نمایش مبدأ برای آذربایجان

{{pp|small=yes|expiry=۲۰۲۰۰۴۰۹۱۴۳۹۲۷}}
{{درباره۲|منطقه تاریخی آذربایجان|کشور|جمهوری آذربایجان|دیگر کاربردها}}
{{infobox settlement
|name                   = آذربایجان
|settlement_type        = [[منطقه]]
| image_map              = Iranian-Azerbaijan.png
| map_caption            = در بیشتر منابع، آذربایجان ایران شامل ۳ استان فعلی [[استان آذربایجان شرقی|آذربایجان شرقی]]، [[استان آذربایجان غربی|آذربایجان غربی]] و [[استان اردبیل|اردبیل]] است، در برخی منابع نیز، [[استان زنجان]] فعلی («ولایت خمسه» سابق) هم جزء آذربایجان ذکر شده است.<small><ref name="Rostam">رستم‌الحکماء، محمدهاشم، رستم التواریخ، به تصحیح مهرآبادی، میترا، تهران: دنیای کتاب، ۱۳۸۲، ص ۳۵۰.</ref><ref name="Zahedan">شعبان محمدی، احمد رضایی، [http://ensani.ir/file/download/article/1594739370-10254-97-2-4.pdf بررسی عوامل خارجی مؤثر بر قومیت گرایی در آذربایجان ایران] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220308190321/http://ensani.ir/file/download/article/1594739370-10254-97-2-4.pdf |date=۸ مارس ۲۰۲۲}}، زاهدان: دانشگاه سیستان و بلوچستان، مجله مطالعات اجتماعی اقوام، دوره اول، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۷، ص ۷۷.</ref>
</small>
|coordinates             = {{Coord}}
|subdivision_type       = [[فهرست کشورهای مستقل|کشور]]
|subdivision_name       = [[ایران]]
| area_total_km2 = ۱۰۰٬۸۸۷٫۳۵
| area_note             =
<small>۱۲۲٬۶۲۰٫۴۷ کیلومتر مربع<ref name="Masahat"/> (با احتساب [[استان زنجان]])</small>
{{سخ}}شامل: استان‌های [[استان آذربایجان شرقی|آذربایجان شرقی]]، [[استان آذربایجان غربی|آذربایجان غربی]]، [[استان اردبیل|اردبیل]] و <small>[[استان زنجان|زنجان]]
|population_total       =۸٬۸۷۴٬۰۰۰ نفر<ref name="Jamiyat"/>{{سخ}}<small>۹٬۹۹۱٬۰۰۰ نفر<ref name="Jamiyat"/> (با احتساب [[استان زنجان]])
|population_as_of       =۱۴۰۰
|demographics_type1     = قومیت‌ها
|demographics1_title1   = بیشینه
|demographics1_title2   = سایر
|demographics1_info1    = [[مردم آذری|آذری‌ها]]
|demographics1_info2    = [[مردم کرد|کردها]]، [[مردم تالش|تالش‌ها]]، [[تات‌های ایران|تات‌ها]]، [[مردم ارمنی|ارمنی‌ها]]، [[آشوری‌ها]]
|blank_name             = زبان‌ها
|blank_info             = [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]]، [[زبان‌های کردی|کردی]]، [[زبان تالشی|تالشی]]، [[زبان تاتی ایران|تاتی]]، [[زبان ارمنی|ارمنی]]، [[آرامی نو آشوری|آشوری]]
}}
{{مردم آذری}}
'''آذربایجان''' ({{lang-az|آذربایجان‎}}، {{lang-pal|آتورپاتَکان، آذَرباذَگان، آذَربایَگان}}، {{lang-grc|Ατροπατήνη}} ''آتروپاتینی''، {{lang-hy|Ատրպատական}} ''آتْرپاتاکان''، {{lang-syr|ܐܕܘܪܒܝܓܐܢ‎}} ''اَذوربٰیْغان'') نام ناحیه‌ای جغرافیایی و تاریخی در پایان شمال‌خاوری [[ایران]] است.<ref>Minorsky, V. ; Minorsky, V. "Ādharbaydjān (Azarbāydjān)." [[دانشنامه اسلام]]. Edited by: P.Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2007. Brill Online. <http://www.encislam.brill.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0016%7B%7Bپیوند{{پیوند مرده|date=نوامبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}{{پیوند مرده|date=ژوئیه 2020 |bot=InternetArchiveBot}}{{پیوند مرده|date=ژوئن 2020 |bot=InternetArchiveBot}}{{پیوند مرده|date=ژوئن 2020 |bot=InternetArchiveBot}}{{پیوند مرده|date=ژوئن 2020 |bot=InternetArchiveBot}}{{پیوند مرده|date=مه 2020 |bot=InternetArchiveBot}}{{پیوند مرده|date=مه 2020 |bot=InternetArchiveBot}}{{پیوند مرده|date=مه ۲۰۲۰ |bot=InternetArchiveBot}}{{پیوند مرده|date=مه ۲۰۲۰ |bot=InternetArchiveBot}}{{پیوند مرده|date=آوریل ۲۰۲۰ |bot=InternetArchiveBot}}{{پیوند مرده|date=آوریل ۲۰۲۰ |bot=InternetArchiveBot}}<nowiki> مرده|date=سپتامبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}
“ called in Middle Persian Āturpātākān, older new-Persian Ād̲h̲arbād̲h̲agān, Ād̲h̲arbāyagān, at present Āzarbāyd̲j̲ān, Greek ᾿Ατροπατήνη, Byzantine Greek ᾿Αδραβιγάνων, Armenian Atrapatakan, Syriac Ad̲h̲orbāyg̲h̲ān. The province was called after the general Atropates (“protected by fire”), who at the time of Alexander's invasion proclaimed his independence (328 B.C.) and thus preserved his kingdom (Media Minor, Strabo, xi, 13, 1) in the north-western corner of later Persia (cf. Ibn al-Muḳaffaʿ, in Yāḳūt, i, 172, and al-Maḳdisī, 375: Ād̲h̲arbād̲h̲ b. Bīwarasf).</nowiki></ref><ref name="ReferenceA">Tadeusz Swietochowski, Brian C. Collins, Historical Dictionary of Azerbaijan, Scarecrow Press, 1999 (P66).</ref><ref name="M. Behrooz page 27">M. Behrooz, Rebels With A Cause: The Failure of the Left in Iran, I. B. Tauris; 2000 (see page 27).</ref>

نام «آذربایجان» به معنای «نگهبان [[آذر (ایزد)|آذر]]» (آتش مقدس [[مزدیسنا]]) است؛ این منطقه در دین زرتشتی اهمیت دینی دارد و کانون [[مغ]]ان بوده است. برخی منابع زرتشتی آذربایجان را همان [[ایران‌ویج]] — خاستگاه افسانه‌ای ایرانیان و زادگاه [[زرتشت]] — دانسته‌اند. در زمان [[شاهنشاهی ساسانی|ساسانیان]]، [[کوست]] چهارم ایران را آذربایجان نیز می‌نامیدند.{{sfn|Boyce|1979|p=۹۳}} در دورهٔ اسلامی، [[شاه اسماعیل یکم|شاه اسماعیل]] و [[دودمان صفوی|صفویان]] از منطقهٔ آذربایجان برخاستتند و ایران را پس از قرن‌ها ملوک‌الطوایفی یکپارچه کردند. [[قیام و محاصره مشروطه‌خواهان تبریز|قیام مشروطه‌خواهان تبریز]] یکی از مهم‌ترین رویدادها [[جنبش مشروطه ایران]] بود. بیشتر مردم آذربایجان به [[زبان ترکی آذربایجانی]] و بخشی از آن‌ها نیز به [[زبان‌های کردی]]، [[زبان تالشی|تالشی]]، [[زبان تاتی ایران|تاتی]]، [[زبان ارمنی|ارمنی]]، [[آرامی نو آشوری|آشوری]] و غیره سخن می‌گویند.

برپایه بیان تاریخ‌نویسان و جغرافی‌دانان، آذربایجان از شمال به [[ارس|رود ارس]]، [[جمهوری آذربایجان]] و [[ارمنستان]]، از جنوب به استان‌های [[استان کردستان|کردستان]] و [[زنجان]]، از خاور به استان [[استان گیلان|گیلان]] و [[دریای خزر|دریای مازندران]] و از باختر به [[ترکیه]] و [[عراق]] بسته شده است و امروزه در بر گیرندهٔ سه استان [[استان آذربایجان شرقی|آذربایجان شرقی]]، [[استان آذربایجان غربی|آذربایجان غربی]] و [[استان اردبیل|اردبیل]] است. در گذشته، آذربایجان به سرزمینی گفته می‌شده که از شمال به [[اران]]، از جنوب‌باختری به [[آشور (سرزمین)|آشور]]، از باختر به [[ارمنیه]] و از خاور به [[دشت مغان]] و [[استان گیلان|گیلان]] به‌پایان می‌رسیده و پایتخت آن شهر «[[گنزک|گنجک]]» ([[تخت سلیمان]] کنونی) در نزدیکی [[تکاب]] بوده است.<ref>[http://www.loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail-ea9b24bb1e294fa2bf5d069cf7a7d4ca-fa.html ''لغت‌نامۀ دهخدا'']</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Azerbaijan {{!}} region, Iran|نشانی=https://www.britannica.com/place/Azerbaijan-region-Iran|وبگاه=Encyclopedia Britannica|بازبینی=2020-03-30|کد زبان=en}}</ref><ref name=":1">{{یادکرد کتاب|عنوان=The Encyclopaedia of Islam, Volume XI (Brill Publishers, Leiden, 2002). Article: "Zandjan", page 446}}</ref> جغرافی‌دانان قدیمی، [[استان زنجان]] را بیشتر در [[ناحیه جبال]] قرار داده‌اند یا برخی مواقع به عنوان مرز با آذربایجان ذکر کرده‌اند.<ref name=":1"/> برخی از این جغرافی‌دانان نیز «ولایت خمسه» پیشین (استان زنجان امروزی تا [[قلعه شمیران|قلعهٔ شمیران]]<ref name="Sourat2"/> در مرز این استان با [[استان قزوین]]) را جزء آذربایجان<ref name="Zahedan"/> و در جنوب آن<ref name="Gitashenasi">جعفری، عباس، فرهنگ گیتاشناسی، ۳/۴۷۹، تهران: مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.</ref><ref name="Nevisandegan">گروهی از نویسندگان (۱۳۸۸)، سفرنامه‌های خطی فارسی، جلد ۴، تهران: نشر اختران، چاپ اول، ص ۲۵۸.</ref> بیان کرده‌اند.

== نام ==
[[پرونده:Takhte_Soleyman_(5).jpg|بندانگشتی|بقایای '''[[آتشکده آذرگشسپ]]''' (یکی از ۳ آتشکدهٔ اصلی [[ایران باستان]]) در [[تخت سلیمان]] [[تکاب]]]]
{{اصلی|نام آذربایجان}}{{وابسته|آذربایجان (نام)}}
واژهٔ آذربایجان از واژهٔ [[آتروپات]]،<ref>{{cite book|last=Houtsma|first=M. Th.|authorlink=Martijn Theodoor Houtsma|year=1993|title=First Encyclopaedia of Islam 1913–1936|edition=reprint|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-09796-4}}</ref><ref name="Schippmann2">{{cite book|last=Schippmann|first=Klaus|year=1989|title=Azerbaijan: Pre-Islamic History|pages=221–224|publisher=Encyclopædia Iranica|isbn=978-0-933273-95-5}}</ref> نامِ [[ساتراپ]] (فرماندار) ایرانیِ<ref>{{cite book|last=Minahan|first=James|year=1998|title=Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States|url=https://archive.org/details/miniatureempires0000mina|page=[https://archive.org/details/miniatureempires0000mina/page/20 20]|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-30610-5}}</ref><ref>{{cite book|last=Chamoux|first=François|year=2003|title=Hellenistic Civilization|url=https://archive.org/details/hellenisticcivil00cham|page=[https://archive.org/details/hellenisticcivil00cham/page/n37 26]|publisher=John Wiley and Sons|isbn=978-0-631-22241-5}}</ref><ref>{{cite book|last=Bosworth A.B.|first=Baynham E.J.|year=2002|title=Alexander the Great in Fact and fiction|url=https://archive.org/details/alexandergreatfa00bosw|page=[https://archive.org/details/alexandergreatfa00bosw/page/92 92]|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-925275-6}}</ref> [[ماد کوچک]] در زمان حملهٔ [[اسکندر]] به ایران، نشأت گرفته است.<ref name=":0">[http://www.iranicaonline.org/articles/atropates-aturpat-lit دانش‌نامه‌ی ایرانیکا، ذیل: آتروپاتس-آتروپات]</ref> آتروپات بخش‌های شمال غربی ایران را از حملهٔ اسکندر حفظ کرد و پس از مرگ او حکومتی مستقل از مقدونی‌ها تشکیل داد.<ref>محسنی، محمدرضا ۱۳۸۹: ''پان ترکیسم، ایران و آذربایجان''، انتشارات سمرقند، ص۱۲۷</ref><ref>[http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/v3f1/v3f1a020.html مدخل ATROPATES در ''دانشنامۀ ایرانیکا'']{{پیوند مرده|date=اکتبر ۲۰۱۹|bot=InternetArchiveBot}}</ref> معنی نام آتروپات ریشه در [[مزدیسنا|دین زرتشتی]] داشته و به معنی «آذربُد» یا «نگهبان آتش» یا «نگهبانی شده توسط آتش» است.<ref name=":0"/><ref name="Library of Congress">{{cite web|title=Azerbaijan: Early History: Iranian and Greek Influences|publisher=U.S. Library of Congress|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+az0014)|accessdate=7 June 2006}}</ref>

[[پرونده:Kashgari map.jpg|بندانگشتی|راست|نقشه از [[محمود کاشغری]]؛ نام آذربایجان با عنوان '''ارض آذربادگان''' در نقشه مشخص است.]]
واژه آذربایجان در پارسی میانه Āturpātākān (آتورپاتاکان) و در شکل قدیم فارسی نو Ād̲h̲arbād̲h̲agān (آذرباذَگان) و Ād̲h̲arbāyagān (آذربایَگان) تلفظ می‌شده و امروزه Āzarbāyd̲j̲ān (آذَربایجان) تلفظ می‌شود.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.encislam.brill.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0016 |عنوان=Minorsky, V. ; Minorsky, V. "Azerbaijan" Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill , 2007. Brill Online. |بازبینی=۲۴ نوامبر ۲۰۱۰ |archive-date=۱۸ مه ۲۰۲۴ |archive-url=https://web.archive.org/web/20240518084541/https://referenceworks.brill.com/ |url-status=dead}}</ref> در واقع، «آذر» تغییریافتهٔ «آتَر» (آتش) و «بایجان» تغییریافتهٔ «پاتگان» (جایگاه نگهبان) است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=آذربایجان|ناشر=اسکای لین دهلی نو|سال=۲۰۱۴}}</ref><ref>Minorsky, V. ; Minorsky, V. "Ādharbaydjān (Azarbāydjān)." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P.Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2007. Brill Online
“ called in Middle Persian Āturpātākān, older new-Persian Ād̲h̲arbād̲h̲agān, Ād̲h̲arbāyagān, at present Āzarbāyd̲j̲ān, Greek ᾿Ατροπατήνη, Byzantine Greek ᾿Αδραβιγάνων, Armenian Atrapatakan, Syriac Ad̲h̲orbāyg̲h̲ān. The province was called after the general Atropates (“protected by fire”), who at the time of Alexander's invasion proclaimed his independence (328 B.C.) and thus preserved his kingdom (Media Minor, Strabo, xi, 13, 1) in the north-western corner of later Persia (cf. Ibn al-Muḳaffaʿ, in Yāḳūt, i, 172, and al-Maḳdisī, 375: Ād̲h̲arbād̲h̲ b. Bīwarasf).</ref><ref>K. Shippman, "Azerbaijan: Pre-Islamic History" in Encyclopædia Iranica
In the Achaemenid period Azerbaijan was part of the satrapy of Media. When the Achaemenid empire collapsed, Atropates, the Persian satrap of Media, made himself independent in the northwest of this region in 321 B.C. Thereafter Greek and Latin writers named the territory Media Atropatene or, less frequently, Media Minor (e.g. Strabo 11.13.1; Justin 23.4.13). The Middle Persian form of the name was (early) Āturpātākān, (later) Ādurbādgān) whence the New Persian Ādarbāyjān</ref>

به بخشی از منطقه شمال ارس که امروزه نام آذربایجان را به گرفته در قدیم [[آلبانیای قفقاز|«آلبان»]] و [[اران|«آران»]] گفته می‌شد. در پیمان‌نامه‌های [[عهدنامه ترکمانچای|ترکمانچای]] و [[عهدنامه گلستان|گلستان]] به بخش شمالیِ رود ارس نام آذربایجان داده نشده است.<ref>محسنی، محمدرضا ۱۳۸۹: ''پان ترکیسم، ایران و آذربایجان''، انتشارات سمرقند، ص۳۱</ref><ref>این دو پیمان در مجلهٔ ایران‌شناسی، ج ۱، شمارهٔ ۳، چاپ ۱۹۸۹، رویهٔ ۴۵۸ تحت عنوان «آذربایجان کجاست» توسط جلال متینی چاپ شده است.</ref> تنها در قرن بیستم است که نام آذربایجان و آذربایجانی ماهیت قومی به خود می‌گیرد.<ref>منبع یک:
In fact, the very name “Azerbaijani” was not widely used until the 1930s; before that Azerbaijani intellectuals were unsure whether they should call themselves Caucasian Turks, Muslims, Tatars, or something else”(Kauffman 2001:56 Kaufman, S. (2001), Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War, Cornell University Press.) “
منبع دو:
The concept of Azeri identity barely appears at all before 1920. Up until that point Azerbaijan had been a purely geographical area. Before 1924, the Russians called Azeri Tatars "Turk" or "Muslims" Roy, O. (2007), The new Central Asia, I.B. Tauris</ref>

نام آذربایجان در سال ۱۹۱۸ و طی کنگرهٔ حزب مساوات جایگزین نام اصلی و تاریخی قفقاز، اران و آلبانی گردید. این نام‌گذاری با هدف جدایی آذربایجان ایران انجام شد.<ref>احمد کسروی، شهریاران گمنام، تهران، انتشارات امیر کبیر، چ ۵، ۱۳۵۷، صفحه‌های ۲۵۵ الی ۲۵۷</ref><ref>http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-index دانشنامه ایرانیکا مدخل آذربایجان</ref> دولت مساوات در قفقاز نام آذربایجان را از آن جهت بر این مناطق گذاشته که گمان می‌رفت با برقراری یک جمهوری به نام آذربایجان، بتوان آذربایجان ایران و این جمهوری را باهم یکی کرده و آذربایجان ایران از این کشور جدا شود.<ref name="autogenerated4">Vasily Bartold Bartold V.V. , "Sochineniia", volume II, part 1, "Vostochnoi Literatury" Publishers, Moscow, 1963, p. 703</ref> در همان زمان مخالفت‌هایی با این نام‌گذاری در ایران صورت گرفت. در همین راستا حتی مارکوارت آلمانی به این کار اعتراض کرد که این اعتراض در نشریهٔ «ایرانشهر» ترجمه و چاپ گردید.<ref name="autogenerated2">ایرانشهر، شماره ۲، مورخ ۱۸ اکتبر ۱۹۲۳، صفحات ۹۵ تا ۱۰۳</ref> [[محمد خیابانی]] نیز به‌طور موقت نام «آزادیستان» را به آذربایجان ایران اطلاق کرد تا با آذربایجان شوروی تفاوت داشته باشد.<ref>Recasting Oneself, Rejecting the Other: Pan-Turkism and

Iranian Nationalism

By: Dr. Touraj Atabaki
Van Schendel, Willem(Editor). Identity Politics in Central Asia and the Muslim World: Nationalism, Ethnicity and Labour in the Twentieth Century.

London, , GBR: I. B. Tauris & Company, Limited, 2001. p 80.

Khiyabani

and his fellow Democrats, in order to dissociate themselves from the

Transcaucasians, decided to change the name of Iranian Azerbaijan to

Azadistan (Land of Freedom). (34) By way of justifying this decision,

they referred to the important ‘heroic role’ Azerbaijan had played in

the struggle to establish the Constitution in Iran which, in their view,

warranted adopting the name Azadistan. (35)</ref>

== تاریخ ==
{{اصلی|تاریخ آذربایجان}}

=== پیش از اسلام ===
{{اصلی|آتورپاتکان}}
[[پرونده:Herodotus World Map.jpg|بندانگشتی|نقشهٔ [[هرودوت]] در سال ۴۵۰ (بازسازی شده در سال ۱۸۹۵) که '''[[سرزمین ماد]]''' را در کنار رودخانهٔ [[ارس]] نشان می‌دهد.]]
کشف [[سند ازدواج]] به شکل [[سنگ‌نگاره]] متعلق به حدود ۱٬۳۵۰ سال پیش از میلاد در [[بغازکوی]] واقع در [[آناتولی]]، با ذکر نام پادشاه [[هیتی‌ها|هیتی]] و حاکم [[میتانی]] که فرمانروایان سرزمین‌هایی هستند که مردم در آنجا به [[ایزدبانو|الهه‌های]] هندی-ایرانی میترا-وارونا، [[ایندرا]] و [[اشوین‌ها]] متوسل می‌شوند و به آن‌ها را می‌پرستند، ظاهراً رسیدن موجی از اقوام هندو-ایرانی را به شمال غرب ایران تصدیق می‌کند.<ref>[http://www.iranicaonline.org/pages/chronology-1 CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1] ''iranicaonline.org''</ref>

پیش از آمدن [[ماد]]ها به آذربایجان، می‌توان به حکومت [[مانناییان]] اشاره کرد. زبان ماننایی‌ها روشن نیست؛ اما بخشی از نام‌های سرداران آن‌ها آریایی است و در کل، زبان یگانه‌ای در میان ماننا روان نبود. اما ماننایی‌ها زیر نفوذ ایرانی‌شدن قرار داشتند و نام‌های ایرانی مانند «دیاکو» و «بغدادتی» و «اودکی» و «ازآ» همگی نام‌هایی ایرانی اند، که در میان آن‌ها دیده می‌شود. همچنین در این دوره می‌توان به حکومت [[اورارتو|اورارتویی]] اشاره کرد که اندکی از بخش‌های آذربایجان غربی را شامل می‌شد.<ref>R. Zadok, "Mannea" in Encyclopædia Iranica
[http://www.iranicaonline.org/articles/mannea]
It is unlikely that there was any ethnolinguistic unity in Mannea. Like other peoples of the Iranian plateau, the Manneans were subjected to an ever increasing Iranian (i.e. Indo-European) penetration. Boehmer's analysis of several anthroponyms and toponyms needs modification and augmentation. Melikishvili (1949, p. 60) tried to confine the Iranian presence in Mannea to its periphery, pointing out that both Daiukku (cf. Schmitt, 1973) and Bagdatti were active in the periphery of Mannea, but this is imprecise, in view of the fact that the names of two early Mannean rulers, viz. Udaki and Azā, are explicable in Old Iranian terms.</ref>

با آمدن اقوام آریایی ماد به فلات ایران، اقوام غیرآریایی با ایشان آمیخته شدند و در یک اتحاد، پادشاهی [[ماد]] را به وجود آوردند. آنان تأثیر عمیقی بر تاریخ منطقهٔ آسیای غربی گذاشتند که مهم‌ترین آن نابودکردن حکومت [[آشور (سرزمین)|آشور]] بود. ماد از دو بخش [[ماد کوچک]] و [[ماد بزرگ]] تشکیل می‌شد که ماد کوچک همان آذربایجان امروزی است و ماد بزرگ شامل [[تهران]]، [[اصفهان]]، [[کرمانشاه]] و [[همدان]] می‌شود.<ref>A) "Mede" ''Encyclopædia Britannica'' 2008 (Encyclopædia Britannica Online) 16 January 2008 <http://www.britannica.com/eb/article-9051719>.
B) Andrew Dalby, ''Dictionary of Languages: the definitive reference to more than 400 languages'', Columbia University Press, 2004, pg 278.
C) Gwendolyn Leick, ''Who's Who in the Ancient Near East'', Routledge, Published 2001. pg 192
D) Ian Shaw, Robert Jameson, ''A Dictionary of Archaeology'', Blackwell Publishing, 1999.
E) Sabatino Moscati, ''Face of the Ancient Orient'', Courier Dover Publications, Published 2001. pg 67
F) John Prevas, ''Xenophon's March: Into the Lair of the Persian Lion'', Da Capo Press, 2002. pg 20.
G) I.M. Diakonoff, "Media" In Cambridge History of Iran (ed. William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch), Volume 2. Pg 140 "Archaeological evidence for the religion of the Iranian-speaking Medes of the.."
H) Amélie Kuhrt, "The Persian Empire, Volume 1", Chp 2: Medes, Routledge, 2007. excerpt from pg 19: "The early history of the western Iranians (Medes and Persian) is a thorny problem..."
I) John Curtis, British Museum, 2000, 2nd edition. pg 34: "They were an Indo-European people who, like the related Persians, spoke an Iranian language"
J) "Encyclopedia of Indo-European Culture or EIEC, edited by J. P. Mallory and Douglas Q. Adams, published in 1997 by Fitzroy Dearborn. pg 30: "..and the Medes (Iranians of what is now north-west Iran).."</ref>

در زمان [[هخامنشیان]]، ماد کوچک (آذربایجان) به عنوان یکی از [[ساتراپ]]‌ها اداره می‌شد. در اواخر دوران هخامنشی و هم‌زمان با لشکرکشی اسکندر به ایران، ساتراپ ماد کوچک فردی به نام [[آتورپات]] (آذرباد) بود. وی توانست این منطقه را از حملهٔ [[اسکندر]] حفظ کند. بعد از آن ماد کوچک به نام او «ماد آتورپات» یا «آتورپاتکان» نامیده شد.

