zuten. 1948ko abenduaren 12an, Nazio Batuen Batzar Nagusiak Koreako Errepublika onartu zuen Koreako legezko gobernu bakarra bezala.[55]

1950eko ekainaren 25ean, Koreako Gerra lehertu zen Ipar Koreak 38. lerro paraleloa urratu zuenean Hegoaldea inbaditzeko, ordura arteko bateratze baketsu baten itxaropenarekin amaituz. Gerra ostean, 1954ko Genevako konferentziak ez zuen Korea bateraturako irtenbiderik lortu. Koreako Gerran hiru milioi pertsona inguru hil ziren, proportzioan Bigarren Mundu Gerran edo Vietnamgo Gerran baino zibil gehiagorekin, Gerra Hotzaren garaiko gatazkarik hilgarriena izanik. Gainera, Koreako hiri nagusi ia guztiak suntsitu zituen gerrak.[56]

Korea modernoa (1953-gaur egun)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1948an Syngman Rhee-rekin hasita, gobernu autokratikoek hartu zuten boterea Hego Korean, amerikarren laguntzaz eta eraginez. 1961ean Park Chung-Heeren estatu kolpearekin, politika ekonomiko berri bat hasi zen. Garapen ekonomikoa sustatzeko, esportaziora bideratutako industrializazio politika jarri zen indarrean. Park Presidenteak Hego Koreako ekonomia garatu egin zuen arrakasta handiko Bost Urteko Plan batzuen bidez. Hego Korearen garapen ekonomikoa enpresa handiek (chaebol-ek) bultzatu zuten, hala nola Samsung, Hyundai, SK Group, eta LG Corporation bezalako familia-konglomeratuak[57]. Chaebol-ek estatuaren babesa jaso zuten zerga hobarien eta mailegu merkeen bidez, eta Hego Korearen eskulan merkeaz baliatu ziren esportagarriak ziren produktuak ekoizteko. Halaber, Gobernuak hezkuntzari lehentasun handia eman zion, ekonomiari modu produktiboan laguntzeko ondo hezitako biztanleria sortuz. Noizean behin ezegonkortasun politikoa izan arren, Koreako ekonomiak hazkunde izugarria izan zuen ia berrogei urtez, “Han ibaiko Miraria” bezala ezagutzen den garaian. Mirari ekonomiko paregabeak, Hego Korea, Gerraren ostean munduko estatu txiroenetako izatetik, belaunaldi bakarrean erabat garatu zen herrialde batera eraman zuen.[58]

Azkenean, 1987an Hego Korea merkatura zuzendutako demokrazia batera pasa zen, hein handi batean biztanleen erreforma politikoaren eskaeraren ondorioz, eta ondoren 1988ko Seulgo Udako Olinpiar Jokoak antolatu zituen, Asiako kontinentean ospatuko ziren bigarren Udako Olinpiar Jokoak.[59]

Balio baxuagoko industria arineko esportazio merkeetatik abiatuta, Hego Koreako ekonomia azkenean kapital intentsiboago eta balio handiagoko industrietara igaro zen, hala nola informazio teknologia, ontzigintza, automobilen fabrikazioa eta petrolioa fintzea. Gaur egun, Hego Korea lidergoan dagoen ekonomia sendoa eta potentzia teknologikoa da, eta Estatu Batuak bezalako herrialdeekin lehiatzen dena informazio eta komunikazio teknologietan. Hego Koreako pop kulturak ere atzerrian gora egin du azken urteotan, “Uhin Korearra” (Korean Wave) izenez ezagutzen den fenomenoan.[59]

