Urtarril

Venceslao, 1390-1400, Urtarrila

Urtarrila, halaber ilbeltza (Gip. eta GNaf.) edo izotzila (GNaf.), gregoriotar egutegiaren urteko lehenengo hila da eta hogeita hamaika egun ditu. Urtarrileko lehen egunari Urteberri eguna deitzen zaio. Oro har, Ipar Hemisferioan urteko hilabete hotzena da, eta neguko bigarren hilabetea; era berean, urteko hilabeterik beroena eta udako bigarrena da Hego Hemisferioan. Urtaroei begiratuta, Hego Hemisferioko urtarrila Ipar Hemisferioko uztailaren parekoa da.

Antzinako Erroman urtarrilaren 1ean ospatzen zen Cervula eta Juvenalia. Urtarrilaren 9an Agonalia eta urtarrilaren 11n Carmentalia. Data hauek juliar egutegiarekin bat zetozen, ez gaur egungo gregoriotar egutegiarekin.

Izenak eta etimologiak

Urtarril formak urte eta hila hitzak batzen ditu. Iritsi zaigun Kalendrera euskarazko egutegi antzinakoenean (1571koa), Joanes Leizarragak Urtharrilla forma lehenetsi zuen. Ilbeltz (iluntasunaren beltzetik) eta izotzil (izotzari erreferentzia) formak ere Euskaltzaindiak jasoak diru bere Hiztegian. Aurrekoen aldaerak jaso dira euskalkietan, hala nola beltzil eta urteberril. Beste etimologia batekoa da loil edo lohil, loarekin zein oloarekin (galduz gero hasierako 'o') lotu dena etimologikoki; eta baita illuil forma.

Inguruko hizkuntzetan latineko Ianuarius hitzetik eratortzen diren hitzak dituzte, Jano erromatar jainkoaren omenezko hilabetea.

Historia

Tradizioz, erromatar egutegiak 10 hilabete eta 304 egun zituen, eta negua hilabeterik gabeko denboralditzat hartzen zen. K.a. 713. urtearen inguruan, suposatzen da Romuloren oinordeko erdi mitikoak, Numa Pompilio erregeak, urtarrila eta otsaila gehitu zituela, egutegiak ilargi-urte estandar bat hartzen zuelarik (354 egun). Hasiera batean martxoa erromatar egutegi zaharreko lehen hilabetea bazen ere, urtarrila urte zibileko lehen hilabetea izatera iragan zen Numaren edo Decemviratoaren azpian, K.a. 450 inguruan. Aldiz, urte zibil zehatz bakoitza bi kontsulen izenekin identifikatzen zen, eta martxoaren 15ean sartzen ziren jardunean K.a. 153. urtera arte, orduan hasi baitziren funtziotan sartzen urtarrilaren 1ea

Erdi Aroan, Europan hainbat jai kristau erabiltzen ziren Urte Berria ospatzeko, martxoaren 25ean (Deikundearen Jaia) eta abenduaren 25ean, esaterako. Hala ere, Erdi Aroko egutegiak erromatarren erara aurkezten jarraitzen zuten, urtarriletik abendura hamabi zutaberekin. XVI. mendetik aurrera, Europako herrialdeek urtarrilaren 1a Urte Berriaren hasiera data ofizial bihurtu zuten, batzuetan Zirkuntzisioaren Estiloa deitua, Zirkuntzisioaren Jaiaren data zelako, abenduaren 25aren ondorengo zazpigarren eguna.

Ezaugarriak

Urtarrila neguko hilabetea da ipar hemisferioan, eta udako hilabetea hego hemisferioan. Hemisferio bakoitzean, uztaileko urtaroen baliokidea da bestean. Perihelioa, Lurra Eguzkitik hurbilen dagoen orbitako puntua, hil honetan ere gertatzen da, urtarrilaren 2tik 5era bitartean. Urtarrila urteko hilabete bakarra da beti "biki" bat duena, hau da, hilabete bat bere asteko egun berean hasi eta bukatzen dena. Urte arrunt batean, urria da, eta bisurtean, uztaila. Urtarrila urriko egun berean hasten da urte arruntetan eta asteko egun berean apirila eta uztaila bisurtetan. Urtarrila otsaileko eta urriko egun berean amaitzen da urte arruntetan, eta uztaileko egun berean bisurteetan.