[[پرونده:Atropatene_as_a_vassal_of_Seleucids.png|بندانگشتی|راست|نقشهٔ '''[[آتورپاتکان]]''' در سال ۲۲۱ پیش از میلاد]]
در زمان [[سلوکیان]] و [[اشکانیان]] آذربایجان [[خودمختاری]] نسبی داشت که البته اساس کشورداری سلوکیان و پس از آن اشکانیان بر استقلال نسبی استان‌ها استوار بود. در زمان سلوکیان به نظر می‌رسد خاندان آتورپات همچنان بر آذربایجان حکم می‌راندند. در زمان اشکانیان وضعیت حکومت آذربایجان چندان روشن نیست ولی می‌توان حدس زد مانند دیگر نقاط ایران تحت سیطرهٔ خاندان‌های زمین‌دار (فئودال) با نفوذ و مطیع اشکانیان اداره می‌شده است. مشکل آذربایجان در زمان اشکانیان یورش‌های سهمگین [[الانان|آلان‌ها]] و [[مردم گرجی|گرجی]] از [[قفقاز]] بود که باعث ویرانی و غارت فراوان می‌شد.
در زمان [[ساسانیان]] آذربایجان اهمیت ویژه‌ای یافت. یکی از سه آتشکدهٔ معتبر ساسانیان، [[آتشکده آذرگشنسب|آتشکدهٔ آذرگشنسب]] در [[تخت سلیمان|شیز]] آذربایجان قرار داشت. پادشاهان ساسانی در ایام سختی به زیارت آن می‌شتافتند و هدایای بسیار تقدیم می‌کردند. این آتشکده نشانهٔ اتحاد دین و دولت بود و نماد دولت ساسانی به‌شمار می‌رفت. در [[بیشاپور]] [[کازرون]] کتیبه‌ای وجود دارد که نام خاندان‌های زمین‌دار اوایل حکومت ساسانیان در آن ثبت شده است. برای آذربایجان از خاندانی به نام «وراز (Varaz)» نام برده شده که گویا محل اقتدار ایشان آذربایجان، اران و ارمنستان بوده است. در زمان حکومت ساسانیان، مردمان ترک‌تبار [[خزر]] به قفقاز وارد شدند. [[قباد]] پدر [[انوشیروان]] با تلاش فراوان ایشان را عقب راند و دژهای مستحکمی در دربند قفقار برای جلوگیری از یورش‌های آنان بنا کرد. [[روم|رومیان]] نیز هرساله مبالغی برای نگهداری این دژها به دولت ساسانی می‌پرداختند. همچنین در زمان ساسانیان جنگ سرنوشت‌ساز [[بهرام چوبین]] با [[خسرو پرویز]] در این استان بود که به شکست بهرام انجامید. دیگر رویداد مهم این دوره، واردشدن [[هراکلیوس]] امپراتور [[روم]] به آذربایجان بود که منجر به ویرانی آتشکدهٔ [[آذرگشنسب]] شد.

[[یاقوت حموی]] می‌نویسد:
«[[ابن مقفع]] گفته است آذر به [[زبان پارتی|زبان پهلوی]] نام آتش است و بایگان، نگهدار آن که روی هم معنای آن [[آتشکده]] یا نگاهدارندهٔ آتش می‌شود و این درست‌تر است؛ زیرا آتشکده در این ناحیه بسیار بوده است… مردم آن نیکوروی‌اند و گونه‌های ایشان به سرخی مایل است و پوستی لطیف دارند. ایشان را زبان مخصوصی است که [[زبان آذری|آذری]] گویند و جز خودشان کس آن را نمی‌فهمد.»<ref>مشکور، محمدجواد، نظری به تاریخ آذربایجان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، انتشارات کهکشان، چاپ دوم ۱۳۷۵، گنجینهٔ ایران: ۲۱. ص۱۸۸.</ref>

=== پس از حمله اعراب و دوره اسلامی ===
[[پرونده:Iran provinces in Abbasid Caliphate.jpg|بندانگشتی|موقعیت آذربایجان در نقشه ایران در عصر خلفای عباسی، برگرفته از کتاب [[جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی]]]]
در زمان حملهٔ اعراب در مدارک رومی و ارمنی نام سپهبد و شاهزادهٔ آذربایجان «[[رستم فرخزاد|رستم]] پسر [[فرخ‌هرمز]]» آورده شده که البته با توجه به متن شاهنامه در بخش نامهٔ [[رستم فرخزاد]] به برادرش به نظر می‌رسد درست باشد:
{{شعر|نستعلیق}}
{{ب|چو نامه بخوانی تو با مِهتَران|برانداز و برساز لشکر بَران}}
{{ب|همی تاز تا '''آذرآبادگان'''|دیار بزرگان و آزادگان}}
{{ب|همیدون گَله هرچه داری ز اسب|ببر سوی [[آتشکده آذرگشسپ|گنجورِ آذرگُشَسب]]}}
{{پایان شعر}}

فردوسی، لشکرکشی محدود [[بهرام پنجم]] پادشاه ساسانی از [[پارسه]] پایتخت [[ایران‌شهر (ساسانیان)|ایران‌شهر]] برای دفاع دربرابر لشکر قیصر روم را اینچنین روایت می‌کند.
{{شعر|نستعلیق}}
{{ب|از آن جایگه لشکر اندر کَشید|سوی '''آذرآبادگان''' برکَشید}}
{{ب|چو از پارس لشکر فراوان نبُرد|چنین بود نزد بزرگان و خُرد}}
{{ب|که از جنگ بگریخت بهرام شاه|ورا سوی [[آتشکده آذرگشسپ|آذرگُشَسپ]] است راه}}
{{ب|چو بهرام، رخ سوی آذر نهاد|فرستاده آمد ز قیصر چو باد}}
{{پایان شعر}}

[[پرونده:نقش مهر مامور مالیات آذربایجان در عصر ساسانی.jpg|بندانگشتی|راست|نقش مهر ساسانی «آمارگرِ آذربادگان» (ādurbādagān āmārgar)، به خط و زبان پهلوی، از قرن ششم میلادی]]
[[فردوسی]] در [[شاهنامه]] آتش‌پرست نامیدن [[مزدیسنا|مَزدَیَسنان]] را کار نادرستی می‌پندارد.<ref>شاهنامه. جلد پنجم. [[جنگ بزرگ کیخسرو]]، ص ۳۳۰</ref><ref>https://sanad.um.ac.ir/index.php?option=com_mag&view=htmlpage&id=1004&hp=4091&lang=fa</ref> سپس با به‌کار بردن واژهٔ آذرآبادگان، به آتشکده آذرگشسپ اشاره دارد.
{{شعر|نستعلیق}}
{{ب|به یک هفته بر پیشِ یزدان بُدند|مپندار کآتش پرستان بُدند}}
{{ب|که آتش بِدان گاه، محراب بود|پرستنده را دیده پرآب بود}}
{{ب|به یک ماه در '''آذرابادگان'''|ببودند شاهان و آزادگان}}
{{پایان شعر}}

[[ساسانیان]] پی‌درپی از اعراب شکست خوردند و در سال ۶۲۲ میلادی در [[نهاوند]] (دروازهٔ ماد آتورپات) پیروزان -سردار ایرانی- بار دیگر با عرب‌ها مقابل شد. جنگی سخت رخ داد و ایرانیان شکست خوردند. آنگاه آذربایجان در برابر حملهٔ اعراب بی دفاع گشت و اثری از لشکر شاهنشاهی باقی نماند.

اعراب به آذربایجان نیز همانند دیگر نقاط ایران سرازیر شدند. به نظر می‌رسد در سده‌های یکم و دوم هجری تعدادشان در آذربایجان زیاد بوده است. کسروی این امر را به دو دلیل دانسته است؛ یکی این‌که مردمان آذربایجان بسیار پایداری کردند؛ به گونه‌ای که مسلمانان آذربایجان را به عنوان ''الاراضی المفتوحه عنوه (سرزمین‌های به زور گرفته شده)'' می‌شمردند که در فقه حکم خاص دارد و دوم سرسبزی این ایالت. از میان عشیره‌های عرب که در سده‌های یکم و دوم هجری به آذربایجان وارد شدند، «بنوتغلب»، «یمانیان» و [[حمدانیان]] ثبت شده است.

آذربایجان در سده‌های ابتدایی ورود اسلام به ایران از کانون‌های عمدهٔ مقاومت و شورش ایرانیان در برابر اعراب و عمال خلیفه بود و مردمانش همه‌گاه در حال زد و خورد با آنان بودند. معروف‌ترین این قیام‌ها «قیام خرمدینان» در حدود آذربایجان و [[جبال]] است. بنیان‌گذار این قیام «جاوید بن سهل» بود که سپس توسط [[بابک خرمدین]] به اوج رسید. ازدواج بابک با دختر «واساک» -یکی از شاهزادگان ارمنی- اتحاد عظیمی را در شمال ضد [[خلافت عباسیان]] ایجاد کرد. خرمدینان مدت طولانی توانستند در مقابل خلیفه و سرداران عرب مقاومت کنند و چهاربار سپاه بزرگ خلیفه را مغلوب کردند.

=== ورود قبایل ترک ===
[[پرونده:Asia 1200ad.jpg|بندانگشتی|نقشهٔ آذربایجان و آسیا در سال ۱۲۰۰ میلادی (در آستانهٔ [[حمله مغول به ایران]])]]
در سده‌های نخستین اسلامی ترکان ماورای [[قفقاز]] -که ایرانی‌ها به آن‌ها [[خزر]] می‌گفتند- مجدداً تلاش‌های خود را برای ورود به درون اران و آذربایجان از سرگرفتند و چندین تلاش آن‌ها توسط سپاهیان خلافت عربی عقب رانده شد. در سال ۱۷۸ خورشیدی یک جمع بزرگ از خزرها از گذرگاه‌های [[قفقاز]] به درون اران سرازیر شده و دست به تخریب و کشتار زدند. [[هارون الرشید]] «خازم بن خزیمه» را به منطقه فرستاد و او آن‌ها را بیرون راند و [[دربند]]های کوهستانی قفقاز را بازسازی کرد. البته این حمله‌ها را ناشی از تحریکات [[امپراتوری روم شرقی]] در جهت ایجاد دردسر برای خلیفه در مرزهای شمالی کشورش هم می‌دانند و آن را با تلاش‌های [[روم|رومی‌ها]] برای بازپس‌گیری [[ارمنستان]] و بخش‌هایی از [[آناتولی]] که در اشغال عرب‌های مسلمان بوده، ارتباط می‌دهند.

نوشتهٔ تارخ‌نویسان سده‌های چهارم و پنجم هجری مانند [[ابوالفضل بیهقی]] و [[ابن اثیر]] نشان می‌دهد که [[اغوز|ترکان غز]] در اواخر سدهٔ چهارم هجری در آذربایجان بوده‌اند. [[سلطان محمود غزنوی]] این گروه از ترکان را -که در ابتدا هواداری او را می‌کردند- از آن‌سوی [[سیردریا|سیحون]] به [[خراسان]] آورده بود؛ ولی بعدها سر به شورش و نافرمانی گذاشتند. گردیزی می‌نویسد: «ارسلان به سلطان گفت: این خطا بود که کردی. اکنون که آوردی همه رابکش یا به من ده، انگشت‌های نر ایشان را ببرم تا تیر نتوانند انداخت.» به هر روی ایشان از خراسان رانده شدند و پس از چند سال آوردگی در ایران و زدوخوردهای فراوان در نواحی دیگر به آذربایجان رسیدند.

«چامچیان» -تاریخ‌نگار ارمنی- دربارهٔ جنگی که بین ایلات غز و شهریاران محلی آذربایجان ([[واسپوراکان]]) در سال‌های ۴۱۱ و ۴۱۲ هجری درگرفته، می‌نویسد: «''در این سال ترکان که همچون سیل به آذربایگان رسیده بودند، روی به نواحی ارمنستان آورده به واسپوراکان درآمدند؛ دست به تاراج و تالان بگشاده، بسیار جاها پایمال ساختند.''»<ref>م. چامچیان، تاریخ ارمنیان، کتاب۳، ونیز۱۷۸۶.</ref> همچنین [[محمدجواد مشکور]] دربارهٔ آمدن قبایل ترک به آذربایجان چنین می‌نویسد: «''حوادث متناوب یکی بعد از دیگری آذربایجان را آماج تهاجمات پیاپی قرار داد. بعد از [[سلجوقیان]]، دورِ سلسله‌جنبانی ترکان آتابای یا [[اتابک|اتابکان]] آغاز و با نفوذ این اقوام و گسترش زبان ترکی، سیطرهٔ زبان آذری محدود و رفته‌رفته رو به کاهش نهاد.''»<ref>(نظری به تاریخ آذربایجان، ج ۱، تهران ۱۳۳۹، ص ۱۵۲)</ref>

در زمان [[سلجوقیان]] ترک‌های بیش‌تری به آذربایجان روی آورده‌اند. با ادامهٔ تسلط ترکان در دوران [[اتابکان آذربایجان|اتابکان]]، باز هم عدهٔ ترک‌ها در آن سرزمین فزونی یافت و زبان ترکی رونق بیش‌تری گرفت. همچنین حکومت [[ترکمن‌ها|ترکمانان]] [[آق‌قویونلو]] و [[قراقویونلو]] و اسکان آن‌ها در آذربایجان، بیش از پیش موجب رونق زبان ترکی و تضعیف زبان آذری گردید. جنگ‌ها و عصیان‌هایی که در فاصلهٔ برافتادن و برخاستن [[صفویان]] پیش‌آمد، سربازان ترک بیش‌تری را به آذربایجان سرازیر کرد. وجود [[قزلباش]]‌های ترک نیز مزید بر علت شده و زبان ترکی را در آن سرزمین رونق بخشید.<ref>شاو٬استانفوردجی. تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیه جدید (سه جلد)٬ترجمه محمد رمضان زاده٬مشهد ٬آستان قدس رضوی، ۱۳۷۰.</ref>

== جغرافیای سیاسی ==
[[پرونده:AZARBAIJAN MAP.JPG|بندانگشتی|موقعیت آذربایجان در [[نقشه ایران و توران در دوره قاجاریه|نقشهٔ ایران و توران در دورهٔ قاجاریه]]]]
[[شاهنشاهی ساسانی]] ([[ایران‌شهر (مفهوم)|ایران‌شهر]]) در نتیجهٔ اصلاحات اداری [[قباد یکم]] و [[خسرو انوشیروان]] از ۴ [[کوست]] (بخش بزرگ) تشکیل شده بود: '''خوراسان''' (شرق یا شمال‌شرق: شامل [[خراسان]]، [[قومس]]، [[استان گلستان|گرگان]]، [[ماوراءالنهر]]، [[افغانستان]])، '''خوروران''' (غرب یا جنوب‌غرب: شامل [[استان کرمانشاه|کرمانشاه]]، [[استان کردستان|کردستان]]، [[استان لرستان|لرستان]]، [[استان ایلام|ایلام]]، [[بین‌النهرین]]، [[آسیای صغیر]])، '''نیمروز یا پارس''' (جنوب یا جنوب‌شرق: شامل [[سیستان]]، [[استان کرمان|کرمان]]، [[پارس]]، [[استان خوزستان|خوزستان]]، [[استان اصفهان|اصفهان]]، بنادر و جزایر [[خلیج فارس]] و [[دریای عمان]]، [[ایالت سند|سند]]، [[مکران]]) و '''آدوربادگان''' (شمال یا شمال‌غرب: شامل آذربایجان، [[ارمنستان]]، [[گرجستان]]، [[اران]]، [[دیلمستان|دیلم]]، [[رویان (طبرستان)|رویان]]، [[طبرستان|تپورستان]]، [[شهر ری|ری]]).<ref>The Four Generals of the Sasanian Empire: Some Sigillographic Evidence. Istituto Italiano per l'Africa e l'Oriente, Conferenze 14, Roma, 2001</ref><ref>Eranshahr nach der Geographie des Ps. Moses Xoranac'i, by Joseph Marquart/Markwart, Berlin, 1901</ref><ref>Jamasp Ji Minocheher ji Jamasp -Asana, The pahlavi texts: Contained in the Codex MK copied in 1322 A. C. by the scribe mehr -Awan Kai-Khusru, Vol 2, Fort Printing Press, Bombay, 1913, pp. 14-18.</ref><ref>تورج دریایی، شهرستان‌های ایرانشهر: نوشته‌ای به زبان فارسی میانه دربارهٔ تاریخ، حماسه و جغرافیای باستانی ایران؛ ترجمه شهرام جلیلیان، تهران، توس: ۱۳۸۸، صص ۲۲، ۲۳، ۲۶، ۲۷.</ref><ref>علی جعفری، فرشید جعفری، [http://ensani.ir/file/download/article/1572851123-9866-97-29.pdf نگاهی گذرا به وضعیت ایلام در دوره ساسانی]، تهران: دانشگاه تهران، دوفصلنامه پژوهش در تاریخ، سال دوم، پاییز ۱۳۹۰ شماره ۳ (پیاپی ۴)، ص ۱۳۱.</ref> کوست‌ها گاهی نام سرزمین عمدهٔ خود را می‌گرفتند؛ از همین‌روی کوست شمالی «آدوربادگان» نام گرفت و کوست نیمروز هم گاهی «پارس» خوانده می‌شد.<ref>تئودور نولدکه، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ترجمه عباس زریاب، تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۷۸، ص ۱۸۵.</ref>

[[استرابون]] جغرافی‌نگار [[یونان|یونانی]] در دفتر یازدهم جغرافی از آلبانیا (اران و شروان دوران اسلامی)، [[آتورپاتکان]] و ارمنستان نام می‌برد و می‌گوید که رود [[ارس]] از مرز آتورپاتکان در جنوب و ارمنستان در شمال می‌گذرد.<ref>منبع: استرابو، کتاب جغرافی، دفتر یازهم:
[http://rbedrosian.com/Classic/strabo11.htm]
And then on the north by the Ocean as far as the mouth of the Caspian Sea; and then on the east by this same sea as far as the boundary between Albania and Armenia, where empty the rivers Cyrus and Araxes, the Araxes flowing through Armenia and the Cyrus through Iberia and Albania; and lastly, on the south by the tract of country which extends from the outlet of the Cyrus River to Colchis, which is about three thousand stadia from sea to sea, across the territory of the Albanians and the Iberians, and therefore is described as an isthmus.
... The other part is Atropatian Media, which got its name from the commander Atropates, who prevented also this country, which was a part of Greater Media, from becoming subject to the Macedonians. Furthermore, after he was proclaimed king, he organized this country into a separate state by itself, and his succession of descendants is preserved to this day, and his successors have contracted marriages with the kings of the Armenians and Syrians and, in later times, with the kings of the Parthians.... Their royal summer palace is situated in a plain at Gazaca, and their winter palace in a fortress called Vera, which was besieged by Antony on his expedition against the Parthians. This fortress is distant from the Araxes, which forms the boundary between Armenia and Atropene, two thousand four hundred stadia, according to Dellius, the friend of Antony, who wrote an account of Antony's expedition against the Parthians, on which he accompanied Antony and was himself a commander.</ref> در تاریخ پلینی نیز حدود آتورپاتکان تا رود است و رود ارس از میان [[ارمنستان بزرگ]] با آتورپاتکان عبور می‌کند.<ref>The Natural History of Pliny by John Bostock, M.D. , F.R.S, and H.T. Riley, Esq. , B.A. , Vol. II, published in 1890, pages 27-28
“ Adjoining the other front of Greater Armenia, which runs down towards the Caspian Sea, we find Atropatene, which is separated from Otene, a region of Armenia, by the river Araxes; Gazae is its chief city, distant from Artaxata four hundred and fifty miles, and the same from Ecbatana in Media, to which country Atropatene belongs</ref> در زمان ساسانیان، آذربایجان به شکل باستانی آتورپاتکان خوانده شده است.<ref>Minorsky, V. ; Minorsky, V. "Ādharbaydjān (Azarbāydjān)." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P.Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2007. Brill Online. <http://www.encislam.brill.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0016%7B%7Bپیوند{{پیوند مرده|date=نوامبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}} مرده|date=سپتامبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}></ref> در کتیبهٔ شاپور، این منطقه یکی از استان‌های ایرانشهر<ref>MacKenzie, David Niel (1998). "Ērān, Ērānšahr". Encyclopædia Iranica. 8. Costa Mesa: Mazda. http://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170313095654/http://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah |date=۱۳ مارس ۲۰۱۷}}.. Accessed online versuib on April 12, 2010.</ref> و در کنار [[ارمنستان]]، ایبریا ([[گرجستان]] امروزی)، [[آلبانیای قفقاز|آلبانیا]] (اران و شروان) و بلاشکان حساب شده است.<ref>Encyclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica. 2007. Encyclopædia Britannica Online. 4 May 2007 <http://www.britannica.com/eb/article-32148>:The list of provinces given in the inscription of Ka'be-ye Zardusht defines the extent of the empire under Shapur, in clockwise geographic enumeration: (1) Persis (Fars), (2) Parthia, (3) Susiana (Khuzestan), (4) Maishan (Mesene), (5) Asuristan (southern Mesopotamia), (6) Adiabene, (7) Arabistan (northern Mesopotamia), (8) Atropatene (Azerbaijan), (9) Armenia, (10) Iberia (Georgia), (11) Machelonia, (12) Albania (eastern Caucasus), (13) Balasagan up to the Caucasus Mountains and the Gate of Albania (also known as Gate of the Alans), (14) Patishkhwagar (all of the Elburz Mountains), (15) Media, (16) Hyrcania (Gorgan), (17) Margiana (Merv), (18) Aria, (19) Abarshahr, (20) Carmania (Kerman), (21) Sakastan (Sistan), (22) Turan, (23) Mokran (Makran), (24) Paratan (Paradene), (25) India (probably restricted to the Indus River delta area), (26) Kushanshahr, until as far as Peshawar and until Kashgar and (the borders of) Sogdiana and Tashkent, and (27), on the farther side of the sea, Mazun (Oman)</ref>

[[ابن فقیه همدانی]] در کتاب ''البلدان'' در سدهٔ سوم هجری، حدود آذربایجان را این‌گونه شرح می‌دهد: «''آذربایجان از یک‌سو رود ارس و از سوی دیگر مرز زنجان و حدود دیلمستان و طارم و گیلان را شامل می‌شود.''»<ref>البلدان نوشته ابن فقیه ابوبکر احمد بن اسحاق همدانی ترجمه مختصر حسن مسعودی از البلدان از انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، سال ۱۳۴۹هجری خورشیدی، در صفحات ۱۲۸ و ۱۳۰</ref> [[ابن رسته]] نیز در کتاب ''اعلاق‌النفیسه'' و در همین سده، حدود آذربایجان را این‌چنین نوشته است: «''اردبیل، مرند، باخروان، ورثان و مراغه.''»<ref>ابن رسته، اعلاق الانفیسه، ترجمه حسین قره چانلو، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۵، ص ۱۲۲۱۲۲</ref> [[اصطخری]] دیگر جغرافی‌دان سدهٔ سوم هجری در کتاب [[المسالک و الممالک]] ذیل فصلی تحت عنوان «ذکر [[ارمنیه]] و [[اران]] و آذربایجان» از شهرهای آذربایجان چنین یاد کرده است: «''[[اردبیل|اردویل]]، [[مراغه]]، [[ارمیه]]، [[میانه (شهر)|میانه]] و [[بخش کاغذکنان|خونه]]، [[ترکمانچای|بروانان]]، [[آذرشهر|دیرخقان]]، [[سلماس]]، [[نخجوان|نشوی]]، [[مرند]]، [[برزند]]، ورثان، [[مغان|موقان]]، جابروان و [[اشنویه|اَشنه]].''» به نوشتهٔ وی: «''حدود آذربایجان از [[شهرستان طارم|تارم]] تا حدود [[زنجان|زنگان]] تا [[بخش دینور|دینور]] تا حلوان تا [[شهرزور]] تا [[دجله]] و به حدود ارمینیه بازگردد.''»<ref name="Estakhri">ابواسحق ابراهیم، اصطخری، المسالک و الممالک، به اهتمام ایرج افشار، تهران علی و فرهنگی، ۱۳۶۸، صص ۱۵۵، و نیز و. ک به: ابوالفدا تقویم البدان، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹،>هر یک از این سه اقلیم، اقلیم بزرگی است که به سبب تداخل در یکدیگر، ارباب فن هر سه را در ذکر و تصویر به یکجا آورده‌اند<ص ۴۴۲.</ref>

[[ابن حوقل]] در کتاب ''صورةالارض'' در سدهٔ چهارم هجری، شهرهای [[مراغه]]، [[تبریز]]، [[ارمیه]]، [[خوی]]، [[سلماس]]، [[برکری]]، [[اردبیل]]، [[آذرشهر|داخرقان]]، [[اشنویه|اشنه]]، [[میانه (شهر)|میانج]]، [[مرند]] و [[برزند]] را جزء شهرهای مهم آذربایجان ذکر کرده است.<ref name="Shoar">محمد، ابن حوقل، سفرنامه ابن حوقل (ایران در صوره‌الارض)، ترجمه و توضیح جعفر شعار، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۶، ص ۸۱</ref> در کتاب [[حدود العالم]] نیز -که تألیف همین سده است- مناطق اران، ارمنستان و آذربایجان جدا از هم ذکر شده‌اند.<ref>Hudud al-Alam ("the regions of the world"): a Persian geography, 372 A.H. -982 A.D. , translated and explained by V. Minorsky; with the preface by V.V. Barthold. Karachi: Indus Publications, 1980. pg 77
Another river, called Aras, rises on the eastern side of the Armenian mountains, from a place adjoining the Rum. Taking the eastern direction it flows on until, having skirted Vartan and followed the frontier between Adharbadhagan, Armenia, and Arran, it joins the Khazar sea</ref> [[محمد مقدسی]] -دیگر جغرافی‌دان سدهٔ چهارم هجری- در حالی که بین مناطق اران، ارمنستان و آذربایجان تفاوت قائل می‌شود، سلماس، ارومیه، مراغه و خوی را جزء ارمنستان شمرده<ref name="Moghaddasi">المقدسی (اصل عربی): «فأما الران فإنها تکون نحو الثلث من الإقلیم فی مثل جزیرة بین البحیرة ونهر الرس ونهر الملک یشمقها طولاً، قصبتها برذعة ومن مدنها: تفلیس، القلعة، خنان، شمکور، جنزة، یردیج، الشما خیة، شروان، باکوه، الشا بران، باب‌الأبواب، الأبخان، قبلة، شکی، ملازکرد، تبلا. وأما أرمینیة فإنها کورة جلیلة رسمها أرمینی بن کنظر بن یافث بن نوح ومنها ترتفع الستور والزلالی الرفیعة کثیرة الخصائص قصبتها دبیل ومن مدنها: بدلیس، خلاط، أرجیش، برکری، خوی، سلماس، أرمیة، داخرقان، مراغة، أهر، مرند، سنجان، قالیقلا، قندریة، قلعة یونس، نورین. وأما آذربیجان فإنها کورة اختطها اذرباذ بن بیوراسف بن الأسود بن سام بن نوح علیه السلام قصبتها وهی مصر الإقلیم أردبیل بها جبل مساحته مائة وأربعون فرسخاً کله قری ومزارع یقال أن به سبعین لساناً کثرة خیرات أردبیل منه. أکثر بیوتهم تحت‌الأرض ومن مدنها: رسبة، تبریز، جابروان، خونج، المیا نج، السراة، بروی، ورثان، موقان، میمذ، برزند. فإن زعم زاعم أن بدلیس من إقلیم أقور واستدل بأنها کانت فی ولایات بنی حمدان أجیب بأنه لما ادعاها أهل الإقلیمین جعلناها من هذا لانا وجدنا لها نظیراً فی الاسم وهی تفلیس، وأما الولایات فلیست حجة فی هذا الباب الا تری أن سیف الدولة کانت له قنسرین والرقة ولم یقل أحد أن الرقة من الشام»
منبع:
الکتاب: أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم
المؤلف: المقدسی البشاری
مصدر الکتاب: الوراق
برگرفته از: http://islamport.com/d/3/bld/1/2/13.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160408105911/http://islamport.com/d/3/bld/1/2/13.html |date=۸ آوریل ۲۰۱۶}}</ref> و رسبه، تبریز، جابروان، خونج، میانج، سراة، بروی، ورثان، موقان، میمذ و برزند را جزء شهرهای آذربایجان ذکر کرده است.