Sobietar eraginaren ondorioz, Ipar Koreak gobernu komunista bat ezarri zuen, lidergoaren ondorengotza hereditarioarekin, Txinarekin eta Sobietar Batasunarekin loturak mantenduz. Kim Il-sung buruzagi gorena izan zen 1994an hil zen arte, eta ondoren bere semeak, Kim Jong-il-ek boterea hartu zuen. Kim Jong-il-en semea, Kim Jong-un da egungo buruzagia, 2011n bere aita hil ostean boterea hartuz. 1991n Sobietar Batasuna desegin ostean, Ipar Koreako ekonomiak gainbehera handiko bidean abiatu zen, eta gaur egun nazioarteko elikagaien laguntzaren eta Txinarekin duen merkataritzaren mendekoa da.[60]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ (Ingelesez) Eckert, Carter J.; Lee, Ki-Baik. (1990). Korea, old and new: a history. Korea Institute Series. Korea Institute, Harvard University by Ilchokak ISBN 978-0-9627713-0-9..
  2. ↑ (Ingelesez) Norton, Christopher J.. (2000). "The Current State of Korean Paleoanthropology". Journal of Human Evolution, 38, 803-825 or..
  3. ↑ (Ingelesez) Kim, Jong Chan, Bae, Christopher J. (2012). "Radiocarbon Dates Documenting The Neolithic-Bronze Age Transition in Korea". Wayback Machine, Radiocarbon, 52: 2,, 483-492 or..
  4. ↑ (Ingelesez) Connor, Mary E.. (2002). The Koreas, A global studies handbook. ABC-CLIO, 307 or. ISBN 978-1-57607-277-6..
  5. ↑ (Ingelesez) Sin, Hyong-sik. (2005). A Brief History of Korea. The Spirit of Korean Cultural Roots. Seoul: Ewha Womans University Press ISBN 978-89-7300-619-9..
  6. ↑ (Ingelesez) Ki-baik, Lee. (1984). A new history of Korea. Cambridge: Harvard UP ISBN 978-0-674-61576-2..
  7. ↑ a b (Ingelesez) Seth, Michael J. (2010). A History of Korea: From Antiquity to the Present. Lanham: Rowman & Littlefield, 520 or. ISBN 978-0-7425-6716-0..
  8. ↑ (Ingelesez) Kim, Djun Kil. (2014). The History of Korea, 2nd Edition. ABC-CLIO, 8 or. ISBN 9781610695824..
  9. ↑ (Ingelesez) Ebrey, Patricia Buckley; Walthall, Anne. (2013). Pre-Modern East Asia: A Cultural, Social, and Political History, Volume I: To 1800. Cengage Learning, 100 or. ISBN 9781285546230..
  10. ↑ (Ingelesez) Seth, Michael J.. (2011). A History of Korea: From Antiquity to the Present. Landham, Md.: Rowman & Littlefield, 112 or. ISBN 978-0-7425-6715-3. OCLC 644646716...
  11. ↑ (Ingelesez) Djun Kil, Kim. (2014). The History of Korea (Second ed.). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 65-68 or. ISBN 978-1-61069-582-4. OCLC 890146633..
  12. ↑ (Ingelesez) Peterson, Mark; Margulies, Phillip. (2009). A Brief History of Korea. Infobase Publishing, 328 or. ISBN 978-1-4381-2738-5..
  13. ↑ (Ingelesez) Lee, Hyun-hee; Park, Sung-soo; Yoon, Nae-hyun .. (2005). New History of Korea. Paju: Jimoondang, 8-12 or. ISBN 978-89-88095-85-0..
  14. ↑ (Ingelesez) Chong Pil Choe, Martin T. Bale,. (2002). "Current Perspectives on Settlement, Subsistence, and Cultivation in Prehistoric Korea". Arctic Anthropology, 39: 1-2, 95-121 or..
  15. ↑ (Ingelesez) Stark, Miriam T.. (2005). Archaeology Of Asia.. Boston: Blackwell Publishing, 137 or. ISBN 978-1-4051-0212-4..
  16. ↑ (Ingelesez) Nelson, Sarah M.. (1993). The archaeology of Korea. Cambridge: Cambridge UP., 110-116 or. ISBN 978-0-521-40783-0..
  17. ↑ (Ingelesez) Timeline of Art and History, Korea, 1000 BC-1 AD. Wayback Machine, Metropolitan Museum of Art.