Urtero, urtarrila aurreko urteko maiatzeko asteko egun berean hasi eta amaitzen da; izan ere, egun bakoitzeko lehen eta azken egunak 35 asteko distantziara daude (245 egun).

Beste urte arrunt batzuen aurreko urte komunetan, urtarrila hurrengo urteko apirileko eta uztaileko asteko egun berean hasten da, eta hurrengo urteko iraileko eta abenduko bisurteetan eta aurreko urteetan. Beste urte arrunt batzuen aurreko urte komunetan, urtarrila hurrengo urteko uztailaren asteko egun berean amaitzen da, eta bisurteetan eta aurreko urteetan, hurrengo urteko apirilean eta abenduan.

Kristautasunean, Gabonetako denboraldia abendutik urtarrilera arte luzatzen da. Ekialdeko elizek urtarrilaren 6an edo 7an ospatzen dituzte Gabonak, eta Epifania urtarrilaren 18an edo 19an. Mendebaldeko kristautasunean hori urtarrilaren 6an gertatzen da, eta Gabonak abenduaren 25ean.

Urtarrilerako zodiakoaren zeinuak Kaprikornio (urtarrilaren 19ra arte) eta Akuario (urtarrilaren 20tik aurrera) dira.

Gertakari nabarmenak

• Urtarrilaren 1ean Urte Berria ospatzen da munduko herrialde gehienetan. Kuban, Kubako Iraultzaren garaipena ospatzen da eta Haitin, Independentzia, Sudanen bezala. Euro txanpona zirkulazioan sartu zen urtarrilaren 1ean.
• Urtarrileko lehen ostiralean, Haurren Eguna Bahametan.
• Urtarrilaren 4an, Birmaniako Independentzia Eguna.
• Urtarrilaren 6an, liturgia katolikoan, Errege Magoen Eguna bezala ere ezagutzen den Epifania ospatzen da. Ohikoa da errege-opilak jatea.
• Urtarrilaren 7an, eliza ortodoxoek Jesukristoren jaiotza ospatzen dute.
• Urtarrileko bigarren larunbatean, Umeen Eguna Thailandian.
• Urtarrilaren 9an: Panaman Martirien Eguna da.
• Urtarrilaren 9a: Ekuadorren dolarizazioa hasi zen urtea ospatzen da egun honetan.
• Urtarrilaren 11n Acullicoaren Egun Nazionala ospatuko da Bolivian.
• Urtarrilaren 14an, Venezuelako Barquisimeton, Artzain Jainkotiarraren prozesioa egiten da. Tradizio hori 1856az geroztik egin da, garai hartan hiria astintzen zuen kolera-epidemia bertan behera uzteko eskatzeko lehen aldiz.
• Urtarrilaren 15ean, Venezuelan Maisuaren Eguna ospatzen da.
• Urtarrilaren 20an, San Sebastian eguna, danborradak Euskal Herrian Donostian eta Azpeitian adibidez.
• Inauterietako zikloko euskal ohituretatik batzuk urtarrilean hasten dira. Esate baterako, Zubieta eta Iturenen urtarrileko azkeneko igandearen osteko lehen astelehen eta asteartean izaten dira.

Euskal Herrikoak irudietan

• 
  Hiru Erregeen kabalgata, Errege Magoen iritsiera ontziz Zumaiara.
• 
  Errege-opilak Gasteizko gozodenda batean.
• 
  Azpeitiko danborrada.
• 
  Donostiako haurren danborrada.
• 
  Zubietako inauteriak, 2017ko urtarrilean.

Ikus gainera

• Hila

Kanpo estekak

• Datuak: Q108
• Multimedia: January / Q108

Wikiztegian orri bat dago honi buruz: urtarril .