[[پرونده:Azerbaijan-Abbasid.png|400px|راست|حدود آذربایجان در دوران [[خلافت عباسیان]]، برگرفته از کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی]]
[[زکریای قزوینی]] در سدهٔ هفتم هجری و در کتاب ''آثارالبلاد و اخبارالعباد''، آذربایجان را سرزمینی پهناور بین اران و کوهستان می‌داند و می‌گوید شهرها، روستاها، کوه‌ها و رودخانه‌ها در آن سرزمین بسیار است.<ref>ذکر یا قزوینی، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی (هژار) تهران، مؤسسه علمی اندیشه جوان، ۱۳۶۶، ص ۶۵</ref> [[حمدالله مستوفی]] نیز در همین سده از ۹ تومان بلاد اداری آذربایجان در دوران [[ایلخانان]] این‌گونه یاد می‌کند: «بلاد آذربایجان ۹ تومان است، بیست و هفت شهر دارد در بیشتر مناطق این مملکت هوا سرد و در بعضی مناطق ملایم است، حدودش با ایالت عراق عجم، موغان، گرجستان، ارمن و کردستان پیوسته، طولش از باکو تا خلخال ۹۵ فرسخ، عرضش از بجروان تاسیپان ۵۵ فرسخ می‌باشد.<ref>''نزهت‌القلوب'' حمدالله مستوفی ص 75 ناشر: دنیای کتاب، تاریخ نشر سال 1362 به اهتمام گای لیسترنج/ آذربایجان در سیر تاریخ ایران ص 77- رحیم رئیس نیا</ref> ''یکم تومان تبریز (شامل [[تبریز]]، [[بستان‌آباد|اوجان]] و [[تسوج|طسوج]])، دوم تومان اردبیل (شامل [[اردبیل]] و [[خلخال]])، سوم تومان پیشگین (شامل [[مشگین‌شهر|پیشگین]]، خیاو اوناد، ارجاق، [[اهر]]، تکلفه و [[کلیبر|کلئبر]])، چهارم تومان خوی (شامل [[خوی]]، [[سلماس]]، [[ارومیه]] و [[اشنویه]])، پنجم تومان مراغه (شامل [[مراغه]]، [[آذرشهر|دهخوارقان]] و [[بخش لیلان|نیلان]])، هفتم تومان مرند (شامل [[مرند]]، [[بخش خاروانا|دزمار]]، [[شهرستان خداآفرین|زنگیان]]، [[زنوز|ریوز]] و [[هادیشهر (جلفا)|گرکر]])، هشتم تومان نخجوان (شامل [[نخجوان]]، [[شهرستان اردوباد|اردوباد]]، آزاد و [[ماکو|ماکویه]]).''».<ref name="Hamdollah">حمدالله مستوفی، نزهت القلوب، به تصحیح گای لسترنج، تهران دنیای کتاب، ۱۳۶۳، صص ۷۵ الی ۸۹.</ref> در کتاب ''بستان‌السیاحه'' نوشتهٔ زین‌العابدین شیروانی حدود آذربایجان چنین آمده است: " … محدود است از طرف شمال به ولایت موغان و شیروان و جبال البرز و از سمت جنوب به عراق عجم و کردستان و از جانب مشرق به دیار خلخال و گیلان و طالش و دیلم و از جانب مغرب به بلاد ارمن و گرجستان. "<ref>آذربایجان در موج خیز تاریخ، مقدمه کاوه بیات، نشر شیرازه سال 1379 ص 106و 107 (زیرنویس)، کتاب " بستان السیاحه زین العابدین شیروانی، تهران، بی تا ، انتشارات کتابخانه سنایی ص 32</ref>

در ترجمهٔ فارسی کتاب [[یاقوت حموی]] (سدهٔ هفتم هجری) چنین آمده است: «''حدود آذربایجان از بردعه تا مشرق تا از زنجان در مغرب و از سمت شمال به سرزمین‌های دیلم، جیل (گیلان) و طرم (طارم) است؛ و او (آذربایجان) اقلیم بزرگ و وسیعی است و از شهرهای مشهورش تبریز امروزه مرکز و بزرگ‌ترین شهر آذربایجان است و قبلاً مرکز آن مراغه بود و از شهرهایش خوی، سلماس، ارومیه، اردبیل، مرند و غیره است.''»<ref>متن عربی گفته یاقوت چنین است: «حد اذربیجان من بردعه مشرقاً الی ارزنجان مغرباً، یتصل و حدها من جهه الشمال بیلاد الدیلم، و الطرم و هو اقلیم واسع و من مشهور مدائنها: تبریز، و هی الیوم قصبتها و اکبر مدنها و کانت قصبتها قدیماً المراغه و من مدنها خوی و سلماس، و ارمیه، و اردبیل و مرند و غیرذالک» ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله، یاقوت حموی، معجم البدان، ج ۱، (بیروت، دارصادر، ۱۹۵۵ م). ص ۱۲۸.</ref> [[محمدجواد مشکور]] باور دارد یاقوت در مورد تعیین حدود آذربایجان دچار اشتباه شده و عبارت وی را چنین تصحیح کرده است: «''حد آذربایجان از شمال بردعه از شرق بلاد، دیلم و گیلان و از مغرب از زنجان از جنوب بلاد طارم و زنجان است.''»<ref>محمد جواد مشکور، جغرافیایی تاریخی ایران باستان، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۲، ص ۲۹۵</ref> برپایهٔ این گفتهٔ یاقوت، بخشی از اران تا بردع نیز جزو آذربایجان بوده است؛ ولی در کتاب دیگر خود «گزیدهٔ مشترک» رود ارس را مرز میان آذربایجان و اران دانسته است.<ref>یاقوت حموی، برگزیده مشترک، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران</ref>

گاهی زنجان را نیز به عنوان بخشی از آذربایجان به حساب می‌آورند. حسین آلیاری برپایهٔ نوشتهٔ جغرافی‌دانان و گردشگران اسلامی، حدود آذربایجان را این‌طور می‌نویسد: «''تبریز، اردبیل، مراغه، خنج، ورثان، سیر، میانج، برزه، ارومیه، جابروان، خوی، مرند، گلسره، باجروان، برزند، سلماس، شیز، سلق، نریز، سندبابا، سابرخاست، سراو، ماینهرج، بذ، میمذ، نیر و زنجان.''»<ref>دکتر حسین آلیاری،>نام شهرها و وضع راه‌های آذربایجان در قرون نخستین اسلامی نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، ص ۸۳</ref>

[[پرونده:Lagekarte Dschibal.jpg|چپ|بندانگشتی|250x250پیکسل|ناحیه جبال به رنگ نارنجی و در شمال غربی آن ناحیه آذربایجان در یک نقشه قدیمی]]
حدود و مرز آذربایجان در طول تاریخ از دید جغرافی‌دانان و جهانگردان متفاوت بوده است. نقشه‌های موجود از سده‌های پیش از سدهٔ بیستم، آن را جنوب ارس ترسیم کرده‌اند.<ref>نقشه‌های موجود پیش از قرن بیستم آن را جنوب ارس ترسیم کرده‌اند
Rouben Galichian , "Historic Maps of Armenia: The Cartographic Heritage",I. B. Tauris (July 23, 2004)(pg 9-10):"In accounts and maps produced prior to 1918, the region of Iran called Azerbaijan or Aderbaijan(also known as Atropatene, which is the old version of Azerbaijan) has always been to the south of Arax(es) River, which is the border of Iran and Armenia today.... This territory, prior to being called Azerbaijan, was called Albania (Arran), which included the various khanates (khan's districts) of Derband, Shirvan, Daghestan, Talish, Shusha and Moghan
بنگرید به نقشه ابن حوقل، ادریسی، استخری و حدود صد+ نقشه در این کتاب.</ref> بنابر نظر سویچسکی در منابع کتبی به ندرت اران با آذربایجان یکی شمرده شده است.<ref>Tadeusz Swietochowski, Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition (New York: Columbia University Press, 1995. pg 16
and the formation of the two gubernias of Eastern Transcaucasia resulted in territorial block that the “Shirvanis” or “Arranis” would regard as the core of their homeland. Even the term Azerbaijan, although seldom used for the territory north of Araxes, began to appear in the works of European scholars or journalists. ”</ref> منابعی نیز اران را جزء ارمنستان شمرده‌اند.<ref>ابن رسته از جغرافی نگاران سده سوم و اوایل سده چهارم هجری، در کتاب خود تحت عنوان اعلاق‌النفیسه، در مورد حدود آذربایجان چنین نوشته است: حوزه‌های آذربایجان عبارتند از: اردبیل و مرند، باخروان، ورثان و مراغه و حوزه‌های ارمینیه به قرار زیر است: اران و جرزان، نشوی، خلاط، دبیل و سراج و صغدبیل باخیس و ارجیش، سیجان، شهرباب ابواب، ابن رسته، اعلاق الانفیسه، ترجمه حسین قره چانلو، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۵، ص ۱۲۲ /منبع دو:
ابن واضح یعقوبی می‌نویسد: «خزر بر همهٔ شهرهای ارمنستان دست یافته پادشاهی می‌داشتند که «خاقان» گفته می‌شد. او را جانشینی بود که او را «یزید بلاش» می‌گفتند و بر آران و جزران و بسفرجان و سیسجان حکومت می‌کرد و این استان را ارمنستان چهارم می‌گفتند که قباد پادشاهی ایران فتح کرد» احمد بن ابی یعقوب، البلدان. ترجمه دکتر ابراهیم آیتی، تهران، ۱۳۵۶, ص ۱۴۵</ref> بنابر نظر گروهی از دانشمندان، اطلاق نام آذربایجان به حاکمیت دولت مساوات برای جمهوری نوین آذربایجان، یک امر سیاسی برای جدایی آذربایجان تاریخی (آذربایجان ایران) بوده است<ref>Ben Fowkes, Ethnicity and ethnic conflict in the post-communist world (Basingstoke: Palgrave, 2002) pg 30
“ In fact, in medieval times the name 'Azarbaijan' was applied not to the area of present independent Azerbaijan but to the lands to the south of Araxes river, now part of Iran. The lands to the north west of the Araxes were known as Albania; the lands to the north east, the heart of present-day post-Soviet Azerbaijan, were known as Sharvan (or Shirwan) and Derbent</ref><ref>[http://www.azargoshnasp.net/Pasokhbehanirani/iranshahrmarquart.pdf مارکورات، ایرانشهر، شماره ۲، مورخ ۱۸ اکتبر ۱۹۲۳، صفحات ۹۵ تا ۱۰۳]</ref><ref>Vasily Bartold Bartold V.V. , "Sochineniia", volume II, part 1, "Vostochnoi Literatury" Publishers, Moscow, 1963, p. ۷۰۳
اصل روسی:
В. В. Бартольд. Сочинения. Том ۲/۱, с.۷۰۳
«Ширван никогда не употреблялся в том смысле, чтобы он охватывал территорию теперешней Азербайджанской республики. Ширван — это небольшая часть с главным городом Шемахой, а такие города, как Гянджа и др. , никогда в состав Ширвана не входили, и если нужно было бы придумать термин для всех областей, которые объединяет сейчас Азербайджанская Республика, то, скорее всего, можно было бы принять название Арран, но термин Азербайджан избран потому, что когда устанавливалась Азербайджанская Республика, предполагалось, что персидский и этот Азербайджан составят одно целое, так как по составу населения они имеют очень большое сходство. На этом основании было принято название Азербайджан, но, конечно, теперь, когда слово Азербайджан употребляется в двух смыслах — в качестве персидского Азербайджана и особой республики, приходится путаться и спрашивать, какой Азербайджан имеется в виду: Азербайджан персидский или этот Азербайджан?.»</ref> و آذربایجان تاریخی را شامل نمی‌شود.<ref>(Bert G. Fragner, ‘Soviet Nationalism’: An Ideological Legacy to the Independent Republics of Central Asia ’ in” in Van Schendel, Willem(Editor). Identity Politics in Central Asia and the Muslim World: Nationalism, Ethnicity and Labour in the Twentieth Century. London , GBR: I. B. Tauris & Company, Limited, 2001.)
In the case of Azerbaijan , there is another irrational assault on sober treatment of history to be witnessed: its denomination. The borders of historical Azerbaijan crossed the Araxcs to the north only in the case of the territory of Nakhichevan. Prior to 1918, even Lenkoran and Astara were perceived as belonging not to Azerbaijan proper but to Talysh, an area closely linked to the Caspian territory of Gilan. Since antiquity, Azerbaijan has been considered as the region centered around Tabriz , Ardabil, Maraghch, Orumiych and Zanjan in today's (and also in historical) Iran. The homonym republic consists of a number of political areas traditionally called Arran. Shirvan, Sheki, Ganjeh and so on. They never belonged to historical Azerbaijan , which dates back to post-Achaemcnid, Alexandrian 'Media Atropatene'. Azerbaijan gained extreme importance under (and after) the Mongol Ilkhanids of the thirteenth and fourteenth centuries, when it was regarded as the heartland of Iran.</ref>

بنابر نظر بورنوتیان در دورهٔ [[صفویان]] به خاطر گرفتن مالیات، برخی از سرزمین‌های شمال ارس جزء آذربایجان حساب می‌شد. اما این رسم در سدهٔ هجدهم و نوزدهم میلادی به تدریج از بین رفت و برای تاریخ‌نگاران مسلمان محلی قفقازی -مانند میرزا جمال جوانشیر و میرزا آدیگوزل‌بگ- و سایر تاریخ‌نگاران این منطقه، آذربایجان واقع در جنوب ارس بوده است.<ref>“ The use of the term "Azerbaijan" requires clarification, as well. Although Azerbaijan was a geographical entity in the eighteenth and nineteenth centuries, the term was only used to identify the province in northwestern Persia. The Safavids, at one time, for revenue purposes, included some of the lands north of the Arax River as part of the province of Azerbaijan. This practice gradually fell out of use after the fall of the Safavids. To Mirza Jamal and Mirza Adigozal Beg, as well as other eighteenth and nineteenth-century authors, Azerbaijan referred to the region located south of the Arax River.
George A. Bournoutian, “Two Chronicles on The History of Karabagh: Mirza Jamal Javanshir’s Tarikh-e Karabagh and Mirza Adigozal Beg’s Karabagh-name”, Mazda Publisher, California (2004). Pg XV</ref> همچنین بنابر نظر مایکل کروسانت، بخش‌هایی از اران جزء ارمنستان نیز به‌شمار آمده است.<ref>Michael P. Croissant
The Armenian-Azerbaijan conflict: Causes and Implications
Greenwood Publishing Group, 1998
"In 387 A.D. , the kingdom of Armenia was partitioned between Byzantium and Sassanid empire in Iran, with Arsakh becoming part of the IRanian province of Albania"</ref>

به عقیدهٔ [[عباس زریاب خویی]]، دلیل این تناقض در مورد مرز شمالی آذربایجان در سده‌های چهارم و پنجم هجری تا زمان [[یاقوت حموی]] (سدهٔ هفتم قمری)، تسلط مسلمانان بر سراسر آذربایجان و اران و مسلمان‌شدن اهالی این دو سرزمین است و به همین جهت، جغرافی‌نگاران حدود اران و آذربایجان را گم کردند و از این‌رو گاهی حد شمالی آذربایجان را تا قسمت‌های خیلی شمالی‌تر رود ارس بالا برده‌اند.<ref>دائرةالمعارف بزرگ اسلامی ج ۱، ص ۱۹۹</ref>

پس از مهاجرت ترکان [[سلجوقیان|سلجوقی]] به آذربایجان و اران، از بین‌رفتن زبان‌های بومی، گسترش [[زبان ترکی]] و پس از آن رواج مذهب [[شیعه]] در دوسوی رود ارس و در هر دو سرزمین باعث پیوند هرچه بیش‌تر مردم این مناطق گردید و نام اران تحت‌تأثیر نام آذربایجان -که معروف‌تر بود- قرار گرفت. به گونه‌ای که [[واسیلی بارتلد]] معتقد است در این زمان اران بدون واسطه به آذربایجان ملحق شد.<ref>و. و. بارتولد، گزیده مقالات تحقیقی، ترجمه و گردآوری کریم کشاورز، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۸، ص ۶۷.</ref>

بنابر نظر چند پژوهشگر در حقیقت در سده‌های گذشته و نقشه‌های پیش از سال ۱۹۱۸ میلادی، هیچ‌گاه بخشی که هم‌اکنون [[جمهوری آذربایجان]] نامیده می‌شود، نام آذربایجان برخود نداشته و همیشه قسمت جنوبی رود ارس -که هم‌اکنون در ایران قرار دارد- آذربایجان نامیده می‌شده و قسمت‌های شمال‌غربی رود ارس آلبانیا و سرزمین‌های شمال‌شرق رود ارس شروان نام داشته است و در دوران شوروی نام آذربایجان بر این مناطق گذاشته شد.<ref name="autogenerated4"/><ref>Professor Ben Fowkes: Ben Fowkes, Ethnicity and ethnic conflict in the post-communist world (Basingstoke: Palgrave, 2002) pg 30:</ref><ref>مارکورات، ایرانشهر، شماره ۲، مورخ ۱۸ اکتبر ۱۹۲۳، صفحات ۹۵ تا ۱۰۳</ref>

در جغرافیای دوران [[اسلام|اسلامی]]، اکثراً اران و شروان دو ناحیهٔ جداگانه از هم حساب می‌شوند و شروان از دورهٔ [[خلافت عباسیان]] تا دورهٔ [[صفویان]] زیر سلطهٔ حاکمان محلی به نام [[شروانشاهان]] بوده است.<ref>C.E. Bosworth, "ŠERVĀNŠAHS" in Encyclopædia Iranica. Excerpt 1: "ŠERVĀNŠAHS (Šarvānšāhs), the various lines of rulers, originally Arab in ethnos but speedily Persianized within their culturally Persian environment" Excerpt 2:"). Just as an originally Arab family like the Rawwādids in Azerbaijan became Kurdicized from their Kurdish milieu, so the Šervānšāhs clearly became gradually Persianized, probably helped by intermarriage with the local families of eastern Transcaucasia; from the time of Manučehr b. Yazid (r. 418-25/1028-34), their names became almost entirely Persian rather than Arabic, with favored names from the heroic national Iranian past and with claims made to descent from such figures as Bahrām</ref> بنابر نظر ولادیمیر مینورسکی، جمهوری آذربایجان از لحاظ تاریخی نامش [[آلبانیای قفقاز]] بوده است و در دوران اسلامی به آن اران می‌گفتند.<ref name="encislam.brill.nl">Minorsky, V. ; Minorsky, V. "Ādharbaydjān (Azarbāydjān)." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P.Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2007. Brill Online. <http://www.encislam.brill.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0016%7B%7Bپیوند{{پیوند مرده|date=نوامبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}} مرده|date=سپتامبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}>

Historically the territory of the republic corresponds to the Albania of the classical authors (Strabo, xi, 4; Ptolemy, v, 11), or in Armenian Alvan-k, and in Arabic Arran. The part of the republic lying north of the Kur (Kura) formed the kingdom of Sharwan (later Shirwan). After the collapse of the Imperial Russian army Baku was protectively occupied by the Allies (General Dunsterville, 17 August-14 September 1918) on behalf of Russia. The Turkish troops under Nuri Pasha occupied Baku on 15 September 1918 and reorganized the former province under the name of Azarbayd̲j̲ān—as it was explained, in view of the similarity of its Turkish-speaking population with the Turkish-speaking population of the Persian province of Ādharbaydjān.</ref>

[[ابن حوقل]] با ارائهٔ تصویر جداگانه از سه ناحیهٔ ارمینیه، آذربایجان و اران در اثر خود، رود ارس را مرز میان آذربایجان و اران دانسته است. او شهرهای برذعه، جنزه، شمکور، شماخیه، شروان، شابران، قبله و شکی را از سرزمین اران و شهرهای اردبیل، داخرقان، تبریز، سلماس، خوی، برکری، ارومیه، مراغه، اشنه، میانج، مرند، برزند را جزء آذربایجان معرفی کرده است.<ref>ابن حوقل، صورةالارض، ترجمه جعفر شعار، ص۱۰۰–۸۱; نیز مراجعه کنید به: ابوالفداء، تقویم البلدان، ترجمه عبدالحمید آیتی، ص۴۴۳.</ref>

[[پرونده:Azerbaijan-Arran-Armenia.png|300px|چپ|موقعیت آذربایجان، اران و ارمنستان در دورهٔ خلافت هارون‌الرشید]]
بنابر نظر [[واسیلی بارتلد]]، نام آذربایجان از آن جهت بر مناطق [[قفقاز]] گذاشته شد که گمان می‌رفت با برقراری یک جمهوری جدید به نام آذربایجان، آذربایجان ایران و این جمهوری نوبنیاد باهم یکی شده و آذربایجان ایران از این کشور جدا شود.<ref>Vasily Bartold Bartold V.V. , "Sochineniia", volume II, part 1, "Vostochnoi Literatury" Publishers, Moscow, 1963, p. ۷۰۳
↑ Vasily Bartold Bartold V.V. , "Sochineniia", volume II, part 1, "Vostochnoi Literatury" Publishers, Moscow, 1963, p. ۷۰۳ اصل روسی: В. В. Бартольд. Сочинения. Том 2/1, с.703 «Ширван никогда не употреблялся в том смысле, чтобы он охватывал территорию теперешней Азербайджанской республики. Ширван — это небольшая часть с главным городом Шемахой, а такие города, как Гянджа и др. , никогда в состав Ширвана не входили, и если нужно было бы придумать термин для всех областей, которые объединяет сейчас Азербайджанская Республика, то, скорее всего, можно было бы принять название Арран, но термин Азербайджан избран потому, что когда устанавливалась Азербайджанская Республика, предполагалось, что персидский и этот Азербайджан составят одно целое, так как по составу населения они имеют очень большое сходство. На этом основании было принято название Азербайджан, но, конечно, теперь, когда слово Азербайджан употребляется в двух смыслах — в качестве персидского Азербайджана и особой республики, приходится</ref> وی می‌گوید:<ref>(Bartold V.V,Sochineniia, Tom II, chast 1,Moscow,1963,p.703)
اصل روسی:
↑ Vasily Bartold Bartold V.V. , "Sochineniia", volume II, part 1, "Vostochnoi Literatury" Publishers, Moscow, 1963, p. ۷۰۳ اصل روسی: В. В. Бартольд. Сочинения. Том ۲/۱, с.۷۰۳ «Ширван никогда не употреблялся в том смысле, чтобы он охватывал территорию теперешней Азербайджанской республики. Ширван — это небольшая часть с главным городом Шемахой, а такие города, как Гянджа и др. , никогда в состав Ширвана не входили, и если нужно было бы придумать термин для всех областей, которые объединяет сейчас Азербайджанская Республика, то, скорее всего, можно было бы принять название Арран, но термин Азербайджан избран потому, что когда устанавливалась Азербайджанская Республика, предполагалось, что персидский и этот Азербайджан составят одно целое, так как по составу населения они имеют очень большое сходство. На этом основании было принято название Азербайджан, но, конечно, теперь, когда слово Азербайджан употребляется в двух смыслах — в качестве персидского Азербайджана и особой республики, приходится</ref>
{{گفتاورد|نام آذربایجان برای [[جمهوری آذربایجان]] از آن جهت انتخاب شد که گمان می‌رفت با برقراری جمهوری آذربایجان، آذربایجان ایران و جمهوری آذربایجان یکی شوند… نام آذربایجان از این نظر برگزیده شد. هرگاه لازم باشد نامی انتخاب شود که بتواند سراسر جمهوری آذربایجان را شامل گردد، در آن صورت می‌توان نام اران را برگزید.}}