  18. ↑ (Ingelesez) Kyung-moon, Hwang. (2010). A History of Korea, An Episodic Narrative. Palgrave Macmillan, 328 or. ISBN 978-0-230-36453-0..
  19. ↑ (Ingelesez) Moon hwang, Kyung. (2010). "A History of Korea, An Episodic Narrative". 4.
  20. ↑ (Ingelesez) Proto-Three Kingdoms period. Doosan Encyclopedia.
  21. ↑ a b (Ingelesez) Lee, Hyun-hee; Park, Sung-soo; Yoon, Nae-hyun. (2005). New History of Korea. Paju: Jimoondang ISBN 978-89-88095-85-0..
  22. ↑ (Ingelesez) Fan. Ye. Book of the Later Han, volume 85. The Dongyi Liezhuan.
  23. ↑ (Ingelesez) Best, Jonathan W. (2007). A History of the Early Korean Kingdom of Paekche, together with an annotated translation of "The Paekche Annals" of the "Samguk sagi". Harvard East Asian Monographs.
  24. ↑ (Ingelesez) The National Folk Museum of Korea (South Korea). Encyclopedia of Korean Folk Literature: Encyclopedia of Korean Folklore and Traditional Culture Vol. III. 길잡이미디어., 41 or. ISBN 978-89-289-0084-8..
  25. ↑ (Ingelesez) Lee, Kenneth B.. (1997). Korea and East Asia: the story of a Phoenix. Greenwood Publishing Group ISBN 978-0-275-95823-7..
  26. ↑ (Ingelesez) Wells, Kenneth M.. (2015). Korea: Outline of a Civilisation. BRILL, 18–19 or. ISBN 978-90-04-30005-7..
  27. ↑ (Ingelesez) Kim, Jinwung. (2012). A History of Korea: From "Land of the Morning Calm" to States in Conflict. Indiana University Press, 44-45 or. ISBN 978-0-253-00024-8..
  28. ↑ (Ingelesez) DuBois, Jill. (2004). Korea. Marshall Cavendish, 22 or. ISBN 978-0-7614-1786-6..
  29. ↑ (Ingelesez) Injae, Lee; Miller, Owen; Jinhoon, Park; Hyun-Hae, Yi. (2014). Korean History in Maps. Cambridge University Press, 64-65 or. ISBN 978-1-107-09846-6..
  30. ↑ (Koreeraz) 후삼국시대(後三國時代). Encyclopedia of Korean Culture. Academy of Korean Studies.
  31. ↑ (Ingelesez) Morris, Rossabi. (1983). China Among Equals: The Middle Kingdom and Its Neighbors, 10th-14th Centuries. University of California Press, 323 or. ISBN 978-0-520-04562-0..
  32. ↑ (Ingelesez) Haralambous, Yannis; Horne, P. Scott. (2007). Fonts & Encodings. "O'Reilly Media, Inc.", 155 or. ISBN 978-0-596-10242-5..
  33. ↑ (Ingelesez) Lee, Hyun-hee; Park, Sung-soo; Yoon, Nae-hyun.. (2005). New History of Korea. Paju: Jimoondang, 391-401 or. ISBN 978-89-88095-85-0..
  34. ↑ (Ingelesez) Korea through the Ages, Vol 1 Ancient. Association of Korean History Teachers. Seoul: Academy of Korean Studies, 168–173 or. ISBN 978-89-7105-545-8..
  35. ↑ (Ingelesez) Wessinger, Catherine. (2016). The Oxford Handbook of Millennialism. Oxford University Press, 331-32 or. ISBN 978-0-19-061194-1..
  36. ↑ (Ingelesez) Roh, Young-koo. (2004). "Yi Sun-shin, an Admiral Who Became a Myth". The Review of Korean Studies, Vol. 7, No. 3, 13 or..
  37. ↑ (Ingelesez) Seth, Michael J. (2010). A History of Korea: From Antiquity to the Present. Lanham: Rowman & Littlefield, 520 or. ISBN 978-0-7425-6716-0..
  38. ↑ a b (Ingelesez) Sin, Hyong-sik. (2005). A Brief History of Korea. The Spirit of Korean Cultural Roots. Vol. 1 (2nd ed.). Seoul: Ewha Womans University Press ISBN 978-89-7300-619-9..
  39. ↑ (Ingelesez) Kim, Yong Chan. (2012). "A Study of Functionality of the "Symbol" on Nationalism in Modern Korea: Activities of the Independence Club and the Independence Arch (1896–1899)" (PDF). Ritsumeikan Journal of International Relations and Area Studies, 189–205 or..
  40. ↑ (Ingelesez) Schmid, Andre. (2002). Korea Between Empires, 1895–1919. New York: Columbia UP ISBN 978-0-231-12538-3..
