Edukira joan

Sartze

Koordenatuak: 42°50′44″N 1°05′50″W / 42.84546298°N 1.09712016°W / 42.84546298; -1.09712016
Wikipedia, Entziklopedia askea
Sartze
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Ibiltzieta kontzejuko sarrera, bere elizarekin
Sartze bandera
Bandera

Sartze armarria
Armarria


Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Zangoza
EskualdeaPirinioak
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaAgoitz
MankomunitateaEzka-Zaraitzu
Izen ofiziala Sarriés / Sartze
Alkatea
(2019-2023)
Tomas M. Sarries Cabodevilla
(talde independente)
Posta kodea31451
INE kodea31222
Herritarrasarztar, ibiltzietar
Geografia
Koordenatuak42°50′44″N 1°05′50″W / 42.84546298°N 1.09712016°W / 42.84546298; -1.09712016
Azalera23,14 km²
Garaiera659-1404 metro
Distantzia76,7 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria62 (2023:  4)
alt_left 20 (%32,3)(2019) (%61,3) 38 alt_right
Dentsitatea0,03 bizt/km²
Zahartzea[1]% 27,07
Ugalkortasuna[1]‰ 200
Ekonomia
Jarduera[1]% 0 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 3,8 (2013)
Euskara
Eremuaeremu mistoa
Euskaldunak[2][3]% 5,10 (2018: %0,16)
Datu gehigarriak
Sorrera1846. urtean

Sartze[4][a] Euskal Herriko udalerri konposatu bat da, Sartze eta Ibiltzieta herriek osatuta, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 76,7 kilometrora. Altuera 659 eta 1404 metro artekoa da, eta 23,14 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 62 biztanle zituen.

Udalerri hau Sartze eta Ibiltzieta terminoen bat-egitetik sortu zen, arrazoi demografikoek eraginda, arrazoi historikoek edo politikoek baino gehiago. Bi herriek, kontzeju estatusaren pean, beren domeinuak mantentzen dituzte, baina udalerriaren menpe geratzen dira.

Zaraitzu ibaxan kokatuta da, Atabea kiñoian. Bertako biztanleak sarztarrak eta ibiltzietarrak dira. Udaletxea Sartze kontzejuan da.

Sartze toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Udalerriak Sartze izena hartzen du, berau osatzen duten kontzejuetako bat.

Sarres zuen antzinako izena, 1085eko dokumentu batean agertzen den bezala, herriaren izena gordetzen duen zaharrena. Jatorrizko Sarres izenetik gaur egungo euskal (Sartze) eta erromantzeko (Sarriés) izenak erator daitezke, bi hizkuntzen historiatik dakigunari bilakaera fonetiko kongruentea aplikatuz. Euskaraz Sarres > Sarres(e) > Sarr(e)se > Sarrse > Sartze bilakaera da eta erromantzez Sarres > Sarr(i)es > Sarries.

Sarres izenaren esanahi etimologikoa enigmatikoa da. Batzuen ustez, Gerhard Rohlfs filologo alemaniarrak pertsona izen bati lotuta zeuden eta jabetza adierazten zuen -ies terminazioa zuten toponimo nafar-aragoiarren sailean sartzen dute. Ohikoena toponimo hori sarri euskal hitzarekin lotzea izaten da, "maizko" hitzarekin batera "lodi" terminoa ere baduelako, landaretza bezalako kontzeptuei aplika dakiekeena. Nafarroan Sarriguren eta Irisarri herriak daude, hitz hori toponimoan sartuta, eta Bilbon Sarriko auzoa dago. Gainera, Zuberoan Sarrikota toponimoa hainbat formatan agertzen da: Sarrikota, Sarrikotagaine eta Sarrikotapea. Sartze izena sarritze ("loditasun") hitzetik erraz erator daiteke. Hala ere, Sarriés gaztelaniazko eta nafar erromantzezko toponimoa ez da erraz azaltzen sarri hitzetik, eta herriaren antzinako izena ere ez da argi azaltzen.

Udalerriko herrietako armarria Zaraitzuko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[5]

« Hondo gorri batez eta aurrean otso beltz batez osatuta dago, urrezko azazkalekin eta ahoan arkume zuri batekin, urrezko adar eta apatxekin. »


Udalerriko herrietako bandera Zaraitzuko bandera da. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Azkenean konta" goiburua duela ere. Bandera honek Zaraitzuko armarri eskuinerantz biratzea dauka San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez inguratua. Bandera hau bera da Zaraitzu osatzen duten herri guztientzat, Otsagabiarentzat izan ezik; izan ere, herri honek bandera bera erabiltzen du, baina hiruki urdinak ditu.