در همان زمان مخالفت‌هایی با این نام‌گذاری در ایران انجام شد<ref>“ Although the proclamation restricted its claim to the territory north of the Araxes, the use of the name Azerbaijan would soon bring objections from Iran. In Teheran, suspicions were aroused that the Republic of Azerbaijan served as an Ottoman device for detaching the Tabriz province from Iran. Likewise, the national revolutionary Jangali movement in Gilan, while welcoming the independence of every Muslim land as a "source of joy", asked in its newspaper if the choice of the name Azerbaijan implied the new republic's desire to join Iran. If so, they said, it should be stated clearly, otherwise Iranians would be opposed to calling that republic Azerbaijan. Consequently, to allay Iranian fears, the Azerbaijani government would accommodatingly use the term Caucasian Azerbaijan in its documents for circulation abroad.</ref> و افراد و رسانه‌ها، محمد خیابانی، روزنامهٔ جنگل و روشنفکران آذربایجانی ایرانی، واکنش منفی به این نام‌گذاری نشان دادند.<ref>Touraj Atabaki, "Azerbaijan: ethnicity and the struggle for power in Iran ",
I.B.Tauris, 2000. pg 50:
"On 27 may 1918, when the new republic of Azerbaijan was founded in the territory lying
north of the Araxes River and to the south-east of Trancaucasia, the adoption of the name
Azerbaijan caused consternation in Iran and especially among Azerbaijani intellectuals.
Khiyabani and his fellow Democrats, in order to dissociate themselves from
the Transcaucasians, decided to change the name of the provide to Azadistan (Land of Freedom).
By way of justifying the decision, they referred to the important "heroic role" Azerbaijan
had played in the struggle to establish the Constitution in Iran which, in ther view,
warranted adopting the new name Azadistan. "</ref><ref>چگونگی و چرایی نامگذاری جمهوری آذربایجان - برگرفته از روزنامه جنگل
این مقاله درشماره ۲۴ روزنامه جنگل (نشریه نهضت جنگل) مورخه ۲۳ ربیع‌الثانی۱۳۳۶ هجری قمری برابر با ۱۷ بهمن ۱۲۹۶ خورشیدی به قلم ناشناس چاپ شده بود. متن کامل این مقاله را در کتاب مجموعهٔ روزنامه‌های جنگل در صفحات ۱۶۳–۱۶۱ می‌توانید ببینید.
مشخصات کتاب:نام کتاب:مجموعهٔ روزنامه‌های جنگل-به کوشش: امیر نعمتی لیمائی-ناشر و محل نشر: امیدمهر، مشهد-سال نشر: ۱۳۸۹-قطع کتاب: رحلی-تعداد صفحات: ۲۴۰-</ref> [[ولادیمیر مینورسکی]] می‌گوید که این نام‌گذاری دولت مساوات در زمان نوری‌پاشا انجام گرفت.<ref name="encislam.brill.nl"/>

در همین راستا [[یوزف مارکوارت]] یک مقاله نوشت که در نشریهٔ «ایرانشهر» ترجمه و چاپ گردید:<ref name="autogenerated2"/><ref name=ToolAutoGenRef1>In reply, Iranshahr published an article by J. Marquart, the eminent German Iranist of the early twentieth century, which dealt with the historical bonds exisiting between Azerbaijan and the rest of Iran. At the end of the article, there appeared a poem by ‘Aref, the Iranian radical Constitutionalist poet, denouncing the Turkish language. “(Azerbaijan: Ethnicity and Autonomy in the Twentieth-Century Iran (London, IB Tauris, 1993). Pg 55)</ref>
{{گفتاورد|پیش از همه لازمست که حکومت ایران با استناد تمام عناصر ملت ایرانی بدون تفریق زبان و مذهب برضد اسعتمال نام آذربایجان که جمهوریت تاتار قفقازی برخلاف حقیقت علمی و بدون استحقاق به خود چسبانده است، یک اعتراض سختی و قطعی به عمل بیاورند. در صفحات تاریخ به قدری کافی ثابت و مبرهنست که آذربادگان یا آذربایجان -که عرب‌ها آذربیجان نوشته‌اند- در تمام ازمنهٔ تاریخی در شمال ایران تا رود ارس امتداد داشت و در ابتدا قسمتی از ایالت شمالی ایران یعنی مدی را تشکیل می‌داده است. این قسمت از ایالت مدی در زمان استیلای ایران از طرف اسکندر در زیر ادارهٔ ساتراپ یعنی حاکم آن زمان که آتورپات (آذرباد) نام داشت، دم از استقلال می‌زد و از نام این ساتراپ آتورپاتکان یا آذربادگان نامیده می‌شد. گرچه یکی از جانشینان آتورپات که آرتابازان نام داشت حوزهٔ حکومت خود را وسعت داده و از شمال و شمال‌غربی تا کوه‌های قفقاز و تا گرجستان رسانید؛ ولی این توسیع مملکت موقتی بود زیرا پس از تأسیس سلطنت ارمنستان شرقی از طرف آرتاکسیس باز آن قسمت پس داده شد؛ و اما مملکتی که در شمال رود ارس بود و امروز اکثر اهالی آن تاتار هستند، در زمان قدیم آلبانی نامیده می‌شد که به زبان پارسی میانه یعنی پهلوی و به سریانی اران (به تشدید را) می‌گفتند و در کتب مورخان عرب نیز الران مذکور است. این تعبیر در تاریخ زندگانی [[شاه اسماعیل یکم|شاه اسماعیل]] و در تاریخ [[کردستان]] تألیف [[شرف‌خان بدلیسی|شرف‌الدین بتلیسی]] پیش می‌آید. دولت روس بدبختانه این تعبیر تاریخی یعنی اران را به کار نبرده است؛ در صورتی که بعضی نام‌های دیگر تاریخی را مانند فرغانه و غیره چنان‌که هم می‌بایست نگه‌داشت. این دو مملکت اران و آذربایجان که اولی در شمال و دویمی در جنوب رود ارس واقع است با استثنای گوشهٔ شرقی آن یعنی شیروان امروزی از حیث روابط نژادی اساساً و به کلی متفاوت هستند و تا عهد مغول‌ها هریک از این‌ها تاریخ جداگانهٔ مخصوص برای خود داشته است؛ و بدین‌جهت باید هریک از این‌ها علاحده به زیر تدقیق و تحقیق گذاشته شود…}}

[[احمد کسروی]] در [[شهریاران گمنام (کتاب)|شهریاران گمنام]] می‌نویسد:<ref>احمد کسروی، شهریاران گمنام، تهران، [[انتشارات امیرکبیر]]، ج ۵، ۱۳۵۷، صص ۵۷–۲۵۵</ref>
{{گفتاورد|شگفت است که آران را اکنون «آذربایجان» می‌خوانند؛ با آن‌که آذربایجان یا آذربایگان نام سرزمین دیگریست که در پهلوی آران و بزرگ‌تر وشناس‌تر از آن می‌باشد و از دیرین‌زمان که آگاهی در دست هست، همواره این دو سرزمین از هم جدا بوده و هیچ‌گاه نام آذربایجان بر آران گفته نشده است. ما تاکنون ندانسته‌ایم که برادران آرانی ما که حکومت آزادی برای سرزمین خود برپا کرده و می‌خواستند نامی نیز بر آن‌جا بگذارند، برای چه نام تاریخی و کهن خود را کنار نهاده، دست یغما به سوی آذربایگان دراز کردند؟ و چه سودی را از این کار شگفت خود امیدوار بودند؟ این خرده‌گیری نه از آنست که ما برخاسته آذربایگانیم و تعصب بوم و میهن خود نگه می‌داریم. چه آذربایگان را از این کار هیچ‌گونه زیان نیست؛ بلکه از اینست که برادران آرانی ما در آغاز زندگانی ملی و آزاد خود، پشت‌پا به تاریخ و گذشتهٔ سرزمینشان می‌زنند و این خود زیانی بزرگ است؛ و آن‌گاه تاریخ مانند چنین کار شگفت سراغ ندارد!}}

[[محمدجواد مشکور]] نیز در این باره نوشته است:<ref>مشکور، محمدجواد، جغرافیای تاریخی ایران باستان، ص ۲۷۲.</ref>
{{گفتاورد|ایالت اران که در دوران اسلامی به این نام مشهور بود، از زمان ترکان [[قراقویونلو]] و [[آق‌قویونلو]] تا [[جنگ جهانی اول]] قراباغ… خوانده می‌شد. پس از شکست [[روسیه|روسیهٔ]] تزاری، مردم آن ناحیه دعوی استقلال کرده، در سپتامبر سال ۱۹۱۸ میلادی حکومتی به نام آذربایجان تحت نفوذ دولت عثمانی تشکیل دادند. غرض از این نام‌گذاری این بود که از ضعف دولت مرکزی ایران در اواخر قاجاریه استفاده کرده، آذربایجان ایران را -که مردم آن مانند اهالی قرهباغ به لهجه‌های ترکی سخن می‌گفتند- با آذربایجان ساختگی به هم پیوند داده و در دوسوی رود ارس حکومتی تحت نفوذ عثمانی تشکیل دهند؛ ولی ترکان به زودی شکستخورده و امپراتوری عثمانی تجزیه شد.}}

=== نفوذ بر شمال ارس ===
[[پرونده:Ibn Howqal World map.jpg|بندانگشتی|نقشهٔ جهان ترسیم شده در قرن دهم توسط [[ابن حوقل]]؛ در این نقشه '''آذربایجان''' و '''اران''' در یک منطقه نشان داده شده‌اند.]]
به گفتهٔ [[عنایت‌الله رضا]]، [[اران]] بعد از دورهٔ حملهٔ [[مغول]] گاه تحت فرمان [[شروانشاهان]] و گاه تحت نفوذ فرمانروایان آذربایجان بود.<ref>رضا، عنایت الله، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد ۷، «اران»، چاپ اول: ۱۳۷۵، تهران، صص ۴۲۱ تا ۴۲۴</ref> این در حالی است که [[ریچارد فرای]] می‌گوید [[اران]] بعد از هجوم مغول، همواره تحت فرمان حکمرانان آذربایجان بوده است.<ref>R. N. FRYE, [[دانشنامه اسلام|Encyclopedia of islam]] , volume 1 , "ARRAN" , {{ISBN|90-04-08114-3|en}}, page 660-661</ref> [[احمد کسروی]] در این باره می‌نویسد: «در قرن‌های نخستین اسلام که تازیکان در همه‌جای ایران رشته فرمانروایی را در دست داشتند اران بیشتر تابع آذربایجان بود و کسی که به عنوان والی برای هر دو از شام یا بغداد فرستاده می‌شد، در آذربایجان می‌نشست، گاهی ارمنستان نیز تابع آنجا بود… از این‌جاست که از این سه سرزمین یکجا و باهم یاد می‌شد».<ref>احمد کسروی، شهریاران گمنام، تهران: امیرکبیر، ۱۳۵۳، صص ۲۵۹–۲۵۸</ref>

مثلاً ''[[تاریخ طبری]]''<ref name="Tabari">محمد بن حریر طبری، تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک، جلد ۵، ترجمه و تلخیص ابوعلی بلعمی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر، ۱۳۶۲، ص ۱۹۷۹.</ref> چنین نوشته است:{{گفتاورد|اول حد از همدان گیرند تا به ابهر و زنگان بیرون شوند و آخرش به دربند خزران و بدین میانه، هرچه شهرها است همه را آذربایگان خوانند… راه‌ها به آخر آذربایگان که از آن جمله بلاد خزران شوند، گروهی برخشک و گروهی از دریا، که از هر راهی دربند خوانند و به تازی باب گویند.}}

=== نفوذ بر استان زنجان ===
[[پرونده:Transcaucasia_2nd_BC.jpg|بندانگشتی|راست|نقشهٔ '''[[آتورپاتکان]]'''، شامل بخش شرقی [[قزل‌اوزن]]: '''[[استان زنجان]]''']]
«ولایت خمسه» سابق ([[استان زنجان]] فعلی) شامل پنج بلوک اصلی [[بخش زنجانرود|زنجان‌رود]]<ref name="Gitashenasi"/><ref name="Nevisandegan"/> ([[شهرستان زنجان|زنجان]]:<ref name="Etemad2">محمدحسن بن علی اعتماد السلطنه، مرآة البلدان‏، ۴ جلد، به تصحیح: عبدالحسین نوایی، هاشم محدث، جلد ۱، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۶۷، ص ۳۹.</ref><ref name="Alyari">حسین آلیاری، [https://perlit.tabrizu.ac.ir/article_2252_ade1e6817381c5ae9dddbfab11ee1075.pdf نام شهرها و وضع راه‌های آذربایجان در قرون نخستین اسلامی] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220308190912/https://perlit.tabrizu.ac.ir/article_2252_ade1e6817381c5ae9dddbfab11ee1075.pdf |date=۸ مارس ۲۰۲۲}}، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، دوره ۳۲، شماره ۱۳۲، بهار و تابستان ۱۳۶۳، ص ۸۳.</ref> مرکز ولایت و [[شهرستان طارم|طارم]])،<ref name="Tarom">[[:پرونده:Persian(IRAN) Empire 1747.jpg]]</ref> [[دهستان ابهررود|ابهررود]] ([[ابهر]])، [[شهرستان خدابنده|خدابنده]] ([[قیدار (خدابنده)|قیدار]])، [[بخش سجاس‌رود|سجاس‌رود]] ([[سجاس]]) و [[شهرستان ایجرود|ایجرود]] و نیز شهرهای [[سلطانیه]]، [[سهرورد]]، [[بخش انگوران|انگوران]] و برخی نقاط دیگر خمسه در بخشی از منابع جزء آذربایجان<ref name="Zahedan"/><ref name="Sourat2">ابن حوقل (۹۷۷)، [[:پرونده:Caspian sea Ibn Hawqal.JPG|صورة الارض]]، چاپ بیروت، ص ۴۱۹.</ref><ref name= "Coene">Frederik Coene (2009), [https://books.google.com/books?id=gXyMAgAAQBAJ&pg=PT298&dq=zanjan+azerbaijan&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiK8s2X7Ir1AhXcA2MBHXyECfU4FBDoAXoECAgQAg#v=onepage&q&f=false THE CAUCASUS: an introduction], APPENDIX I: CONFUSING TERMS, [https://ciaotest.cc.columbia.edu/journals/cria/v4i1/f_0018817_16087.pdf New York]: Routledge, 2009, pp. 256.</ref> ذکر شده‌اند.

استان زنجان همچنین در برخی از کتاب‌های مربوط به دوران [[زندیان]]<ref name="Kashani">ابوالحسن غفاری کاشانی، گلشن مراد، به اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: زرین، ۱۳۶۹.</ref> و [[قاجاریان]]<ref name="Jam">محمدجعفر خورموجی، تاریخ حقایق: حقایق الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: زوار، ۱۳۴۴، ص ۲۵۴.</ref> به نام «خمسهٔ آذربایجان» خوانده شده است؛<ref name="Khaleghi">محمد خالقی مقدم، آذربایجان در ادوار مختلف تاریخی، نشریه موج بیداری، شماره ۱۰۴، سه‌شنبه ۲ مرداد ۱۳۸۶، ص ۴.</ref> ولی از اواخر دورهٔ قاجار صرفاً «خمسه» ذکر شده و در دورهٔ [[پهلوی]] تشکیل [[شهرستان زنجان]] و سپس [[استان زنجان]] را داده است؛ مثلاً در ''[[رستم‌التواریخ]]''<ref name="Rostam"/> از دورهٔ زندیه آمده است:{{گفتاورد|به جانب آذربایجان، روان شد. در مدت هفت سال… ارومیه و مراغه و اردبیل و خوی و تبریز و… زنجان و حدود تالش و… مابقی آن مملکت بابرکت را در حیطهٔ ضبط و تصرف خود درآورده…}}

== جغرافیای طبیعی ==
[[پرونده:The misty mountains.jpg|بندانگشتی|جنگل‌های مه‌گرفتهٔ ارسباران]]
آذربایجان در شمال غربی ایران و در محل تلاقی رشته کوه البرز، زاگرس و قفقاز واقع شده است و سرزمینی عمداتا کوهستانی است. رودهای آذربایجان بیشتر در حوزه آبریز دریاچه ارومیه و دریاچه خزر جاری‌اند. آب و هوای اکثر مناطق غرب و شمالغرب آذربایجان مرطوب مدیترانه‌ای و در نواحی جنوبی مدیترانه‌ای با تابستان گرم است.<ref>Peel, M. C. , Finlayson, B. L. , and McMahon, T. A. : Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification, Hydrol. Earth Syst. Sci. , 11, 1633-1644, doi:10.5194/hess-11-1633-2007, 2007.</ref> قرار گرفتن در مسیر اروپا موقعیت راهبردی ویژه‌ای به این منطقه داده است.

=== دریاچه‌ها ===
* [[دریاچه ارومیه]] بزرگ‌ترین دریاچه در محدودهٔ آذربایجان و ایران است که در بین استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی واقع شده است. این دریاچه در سال‌های اخیر با مشکل کم‌آبی و خطر خشک شدن کامل مواجه بوده است.
* [[دریاچه نئور]] دریاچه‌ای بین شهرستان تالش و شهرستان خلخال
* [[دریاچه شورابیل]] این دریاچه در جنوب شهر اردبیل واقع است.
* [[قوریگل|دریاچه قوریگل]] دریاچه آب شیرین در دامنهٔ کوه سهند و در نزدیکی شهر بستان‌آباد واقع شده است.

{{وسط‌چین}}
<gallery>

پرونده:Marmisho Lake 48.JPG|[[دریاچه مارمیشو]]
پرونده:NeorLake.JPEG|دریاچه نئور
</gallery>
{{پایان}}

=== ناهمواری‌های طبیعی ===
آذربایجان در محل تلاقی دو رشته کوه بزرگ فلات قاره ایران یعنی زاگرس و البرز قرار دارد و بلندترین قله‌های آذربایجان عبارتند از قله‌های آتشفشانی [[سبلان]] در استان اردبیل و [[سهند]] در استان آذربایجان‌شرقی.
{{وسط‌چین}}
<gallery>
پرونده:Sabalan01.JPG|دریاچه دهانه آتشفشان در نزدیکی قله سبلان
پرونده:Mount-Sahand.jpg|قله کوه سهند
</gallery>
{{پایان}}

=== رودها ===
* رودهای حوضهٔ آبریز [[دریاچه ارومیه]] شامل بر [[زرینه‌رود]]، [[سیمینه‌رود]]، [[تلخه‌رود]]، [[گدارچای|گدار چای]]، [[باراندوز]]، [[شهرچای]]، [[نازلو]] و [[زولا]] هستند.
* رودهای حوضهٔ دریاچهٔ خزر شامل بر [[ارس]] و [[قزل‌اوزن]] (شاخه‌ای از سفیدرود) هستند.
{{وسط‌چین}}
<gallery>
پرونده:Jolfa-Aras2.jpg|رود ارس، طولانی‌ترین و پرآب‌ترین رود آذربایجان، در نزدیکی شهر جلفا
پرونده:Zarinehrood.jpg|زرینه‌رود، پرآب‌ترین رود آب شیرین حوضهٔ آبریز دریاچهٔ ارومیه
پرونده:AjiChay.jpg|آجی‌چای، بزرگ‌ترین رود حوضهٔ آبریز دریاچهٔ ارومیه
</gallery>
{{پایان}}

=== جلگه ===
جلگهٔ مغان در شمال‌شرق آذربایجان و در نزدیکی دریاچهٔ خزر، بزرگ‌ترین جلگهٔ آذربایجان است.<ref>http://www.iranicaonline.org/articles/mogan-parent-i-ii</ref> دیگر جلگه‌های آذربایجان در ساحل دریاچهٔ ارومیه و در محل تلاقی رودهای آجی‌چای، زرینه‌رود و شهرچای در شرق، جنوب و غرب دریاچهٔ ارومیه واقع‌اند.

== مردم ==
اکثریت مردم آذربایجان را [[آذری‌های ایرانی|آذری‌ها]] تشکیل می‌دهند. [[مردم کرد|کردهای]] آذربایجان نیز به لحاظ جمعیتی در جایگاه دوم هستند. همچنین گروهی از [[مردم تالش|تالش‌ها]] و [[تات‌های ایران|تات‌ها]]،<ref>https://ensani.ir/fa/article/298635/نشانه-های-تالشی-در-مناطق-تات-زبان-خلخال</ref> ارامنه، آشوریان و یهودیان نیز در این منطقه سکونت دارند.<ref>[Britannica https://books.google.com/books?id=xw9GAQAAIAAJ&q=azerbaijan+iran+britannica+kurd+azeri+armenian&dq=azerbaijan+iran+britannica+kurd+azeri+armenian&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiphferq6XeAhXs6YMKHVASCkgQ6AEIIjAA]</ref>

[[جرج کرزن]] در کتاب [[ایران و قضیه ایران]] (۱۸۹۲)، جمعیت آذربایجان را در آن سال حدود ۲ میلیون نفر دانسته که علاوه بر [[مردم آذری]]، ۲۵۰ تا ۴۵۰ هزار نفر (۱۲٫۵ تا ۲۲٫۵ درصد) از آن‌ها [[مردم کرد|کرد]]، ۴۴ هزار نفر (۲٫۲ درصد) [[نسطوری]] ([[آشوری‌ها|آشوری]]) و ۲۸ هزار و ۸۹۰ نفر (۱٫۴۴ درصد) هم [[مردم ارمنی|ارمنی]] بوده‌اند.<ref>کرزن، ۱۳۷۳: ۶۵۸ و ۶۹۶.</ref>

مردم آذربایجان در گذشته به گویش‌های مختلفی صحبت می‌کرده‌اند. به استناد [[شمس‌الدین مقدسی]]، به ۷۰ گویش در اطراف [[اردبیل]] صبحت می‌شد.<ref>"ADHARBAYDJAN",THE ENCYCLOPAEDIA OF ISLAM,vol.1</ref> مورخان، جغرافی‌دانان و سفرنامه‌نویسانی همچون [[ابن مقفع]] (د ۱۴۲ق/۷۵۹م)، [[علی بن حسین مسعودی|مسعودی]] (د ۳۴۶ق/۹۵۷م)، [[حمزه اصفهانی]] (د بعد از ۳۵۰ق/۹۶۱م)، [[ابن حوقل|ابوالقاسم محمدبن حوقل]] (د بعد از ۳۷۸ق/۹۸۸م)، [[اصطخری|ابواسحاق ابراهیم اصطخری]] (د ۳۴۰ ق/۹۵۱م)، [[حمداللّه مستوفی]] (تألیف در ۷۴۰ق/۱۳۳۹م) و [[یاقوت حموی]] (د ۵۷۴ ق ۱۱۷۹ م) زبانِ مردمِ آذربایجان را فارسی، پهلوی (الفهلویه) و [[زبان آذری|آذری]] به عنوان یکی از زبان‌های ایرانی ذکر کرده‌اند.<ref name=":22">{{یادکرد وب|عنوان=دائرة المعارف بزرگ اسلامی:آذری (آذربایجان)|نشانی=https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/27262|وبگاه=www.cgie.org.ir|بازبینی=2020-05-30}}</ref><ref>منبع یکم:
شهاب الدین عبدالله یاقوب الحموی، مجمع البلدان - داراصلدر بیروت - ۱۹۸۴

 فَهْلَو: بالفتح ثم السکون ولام ویقال فهلة. قال حمزة الأصبهانی فی کتاب التنبیه کان کلام الفرس قدیماً یجری علی خمسة ألسنة وهی الفهلویة والدریة والفارسیة والخوزیة والسریانیة فأما الفهلویة فکان یجری بها کلام الملوک فی مجالسهم وهی لغة منسوبة إلی فهلة. وهو اسم یقع علی خمسة بلدان أصبهان والری وهمذان وماء نهاوند وأذربیجان،

منبع دوم:
 ابن‌ندیم، الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۶، ص ۲۲.

