Santa Feko monasterioa

Santa Feko monasterioa
	Kultura ondasuna
	Irudi gehiago
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Probintzia	Nafarroa Garaia
Udalerria	Urraulgoiti
Koordenatuak	42°46′32″N 1°14′45″W / 42.77559094°N 1.2458599°W
Arkitektura
Estiloa	arkitektura erromanikoa
Ondarea
BIC	RI-51-0008300

Artikulu hau Nafarroako monasterioari buruzkoa da; Okzitaniako abadia gaitzat duena beste hau da: «Santa Feko abadia»

Santa Feko monasterioa edo Santafeko monasterioa (izen osoa: Baratzagaitzeko Santa Feko monasterioa) Urraulgoitiko Santa Feko multzo monumentala da. Arkitektura erromanikoaren Nafarroako adibiderik onena da. XII. mendean eraiki zuten Concasko Santa Feko abadiako monjeek, Okzitanian.

Lehen Donejakue Bidearen bigarren mailako adar batean zegoen, eta horrek nolabaiteko garrantzia eman zion Erdi Aroan, nahiz eta Leireko abadiak eta Orreagako kolegiatak berehala eklipsatu zuten. Urraul ibarraren eta Urraulgoiti atzeko udalerriaren nukleo neuralgikoa izan zen, bertako herriburuaz gain.

Muino batean, Aizkurgi eta Eparotz herrien artean, muino hori Urraulgoitiko errepidearen ondoan dago. Antzina, monasterioa Areta ibaiak bustitako laborantza-lur batzuez inguratuta zegoen. XX. mendearen amaieran, Eparotzeko Jakoisti etxeko bi indianori esker berreskuratu ziren eremu horiek neurri batean, eta basilikara itzultzeko erosi zituzten.

Historia

XII. mendearen amaieran sortua, hasieran indarra izan zuela dirudi, baina laster, Orreagako eta Leireko zentro handien arteko Nafarroako Pirinioalde osoko kontrol sozioekonomikoaren aldeko borrokek bere eragina inguru hurbilera murriztea eragin zuten. Bolada batean haraneko etxe bezala ere zerbitzatzen zuen, eta udaletxeko bilerak bertan egiten ziren.

Sorrera

Basilika hau Concasko Santa Feko abadiako monjeek eraiki zuten, XI. mendetik aurrera multzo honen menpe dagoelarik. Lehen, leku sakratu bat zegoen hemen (baseliza bat, edo ospitale bat), ziur aski monje beneditarrek zuzendua, eta Baratzagaitz ("baratze handia" edo "baratze txarra") izenarekin ezaguna. Baina hari buruz ez dago ezer ziur jakiterik 1080. urtera arte, urte horretan Petri Rodezkoa Iruñeko gotzainak Okzitaniako Concasko monasterioari eman baitzion. Azken honen monjeek eraiki zuten gaur egungo Urraulgoitiko basilika XII. eta XIII. mendeen artean.^[1]

Historian zehar, Santa Fe monasterio, ospitale eta ibarreko batzarretxe izan zen. Garai batean, komentua bere erlikiengatik izan zen ezaguna. Horien artean, San Estebanen hatz bat, San Blasen laringea, errugabeen odola, birjinaren hortz bat eta santu eta santu askoren hezurrak zeuden.

Garapena

Ondoren, Santa Fe zistertarren eta sanjuanisten eskuetara pasa zen ziurrenik, eta haiek eraiki zituzten barrutiaren gainerako gelak. Horien artean, XV. mendeko garaia nabarmentzen da, non monasterioak kobratzen zituen hamarrenak eta primiziak gordetzen ziren, eta XVII. mendeko klaustroa, bere forma irregularragatik eta bere errekarri harriztatuagatik deigarria dena.

Urraulgoitiri buruz sinatutako ikerketa etnografiko batean kontatzen denez, garai batean ohitura zen haur negartiak Santa Fera eramatea. Kandela bat jartzen zen umearen ondoan, eta meza bat eskaintzen zen, hagunak akabatzeko. Santa Fera lurra edo igeltsua jaten zuten neska-mutilak ere eramaten zituzten. Ohitura horiek galdu egin dira garai berriekin. Aldiz, Santa Feko erromeria ospetsuak mantentzen dira. Nagusia Gorpuzti hurrengo igandean izaten da, eta erlikien izena darama. Erromeria honetan, Ama Birjinarekin prozesioan kantuan igotzeko ohitura mantentzen da; meza eta soroen bedeinkazioaren errituala ere mantentzen dira. Elizkizunen ondoren, herri bazkaria egiten da klaustroan, herri bakoitzeko bizilagunen topaleku.^[2]

1835ean, desamortizazioaren ondoren, monasterioa laborantzako lurrik gabe geratu zen, eta komentu zaharreko gelak Urraulgoiti udalerrikoak izatera igaro ziren. Ibarra honetako bizilagunei esker, eta Santa Feri izan dioten debozio sutsuari esker, zutik mantendu da gaur egunera arte kontserbazio egoera onean iritsi den multzo arkitektoniko hau.