Sartze Zaraitzu ibaxan barruan dago. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Aezkoa eta Erronkaribar ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Zaraitzu ibaiak, Irati ibaiaren adarrak.

Inguru naturala eta kokapena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Iruñea Nafarroako hiriburutik 76 kilometrora kokatzen da Zangozako merindadearen ipar-ekialdeko muturrean eta Zaraitzu ibaxan, Pirinioetatik gertu. Herria NA-178 errepideak zeharkatzen du bai eta, iparraldetik hegoaldera, Zaraitzu ibaiak ere. Aretako mendilerroak herria mugatzen du mendebaldean, Erremendia eta Beiegu ttonttorrak tartean.

Klima eta landaredia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sartzek klima atlantiko eta mediterraneoaren ezaugarriak dauzka, zenbat eta iparralderago edo hegoalderago egin tenperatura eta prezipitazioak gehiago aldatzen dira. Urteko batez besteko tenperaturak 6 eta 10 gradu bitartekoak dira, eta prezipitazioak 1.400 eta 1.800mm bitartekoak. Urteroko egun euritsuak 130 inguru izaten dira.

Estazio meteorologikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zaraitzun dagoen Ezpartza udalerrian, itsasoaren mailatik 695 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]


    Datu klimatikoak (Ezpartza, 1974-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 19.0 23.0 25.0 28.0 32.0 36.0 38.0 38.0 35.0 29.0 23.0 21.0 38.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.2 9.6 12.6 14.2 18.7 23.5 26.8 26.6 22.6 17.4 11.7 8.6 16.7
Batez besteko tenperatura (ºC) 3.4 4.3 6.8 8.7 12.6 16.6 19.2 19.1 15.6 11.6 6.8 4.1 10.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) -1.3 -1.0 1.0 3.2 6.6 9.7 11.5 11.5 8.5 5.8 2.0 -0.4 4.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -17.0 -14.0 -13.0 -4.0 -2.0 1.0 3.0 0.0 0.0 -3.0 -10.0 -13.0 -17.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 106.8 99.9 88.5 124.4 101.6 64.1 45.4 51.2 79.7 122.1 136.5 139.0 1159.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 63.5 51.0 55.7 45.4 42.7 53.0 57.4 82.0 76.0 111.2 77.0 74.2 111.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 13.4 11.7 12.1 15.5 15.9 10.1 7.7 8.4 10.1 14.2 14.6 13.8 147.5
Elur egunak (≥ 1 mm) 4.8 5.2 3.7 2.7 0.5 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 1.9 4.1 23.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Sartze udalerriak 2 kontzeju ditu:


Map
Galoze udalerriko herriak

Udalerria 1846an sortu zen, Zaraitzu ibaxa banakako udalerrietan banatu ondoren. Hala ere, Atabea kiñoiak, Espartza izan ezik, hiru udaletan bildu ziren: Sartze, Gorza eta Galoze. Hori arrazoi demografikoengatik egin zen, ez historikoengatik, ez administratiboengatik, eta, beraz, Sartze eta Ibiltzieta "Sartze" udalerriari atxikita geratu ziren kontzeju gisa.

2023 urteko erroldaren arabera 62 biztanle zituen Sartzek.[8]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
125 241 204 243 213 200 188 199 189 199 198 178 183 133 112 111 79 67 61
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Sartzeko jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da. Lurren ehuneko bera abelburuak elikatzeko larretarako erabiltzen da. Basogintzak ere garrantzia handia izan du historikoki, ibaxako beste udalerrietan bezala. Gaur egun, herriko basoetan pinuak daude batez ere.

Sartzeko udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Galozeko, Gorzako eta Espartzako Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta bi zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Tomas Miguel Sarries Cabodevilla da, Sartzeko Talde Independentea hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udal hauteskundeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Sartzeko Talde Independentea - - - - - - - - 1 3 3
Sartzeko hautesle-elkartea - - - - 1 1 1 - - - -
Sartzeko Independenteak - 5 5 5 - - - - - - -
Sartzeko Hautesle Independenteen Elkartea 5 - - - - - - - - - -
Ezkerren Nafar Batasuna 0 - - - - - - - - - -

Foru hauteskundeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Geroa Bai 15 34,09 6
 Nafarroako Alderdi Sozialista 14 31,82 9
 Euskal Herria Bildu 6 13,64 2
 Navarra Suma 3 6,82 -
 Ahal Dugu 2 4,55 2
 Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 1 2,27 -
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Euskal Herria Bildu 11 28,21 ?
 Geroa Bai 9 23,08 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 5 12,82 ?
 Ahal Dugu 4 10,26 ?
 Izquierda-Ezkerra 3 7,69 ?
 Nafar Herriaren Batasuna 1 2,56 ?
 Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia 1 2,56 ?
 Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 1 2,56 ?