فأما الفهلویّة فمنسوبٌ إلی فهله اسم یَقعُ علی خمسةِ بُلدان و هی أصفهان و الرّی و همدان و ماه نهاوند و أذربیجان وأما الدریة فلغةُ مُدُنِ المدائن و بها کان یتکلّم من بباب الملک و هی منسوبة إلی حاضرة الباب و الغالب علیها من لغة أهل خراسان و المشرق و اللغة أهل بلخ وأما الفارسیّة فتکلّم بها الموابدة والعلماء و أشباههم و هی لغة أهل فارس وأما الخوزیّة فبها کان یتکلّم الملوک و الأشراف فی الخلوة و مواضع اللّعب واللّذّة و مع الحاشیة وأما السّریانیّة فکان یتکلّم بها أهل السّواد و المکاتبة فی نوعٍ من اللّغة بالسّریانی فارسی

(= اما فهلوی منسوب است به فهله که نام نهاده شده است بر پنج شهر: اصفهان و ری و همدان و ماه نهاوند و آذربایجان؛ و دری لغت شهرهای مداین است و درباریان پادشاه بدان زبان سخن می‌گفتند و منسوب است به مردم دربار و لغت اهل خراسان و مشرق و لغت مردم بلخ بر آن زبان غالب است. اما فارسی کلامی است که موبدان و علما و مانند ایشان بدان سخن گویند و آن زبان مردم اهل فارس باشد. اما خوزی زبانی است که ملوک و اشراف در خلوت و مواضع لعب و لذت با ندیمان و حاشیت خود گفتگو کنند. اما سریانی آن است که مردم سواد بدان سخن رانند).</ref>

از قرن چهارم هجری/یازدهم میلادی به بعد، با ورود و استقرار دودمان‌های ترک‌زبان در ایران‌زمین و به‌ویژه در آذربایجان – مانند [[دودمان سلجوق|سلجوقیان]]، [[قراقویونلو]]ها، [[آق‌قویونلو]]ها، [[صفویان]]، [[افشاریان]] و [[قاجاریان]]– به مرور زمان، زبان ایرانیانِ آذربایجان به ترکی تغییر پیدا کرده است.<ref name=":22"/><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Minorsky, V (1986). "Ādharbaydjān". Encyclopaedia of Islam. 1 (2nd ed ed.). Leiden: Brill. p. 188-191.}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=AZERBAIJAN vii. The Iranian Language of Azerb – Encyclopaedia Iranica|نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-vii|وبگاه=www.iranicaonline.org|بازبینی=2020-05-30}}</ref> از این رو، امروزه زبان روزمرهٔ گفتاری در بیشتر مناطق آذربایجان ایران، [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]] است. همچنین در برخی از مناطق به زبان‌های [[زبان‌های کردی|کردی]]، [[زبان ارمنی|ارمنی]] و [[زبان تاتی|تاتی]] سخن گفته می‌شود.<ref name="Britannica">https://www.britannica.com/place/Azerbaijan/Cultural-life#ref481438</ref>

=== زبان ترکی آذربایجانی ===
[[پرونده:Map of the Azerbaijani language.svg|بندانگشتی|نقشهٔ مناطقی که در آن‌ها به [[زبان ترکی آذربایجانی]] صحبت می‌شود، شامل استان‌های [[استان آذربایجان شرقی|آذربایجان شرقی]]، [[استان اردبیل|اردبیل]]، [[استان زنجان|زنجان]] و بخش‌هایی از [[استان آذربایجان غربی|آذربایجان غربی]]]]
{{اصلی|زبان ترکی آذربایجانی}}
{{اصلی|زبان آذری}}
[[ایرانیان ترک‌زبان]]، دومین گروه زبانی بزرگ در ایران پس از [[فارسی‌زبانان]] هستند. از طوایف و عشایر بزرگ ترک ایران می‌توان به [[ترکمن‌ها|ترکمن]]، [[شاهسون‌ها|شاهسون]]، [[ایل افشار|افشار]]، [[قشقایی]]، [[ایلات خمسه|خمسه]]، [[خلج‌های ایران|خلج]] و [[ایل شقاقی|شقاقی]] اشاره کرد که علاوه بر آذربایجان، در [[خراسان]]، [[پارس|فارس]]، [[استان مازندران|مازندران]]، [[استان گلستان|گلستان]] و برخی مناطق دیگر نیز سکونت دارند.<ref>گرانتوفسکی، ادوین آرویدوویچ، تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، تهران: پویش، ۱۳۵۹، ص ۱۹.</ref><ref name="Ejtemaei">راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، جلد ۳، تهران: امیرکبیر، ۱۳۵۴، ص ۲.</ref>

به‌طور کلی، روند گسترش زبان ترکی در آذربایجان از دورهٔ [[سلجوقیان]] و به ویژه با روی کار آمدن [[اتابکان آذربایجان]] (سدهٔ دوازدهم) و استقرار حکومت آن‌ها در [[اردبیل]] و [[تبریز]] شروع شد.<ref>بارتولد، واسیلی ولادیمیروویچ، جایگاه مناطق اطراف دریای خزر در تاریخ جهان اسلام، ترجمه لیلا ربن‌شه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۵، ص ۱۶۶.</ref> حذف تدریجی [[زبان آذری]]، به عنوان یکی از [[زبان‌های ایرانی]]، از آذربایجان از سدهٔ سیزدهم (پس از [[حمله مغول به ایران|حملهٔ مغول]]) و همراه با کوچ گستردهٔ اقوام ترک‌زبان به این منطقه (به دلیل استقرار پایتخت [[ایلخانان]] در شهرهای [[مراغه]]، [[تبریز]]، [[سلطانیه|سلطانیهٔ]] [[زنجان]]) شدت یافت. این روند با انتخاب تبریز به عنوان پایتخت از سوی حکومت‌های [[چوپانیان]]، [[جلایریان]]، [[قراقویونلو]] و [[آق‌قویونلو]]ها و در طول سده‌های چهاردهم و پانزدهم نیز ادامه یافت. نهایتاً [[زبان ترکی آذربایجانی]] که با قواعد دستوری ترکی، ولی شامل واژگانی آذری و عربی بود، در اواخر سدهٔ شانزدهم در مراکز مهم آذربایجان کاملاً رایج گردیده بود؛ هرچند در اوایل سدهٔ مذکور (اوایل دورهٔ [[صفویان]]) این غلبه همچنان کامل نبوده است؛<ref>آژند، یعقوب، تاریخ ایران: دوره صفویان، جامی، تهران: جامی، ۱۳۸۰، ص ۵۳۶.</ref> و نشان از این دارد که مهاجرت اقوام ترک‌زبان، همچون [[قزلباش]]ان به سمت آذربایجان و تبریز (پایتخت اول صفویان)، همچنان در اوایل دورهٔ صفویان نیز تداوم داشته است (البته این بار به جای [[آسیای مرکزی]] از سمت [[آسیای صغیر]]).

[[واسیلی بارتلد]] دربارهٔ ترکیب جمعیتی آذربایجان، کمی پیش از روی کار آمدن [[شاه اسماعیل یکم]] می‌نویسند: ''این زمان '''آذربایجان''' از نظر ترکیب جمعیتی '''ترک''' بوده است. قبایل '''ترک''' همواره به شیوخ می‌پیوستند… شیخ حیدر در نبرد با ترکمانان کشته شد. فرزندش '''اسماعیل [صفوی]...'''''<ref>بارتولد، واسیلی ولادیمیروویچ، جایگاه مناطق اطراف دریای خزر در تاریخ جهان اسلام، ترجمه لیلا ربن‌شه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۵، ص ۱۲۸.</ref>

[[آنتونی شرلی]] جهانگرد انگلیسی که در اوایل سدهٔ هفدهم از ایران صفوی بازدید کرده، چنین می‌نویسند: ''«'''شیخ صفی''' و پدرانش… از بومیان آذربایجان و زبان ایشان '''آذری''' می‌بوده و '''ترکی‏''' که '''شاه اسماعیل''' با آن شعر سروده سپس در آن خاندان رواج یافته…»''<ref>شرلی، آنتونی، سفرنامه برادران شرلی، تهران: نگاه، چاپ اول، ۱۳۸۷، ص ۲۳۰.</ref>

[[آدام اولئاریوس]] جهانگرد آلمانی اوایل سدهٔ هفدهم نیز در این باره نوشته است که: ''«بخشی از شهرت '''اردبیل''' مدیون موقع بازرگانی آن است که از طریق تجارت توسط بازرگانان بومی و بیگانه انجام می‌شود. اهالی شهر زبانشان '''ترکی''' است».''<ref>اولئاریوس، آدام، سفرنامه آدام الئاریوس بخش ایران، ترجمه احمد بهپور، تهران: سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار، ۱۳۶۳، ص ۱۲۰.</ref>

[[محمدحسن اعتمادالسلطنه]] نیز سفرنامهٔ آدام آلمانی به ایران را چنین نقل می‌کند: ''در سنه هزار و ششصد و سی و هفت مسیحی مطابق با هزار و چهل و هفت هجری اولاریوس نام سفیر والی هولستن که به دربار شاه عباس اول مأمور بود به اردبیل رسید. او نوشته است: «'''اردبیل''' از شهرهای قدیم آذربایجان و مقر سلطنت سلاطین عظیم الشان ایران و اکنون مدفن شیخ صفی جد پادشاه ایران است. اسم قدیم اردبیل، اربلا بوده‏. زبان اهالی '''ترکی‏''' و شهر واقع است در وسط صحرائی که اطراف آن کوه است.''<ref>اعتماد السلطنه، محمد حسن بن علی، مرآة البلدان، جلد ۱، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۷، صص ۴۲–۴۱.</ref>

[[ژان شاردن]]، جهانگرد فرانسوی اواخر سدهٔ هفدهم نیز دربارهٔ زبان‌های اصلی [[ایران صفوی]] اینگونه بیان می‌کند:<ref>شاردن، ژان، سفرنامه شاردن، تهران: توس، ۱۳۷۲، جلد ۳، ص ۹۴۶.</ref>
{{گفتاورد|ایرانیان معمولاً به یکی از سه زبان '''فارسی، ترکی، عربی''' سخن می‌گویند. آنان بر این باورند که فارسی‌زبان طبیعی و قومی ایرانیان است. بزرگان و جاه‌مندان، و کسانی که با آنها آمد و شد و سر و کار دارند این سه زبان را به نسبت مساوی می‌دانند. بسیاری از زنان نیز به این سه زبان آشنا هستند؛ و اگر دست‌کم، از این سه، زبانهای فارسی و ترکی را ندانند در مکالمه درمی‌مانند. من این دو زبان یعنی فارسی و ترکی را می‌دانستم و به خواندن و نوشتن زبان عربی هم آشنا بودم، امّا روزی نبود که از عدم تسلّط خود بر این زبان دلگیر و متحسّر نباشم؛ زیرا بسی روی می‌نمود که از درک و فهم بعضی مطالب درمی‌ماندم. زبان فارسی بر اطلاق زبان شعر و ادب مردمان است. درباریان و افراد سپاهی و بزرگان و زنان جاه‌مندان در خانه همه به زبان ترکی صحبت می‌کنند زیرا پادشاه و افراد خانوادهٔ سلطنت از آذربایجان که زبان همه مردمانش ترکی است برخاسته‌اند، امّا عربی از آن جهت که زبان دینی مردم است محترم می‌باشد.}}

ایلات [[شاهسون‌ها|شاهسون]]، [[قره‌داغ]] و [[ایل شقاقی|شقاقی]] در استان‌های [[استان آذربایجان شرقی|آذربایجان شرقی]] و [[استان اردبیل|اردبیل]] سکونت دارند و استان‌های [[استان آذربایجان غربی|آذربایجان غربی]] و [[استان زنجان|زنجان]] نیز از مراکز اصلی سکونت [[ایل افشار]] در ایران هستند. کرزن هم جمعیت «اورمیه» ([[ارومیه]]) را در سال ۱۸۹۲ بالغ بر ۳۰ تا ۴۰ هزار و بیشتر آنان را از [[ایل افشار|ترکان افشار]] می‌داند.<ref>کرزن، ۱۳۷۳: ۶۸۲.</ref> همچنین به سکونت ۳ هزار خانوار شیعهٔ «قره‌پاپا» ([[قره‌پاپاق]]) در مناطق «سلدوز» ([[شهرستان نقده|نقده]]) و «براندوز» ([[دهستان باراندوز|باراندوز]]) اشاره می‌کند.<ref name="کرزن، ۱۳۷۳: ۷۰۴">کرزن، ۱۳۷۳: ۷۰۴.</ref>

=== زبان کردی ===
[[پرونده:Idioma_kurdo.PNG|بندانگشتی|300px|نقشهٔ مناطقی که در آن‌ها به [[زبان‌های کردی]] صحبت می‌شود، شامل بخش‌هایی از [[استان آذربایجان غربی]]]]
{{اصلی|زبان‌های کردی}}
{{اصلی|سورانی}}
{{اصلی|کرمانجی}}
از طوایف و عشایر بزرگ کرد ایران می‌توان به [[مکری]]، [[بلباس]]، [[کلهر]]، [[گوران]] و [[سنجابی]] اشاره نمود که علاوه بر [[کردستان]]، در آذربایجان، [[خراسان]]، [[استان قزوین|قزوین]] و برخی مناطق دیگر ساکن هستند.<ref name="Ejtemaei"/> [[محمد امین زکی]] در کتاب «خلاصهٔ تاریخ الکرد» و [[محمد مردوخ کردستانی]] در کتاب «تاریخ مردوخ» به سکونت گروهی از ایل [[رشوند]] در آذربایجان اشاره می‌کنند.<ref>رشوند، محمدعلی بن محمد زمان، مجمل رشوند، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۷۶، ص ۳۱.</ref>

کردهای آذربایجان، دومین گروه زبانی بزرگ ساکن در این منطقه (پس از [[مردم آذری|آذری‌ها]]) هستند و در [[استان آذربایجان غربی]] سکونت دارند. به گونه‌ای که ۵ شهرستان [[شهرستان بوکان|بوکان]]، [[شهرستان مهاباد|مهاباد]]، [[شهرستان پیرانشهر|پیرانشهر]]، [[شهرستان سردشت|سردشت]] و [[شهرستان اشنویه|اشنویه]] در جنوب استان (منطقهٔ [[مکریان]]) با ۸۱۹٬۸۵۴ نفر جمعیت در سال ۱۳۹۵ خورشیدی،<ref>{{سرشماری ۱۳۹۵}}</ref> تقریباً به‌طور کامل کردزبان هستند. در دیگر شهرستان‌های آذربایجان غربی نیز عمدتاً گویشوران به هردو زبان ترکی آذربایجانی و کردی در کنار هم سکونت دارند و مناطقی دوزبانه محسوب می‌شوند.

کردهای ساکن بخش شمالی آذربایجان غربی (از [[شهرستان اشنویه]] به سمت شمال) به [[زبان‌های کردی|زبان کردی]] [[کرمانجی]] صحبت می‌کنند و بخش بزرگی از آن‌ها از [[ایل شکاک]] هستند. کردهای بخش جنوبی آذربایجان غربی نیز به زبان کردی [[سورانی]] سخن می‌گویند و ایل [[مکری]] از بزرگ‌ترین ایلات این منطقه ([[مکریان]]) است. البته ایلات کرد دیگری نیز با جمعیت کمتر در هردو بخش شمالی و جنوبی استان زندگی می‌کنند؛ از جمله اینکه در بخش‌های کردنشین [[شهرستان ارومیه]] در کنار ایل شکاک، ایلات [[بیگ‌زاده|بیکزادگان]]، [[هرکی]]، [[ایل زرزا|زرزا]] و [[مامش]] نیز سکونت دارند.<ref>فراهانی، حسن، روزشمار تاریخ معاصر ایران، جلد ۲، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ۱۳۸۵، صف ۳۱۴.</ref>

در گذشته، دامنهٔ حضور کردهای کرمانجی‌زبان در آذربایجان تا شمال [[ارس]] هم ادامه داشته که بعداً توسط [[شاه عباس یکم]] در اوایل سدهٔ هفدهم جهت مقابله با حملات [[ازبک‌ها]] به [[استان خراسان شمالی]] کوچانده شده‌اند. تا جایی که لهجهٔ کردهای شمال آذربایجان غربی بیشتر به کردهای خراسان شمالی شبیه است تا به کردهای جنوب آذربایجان غربی. این گروه از کردها در شمال خراسان، تشکیل ایل [[شادلو]] را داده‌اند و البته برخی از اسامی جغرافیایی قفقاز را در خراسان به کار برده‌اند.<ref>سهام‌الدوله، یارمحمدخان یزدانقلی، سفرنامه‌های سهام‌الدوله بجنوردی، نویسنده: شادلو، خاور بی‌بی، محقق: روشنی، قدرت‌الله، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴، ص ۲.</ref>

در منابع معتبر به حضور تاریخی کردها در منطقهٔ آذربایجان اشاره شده است. به عنوان نمونه، [[گای لسترنج]] در ذکر شهرهای آذربایجان با استناد به منابع تاریخی دربارهٔ وضعیت [[اشنویه]] در عصر [[خلافت عباسی]] می‌نویسد:<ref>گای لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۷، ص ۱۷۷.</ref> ''در شمال‌غربی [[پسوه|پسوا]]، شهر «'''اشنه'''» واقع بود که در زمان ابن حوقل [سدهٔ دهم میلادی]، کردها در آنجا مسکن داشتند و حمدالله مستوفی که نام آن را به صورت '''اشنویه''' نوشته…''

جرج کرزن در سال ۱۸۹۲، [[بخش‌های کردنشین ایران]] را (علاوه بر کردهایی که به [[خراسان]] مهاجرت کرده‌اند)، به ۳ قسمت کردهای '''مرزی و آذربایجان''' (۲۵۰ تا ۴۵۰ هزار نفر)، کردهای '''[[استان کردستان|کردستان]] خاص''' (مثل [[سنندج]] و [[اردلان]]) (۱۲۰ هزار نفر) و کردهای '''[[استان کرمانشاه|کرمانشاه]]''' (۲۳۰ هزار نفر) تقسیم می‌کند و مجموع جمعیت آن‌ها را بین ۶۰۰ تا ۸۰۰ هزار نفر ذکر می‌نماید (در کنار کردهای ساکن قلمرو [[امپراتوری عثمانی]] با ۱ تا ۱٫۵ میلیون نفر جمعیت).<ref>کرزن، ۱۳۷۳: ۷۰۳–۷۰۲.</ref> او دربارهٔ کردهای آذربایجان چنین می‌نویسد:<ref>کرزن، ۱۳۷۳: ۱۵۶.</ref>
{{گفتاورد|اهمیت خاص سیاسی '''آذربایجان''': … در این ایالت و نواحی همجوار آن قوم مشهور و دارای هیبت '''کرد''' ساکن‌اند که نام آنها در دنیا مترادف با سلحشوری و جنگجوئی است.}}

در حدود سال‌های ۲۸۱ تا ۲۹۳ هجری قمری، کردها در آذربایجان با [[دیلمیان]] در نزاع بودند و بعد از آن نیز با قوم مهاجم [[غز]] که به آذربایجان و ارمنستان و همدان و دیاربکر و موصل و ری حمله کرده‌بودند، مقابله کردند.<ref name=":12">{{یادکرد وب|نشانی=https://dehkhoda.ut.ac.ir/fa/dictionary/detail/257891?title=کرد|عنوان=لغتنامه دهخدا، کرد}}</ref>

کرزن، ایلات عمدهٔ کرد ساکن آذربایجان در سال ۱۸۹۲ را شامل «[[هرکی]]» (۲ هزار خانوار)، «[[مکری]]» (۲ هزار خانوار در شرق و شمال‌شرق ساوجبلاغ)، «[[ایل شکاک|شکاک]]» (۱٫۵ هزار خانوار) و «زیزا» ([[ایل زرزا|زرزا]]) (هزار خانوار در شمال‌غرب [[اشنویه]]) ذکر می‌کند؛ او «ساوجبلاغ» ([[مهاباد]]) با ۱۵ هزار نفر جمعیت را کرسی کردهای آذربایجان معرفی کرده که حاکم کرد آنجا تابع تبریز بوده است.<ref name="کرزن، ۱۳۷۳: ۷۰۴"/>

براساس توافق [[سید جعفر پیشه‌وری]] با دولت مرکزی [[ایران]] (۱۹۴۶) قرار شده بود زبان رسمی [[حکومت خودمختار آذربایجان]]، [[زبان فارسی|فارسی]] باشد؛ اما در دفاتر، کارهای محلی به هردو زبان [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]] صورت پذیرند؛ همچنین در طول دورهٔ ۵ سالهٔ تحصیلات ابتدایی، تدریس به زبان [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]] یا [[زبان‌های کردی|کردی]] صورت پذیرد.<ref>هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، تهران: زوار، ۱۳۸۵، ص ۴۴۷.</ref> این در حالی است که در این توافق صحبتی از تدریس زبان‌های دیگر نشده و نشان از اهمیت زبان کردی در کنار زبان ترکی آذربایجانی در منطقهٔ آذربایجان دارد.

=== دین ===
[[پرونده:مسجد_جامع_تبریز-11.jpg|بندانگشتی|راست|[[مسجد جامع تبریز]]؛ در این مسجد به دستور [[شاه اسماعیل یکم]]، خطبهٔ رسمی شدن مذهب [[شیعه]] در ایران قرائت گردید.]]
[[پرونده:Aras_-_Jolfa_-_St._Stepanos_Monastery_-_panoramio.jpg|بندانگشتی|[[کلیسای استپانوس مقدس]]، [[شهرستان جلفا]]]]
در آذربایجان، بیشتر [[مردم آذری|آذری‌ها]] پیرو [[شیعه|اسلام شیعه]] و اقلیتی [[سنی]] هستند.<ref name="Britannica"/> بیشتر کردهای آذربایجان نیز مسلمان [[سنی]] و پیرو فقه [[شافعی]] هستند.<ref>{{یادکرد خبر|کوشش=The Kurdish Project|عنوان=Learn About Kurdish Religion {{!}} The Kurdish Project|نشانی=https://thekurdishproject.org/history-and-culture/kurdistan-religion/|زبان=en-US|تاریخ بازبینی=2018-01-05}}</ref>

پس از عهدنامه‌های [[عهدنامه گلستان|گلستان]] و [[عهدنامه ترکمانچای|ترکمانچای]]، حاکمان روس، کوچ مسلمانان شمال ارس به جنوب و مهاجرت مسیحیان جنوب ارس –که عموماً [[مردم ارمنی|ارمنیان]] بودند– به شمال را تشویق می‌کردند. این سیاست چنان با جدیت از سوی روسیه اجرا می‌شد که سرانجام اعتراض دولت قاجار را به دنبال داشت و کار به جایی رسید که دولت روسیه طی یک قرارداد وعده داد که این سیاست را کنار بگذارد؛ اما در عمل چنین نشد،<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=کیوان حسینی|نشانی=http://www.radiofarda.com/content/fk-fergheh-e01/27398696.html|عنوان=آنها که ماندند آن سوی ارس، آن‌ها که ماندند این سوی ارس|ناشر=رادیو فردا|تاریخ=۹ آذر ۱۳۹۴|تاریخ بازبینی= ۲۱ آذر ۱۳۹۴}}</ref> شمار ارامنه در آذربایجان بسیار کاهش یافت و امروزه صرفاً اقلیت کوچکی از آن‌ها در [[تبریز]] و [[ارومیه]] سکونت دارند.