Zaharberritzea

1993an, Interes Kulturaleko Ondasun izendatu zen. Orduan berrezarri zen garaia. Ondoren, Udalak, Nafarroako Gobernuaren eta Cederna Garalurren laguntzarekin, multzoko beste zati batzuen birgaitzea finantzatu zuen, Leader + ekimenaren bidez. Interes Kulturaleko Ondasuntzat jo arren, Nafarroako Gobernuak, Nafar Herriaren Batasuna (UPN) buru zela, 2007an lanak amaitu ondoren monasterioa laga zuen, esku pribatuetarako ostalaritza-establezimendu gisa ustiatzeko, urtean 6 000 euroko kanonaren truke, eta nolabaiteko eztabaida sortu zen. 2008ko urrian, emakidadunak kontratua bere kabuz deuseztatu zuen, eta urte horretako abenduan berriro esleitu zien kudeaketa, hiru eskaintzaren artean, Nafarroako bi gazteri. Ondorioz, hotel txiki bat inauguratu zen (sei logela, jatetxea, taberna eta egongela), multzoko gela zibiletan. Antzina, gaur egun, ostatua ermitauaren etxea zen, barrutia zaintzen zuen familiaren ondoren, eta baita haraneko batzar-etxea ere. Elizaren ondoan, ibarreko kartzela zegoen, eta, oraindik ere, zurezko zepoa dago, non orkatiletatik eusten baitzieten presoei.^[3]

Instalazioak

Monasterioa eraikin erlijioso eta zibilez osatuta dago: eliza, XIII. mendetik XIV. mendera bitartekoa, XVII. mendeko klaustroa, eta XV. mendeko garaia, hamabi zutoinen gaineko oinplano karratua duena.

Eliza

Artikulu nagusia: «Eparozko Santa Fe eliza»

XIII. mendeko eliza gotikoa, iparraldean dagoena, txikia da eta dorrearekiko neurrigabea. Barrualdea sinplea da, eta nabarmentzekoa da fededunen aldarea banatzen duen burdin sare handia; izan ere, gutxi geratzen dira, denborarekin kendu egin baitziren. Erretaula xumeak irudi xaloak ditu, haur itxurakoak, herriko artisau on batzuei buruz hitz egiten digutenak, Irunberri-Zangozako edo Iruñeko ondorengo eskola handietatik urrun.

Klaustroa

Artikulu nagusia: «Santa Feko monasterioko klaustroa»

Klaustroak, XVII. mendekoak, zoru interesgarri bat du, non irudi geometrikoak marrazten diren, errekarriz eginak, inguruan ohikoa dena eta Zaraitzu eta Erronkaribar ibarretako etxe batzuen sarreretan oraindik ere ikus daitezkeenak.

Garaia

Artikulu nagusia: «Santa Feko garaia»

Hamabost aezkoarrez gain, eta Aezkoan, Zaraitzun, Artzibarren, Longidan edo Iratxetan solte dauden beste batzuez gain, Urraulgoitin garai bakarra geratzen da. Hauek biltegi txikiak ziren zutabeetan. Santa Fekoa, hegoaldeko sarrerako patio batean kokatua, garai primizial edo komunitario bat zen, monasterio honi garai batean derrigorrezkoak ziren petxak edo zerga erlijiosoak gordetzeko balio ziona. Garia, garagarra, babak, dena kajoietan gordetzen zen, hezetasunaren eta karraskarien irismenetik kanpo. Harrizko erdi-puntuko atearekin, bere egitura hamabi zutabetan bermatzen da, eta ez zortzi, ohikoa den bezala. 1980an zaharberritu zuten.

Kultura

Urraul ibarrak bi prozesio egiten dizkio Santa Feko monasterioari, bata Gorpuzti aurreko asteartean eta bestea urriaren 6an. Lehenengoa Erlikien Jaia da, eta zerbait badu, Santa Fe erlikiak dira. Arropak, gurutzearen ezpal bat -diotenez, munduan dauden guztiekin gurutze-baso bat egin liteke-, eta Jesusen azken afariko ogia; ileak eta Ama Birjinaren hortz bat; santu askoren hezur eta arropak kontuan hartu gabe: San Kristobal, Santa Magdalena, Santa Radigunda, San Estebanen hatza, San Blasen eztarria...

Inguruko ohitura da eliza honetara ekartzea negar asko egiten duten edo lurra jaten duten haurrak bedeinkatzera.