  41. ↑ (Ingelesez) Hoare, James; Pares, Susan. (1988). Korea: an introduction. New York: Routledge ISBN 978-0-7103-0299-1..
  42. ↑ (Ingelesez) Lee Ki-baik. (1984). A new history of Korea. . Cambridge: Harvard UP ISBN 978-0-674-61576-2..
  43. ↑ (Ingelesez) Kim, C. I. Eugene. (1962). "Japanese Rule in Korea (1905-1910): A Case Study". Proceedings of the American Philosophical Society. 106 (1), 53-59 or. ISBN ISSN 0003-049X. JSTOR 985211..
  44. ↑ (Ingelesez) Hopfner, Jonathan. (2014). Moon Living Abroad in South Korea. ISBN 978-1-61238-870-0..
  45. ↑ (Ingelesez) Park, Eun-sik. (1972). 朝鮮独立運動の血史 1 (The Bloody History of the Korean Independence Movement). Tōyō Bunko, 169 or..
  46. ↑ (Ingelesez) NOZAKI, Yoshiko, INOKUCHI, Hiromitsu, Tae-young, Kim. (2007). "Legal Categories, Demographic Change and Japan's Korean Residents in the Long Twentieth Century". www.japanfocus.org.
  47. ↑ (Ingelesez) Constitution of the Republic of Korea: Preamble. The National Assembly of the Republic of Korea.
  48. ↑ (Ingelesez) Lee, Young-hoon. (2009). 大韓民国の物語 (Story of Republic of Korea, Lectures on "Re-acknowledging before and after the liberation).. Bungeishunjū, 95 or..
  49. ↑ (Ingelesez) Ireland, Alleyne. (1926). “The New Korea”. E.P. Dutton & Company, 198-199 or..
  50. ↑ (Ingelesez) G.H.Q.U.. S Army Forces, Summation of U・S Army Military Government Activities in Korea Vol.2. No.5-16,, 32 or..
  51. ↑ (Ingelesez) Clippinger, Morgan E.. (1963). “Problems of the Modernization of Korea: the Development of Modernized Elites Under Japanese Occupation”. ‘’Asiatic Research Bulletin’’, 1-11 or..
  52. ↑ (Ingelesez) Cairo Conference is held. Wayback Machine, Timelines; Cairo Conference, BBC.
  53. ↑ (Ingelesez) Lee, Hyun-hee; Park, Sung-soo; Yoon, Nae-hyun. (2005). New History of Korea. Paju: Jimoondang ISBN 978-89-88095-85-0..
  54. ↑ (Ingelesez) JAMES F. BYRNES, James F, BEVIN, Ernest, MOLOTOV, V. (1945). "Avalon Project - A Decade of American Foreign Policy 1941-1949 - Interim Meeting of Foreign Ministers, Moscow". Yale Law School.
  55. ↑ (Ingelesez) Robinson, Michael Edson. (2007). Korea's twentieth-century odyssey.. Honolulu: U of Hawaii Press ISBN 978-0-8248-3174-5..
  56. ↑ (Ingelesez) Cumings, Bruce. (2011). The Korean War: A History. Modern Library, 35 or. ISBN 978-0-8129-7896-4..
  57. ↑ (Ingelesez) Kim, Samuel S.. (2014). "The Evolving Asian System". International Relations of Asia. Rowman & Littlefield, 45 or. ISBN 978-1-4422-2641-8..
  58. ↑ (Ingelesez) McGuire, James. (2010). Wealth, Health, and Democracy in East Asia and Latin America. Cambridge University Pres, 203 or. ISBN 978-1-139-48622-4..
  59. ↑ a b (Ingelesez) Pratt, Keith. (2007). Everlasting Flower: A History of Korea. Reaktion Books, 320 or. ISBN 978-1-86189-335-2..
  60. ↑ (Ingelesez) Seth, Michael J.. (2006). A Concise History of Korea. Lanham: Rowman & Littlefield ISBN 978-0-7425-4005-7..

Ikus gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

(Ingelesez) Koreako denbora-lerroa (timeline)

(Ingelesez) Koreako historiografia nazionalista

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

(Ingelesez) Koreako historiaren bibliografia

(Ingelesez) Korea. Americar entziklopedia

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Koreako_historia&oldid=9973436"(e)tik eskuratuta