به تخمین جرج کرزن، جمعیت [[نسطوری]]‌ها ([[آشوری‌ها]]) در آذربایجان در سال ۱۸۹۲ بالغ بر ۴۴ هزار نفر در قالب ۵٬۵۰۰ خانوار بوده که به ترتیب در مناطق [[شهرستان ارومیه|ارومیه]] (۳٬۶۰۰ خانوار)، [[شهرستان سلماس|سلماس]] (۷۰۰ خانوار)، [[دهستان ترگور|ترگور]] (۵۰۰ خانوار)، [[شهرستان نقده|سولدوز]] (۴۰۰ خانوار)، [[دهستان باراندوز|براندوز]] (۱۰۰ خانوار)، [[بخش صومای برادوست|سومای و چرا]] (۱۰۰ خانوار) و [[دهستان مرگور|مرگور]] (۱۰۰ خانوار) ساکن بوده‌اند.<ref>کرزن، ۱۳۷۳: ۶۹۳.</ref>

جرج کرزن، مجموع [[مردم ارمنی|ارمنی‌ها]]ی آذربایجان در سال ۱۸۹۲ را نیز بالغ بر ۲۸٬۸۹۰ نفر در قالب ۴٬۸۱۵ خانوار دانسته که به ترتیب در مناطق [[شهرستان سلماس|سلماس]] (۱٬۲۰۰ خانوار)، [[قره‌داغ]] (۱٬۰۰۰ خانوار)، [[شهرستان تبریز|تبریز]] (۷۴۰ خانوار)، [[شهرستان ارومیه|ارومیه]] (۴۰۰ خانوار)، [[شهرستان خوی|خوی]] (۴۰۰ خانوار)، [[شهرستان ماکو|ماکو]] (۳۰۰ خانوار)، [[دهستان باراندوز|باراندوز]] (۱۸۰ خانوار)، [[شهرستان مراغه|مراغه]] (۱۲۰ خانوار)، [[شهرستان نقده|سلدوز]] (۱۰۰ خانوار)، [[بخش صومای برادوست|سومای و چرا]] (۱۰۰ خانوار)، [[بخش قطور|قطور]] (۱۰۰ خانوار)، [[شهرستان میاندوآب|میاندوآب]] (۸۰ خانوار)، [[شهرستان مهاباد|ساوجبلاغ]] (۶۰ خانوار) و [[شهرستان اردبیل|اردبیل]] (۳۵ خانوار) ساکن بوده‌اند.<ref>کرزن، ۱۳۷۳: ۶۹۵.</ref>

=== نژاد ===
[[پرونده:Jenetic.jpg|بندانگشتی|300px|برخی مطالعات ژنتیکی نشان می‌دهند که ژنتیک مردم آذری و کرد در ایران با فارسی‌زبانان ایران ارتباط بسیار نزدیکی دارد و تفاوت زیادی از یک‌سو با مردمان مغول و ترکمن، و از سوی دیگر با مردمان عرب دارند.<ref name="yepiskoposian">{{cite journal|author=Yepiskoposian, L.|display-authors=etal|year=2011|title=The Location of Azaris on the Patrilineal Genetic Landscape of the Middle East (A Preliminary Report)|journal=Iran and the Caucasus|volume=15|issue=1|pages=73–78|doi=10.1163/157338411X12870596615395}}</ref>|جایگزین=]]
آذربایجانی‌ها بسیار به سایر ایرانیان قرابت دارند و گرچه زبانشان ترکی است، ولی [[دی‌ان‌ای]] ساکنان بومی منطقه تفاوت چندانی با با دیگر نقاط ایران ندارند.<ref>http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1808191/</ref> بر مبنای یک مقاله منتشر شده در سال ۲۰۱۳، که مقایسه‌ای است در مورد ساختار ژنتیکی ۳۵۲ ایرانی، با وجود اینکه تنوع ژنتیکی کل ایرانیان بسیار بالا است، اما [[آذری‌های ایرانی]] نسبتاً قرابت ژنتیکی نزدیکتری با مردم [[گرجستان]] در مقایسه با [[قشقایی]]‌های ترک‌زبان و ایرانیان دارند. این مقاله اشاره می‌کند که بر خلاف آنچه که تصور می‌شود، آذری‌های ساکن [[جمهوری آذربایجان]]، گروه کاملاً مجزایی با آذری‌های ایران تشکیل می‌دهند، و بین ایرانیان و اهالی ترکیه قرار می‌گیرند.<ref>Derenko, M. , Malyarchuk, B. , Bahmanimehr, A. , Denisova, G. , Perkova, M. , Farjadian, S. , & Yepiskoposyan, L. (2013). Complete Mitochondrial DNA Diversity in Iranians. PloS one, 8(11), e80673.</ref>
مردم آذری احتمالاً از قبایل باستان ایرانی، مانند مادها هستند.<ref>https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0041252</ref>
برای بررسی تنوع ملکولی mtDNA در جمعیت آذری‌های ایران، ۱۳۳ نمونه فرد آذری که در نقاط مختلف منطقه آذربایجان (ایران) ساکن بودند انتخاب گردیدند. خون این افراد برای تخلیص mtDNA جمع‌آوری گردید و mtDNA تخلیص شده با استفاده از روش PCR-RFLP مورد مطالعه قرار گرفت. ۱۴ هاپلوگروپ مورد شناسایی قرار گرفت که ۸۲٪ آنها از هاپلوگروپ‌های اختصاصی اروپایی بودند. هاپلوگروپ H شایع‌ترین هاپلوگروپ بود و ۷۹ هاپلوتیپ نیز مشخص شدند. در این مطالعه جمعیت آذری‌های ایران یک جمعیت نامتجانس مشاهده گردیدند که تمامی هاپلوگروپ‌های آسیایی، اروپایی و آفریقائی در آنها مشاهده گردید. مقایسه هاپلوگروپ‌های مطالعه حاضر با جمعیت‌های دیگر نشان دهنده تشابه بسیار جمعیت آذری ایران با سایر جمعیت‌های ایرانی بود<ref>https://www.sid.ir/fa/Journal/ViewPaper.aspx?id=143615</ref>
تحقیقات ژنتیکی نشان می‌دهند که عموم اقوام و گروه‌های جمعیتی ایرانی که در ایران امروزی (و حتی فراتر از مرزهای سیاسی فعلی ایران) ساکن هستند، علیرغم اینکه دارای تفاوتهای جزئی فرهنگی هستند و حتی گاه به زبانهای مختلف هم تکلم می‌کنند، دارای ریشه ژنتیکی مشترکی هستند و این ریشه مشترک به جمعیتی اولیه که در حدود ده تا یازده هزار سال پیش در قسمتهای جنوب غربی فلات ایران ساکن بوده بر می‌گردد.<ref>https://www.bbc.com/persian/science/2012/05/120515_l10_ashrafian_clarification</ref>
ارتباط ژنتیکی قوی بین کردها و آذری‌های ایران وجود دارد، آزمایش‌های ژنتیکی صورت گرفته تفاوت معنی داری بین این جمعیت‌ها و سایر اقوام عمده ایران نشان نداد. با توجه به نتایج فعلی، به نظر می‌رسد کردهای امروزی و آذری‌های ایران متعلق به یک ریشه ژنتیکی مشترک هستند.<ref>https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1744-313X.2007.00723.x</ref>

=== موسیقی ===
;موسیقی آذربایجانی
[[پرونده:Ashiklar-Tabriz.jpg|بندانگشتی|[[عاشیق]]‌ها در حال اجرای موسیقی آذربایجانی در [[تبریز]]]]
{{اصلی|موسیقی آذربایجانی}}
[[موسیقی آذربایجانی]] یک مجموعه کامل موسیقایی است که نقاط اشتراک زیادی با موسیقی فارسی، عربی و موسیقی ترکیه به ویژه موسیقی فولکلور ترکیه دارد. این موسیقی اغلب با آوازهای رزمی، بزمی و عاشقانه همراهی می‌شود. دو بخش اصلی موسیقی آذربایجانی شامل موسیقی کلاسیک یا مُقام و فولکلور یا عاشیقی است. موسیقی مقام اغلب با سازهای تار آذربایجانی، کمانچه آذربایجانی، قره نی و سایر سازهای آذربایجانی اجرا می‌شود.

کتابت و فرموله نمودن موسیقی مقام در بعد از جنگ جهانی دوم در اتحاد جماهیر شوروی انجام شده است. از موسیقی دانان مشهور آذربایجانی می‌توان به [[عزیر حاجی‌بیگف]] و [[علی سلیمی]] اشاره نمود. موسیقی عاشقی موسیقی مردمی (فولکلور) است که اغلب توسط دوره گردان روستایی در زمستان‌ها که کار کشاورز متوقف می‌شد با ساز «قوپوز» به‌همراه اشعار سروده خود عاشیق اجرا می‌شد. در سال‌های اخیر [[عاشیق|موسیقی عاشقی]] توسط دولت ایران تشویق شده است و عاشیق‌هایی همچون علشیق حسن اسکندری و عاشیق چنگیز مهدی پور به عنوان چهره‌هایی جهانی در زمینه موسیقی مطرح شده‌اند.

;موسیقی مکریان
[[پرونده:Hassan Zirak, Kurdish folk Singer.jpg|بندانگشتی|[[حسن زیرک]] (زادهٔ [[بوکان]]) در حال اجرای یکی از ترانه‌های کُردی، [[رادیو کردی کرمانشاه|رادیو کُردی کرمانشاه]]]]
{{اصلی|موسیقی کردی}}
تنوع موسیقی کُردی به دلیل پراکندگی کُردها زیاد است. موسیقی کُردی شامل آوازها، ترانه‌ها، سازها و نغمه‌ها است. [[موسیقی کلاسیک]] یا فولکلور کُردی بیانگر اعتقادات، رفتارها، سنت‌های آن‌ها است. بیت، مقام، سوز، سیاه چمانه، هوره، حیران و چمری از شیوه‌ها و آوازه‌های کُردی به‌شمار می‌آیند.

موسیقی کُردی ناحیهٔ [[مکریان]] واقع در جنوب [[استان آذربایجان غربی]] در میان کُردها جایگاه ویژه‌ای دارد. با ظهور [[حسن زیرک]]، خزانه‌ای از بهترین و دلرباترین ملودهای کُردی خلق شد. موسیقی کُردی در همه ابعاد با حسن زیرک به اوج رسید<ref>{{یادکرد وب|عنوان= «حسن زیرک»، حافظ موسیقی کردی/شعیب خسروی|نشانی=https://kurdpress.com/fa/news/22553/%C2«ØØ³Ù-Ø²ÛØ±Ú©%C2»Ø-ØØ§ÙØ¸-ÙÙØ³ÛÙÛ-Ú©Ø±Ø¯Û-Ø´Ø¹ÛØ¨-Ø®Ø³Ø±ÙÛ/|وبگاه=kurdpress.com|بازبینی=2021-12-04}}</ref> و ردپای آثار او را در بسیاری از ترانه‌های کُردی می‌توان یافت.<ref>{{یادکرد وب|عنوان= «بلبل کردستان» ١٠٠ ساله شد|نشانی=https://kurdpress.com/fa/news/22269/%C2«Ø¨ÙØ¨Ù-Ú©Ø±Ø¯Ø³ØªØ§Ù%C2»-Ù¡Ù%A0Ù%A0-ساله-شد/|وبگاه=kurdpress.com|بازبینی=2021-12-04}}</ref>

=== ادبیات ===
[[پرونده:Shahriar.jpg|بندانگشتی|راست|سید محمدحسین بهجت تبریزی متخلص به [[شهریار (شاعر)|شهریار]]]]
آذربایجان زادگاه بسیاری از شاعران و ادیبان ایرانی است که برخی از مشهورترین آنان عبارتند از [[عمادالدین نسیمی]]، [[شهریار (شاعر)|محمدحسین شهریار]]، [[غلامحسین ساعدی]] و [[صمد بهرنگی]]. آثار بسیاری از این ادیبان به زبان‌های ترکی آذربایجانی، فارسی، و عربی است. همچنین برخی از شاعران و ادیبان ایرانی مانند [[صائب تبریزی]] دارای اصالتی آذربایجانی‌اند یا همانند [[مولانا]] بخشی از زندگی خود را در این سرزمین گذرانده‌اند و برخی از آثار خود را در این سرزمین ایجاد نموده‌اند. همچنین از سرزمین آذربایجان در برخی متون ادبیات کهن فارسی به عنوان یکی از بخش‌های اصلی ایران، به نیکی یاد شده است.

{{شعر|نستعلیق}}
* از [[ویس و رامین]] [[فخرالدین اسعد گرگانی]]:
{{ب|گزیده هرچه در ایران بزرگان|زآذربایگان و ری و گرگان}}
{{پایان شعر}}
{{شعر|نستعلیق}}
* [[نظامی گنجوی]]:
{{ب|از آنجا به تدبیر آزادگان|بیامد سوی آذرآبادگان}}
{{پایان شعر}}
{{شعر|نستعلیق}}
* [[شاهنامه|شاهنامهٔ]] [[فردوسی]]:
{{ب|به یک ماه در آذرآبادگان|ببودند شاهان و آزادگان}}
{{ب|همه ویژه گردان آزادگان|بیامد سوی آذرآبادگان}}
{{پایان شعر}}

== رسانه‌ها ==
[[پرونده:Tabriz Sahand.svg|100px|چپ|نشان صدا و سیمای مرکز آذربایجان شرقی]]
[[پرونده:Urmia_TV.svg|100px|چپ|نشان صدا و سیمای مرکز آذربایجان غربی]]
[[پرونده:Ardabil_SABALAN.png|100px|چپ|نشان صدا و سیمای مرکز اردبیل]]
[[پرونده:Zanjan_ESHRAGH.svg|100px|چپ|نشان صدا و سیمای مرکز زنجان]]
[[پرونده:Mahabad_tv.png|100px|چپ|نشان صدا و سیمای مرکز مهاباد]]

=== صداوسیما ===
;[[صدا و سیمای مرکز آذربایجان شرقی]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=تاریخچه مرکز|ناشر=صداوسیمای آذربایجان شرقی|نشانی=http://tabriz.irib.ir/pr|تاریخ بازدید=۶ نوامبر ۲۰۲۱|archive-date=۶ نوامبر ۲۰۲۱|archive-url=https://web.archive.org/web/20211106064351/http://tabriz.irib.ir/pr|url-status=dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=در آن‌سوی ارس|ناشر=پایگاه اطلاع‌رسانی صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران|نشانی=https://www.pririb.ir/portal/newsview/40855|تاریخ بازدید=۶ نوامبر ۲۰۲۱|archive-date=۶ نوامبر ۲۰۲۱|archive-url=https://web.archive.org/web/20211106061346/https://www.pririb.ir/portal/newsview/40855|url-status=dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=رادیو شهر مراغه روزانه چهار ساعت برنامه پخش می‌کند|ناشر=خبرگزاری جمهوری اسلامی|نشانی=https://www.irna.ir/news/84433222|تاریخ بازدید=۶ نوامبر ۲۰۲۱}}</ref>
# [[رادیو تبریز]] <small>(از ۱۳۲۵ خورشیدی – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>
# [[شبکه سهند]] <small>(از ۱۳۵۰ خورشیدی؛ شبکهٔ استانی از ۱۳۷۹ خورشیدی – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>
# [[رادیو آذری]] <small>(از ۱۳۶۲ خورشیدی – به [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>
# [[رادیو مراغه]] <small>(از ۱۳۷۵ خورشیدی – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>

;[[صدا و سیمای مرکز آذربایجان غربی]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=تاریخچه صداوسیمای مرکز آذربایجان غربی|ناشر=صداوسیمای مرکز آذربایجان غربی|نشانی=http://urmia.irib.ir/history-center|تاریخ بازدید=۶ نوامبر ۲۰۲۱|archive-date=۶ نوامبر ۲۰۲۱|archive-url=https://web.archive.org/web/20211106064350/http://urmia.irib.ir/history-center|url-status=dead}}</ref>
# [[رادیو ارومیه]] <small>(از ۱۳۳۰ خورشیدی – به [[زبان فارسی|فارسی]]، [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]] و [[زبان‌های کردی|کردی]])</small>
# [[شبکه آذربایجان]] <small>(از ۱۳۴۷ خورشیدی؛ شبکهٔ استانی از ۱۳۷۷ خورشیدی – به [[زبان فارسی|فارسی]]، [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]] و [[زبان‌های کردی|کردی]])</small>

;[[صدا و سیمای مرکز اردبیل]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=معرفی مرکز|ناشر=صداوسیمای مرکز اردبیل|نشانی=http://ardabil.irib.ir/pr|تاریخ بازدید=۶ نوامبر ۲۰۲۱|archive-date=۲ نوامبر ۲۰۲۱|archive-url=https://web.archive.org/web/20211102101536/http://ardabil.irib.ir/pr|url-status=dead}}</ref>
# [[رادیو اردبیل]] <small>(از ۱۳۵۲ خورشیدی – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>
# [[شبکه سبلان]] <small>(از ۱۳۶۱ خورشیدی؛ شبکهٔ استانی از ۱۳۷۹ خورشیدی – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>
# [[رادیو آران]] <small>(از ۱۳۹۰ خورشیدی – به [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>

;[[صدا و سیمای مرکز زنجان]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=تاریخچه صدا و سیمای مرکز زنجان|ناشر=صداوسیمای مرکز زنجان|نشانی=http://zanjan.irib.ir/-/تاریخچه-صدا-و-سیمای-مرکز-زنجان|تاریخ بازدید=۶ نوامبر ۲۰۲۱|archive-date=۲۶ اکتبر ۲۰۲۰|archive-url=https://web.archive.org/web/20201026224454/http://zanjan.irib.ir/-/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%D8%B5%D8%AF%D8%A7-%D9%88-%D8%B3%DB%8C%D9%85%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2-%D8%B2%D9%86%D8%AC%D8%A7%D9%86|url-status=dead}}</ref>
# [[رادیو زنجان]] <small>(از ۱۳۵۲ خورشیدی – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>
# [[شبکه اشراق]] <small>(از ۱۳۷۲ خورشیدی؛ شبکهٔ استانی از ۱۳۸۳ خورشیدی – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>

;[[صدا و سیمای مرکز مهاباد]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=تاریخچه مرکز|ناشر=صداوسیمای مرکز مهاباد|نشانی=http://mahabad.irib.ir/pr|تاریخ بازدید=۶ نوامبر ۲۰۲۱|archive-date=۱۵ مه ۲۰۱۵|archive-url=https://web.archive.org/web/20150515183842/http://mahabad.irib.ir/pr|url-status=dead}}</ref>
# [[رادیو مهاباد]] <small>(از ۱۳۲۵ خورشیدی – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان‌های کردی|کردی]])</small>
# [[شبکه مهاباد]] <small>(از ۱۳۵۳ خورشیدی؛ شبکه از ۱۳۹۱ خورشیدی – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان‌های کردی|کردی]])<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://mahabad.irib.ir/جدول-پخش-هفتگی1 |عنوان=نسخه آرشیو شده |بازبینی=۲۷ نوامبر ۲۰۲۳ |archive-date=۶ اکتبر ۲۰۲۲ |archive-url=https://web.archive.org/web/20221006131212/http://mahabad.irib.ir/%D8%AC%D8%AF%D9%88%D9%84-%D9%BE%D8%AE%D8%B4-%D9%87%D9%81%D8%AA%DA%AF%DB%8C1 |url-status=dead}}</ref></small>

=== روزنامه‌ها<ref>{{یادکرد وب|عنوان=فهرست مجوزها|ناشر=سامانه جامع رسانه‌های کشور|نشانی=https://e-rasaneh.ir/View_Certificate_Report.aspx|تاریخ بازدید=۶ نوامبر ۲۰۲۱}}</ref> ===
[[پرونده:Mollanas1.JPG|بندانگشتی|راست|کارتونی از [[ملانصرالدین (نشریه)|نشریهٔ ملانصرالدین]] چاپ [[تفلیس]]، [[تبریز]] و [[باکو]]، در احوال ملت‌ها در سدهٔ بیستم]]
;[[تبریز]]
# [[مهد آزادی (روزنامه)|مهد آزادی]] <small>(از ۱۳۲۹ – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>
# فجر آذربایجان <small>(از ۱۳۶۹ – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>
# ارک <small>(از ۱۳۷۰ – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>
# [[آذربایجان (روزنامه چاپ تبریز)|آذربایجان]] <small>(از ۱۳۷۲ – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>
# امین <small>(از ۱۳۷۶ – به [[زبان فارسی|فارسی]])</small>
# صائب تبریز <small>(از ۱۳۷۷ – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>
# پیام آذربایجان <small>(از ۱۳۸۲ – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>
# ساقی آذربایجان <small>(از ۱۳۸۲ – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>
# سرخاب <small>(از ۱۳۸۲ – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>
# خوش‌خبر <small>(از ۱۳۸۳ – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>
# [[طرح نو (روزنامه)|طرح نو]] <small>(از ۱۳۸۵ – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>
# نگین آذربایجان <small>(از ۱۳۸۷ – به [[زبان فارسی|فارسی]])</small>
# مهد تمدن <small>(از ۱۳۹۲ – به [[زبان فارسی|فارسی]]، [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]] و [[زبان ترکی استانبولی|ترکی استانبولی]])</small>
# [[عجب‌شیر (روزنامه)|عجب‌شیر]] <small>(از ۱۳۹۳ – به [[زبان فارسی|فارسی]])</small>
[[پرونده:Azerbaijan_newspaper.jpg|بندانگشتی|شمارهٔ ۳ خرداد ۱۳۲۵ روزنامهٔ آذربایجان (ارگان [[فرقه دموکرات آذربایجان]]) چاپ تبریز]]
;[[ارومیه]]
# آبشار <small>(از ۱۳۸۰ – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>
# آراز آذربایجان <small>(از ۱۳۸۵ – به [[زبان فارسی|فارسی]]، [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]] و [[زبان‌های کردی|کردی]])</small>

;[[اردبیل]]
# ساوالان <small>(از ۱۳۸۵ – به [[زبان فارسی|فارسی]]، [[زبان انگلیسی|انگلیسی]]، [[زبان عربی|عربی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>
# برای اردبیل <small>(از ۱۳۹۹ – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>

;[[زنجان]]
# مردم نو <small>(از ۱۳۷۸ – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>
# صدای زنجان <small>(از ۱۳۸۰ – به [[زبان فارسی|فارسی]])</small>
# زنگان امروز <small>(از ۱۳۹۶ – به [[زبان فارسی|فارسی]])</small>

;[[مراغه]]
# رصد <small>(از ۱۳۷۰ – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>

;[[ابهر]]
# ندای ابهر <small>(از ۱۳۸۰ – به [[زبان فارسی|فارسی]])</small>
# نسیم ابهررود <small>(از ۱۳۹۱ – به [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]])</small>

== ترابری ==
=== هوایی ===
[[پرونده:Tabriz_Airport.JPG|بندانگشتی|[[فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز]]]]
[[پرونده:Ata airlines Airbus A320-200.JPG|بندانگشتی|[[هواپیمایی آتا]]]]
شرکت [[هواپیمایی آتا]] معروف‌ترین شرکت هواپیمایی آذربایجان می‌باشد که دفتر مرکزی آن در [[تبریز]] است. قطب این شرکت هواپیمایی [[فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز]] می‌باشد. این شرکت هواپیمایی به [[اروپا]]، [[خاورمیانه]] و [[آسیای مرکزی]] خدمت‌رسانی مییکند.<ref>{{یادکرد وب| نشانی = http://www.ataair.ir/ShowNews/111/fa-IR/مشتری-مداری-شرکت-هواپیمـایی-آتـا| عنوان = مشتری مداری شرکت هواپیمایی آتا| ناشر = هواپیمایی آتا| بازبینی = 20 ژانویه 2021| archive-date = 11 ژوئیه 2019| archive-url = https://web.archive.org/web/20190711085729/http://www.ataair.ir/ShowNews/111/fa-IR/%25D9%2585%25D8%25B4%25D8%25AA%25D8%25B1%25DB%258C-%25D9%2585%25D8%25AF%25D8%25A7%25D8%25B1%25DB%258C-%25D8%25B4%25D8%25B1%25DA%25A9%25D8%25AA-%25D9%2587%25D9%2588%25D8%25A7%25D9%25BE%25DB%258C%25D9%2585%25D9%2580%25D8%25A7%25DB%258C%25DB%258C-%25D8%25A2%25D8%25AA%25D9%2580%25D8%25A7}}</ref>

{|class="wikitable sortable" style="text-align:center"
|-
!ردیف!!فرودگاه!!شهر!!استان
|-
!۱
|[[فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز]]||[[تبریز]]||[[استان آذربایجان شرقی|آذربایجان شرقی]]
|-
!۲
|[[فرودگاه بین‌المللی شهید باکری ارومیه]]||[[ارومیه]]||[[استان آذربایجان غربی|آذربایجان غربی]]
|-
!۳
|[[فرودگاه اردبیل]]||[[اردبیل]]||[[استان اردبیل|اردبیل]]
|-
!۴
|[[فرودگاه زنجان]]||[[زنجان]]||[[استان زنجان|زنجان]]
|-
!۵
|[[فرودگاه خوی]]||[[خوی]]||[[استان آذربایجان غربی|آذربایجان غربی]]
|-
!۶
|[[فرودگاه سهند]]||[[مراغه]]||[[استان آذربایجان شرقی|آذربایجان شرقی]]
|-
!۷
|[[فرودگاه پارس‌آباد مغان]]||[[پارس‌آباد]]||[[استان اردبیل|اردبیل]]
|-
!۸
|[[فرودگاه پیرانشهر]]||[[پیرانشهر]]||[[استان آذربایجان غربی|آذربایجان غربی]]
|-
!۹
|[[فرودگاه ماکو]]||[[ماکو]]||[[استان آذربایجان غربی|آذربایجان غربی]]
|}