Udalaren egoitza eta udaletxea Sartze kontzejuan dago.

Egungo banaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sartzeko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Tomas Miguel Sarries Cabodevilla da, Sartzeko Talde Independentea zerrendakoa. Zinegotziak 2 daude:

  • Jacinto Irotz Iribarren (Sartzeko Talde Independentea)
  • Juan Ramon de Carlos Napal (Sartzeko Talde Independentea)

1979tik, Sartzek 7 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[9]
Guillermo Pena Barberena 1979 1983 Sartzeko Hautesle Independenteen Elkartea
Jose Antonio Artoleta Sarries 1983 1991 Sartzeko Independenteak
Victor Asin Villegas 1991 1995 Sartzeko Independenteak
Jezabel Orotz Abentin 1995 2003 Sartzeko hautesle-elkartea
Jezabel Orotz Abentin 2003 2007 kudeaketa-batzordea
Juana Maria Indurain Sarries 2007 2015 Sartzeko Talde Independentea
Salvador Artoleta Sarries 2015 2019 Sartzeko Talde Independentea
Tomas Miguel Sarries Cabodevilla 2019 jardunean Sartzeko Talde Independentea

Nafarroako Autobus Konpainiak Zaraitzu Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

Ikus, gainera: «zaraitzuera» eta «nafar-lapurtera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Zaraitzuko herri guztiak sailkatu zituen, ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.[10]

Koldo Zuazok, 2010ean, Zaraitzuk atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[11]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Zaraitzuera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Zaraitzuko mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, 2 zaraitzuerazko euskaldun behintzat baziren Otsagabian eta Jaurrietan, 93 eta 86 urtekoak.

Artikulu nagusia: «Zaraitzuko janzkera»

Ohiko janzkerari dagokionez, Zaraitzu ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Zaraitzu ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.

Mauleko apretagile talde bat

1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.

Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.

Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.[12]

Otsagabiko Done Joanes eliza

Ogi bedeinkatuaren tradizioa, Zaraitzun, antzina-antzinakoa da, eta oraindik bizirik dirau ibaxako herri batzuetan (Otsagabia, Ezpartza, Jaurrieta, Ezkaroze, Orontze, etab.). Igandero, herriko familia batek eramaten du ogia xerratan moztuta igandeko mezara. Ogia, herriko etxe bakoitzetik astero txandakatzen joango den egurrezko artesa batean lekualdatzen da. Ogi hau mezaren sagaratzean bedeinkatzen da eta honen ondoren fededun bakoitzari banatzen zaio. Duela urte gutxi arte, Otsagabian, ogia gizonei bakarrik banatzen zitzaien, baina udalaren erabaki batek tradizioa aldatzea eragin zuen eta, gaur egun, gizonen eta emakumeen artean banatzen da. Ogia sagaratu ondoren, salacenkoek ekitaldiari buruzko abesti bat abesten dute. Ohitura da, halaber, ogi honen zati bat etxe bakoitzera eramatea. Entregatzeko unean, honela zioen bere artean: "Bakea eta ogia izan itzazu urte osorako".

Hildakoen argia duela urte gutxi arte mantendu den tradizioa da, ibaxako herrietan. Zaraitzuar baten hileta-egunean, familiak maindire zuri bat jartzen zuen elizaren albo batean. Bere gainean argizaiolak jartzen ziren, handiak eta txikiak. Argizari horiek oihal beltz batean bildutako egur zati bat -hildakoa heldua bazen behintzat- edo zuria -hildakoa haurra bazen ere- ziren, argizarizko kordoia biltzen zuena. Heriotzaren hurrengo urtean, senide batek egunero eraman behar zuen mezatara argizari txikia. Gantzudura Santuaren garaian ere, gaixoaren senide hurbilenek hildakoen argizaria edo argia eraman behar zuten.[13]

Ondasun nabarmenak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. /sáɾt͡s̻e/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza lehengo silaban

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. a b c d e Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
  3. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
  4. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  5. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  6. Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Ezpartza» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  7. Ezpartzako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  8. «Sartze» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  9. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  10. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  11. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
  12. (Gaztelaniaz) Nuevatribuna. «Enara apretagileak» Nuevatribuna (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  13. «Kultura eta usadioak» Zaraitzu ibaxa (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]