=== زمینی ===
شبکه‌های وسیعی از جاده‌ها در آذربایجان مثل نقاط دیگر جهان وجود دارد که شهرها را به یکدیگر وصل می‌کنند. تنها آزادراه واقع در آذربایجان [[آزادراه ۲ (ایران)|آزادراه ۲]] است که [[تبریز]] را به [[تهران]] پایتخت ایران وصل می‌کند. آذربایجان ازطریق [[جاده ۱۶ (ایران)|جاده ۱۶]] و [[جاده ۳۲ (ایران)|جاده ۳۲]] با [[ترکیه]]، از طریق [[جاده ۳۳ (ایران)|جاده ۳۳]] با [[جمهوری آذربایجان]]، از طریق [[جاده ۱۲ (ایران)|جاده ۱۲]] با [[ارمنستان]]، از طریق [[جاده ۱۱ (ایران)|جاده ۱۱]] با [[جمهوری خودمختار نخجوان]] و از طریق [[جاده ۲۶ (ایران)|جاده ۲۶]] به عراق متصل می‌شود.
{|class="wikitable sortable"
|-
!style="background: #CCEE99; color:#000000" | نشان
!style="background: #CCEE99; color:#000000" | شماره جاده
!style="background: #CCEE99; color:#000000" | مسافت{{سخ}}(کیلومتر)
!style="background: #CCEE99; color:#000000" | شهر مبدأ
!style="background: #CCEE99; color:#000000" | شهر مقصد
!style="background: #CCEE99; color:#000000" | شهرهای مهم
!style="background: #CCEE99; color:#000000" | موقعیت
!style="background: #CCEE99; color:#000000" | نگاره
|-
|[[پرونده:Road2.png|30px]]
|[[آزادراه ۲ (ایران)|آزادراه ۲]]
|۶۰۰
|[[تهران]]
|[[تبریز]]
|[[کرج]]، [[قزوین]]، [[زنجان]]
|[[پرونده:Road 2.jpg|100px]]
|[[پرونده:Tehran Karaj Rd.jpg|100px]]
|-
|[[پرونده:Road11.png|30px]]
|[[جاده ۱۱ (ایران)|جاده ۱۱]]
|۳۲۵
|[[جلفا]]
|[[بانه]]
|[[خوی]]، [[سلماس]]، [[ارومیه]]، [[مهاباد]]، [[سردشت]]
|[[پرونده:Road 11 (Iran).jpg|100px]]
|
|-
|[[پرونده:Road12.png|30px]]
|[[جاده ۱۲ (ایران)|جاده ۱۲]]
|۵۷۲
|[[بازرگان (شهر)|بازرگان]]
|[[بیله سوار]]
|[[پلدشت]]، [[جلفا (شهر)|جلفا]]، [[پارس‌آباد]]
|[[پرونده:Road 12 (Iran).jpg|100px]]
|
|-
|[[پرونده:Road14.png|30px]]
|[[جاده ۱۴ (ایران)|جاده ۱۴]]
|۴۶۰
|[[رضی (مشگین‌شهر)|رضی]]
|[[سلماس]]
|[[مشگین‌شهر]]، [[اهر]]، [[تبریز]]، [[شبستر]]
|[[پرونده:Road 14 (Iran).jpg|100px]]
|
|-
|[[پرونده:Road16.png|30px]]
|[[جاده ۱۶ (ایران)|جاده ۱۶]]
|۴۲۸
|[[آستارا]]
|[[سرو (شهر)|سرو]]
|[[اردبیل]]، [[سراب (شهر)|سراب]]، [[تبریز]]، [[ارومیه]]
|[[پرونده:Road 16 (Iran).jpg|100px]]
|[[پرونده:Lake Urmia bridge 2010.jpg|80px]]
|-
|[[پرونده:Road21.png|30px]]
|[[جاده ۲۱ (ایران)|جاده ۲۱]]
|۹۷۸
|[[ایلام]]
|[[جلفا]]
|[[مرند]]، [[تبریز]]، [[بناب]]، [[میاندوآب]]، [[بوکان]]، [[سقز]]، [[سنندج]]، [[کرمانشاه]]، [[سرابله]]
|[[پرونده:Road 21 (Iran).jpg|100px]]
|
|-
|[[پرونده:Road22.png|30px]]
|[[جاده ۲۲ (ایران)|جاده ۲۲]]
|۱٬۳۲۷
|[[سرخس]]
|[[خلخال]]
|[[مشهد]]، [[بجنورد]]، [[گرگان]]، [[ساری]]، [[چالوس]]، [[رشت]]
|[[پرونده:Road 22 (Iran).jpg|100px]]
|[[پرونده:Golestan jungle.jpg|130px]]
|-
|[[پرونده:Road23.png|30px]]
|[[جاده ۲۳ (ایران)|جاده ۲۳]]
|۳۹۰
|[[همدان]]
|[[میاندوآب]]
|[[تکاب]]، [[میاندوآب]]
| [[پرونده:Road 23 (Iran).jpg|100px]]
|
|-
|[[پرونده:Road24.png|30px]]
|[[جاده ۲۴ (ایران)|جاده ۲۴]]
|۱۴۲
|[[هشترود]]
|[[بناب]]
|[[هشترود]]، [[مراغه]]، [[بناب]]
|[[پرونده:Road 24 (Iran).jpg|100px]]
|
|-
|[[پرونده:Iran First Level Road 26.png|30px]]
|[[جاده ۲۶ (ایران)|جاده ۲۶]]
|۱۵۱
|[[میاندوآب]]
|[[پیرانشهر]]
|[[مهاباد]]، [[پیرانشهر]]
|[[پرونده:Road 26 (Iran).jpg|100px]]
|
|-
|[[پرونده:Road27.png|30px]]
|[[جاده ۲۷ (ایران)|جاده ۲۷]]
|۲۴۵
|[[خمارلو]]
|[[تبریز]]
|[[کلیبر]]، [[اهر]]
|[[پرونده:Road 27 (Iran).jpg|100px]]
|
|-
|[[پرونده:Road31.png|30px]]
|[[جاده ۳۱ (ایران)|جاده ۳۱]]
|۵۳۹
|[[پارس‌آباد]]
|[[منجیل]]
|[[خلخال]]
|[[پرونده:Road 31 (Iran).jpg|100px]]
|
|-
|[[پرونده:Road32.png|30px]]
|[[جاده ۳۲ (ایران)|جاده ۳۲]]
|۸۸۰
|[[تهران]]
|[[بازرگان (شهر)|بازرگان]]
|[[کرج]]، [[قزوین]]، [[تاکستان (قزوین)|تاکستان]]، [[استان زنجان]]، [[تبریز]]، [[مرند]]، [[شهرستان ماکو]]
|[[پرونده:Road 32 (Iran).jpg|100px]]
|
|-
|[[پرونده:Road33.png|30px]]
|[[جاده ۳۳ (ایران)|جاده ۳۳]]
|۱۵۵
|[[اردبیل]]
|[[بیله سوار]]
|[[رضی (رامیان)|رضی]]، [[گرمی]]
|[[پرونده:Road 33 (Iran).jpg|100px]]
|
|-
|}

=== ریلی ===
[[پرونده:Pol_havai_-_railway_bridge_Khoy.jpg|بندانگشتی|[[پل قطور]]، در مسیر ریلی [[سلماس]] – [[رازی (خوی)|رازی]] و در نزدیکی [[قطور]] [[خوی]]]]
[[پرونده:TabrizRail.jpg|بندانگشتی|[[ایستگاه راه‌آهن تبریز]]، مرکز ادارهٔ کل راه‌آهن آذربایجان]]
آذربایجان در منطقه‌ای قرار دارد که ایران را به [[قفقاز]] و [[آناتولی]] و سپس به [[اروپا]] متصل می‌کند. از این رو اولین خط راه‌آهن آذربایجان در سال [[۱۲۹۵]] در محور [[تبریز]]-[[جلفا]] تأسیس شد که آذربایجان را به قفقاز متصل می‌کرد. بعدها در سال [[۱۳۳۷]] این خط راه‌آهن گسترش یافت و در محور [[تهران]]-[[تبریز]]-[[جلفا]] مشغول به کار کرد.

اکنون آذربایجان شامل دو ادارهٔ کل راه‌آهن است:
;مسیرهای ریلی ادارهٔ کل راه‌آهن آذربایجان<ref>{{یادکرد وب|نشانی=hhttps://azarbaijan.rai.ir/page-Azarbayjanraimain/fa/2013/form/pId1754 |عنوان=آشنایی با اداره کل راه‌آهن آذربایجان | ناشر =شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران|تاریخ بازبینی=۱۶ نوامبر ۲۰۲۱}}</ref>
# [[تبریز]] – [[مرند]] – [[جلفا (آذربایجان شرقی)|جلفا]]
# [[تبریز]] – [[آذرشهر]] – [[عجب‌شیر]] – [[بناب]] – [[مراغه]] – [[هشترود]] – [[میانه (آذربایجان شرقی)|میانه]]
# [[تبریز]] – [[بستان‌آباد]] – [[میانه (آذربایجان شرقی)|میانه]]
# [[ارومیه]] – [[نقده]] – [[مهاباد]] – [[میاندوآب]] – [[ملکان]] – [[مراغه]]
# [[اردبیل]] – [[میانه (آذربایجان شرقی)|میانه]]
# [[صوفیان (شبستر)|صوفیان]] – [[شبستر]] – [[سلماس]] – [[رازی (خوی)]]
;مسیرهای ریلی ادارهٔ کل راه‌آهن شمالغرب<ref>{{یادکرد وب |نشانی=https://sg.rai.ir/page-SgRaiMain/fa/2019/form/pId1932 |عنوان=معرفی اداره کل راه‌آهن شمالغرب |ناشر=شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران |تاریخ بازبینی=۱۶ نوامبر ۲۰۲۱ |archive-date=۱۶ نوامبر ۲۰۲۱ |archive-url=https://web.archive.org/web/20211116065041/https://sg.rai.ir/page-SgRaiMain/fa/2019/form/pId1932 |url-status=dead}}</ref>
# [[تاکستان]] – [[خرمدره]] – [[سلطانیه]] – [[زنجان]] – [[میانه (آذربایجان شرقی)|میانه]]
;مسیرهای ریلی در دست مطالعه (ادارهٔ کل راه‌آهن آذربایجان)
# [[اردبیل]] – [[سرعین]] – [[سراب (آذربایجان شرقی)|سراب]] – [[بستان‌آباد]]
# [[اردبیل]] – [[پارس‌آباد]]
# [[پارس‌آباد]] – [[اصلاندوز]] – [[خمارلو|خداآفرین]] – [[جلفا (آذربایجان شرقی)|جلفا]]

=== دریایی ===
هرچند '''ایالت آذربایجان''' در دورهٔ [[قاجاریان]]<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://rc.majlis.ir/fa/law/show/90161|عنوان=قانون انتخابات مجلس شورای ملی|ناشر=مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی|تاریخ بازبینی=۱۶ نوامبر ۲۰۲۱|archive-date=۲۰ دسامبر ۲۰۱۹|archive-url=https://web.archive.org/web/20191220201124/https://rc.majlis.ir/fa/law/show/90161|url-status=dead}}</ref> و '''استان آذربایجان''' (و سپس [[استان آذربایجان شرقی|آذربایجان شرقی]]) تا سال ۱۳۳۹<ref name="Astara"/> از طریق [[آستارا]] به [[دریای خزر]] دسترسی داشت. ولی پس از الحاق شهرستان آستارا به [[استان گیلان]]، منطقهٔ آذربایجان هیچ دسترسی به [[آب‌های بین‌المللی]] ندارد. به همین دلیل، حمل و نقل دریایی در این منطقه امکان‌پذیر نیست. اما کشتیرانی در [[دریاچه ارومیه]] که قبلاً پرآب بود، بین بنادر مختلف این دریاچه، از جمله بین [[شرفخانه]] (نزدیک‌ترین بندر به [[تبریز]]) و [[رحمانلو]] (نزدیک‌ترین بندر به [[مراغه]]) در آذربایجان شرقی با [[گلمانخانه]] (نزدیک‌ترین بندر به [[ارومیه]]) در آذربایجان غربی صورت می‌پذیرفت.

== اقتصاد ==
=== صنایع سنگین ===
[[پرونده:Company_Overview.jpg|بندانگشتی|[[شرکت ریخته‌گری تراکتورسازی ایران]]]]
آذربایجان یکی از قطب‌ها صنعتی ایران محسوب می‌شود. عمده صنایع در آذربایجان در اطراف شهرهای بزرگ واقع شده‌اند که شامل اند بر ماشین‌سازی، خودرو، سیمان، نفت و پتروشیمی، صنایع دارویی و شیمیایی، و صنایع غذایی. چند نمونه از بزرگ‌ترین صنایع در این منطقه شامل است بر: [[تراکتورسازی تبریز]]، [[ماشین‌سازی تبریز]]، [[پالایشگاه تبریز]]، [[پتروشیمی تبریز]]، [[مجتمع صنعتی آرتاویل تایر|مجتمع صنعتی آرتاویل تایر اردبیل]].

=== کشاورزی ===
نظر به پر بارش بودن بسیاری از نواحی آذربایجان در مقایسه با بسیاری از نقاط فلات ایران، کشاورزی در این منطقه رونق بیشتری دارد. محصولات کشاورزی شامل غلات گندم و نیز محصولات باغی‌اند.

=== دامداری و دام‌پروری ===
[[پرونده:عشایر آذربایجان.jpg|بندانگشتی|عشایر آذربایجان]]
دامداری و دام‌پروری در کنار کشاورزی شغل غالب روستاییان آذربایجان است. حوزه شمال غربی ایران شامل سرزمین آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل و بخشی از گیلان است که به دلیل کوهستانی بودن منطقه از تنوع آب و هوایی برخوردار است. جنگل‌های تنک، مرغزارهای سرسبز و مراتع پهناور از ویژگی‌های این ناحیه است که سبب زندگی [[عشایر]] در این منطقه شده است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://tabriztourist.com/عشایر-آذربایجان-شرقی|عنوان=عشایر|بازبینی=۱ اکتبر ۲۰۲۱|archive-date=۱ اکتبر ۲۰۲۱|archive-url=https://web.archive.org/web/20211001094923/http://tabriztourist.com/%D8%B9%D8%B4%D8%A7%DB%8C%D8%B1-%D8%A2%D8%B0%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D8%B1%D9%82%DB%8C|url-status=dead}}</ref>

=== صنایع دستی ===
بسیاری از مردمان آذربایجان از طریق صنایع دستی امرار معاش می‌کنند. مهم‌ترین صنعت دستی در آذربایجان فرشبافی می‌باشد و برخی از فرش‌های بافته شده در این منطقه دارای شهرت جهانی است. ازجملهٔ آن‌ها فرش‌های اردبیل، تبریز و هریس دارای شهرت جهانی هستند. نقره‌کاری و قلم‌زنی از دیگر صنایع دستیِ مرسوم در این منطقه است.

شهر [[اسکو]] در [[شهرستان اسکو]] استان آذربایجان شرقی مرکز اصلی تجمع کارگاه‌های [[چاپ باتیک]] یا چاپ کَلاقه‌ای و قطب اصلی این هنر-صنعت در کشور محسوب می‌شود. شهر [[اسکو]] به شهر ملی [[چاپ باتیک]] در ایران شناخته می‌شود.
{{وسط‌چین}}
<gallery>
پرونده:Ardabil Carpet.jpg|فرش اردبیل
پرونده:Farsh tabriz.JPG|فرش تبریز
پرونده:Heriz Azeri carpet 002.jpg|فرش هریس
پرونده:Kilimsc.jpg|گلیم شاهسون
</gallery>
{{پایان}}

=== نمایشگاه‌های تجاری ===
همه ساله نمایشگاه‌های تجاری متعددی در منطقهٔ آذربایجان برگزار می‌شوند که بزرگ‌ترین آن‌ها نمایشگاه بین‌المللی ایران است که هر سال در اواخر مردادماه در محل دائمی [[نمایشگاه بین‌المللی تبریز|نمایشگاه‌های بین‌المللی آذربایجان]] در شهر تبریز برگزار می‌شود.<ref>http://www.tabrizfair.ir/</ref>

== آموزش عالی ==
[[پرونده:University_of_tabriz_vector_blue_org.svg|100px|چپ| دانشگاه تبریز، بزرگ‌ترین دانشگاه غرب و شمال‌غرب ایران]]
[[پرونده:Urmia_University.svg|100px|چپ|دانشگاه ارومیه، دومین دانشگاه بزرگ و قدیمی منطقه غرب و شمال‌غرب ایران]]
[[پرونده:IMAGE633904223750468750.jpg|100px|چپ|نشان دانشگاه محقق اردبیلی]]
[[پرونده:Logo_of_University_of_Zanjan.jpg|100px|چپ|نشان دانشگاه زنجان]]
[[پرونده:Muarm1.jpg|100px|چپ|نشان دانشگاه مراغه]]
[[پرونده:Sahand_University_of_Technology.png|100px|چپ|نشان دانشگاه صنعتی سهند]]
تاریخچهٔ نخستین مؤسسات آموزش عالی در آذربایجان را شاید بتوان به شروع کار [[ربع رشیدی]] [[تبریز]] در اواخر سدهٔ سیزدهم میلادی نسبت داد.<ref>http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=8708080569</ref>

در دوران معاصر، روند تحصیلات عالی در اواخر سدهٔ نوزدهم میلادی با مؤسسهٔ [[جوزف کاکرن]] برای آموزش پزشکی در محل فعلی [[دانشگاه ارومیه]] شروع شد که با مرگ دکتر کاکرن، این مؤسسه نیز تعطیل گردید.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.ams.ac.ir/AIM/0252/0252127.pdf |عنوان=نسخه آرشیو شده |بازبینی=۱۱ ژوئن ۲۰۱۴ |archive-date=۲۸ دسامبر ۲۰۱۸ |archive-url=https://web.archive.org/web/20181228083224/http://www.ams.ac.ir/AIM/0252/0252127.pdf |url-status=dead}}</ref>

یک سال پس از [[جنگ جهانی دوم]] و در دوران حکمرانی [[حکومت خودمختار آذربایجان]]، آموزش عالی مدرن با شروع به کار [[دانشگاه تبریز]] (که در آن زمان آذربایجان اونیورسیته‌سی نامیده شد) جان تازه‌ای گرفت.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.rezahamraz.com/fa/index.php?option=com_content&task=view&id=35&Itemid=2 |title=نسخه آرشیو شده |accessdate=۱۱ ژوئن ۲۰۱۴ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140924041908/http://www.rezahamraz.com/fa/index.php?option=com_content&task=view&id=35&Itemid=2 |archivedate=۲۴ سپتامبر ۲۰۱۴ |dead-url=yes}}</ref>

فهرست ۱۵ دانشگاه دولتی واقع در «منطقهٔ ۳ آموزش عالی» ایران؛ شامل استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل و زنجان:<ref>{{یادکرد وب |نشانی=https://edari.msrt.ir/file/download/page/1457253706-.pdf |عنوان=منطقه‌بندی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور |ناشر=وزارت علوم، تحقیقات و فناوری |تاریخ بازبینی=۶ نوامبر ۲۰۲۱ |archive-date=۶ نوامبر ۲۰۲۱ |archive-url=https://web.archive.org/web/20211106083559/https://edari.msrt.ir/file/download/page/1457253706-.pdf |url-status=dead}}</ref>

;[[تبریز]]
# [[دانشگاه تبریز]]
# [[دانشگاه هنر اسلامی تبریز]]
# [[دانشگاه علوم پزشکی تبریز]]

;[[ارومیه]]
# [[دانشگاه ارومیه]]
# [[دانشگاه صنعتی ارومیه]]
# [[دانشگاه علوم پزشکی ارومیه]]

;[[اردبیل]]
# [[دانشگاه محقق اردبیلی]]
# [[دانشگاه علوم پزشکی اردبیل]]

;[[زنجان]]
# [[دانشگاه زنجان]]
# [[دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان]]
# [[دانشگاه علوم پزشکی زنجان]]

;[[مراغه]]
# [[دانشگاه مراغه]]

;[[سهند (اسکو)|سهند]]
# [[دانشگاه صنعتی سهند]]

;[[بناب]]
# [[دانشگاه بناب]]

;[[آذرشهر]]
# [[دانشگاه شهید مدنی آذربایجان]]

== تقسیمات کشوری ==
{{نوشتار وابسته|جمعیت‌شناسی ایران}}
{{نوشتار اصلی|پیشینه تقسیمات کشوری ایران|طرح‌های پیشنهادی برای تقسیمات کشوری در ایران|تقسیم استان آذربایجان شرقی}}

[[File:Iran provinces and counties 1956.svg|thumb|300px|استان‌ها و شهرستان‌های ایران در ۱۳۳۵]]

پرجمعیت‌ترین شهرهای منطقه تاریخی-جغرافیایی آذربایجان شامل [[تبریز]]، [[ارومیه]]، [[اردبیل]]، [[مراغه]] و [[خوی]] می‌باشد.<ref name="ReferenceA"/><ref name="M. Behrooz page 27"/> در برخی مراجع استان زنجان جزو آذربایجان محسوب نشده است.<ref name="Britannica"/> و در برخی منابع دیگر و به خصوص مراجع جدیدتر، [[استان زنجان]] جزء آذربایجان ذکر گردیده است.

جمعیت ایران بالغ بر ۷۵٬۱۴۹٬۶۶۹ تن (سرشماری سال ۱۳۹۰) و ۷۹٬۹۲۶٬۲۷۰ تن (سرشماری سال ۱۳۹۵) است بنابراین '''سه استان با جمعیت غالب آذربایجانی''' (به همراه اقلیت‌های کرد، ارمنی، آشوری، فارس، لر و …) در سال ۱۳۹۰، ۸٬۰۵۳٬۶۸۴ و در سال ۱۳۹۵، ۸٬۴۴۵٬۲۹۱ از جمعیت ایران را تشکیل می‌دهد. منطقه تاریخی [[مکریان]] با وسعت ۱۷٬۹۴۶ کیلومتر مربع بیشتر کردنشین است ولی به عنوان بخشی از آذربایجان در نظر گرفته شده است.<ref>https://www.amar.org.ir/سرشماری-عمومی-نفوس-و-مسکن/نتایج-سرشماری</ref> علاوه بر این [[شهرستان خلخال]] و [[شهرستان کوثر]] و [[شهرستان نمین]] با مجموع مساحت ۶٬۳۲۵ کیلومتر مربع خواستار جدایی از [[استان اردبیل]] و الحاق به [[استان گیلان]] بوده‌اند. این سه شهرستان دارای اقلیت‌های [[تات]]، [[تالش]]، [[گیلک]] و [[کرد]] هستند.<ref name="mehrnews.com">https://www.mehrnews.com/news/2273797/درخواست-مردم-خلخال-برای-الحاق-به-استان-گیلان</ref><ref name="farsnews.ir">https://www.farsnews.ir/news/13940617000008/الحاق-نمین-اردبیل-به-آستارا-پیگیری-می‌شود</ref><ref name="diyarmirza.ir">http://diyarmirza.ir/1394/06/الحاق-نمین-و-بخش-ویلکیج-اردبیل-به-آستار/</ref> همچنین در سال‌های اخیر ادعاهایی مبنی بر الحاق [[شهرستان آستارا]] و [[گردنه حیران]] به [[استان اردبیل]] مطرح شده است.<ref>https://www.irna.ir/news/83186311/نگاهی-به-تحرکات-شوونیستی-در-گیلان</ref><ref>http://www.gilanestan.ir/طرح-الحاق-آستارا-به-اردبیل،-نژاد-پرستا/</ref> بر اساس آمار رسمی اعلامی برای وسعت و جمعیت ایران در سال ۱۳۹۵، این منطقه در حدود ۶ درصد مساحت و ۱۱ درصد جمعیت ایران را تشکیل می‌دهد.<ref name="Masahat">{{یادکرد وب|نشانی=https://nnt.sci.org.ir/sites/apps/yearbook/year_book_doc/98-99-01.pdf|عنوان=سالنامه آماری کشور – 1398 - سرزمین و آب و هوا|ناشر=مرکز آمار ایران|تاریخ بازبینی=۶ نوامبر ۲۰۲۱}}{{پیوند مرده}}</ref><ref name="Jamiyat">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.amar.org.ir/Portals/0/Files/baravord/Baravord_Jamiat_1396-1415_v2.xlsx?ver=1397-03-07-124406-297 |عنوان=پیش‌بینی جمعیت کل کشور به تفکیک استان و مناطق شهری و روستایی و برحسب جنس از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۱۵| ناشر =مرکز آمار ایران|تاریخ بازبینی=۶ نوامبر ۲۰۲۱}}</ref><ref>https://www.amar.org.ir/دادهها-و-اطلاعات-آماری</ref><ref>{{یادکرد وب |نشانی=https://moi.ir/Files/MOI/Files/d4/d400730b-d575-4a67-b5d4-ef4eb6a358b3.pdf |عنوان=گزارش آماری عناصر و واحدهای تقسیماتی جمهوری اسلامی ایران (تاریخ گزارش ۱۴۰۰/۷/۱۱) |ناشر=وزارت کشور |تاریخ بازبینی=۶ نوامبر ۲۰۲۱ |archive-date=۱ نوامبر ۲۰۲۰ |archive-url=https://web.archive.org/web/20201101031258/https://www.moi.ir/Files/MOI/Files/d4/d400730b-d575-4a67-b5d4-ef4eb6a358b3.pdf |url-status=dead}}</ref>

{|class="wikitable sortable" style="text-align:center"
|-
!ردیف!!نام استان!!مرکز!!وسعت (کیلومتر مربع)!!جمعیت (۱۴۰۰)!!تعداد شهرستان!!تعداد شهر
|-
!۱
|[[استان آذربایجان شرقی|آذربایجان شرقی]]||[[تبریز]]|| ۴۵٬۴۶۸٫۸۶ ||۴٬۰۸۲٬۰۰۰||۲۱||۷۰
|-
!۲
|[[استان آذربایجان غربی|آذربایجان غربی]]||[[ارومیه]]|| ۳۷٬۵۴۲٫۹۵||۳٬۴۷۸٬۰۰۰||۱۹||۴۸
|-
!۳
|[[استان اردبیل|اردبیل]]||[[اردبیل]]|| ۱۷٬۸۷۵٫۵۴ ||۱٬۳۱۴٬۰۰۰||۱۲||۳۲
|-
!<small>۴</small>
|<small>[[استان زنجان|زنجان]]{{سخ}}(برخی منابع)</small>||<small>[[زنجان]]</small>||<small>۲۱٬۷۳۳٫۱۲</small>||<small>۱٬۱۱۷٬۰۰۰</small>||<small>۸</small>||<small>۲۱</small>
|-
!کل
| آذربایجان ||- || ۱۰۰٬۸۸۷٫۳۵ کیلومتر مربع{{سخ}}<small>۱۲۲٬۶۲۰٫۴۷ کیلومتر مربع (با احتساب [[استان زنجان]])</small>||۸٬۸۷۴٬۰۰۰ نفر{{سخ}}<small>۹٬۹۹۱٬۰۰۰ نفر (با احتساب [[استان زنجان]])</small>||۵۲{{سخ}}<small>۶۰ (با احتساب [[استان زنجان]])</small>||۱۵۰{{سخ}}<small>۱۷۱ (با احتساب [[استان زنجان]])</small>
|}

=== پیشینه تقسیمات کشوری ===
=== صفوی ===
ایران در دورهٔ [[دودمان صفویان|صفویان]] به ۱۴ [[بیگلربیگی]] تقسیم شده بود. دو ایالت «آذربایجان» (شامل بیگلربیگی‌های [[تبریز]]، [[چخور سعد]]، [[قره‌باغ]]، [[شروان]]) و «[[خراسان]]» (شامل بیگلربیگی‌های [[هرات]]، [[مشهد]]، [[قندهار]]، [[مرو]]) هرکدام شامل ۴ بیگلربیگی بودند. بقیهٔ ۶ بیگلربیگی شامل «[[استان گلستان|استرآباد]]»، «دارالمرز» ([[استان گیلان|گیلان]])، «[[استان کرمان|کرمان]]»، «[[عراق عجم|عراق]]» ([[ناحیه جبال]] در مرکز ایران)، «[[استان کردستان|کردستان]]» و «[[پارس|فارس]]» هم به صورت مستقل اداره می‌شدند. فهرست ۴ بیگلربیگی و ۴۹ حاکم‌نشین تابع آن‌ها در ایالت آذربایجان [[ایران صفوی]]:<ref name="Rajabnia">میرزا سمیعا، [https://server1.rouzegar.com/books/tarikh/tazkor-almolook.pdf تذکرةالملوک: سازمان اداری حکومت صفوی یا تعلیقات مینورسکی بر تذکرةالملوک] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211118163329/https://server1.rouzegar.com/books/tarikh/tazkor-almolook.pdf |date=۱۸ نوامبر ۲۰۲۱}}، به کوشش دکتر سید محمد دبیرسیاقی، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۸، صص ۷۰، ۷۸–۷۲، ۱۸۸–۱۹۶.</ref><ref name="MFA">اکرم حسین‌پور، منیژه تراب‌زاده، فهیمه وزیری، فریبا شهیدی‌فر، ماهیت تحولات در آسیای مرکزی و قفقاز، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، ۱۳۷۳: ص ۵۱.</ref>

{{فهرست ستونی|۲|
;۱. بیگلربیگی [[تبریز]]
# «[[آستارا]]»
# «[[مراغه]] و [[خاندان مقدم|ایل مقدم]]»
# «الکاء [[ایل افشار]]» ([[ارومیه]])
# «قراچه‌داغ» ([[ارسباران]])
# «حورس» ([[چورس]] در [[شهرستان چایپاره|چایپاره]])
# «گاورد» (گاودول: [[ملکان]])
# «قپانیات» ([[کاپان]] در [[استان سیونیک|سیونیک]])
# «[[ورگهان]]» (در [[شهرستان اهر|اهر]])
# «گرمرود» ([[میانه (آذربایجان شرقی)|میانه]])
# «ایل آدربا» (ایل ترک)
# «[[هشترود]]» و «طاب‌طاب» (ایل ترک طبطاب)
# «مدک» ([[مکریان]])
# «لاهیجان» ([[لاجان]] در [[شهرستان پیرانشهر|پیرانشهر]])
# «[[ایل دنبلی]]» (ایل ترک)
# «اوجرود» (در [[تالش گشتاسبی]])
# «ابدالوا» (شعبهٔ [[ایل شاملو|ایل ترک شاملو]])
# «[[سراب (آذربایجان شرقی)|سراب]]»
# «[[ایل شقاقی]]» (ایل ترک)
# «[[زنوز]]» و «قلعه قارنیاق» (قلعهٔ قارنی‌یاریق در [[شهرستان سلماس|سلماس]])
# «مشگین» ([[مشگین‌شهر]])
# «الکاء انهار من مزارع مغانات» ([[دشت مغان]])
# «قلعه پشک» ([[پسوه]] در [[شهرستان پیرانشهر|پیرانشهر]])
# «سلطان لک سلماسی» (ایل کرد در [[دهستان لکستان|لکستان]] [[شهرستان سلماس|سلماس]])
# «قراآغاج طالش» ([[قره‌آغاج، جلیل‌آباد|قره‌آغاج]] در [[شهرستان جلیل‌آباد|جلیل‌آباد]])
# «شاهی‌سون اینالوا» ([[اینانلو|ایل ترک اینانلو]])
# «[[سلطانیه]]» و «[[زنجان]]»

;۲. بیگلربیگی [[چخور سعد]] ([[ایروان]])
# «تومان [[نخجوان]]»
# «[[ماکو]]»
# «زاروزبیل» (در جنوب‌شرق [[دریاچه سوان]])
# «صدرک» ([[شهرستان سدرک|سدرک]])
# «قلعه بایزید» ([[دغوبایزید]] در [[استان آگری|آغری]])
# «شادیلو» ([[شادلو|ایل کرد شادلو]])
# «دنبلی اکراد» ([[ایل دنبلی|ایل کرد دنبلی]])
# «معاربرد» ([[جرابرد]] در [[شهرستان ترتر|ترتر]])

;۳. بیگلربیگی قراباغ ([[قره‌باغ]])
# «[[زگم]]» (در [[شهرستان شمکر|شمکر]])
# «[[بردع]]»
# «احناباد» (در [[بورچالی]])
# «جوانشیر» ([[خاندان جوانشیر|طایفهٔ ترک جوانشیر]])
# «برگشاط» ([[برگشاد، بردع|برگشاد]] در [[شهرستان بردع|بردع]])
# «قراآغاج» (در [[کاختی]])
# «لوزی» ([[استان لوری|لوری]]) و «پنبک» ([[پامباک، لوری|پامبک]] در [[استان لوری|لوری]])
# «الکای ارسبار» ([[عشایر ارسباران]]) و «ایل بایزیدلو» (ایل ترک)
# «الکای سماوی» (در [[شهرستان سلماس|سلماس]]) و «[[دهستان ترگور|ترگور]]» (در [[شهرستان ارومیه|ارومیه]]) <small>[احتمالاً جزء بیگلربیگی تبریز]</small>

;۴. بیگلربیگی شیروان ([[شروان]])
# «[[سالیان]]» و «قبه‌قلهان» ([[قوبا]])
# «ارس» ([[خان‌آباد (یولاخ)|خان‌آباد]] در [[شهرستان یولاخ|یولاخ]]) و «[[شکی]]»
# «باب‌الابواب [[دربند (روسیه)|دربند]]»
# «الپاوث» (در [[شهرستان شماخی|شماخی]])
# «بادکوبه» ([[باکو]])
# «چمشگزک» (ایل کرد) و «[[آغ‌داش (شهر)|آغداش]]»
}}

=== پهلوی ===
[[پرونده:Azerbaijan Province.png|600px|چپ|نقشهٔ شهرستان‌ها و بخش‌های استان آذربایجان در سال ۱۳۳۷ خورشیدی]]
* '''۱۳۱۶٫۰۸٫۱۶''': تقسیم ایران به ۵ استان و ایجاد '''استان شمال غرب''' در محدودهٔ منطقهٔ آذربایجان، براساس اولین قانون تقسیمات کشوری ایران.<ref name= "avval">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://qavanin.ir/Law/TreeText/84725 |عنوان=تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران | ناشر =سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران|تاریخ = |تاریخ بازبینی=۲۰ اکتبر ۲۰۲۱}}</ref>
* '''۱۳۱۶٫۱۰٫۱۹''': تقسیم ایران به ۱۰ استان و ایجاد استان‌های '''[[استان سوم|سوم]]''' (آذربایجان شرقی) و '''[[استان چهارم|چهارم]]''' (آذربایجان غربی) براساس اصلاحیهٔ اولین قانون تقسیمات کشوری ایران.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://qavanin.ir/Law/TreeText/112668 |عنوان=قانون اصلاح قانون تقسیمات کشور و اصلاح قانون راجع بمحصلین کلاس اختصاصی وزارت داخله | ناشر =سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران|تاریخ = |تاریخ بازبینی=۲۰ اکتبر ۲۰۲۱}}</ref>
* '''۱۳۱۷٫۰۶٫۰۹''': انتزاع '''[[شهرستان تالش|بخش تالش]]''' (شفارود سابق) از استان آذربایجان شرقی و الحاق آن به استان یکم (گیلان).<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://qavanin.ir/Law/TreeText/164620|عنوان=تصویب‌نامه هیئت وزیران راجع به اینکه بخش شفارود تابع شهرستان رشت می‌باشد| ناشر =سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران|تاریخ = |تاریخ بازبینی=۲۰ اکتبر ۲۰۲۱}}</ref>
* '''۱۳۱۹٫۰۱٫۱۷''': انتزاع '''[[شهرستان سقز|بخش سقز]]''' از استان آذربایجان غربی و الحاق آن به استان پنجم (کرمانشاهان).<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://qavanin.ir/Law/TreeText/191983 |عنوان=آگهی راجع به افتتاح بخش سقز| ناشر =سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران|تاریخ = |تاریخ بازبینی=۲۰ اکتبر ۲۰۲۱}}</ref>
* '''۱۳۲۲٫۱۰٫۱۴''': انتزاع '''[[شهرستان بانه|بخش بانه]]''' از استان آذربایجان غربی و الحاق آن به استان کرمانشاهان.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://qavanin.ir/Law/TreeText/181158 |عنوان=بخشنامه وزیر دادگستری راجع به شهرستان جدید سقز | ناشر =سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران|تاریخ = |تاریخ بازبینی=۲۰ اکتبر ۲۰۲۱}}</ref>
* '''۱۳۲۴٫۱۰٫۱۵''': انتزاع '''[[شهرستان بیجار]]''' از استان آذربایجان غربی و قرار گرفتن آن تحت نظارت مستقیم وزارت کشور ایران.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://qavanin.ir/Law/TreeText/165807 |عنوان=تصویب‌نامه راجع به ارجاع مستقیم کارهای شهرستان بیجار به وزارت کشور | ناشر =سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران|تاریخ = |تاریخ بازبینی=۲۰ اکتبر ۲۰۲۱}}</ref>
* '''۱۳۲۵٫۰۳٫۲۷''': تجمیع استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی تحت عنوان '''استان آذربایجان''' به مرکزیت تبریز.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://qavanin.ir/Law/TreeText/166043 |عنوان=تصویبنامه هیئت وزیران راجع به تبدیل استان 3 و 4 به استان آذربایجان | ناشر =سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران|تاریخ = |تاریخ بازبینی=۲۰ اکتبر ۲۰۲۱}}</ref>
* '''۱۳۳۷٫۰۵٫۲۹''': انتزاع '''[[دهستان ترجان]]''' از استان آذربایجان و الحاق آن به فرمانداری کل کردستان.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://qavanin.ir/Law/TreeText/220740 |عنوان=انتزاع دهستان تورجان از توابع بوکان شهرستان مهاباد و الحاق آن به شهرستان سقز از توابع استان کردستان | ناشر =سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران|تاریخ = |تاریخ بازبینی=۲۱ اکتبر ۲۰۲۱}}</ref>
* '''۱۳۳۷٫۰۸٫۰۳''': '''تفکیک استان آذربایجان''' (پس از ۱۲ سال و ۴ ماه و ۶ روز) به دو استان آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی و انضمام '''[[شهرستان میاندوآب]]''' به استان آذربایجان غربی.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://qavanin.ir/Law/TreeText/223558 |عنوان=تصویبنامه راجع به تعیین و تفکیک شهرستانهای استان سوم و چهارم | ناشر =سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران|تاریخ = |تاریخ بازبینی=۲۰ اکتبر ۲۰۲۱}}</ref>
* '''۱۳۳۹٫۰۳٫۲۱''': انتزاع '''[[شهرستان آستارا]]''' از استان آذربایجان شرقی و الحاق آن به استان گیلان.<ref name="Astara">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://qavanin.ir/Law/TreeText/216070 |عنوان=انتزاع شهرستان آستارا و توابع و تشکیل شدن استان گیلان | ناشر =سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران|تاریخ = |تاریخ بازبینی=۲۰ اکتبر ۲۰۲۱}}</ref>
* '''۱۳۳۹٫۱۰٫۰۲''': انتزاع بخش‌های '''[[شهرستان تکاب|تکاب]]''' و '''[[شهرستان شاهین‌دژ|شاهین‌دژ]]''' از استان آذربایجان شرقی و الحاق آن‌ها به استان آذربایجان غربی.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://qavanin.ir/Law/TreeText/195091 |عنوان=انتزاع بخشهای تکاب و شاهیندژ از شهرستان مراغه و الحاق به شهرستان جدید التأسیس میاندوآب | ناشر =سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران|تاریخ = |تاریخ بازبینی=۲۰ اکتبر ۲۰۲۱}}</ref>
* '''۱۳۷۲٫۰۱٫۲۲''': تأسیس '''[[استان اردبیل]]''' و تفکیک آن از استان آذربایجان شرقی.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://qavanin.ir/Law/TreeText/84304 |عنوان=قانون تأسیس استان اردبیل | ناشر =سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران|تاریخ = |تاریخ بازبینی=۲۰ اکتبر ۲۰۲۱}}</ref> ''[دورهٔ [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی]]]''

فهرست شهرستان‌های ۱۳ گانهٔ '''استان آذربایجان''' در سال ۱۳۳۷ خورشیدی:
# [[شهرستان تبریز]]: شامل شهرستان‌های فعلی [[شهرستان اسکو|اسکو]]، [[شهرستان شبستر|شبستر]]، [[شهرستان آذرشهر|آذرشهر]]، [[شهرستان بستان‌آباد|بستان‌آباد]].
# [[شهرستان ارومیه]]: شامل شهرستان‌های فعلی [[شهرستان نقده|نقده]]، [[شهرستان اشنویه|اشنویه]].
# [[شهرستان اردبیل]]: شامل شهرستان‌های فعلی [[شهرستان آستارا|آستارا]]، [[شهرستان نمین|نمین]]، [[شهرستان نیر|نیر]]، [[شهرستان سرعین|سرعین]].
# [[شهرستان خوی]]: شامل شهرستان‌های فعلی [[شهرستان سلماس|سلماس]]، [[شهرستان چایپاره|چایپاره]].
# [[شهرستان مراغه]]: شامل شهرستان‌های فعلی [[شهرستان میاندوآب|میاندوآب]]، [[شهرستان بناب|بناب]]، [[شهرستان ملکان|ملکان]]، [[شهرستان شاهین‌دژ|شاهین‌دژ]]، [[شهرستان تکاب|تکاب]]، [[شهرستان عجب‌شیر|عجب‌شیر]]، [[شهرستان چاراویماق|چاراویماق]]، [[شهرستان چهاربرج|چهاربرج]]، [[شهرستان باروق|باروق]].
# [[شهرستان مهاباد]]: شامل شهرستان‌های فعلی [[شهرستان بوکان|بوکان]]، [[شهرستان پیرانشهر|پیرانشهر]]، [[شهرستان سردشت|سردشت]].
# [[شهرستان مرند]]: شامل شهرستان فعلی [[شهرستان جلفا|جلفا]].
# [[شهرستان اهر]]: شامل شهرستان‌های فعلی [[شهرستان هریس|هریس]]، [[شهرستان ورزقان|ورزقان]]، [[شهرستان کلیبر|کلیبر]]، [[شهرستان خداآفرین|خداآفرین]]، [[شهرستان هوراند|هوراند]].
# [[شهرستان میانه]]
# [[شهرستان مشگین‌شهر]]: شامل شهرستان‌های فعلی [[شهرستان پارس‌آباد|پارس‌آباد]]، [[شهرستان گرمی|گرمی]]، [[شهرستان بیله‌سوار|بیله‌سوار]]، [[شهرستان اصلاندوز|اصلاندوز]]، [[شهرستان انگوت|انگوت]].
# [[شهرستان ماکو]]: شامل شهرستان‌های فعلی [[شهرستان شوط|شوط]]، [[شهرستان چالدران|چالدران]]، [[شهرستان پلدشت|پلدشت]].
# [[شهرستان سراب]]
# [[شهرستان خلخال]]: شامل شهرستان فعلی [[شهرستان کوثر|کوثر]].

== نقشه‌ها ==
=== قدیمی ===
{{وسط‌چین}}
<gallery>
Image:Sarmatia et Scythia, Russia et Tartaria Europaea.jpg|نقشه آلبانیا و گرجستان و قفقاز را در سال ۱۶۹۷ نشان می‌دهد.
Image:Ancient North Western Asia 1711.jpg|یک نقشه کلاسیک که از اوراسیا که مناطق ماد و آلبانیای قفقاز را که توسط رود ارس از هم جدا شده‌اند را نشان می‌دهد (۱۷۱۱).
Image:Iran e Bozorg2.jpg|نقشه مناطق مجزا از هم آلبانیا، ارمنستان و آذربایجان را نشان می‌دهد (۱۷۱۹).
</gallery>
{{پایان}}

=== پس از امضای عهدنامه‌های [[عهدنامه گلستان|گلستان (۱۸۱۳)]] و [[عهدنامه ترکمانچای|ترکمانچای (۱۸۲۸)]] ===
{{وسط‌چین}}
<gallery>
Image:Near_East-1835.jpg|نقشه ایران شامل آذربایجان که توسط رود ارس در شمال محدود شده است (۱۸۳۵).<ref>[http://www.geographicus.com/Merchant2/merchant.mvc?page=G/PROD/PersiaArabia-mb-1837] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140414091833/http://www.geographicus.com/Merchant2/merchant.mvc?page=G%2FPROD%2FPersiaArabia-mb-1837 |date=۱۴ آوریل ۲۰۱۴}} 1837 Malte-Brun Map of Persia & Arabia (Iraq, Saudi Arabia, Iran, Jordan)</ref>
پرونده:1861 map of Azerbaijan.jpg|نقشه آذربایجان، ترسیم شده در سال ۱۸۵۱ میلادی برابر با ۱۲۳۰ شمسی، توسط هاینریش کیپرت، برلین آلمان ۱۸۶۱. نقشه‌بردار: نیکولای خانیکوف
پرونده:Afghanistan and Persia in 1856.jpg|نقشه ایران که قفقاز و گرجستان را به تصویر می‌کشد (۱۸۵۶).<ref>[http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/persia_afghanistan_1856.jpg Map showing the region north of Iran's Caucasus border as Georgia]</ref>
Image:1862 Perthes Map of Russia.JPG|نقشه قفقاز روسیه، شمال رود ارس (۱۸۶۲)
Image:|نقشه منطقه زیر رودخانه ارس را با نام آذربایجان و مناطق بالای رود ارس را با نام گرجستان مشخص کرده است (۱۸۶۴).
Image:Russia Caucusus 1882.jpg|نقشه تقسیمات اداری قفقاز روسیه را با نام‌های باکو، الیزابت پل، گرجستان ایروان و دربند در میان دیگر نام‌ها را نشان می‌دهد (۱۸۸۲).
Image:Ottoman Asia (partial, 1893).jpg|نقشه از سال ۱۸۹۳ که آذربایجان در زیر رود ارس نشان داده شده است.
|نقشه تقسیم ایران به مناطق تحت نفوذ روس، تحت حمایت انگلیس و منطقه بی‌طرف در سال ۱۹۰۷ را نشان می‌دهد. آذربایجان در شمالغرب ایران در منطقه تحت سلطه روس واقع شده است.
Image:Persia 1909.jpg|منطقه آذربایجان با مرز شمالی آن یعنی رود ارس مشخص شده است (۱۹۰۹).
</gallery>
{{پایان}}

== جستارهای وابسته ==
{{درگاه|آذربایجان}}
* [[آذری‌های ایرانی]]
* [[ایرانیان ترک‌زبان]]
* [[موسیقی آذربایجانی]]
* [[رقص‌های آذربایجانی]]
* [[استان آذربایجان]]
* [[تقسیم استان آذربایجان شرقی]]
* [[کردستان ایران]]
* [[مکریان]]
* [[آتورپاتکان]]
* [[آذربایجان ساسانی]]
* [[جنبش خرمدینان]]
* [[جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی]]
* [[شاهنشاهی ایران]]
* [[تات‌های ایران]]

== پانویس ==
{{پانویس|۲}}

== منابع ==
* جرج کرزن، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، جلد اول، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۳.
* گیتاشناسی، اطلس ایران و جهان، چاپ دوم، ۱۳۷۵.
* [[احمد کسروی]] تبریزی، نام شهرها و دیه‌های ایران.
* [[ریچارد فرای]]، میراث ایران، ترجمهٔ مسعود رجب‌نیا.
* ا.م. دیاکانوف، تاریخ ماد، ترجمهٔ [[کریم کشاورز]].
* [[عبدالحسین زرین‌کوب]]، تاریخ مردم ایران (ایران قبل از اسلام).
* [[محمدجواد مشکور]]، نظری به تاریخ آذربایجان، جلد ۱، تهران، ۱۳۳۹.
{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=Boyce |نام=Mary |کتاب=Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices | ناشر= Routledge & Kegan Paul|سال=1979 |مکان=London |شابک=}}
{{پایان چپ‌چین}}

== مقاله‌های برخط ==
{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد وب |عنوان=AZERBAIJAN |ناشر=Encyclopædia Iranica |تاریخ=April 16, 2010 |4= |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-index |تاریخ بازدید=2011-06-15 |پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/6DzPtxhUK?url=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-index |تاریخ بایگانی=27 ژانویه 2013}}
* {{یادکرد وب |نویسنده=X. de Planho |عنوان=AZERBAIJAN i. Geography |ناشر=Encyclopædia Iranica |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-i |تاریخ بازدید=2011-06-15 |پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/6DzPuTIF2?url=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-i |تاریخ بایگانی=27 ژانویه 2013}}
* {{یادکرد وب |نویسنده=W. Kleiss |عنوان=AZERBAIJAN ii. Archeology |ناشر=Encyclopædia Iranica |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-ii |تاریخ بازدید=2011-06-15 |پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/6DzPuyglp?url=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-ii |تاریخ بایگانی=27 ژانویه 2013}}
* {{یادکرد وب |نویسنده=K. Schippmann |عنوان=AZERBAIJAN iii. Pre-Islamic History |ناشر=Encyclopædia Iranica |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-iii |تاریخ بازدید=2011-06-15 |پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/6DzPvPVOS?url=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-iii |تاریخ بایگانی=27 ژانویه 2013}}
* {{یادکرد وب |نویسنده=C. E. Bosworth |عنوان=AZERBAIJAN iv. Islamic History to 1941 |ناشر=Encyclopædia Iranica |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-iv |تاریخ بازدید=2011-06-15 |پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/6DzPvqORp?url=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-iv |تاریخ بایگانی=27 ژانویه 2013}}
* {{یادکرد وب |نویسنده=B. Kuniholm |عنوان=AZERBAIJAN v. History from 1941 to 1947 |ناشر=Encyclopædia Iranica |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-v |تاریخ بازدید=2011-06-15 |پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/6DzPwQaxd?url=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-v |تاریخ بایگانی=27 ژانویه 2013}}
* {{یادکرد وب |نویسنده=R. Tapper |عنوان=AZERBAIJAN vi. Population and its Occupations and Culture |ناشر=Encyclopædia Iranica |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-vi |تاریخ بازدید=2011-06-15 |پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/6DzPwrKrx?url=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-vi |تاریخ بایگانی=27 ژانویه 2013}}
* {{یادکرد وب |نویسنده=E. Yarshater |عنوان=AZERBAIJAN vii. The Iranian Language of Azerbaijan |ناشر=Encyclopædia Iranica |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-vii |تاریخ بازدید=2011-06-15 |پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/6DzPxIiLF?url=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-vii |تاریخ بایگانی=27 ژانویه 2013}}
* {{یادکرد وب |نویسنده=G. Doerfer |عنوان=AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish |ناشر=Encyclopædia Iranica |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-viii |تاریخ بازدید=2011-06-15 |پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/6DzPxiye2?url=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-viii |تاریخ بایگانی=27 ژانویه 2013}}
* {{یادکرد وب |نویسنده=L. Johanson |عنوان=AZERBAIJAN ix. Iranian Elements in Azeri Turkish |ناشر=Encyclopædia Iranica |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-ix |تاریخ بازدید=2011-06-15 |پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/6DzPy8qxB?url=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-ix |تاریخ بایگانی=27 ژانویه 2013}}
* {{یادکرد وب |نویسنده=H. Javadi and K. Burill |عنوان=AZERBAIJAN x. Azeri Literature |ناشر=Encyclopædia Iranica |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x |تاریخ بازدید=2011-06-15 |پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/6DzPyYrzW?url=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x |تاریخ بایگانی=27 ژانویه 2013}}
* {{یادکرد وب |نویسنده=J. During |عنوان=AZERBAIJAN xi. Music of Azerbaijan |ناشر=Encyclopædia Iranica |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-xi |تاریخ بازدید=2011-06-15 |پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/6DzPyzHPC?url=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-xi |تاریخ بایگانی=27 ژانویه 2013}}
* {{یادکرد وب |نویسنده=Wolfram Kleiss |عنوان=AZERBAIJAN xii. MONUMENTS |ناشر=Encyclopædia Iranica |نشانی=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-monuments |تاریخ بازدید=2011-06-15 |پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/6DzPzPism?url=http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-monuments |تاریخ بایگانی=27 ژانویه 2013}}
{{پایان چپ‌چین}}

== پیوند به بیرون ==
{{ویکی‌سفر|آذربایجان ایران}}
{{رده انبار|Iranian Azerbaijan}}
* [https://web.archive.org/web/20160313142640/http://iran-emrooz.net/index.php?%2Fpolitic%2Fmore%2F8742%2F کندوکاوی گذرا در تاریخ آذربایجان تا قرن چهارم هجری]
* [https://web.archive.org/web/20060517091341/http://www.bartleby.com/65/az/AzerbjIrn.html آذربایجان در دانشنامه کلمبیا]

{{موضوعات ایران}}
{{استان‌های ساسانیان}}
{{ولایت‌های صفویه}}
{{تقسیمات کشوری ممالک محروسه ایران (۱۸۰۴–۱۷۹۶)}}
{{مناطق آسیا}}
{{مزدیسنا}}
{{ادبیات ترکی آذربایجانی}}

[[رده:آذربایجان| ]]
[[رده:کشورها و سرزمین‌های ترکی آذربایجانی‌زبان]]
[[رده:منطقه‌های ایران]]
[[رده:منطقه‌های تاریخی]]
[[رده:واژگان بازگشتی]]