نمایش مبدأ برای تبریز

{{pp-semi-indef|small=yes}}
{{مقاله برگزیده}}
{{دیگر کاربردها}}
{{جعبه اطلاعات شهر ایران
|نام‌رسمی={{نستعلیق|تبریز}}
|روی‌نقشه=آری
|عرض‌جغرافیایی=۳۸٫۰۸
|طول‌جغرافیایی=۴۶٫۳۰
|فتوکلاژ=بله
|تصویر={{وسط‌چین}}{{Photomontage
|photo1a = Tabriz Municipality Sa'at Tower.jpg{{!}}برج ساعت
|photo2a = Goymachid.jpg{{!}}مسجد کبود
|photo2b =El-goli 2.JPG{{!}}بوستان ائل‌گلی
|photo3a = Mozaffariyeh, Bazzar of Tabriz in Iran.jpg{{!}}بازار تبریز
|photo3b =Maqbaratoshoara.JPG{{!}}مقبرةالشعرا
|photo4a =Arg_Alishah4.JPG{{!}}ارگ علیشاه
|photo4b =Rabe Rashidi 2.JPG{{!}}ربع رشیدی
|photo5a =Panorama of Tabriz.jpg{{!}}نمایی از شهر
| photo6a           =
|spacing=
|size=270
| foot_montage=از بالا به پایین: [[کاخ شهرداری تبریز|برج ساعت]]، [[مسجد کبود (تبریز)|مسجد کبود]]، [[ائل‌گلی|بوستان ائل‌گلی]]، [[بازار تبریز]]، [[مقبرةالشعرا]]، [[ارگ علیشاه]]، [[ربع رشیدی]] و نمایی از شهر
}}{{پایان}}
|اندازه‌تصویر=
|نشان‌واره شهرداری= Tabriz government logo.svg
|اندازه نشان‌واره=۱۵۰
| توضیح نشان‌واره=نشان [[شهرداری تبریز]]
|استان=آذربایجان شرقی
|شهرستان=تبریز
| image_map1 ={{Infobox mapframe|wikidata=yes |zoom=10 | stroke-width=1 |shape-fill-opacity=0|frame-height=300|geomask=Q80053|frame-lat=38.06|frame-long=46.29}}
|بخش=[[بخش مرکزی شهرستان تبریز|مرکزی]]
|نام‌محلی=
|نام‌های‌دیگر=
|نام‌های‌قدیمی=تپریز، تَورِز، تاوریژ، تَورِژ، تِبریز، توری<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/><ref name="EI"/>
|سال‌شهرشدن=
|جمعیت=محدوده: ۱٬۵۸۴٬۸۵۵ نفر{{سخ}}حریم: ۱٬۷۲۷٬۴۷۶ نفر (۱۳۹۵)<ref name=Harim>{{یادکرد وب|عنوان=مدیریت حریم شهری تبریز|ناشر=خبرگزاری شهریار|نشانی=http://www.shahryarnews.ir/news/67964|تاریخ بازدید=۱۵ مهٔ ۲۰۲۰}}{{پیوند مرده|date=نوامبر ۲۰۲۲ |bot=InternetArchiveBot}}</ref><ref name=amar95/><ref name=Rah/><ref name=amar1399/><ref name=Irna2020/><ref name="amar95"/><ref name="AmarIran">{{یادکرد وب|عنوان=درگاه ملی آمار|ناشر=سازمان آمار ایران|نشانی=http://www.amar.org.ir/portal/faces/public/census85/census85.natayej|تاریخ بازدید=۱۹ ژانویهٔ ۲۰۰۸|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20090418144257/http://www.amar.org.ir/portal/faces/public/census85/census85.natayej|تاریخ بایگانی=۱۸ آوریل ۲۰۰۹|dead-url=yes}}</ref><ref name=Irna2020/>{{سخ}}محدوده: ۱٬۶۴۳٬۹۶۰ نفر (۲۰۲۲)<ref name=Amar1400/>
|رشدجمعیت=
|تراکم‌جمعیت=۷٬۷۸۰<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.shahrsazi-mhud.ir/Urban/Urban01_8.htm|عنوان=تراکم در شهرها|تاریخ بازدید=۲۹ اوت ۲۰۰۹|ناشر=شورای عالی شهرسازی و معماری ایران|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20091003001938/http://www.shahrsazi-mhud.ir/Urban/Urban01_8.htm|تاریخ بایگانی=۳ اکتبر ۲۰۰۹|dead-url=yes}}</ref>
|زبان=[[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]]<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/><ref name="Qom"/>
|مذهب=[[شیعه دوازده‌امامی|شیعهٔ دوازده‌امامی]]<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/>
|مساحت=محدوده: ۲۴۴٫۵۱ کیلومتر مربع{{سخ}}حریم: ۱۰۱۴٫۴۵ کیلومتر مربع<ref name=Harim/><ref name=Rah>{{یادکرد وب|عنوان=تقسیم‌بندی مناطق دهگانه شهرداری تبریز|ناشر=اداره کل راه و شهرسازی استان آذربایجان شرقی|نشانی=https://azarsharghi.mrud.ir/Portals/13/FilesUp/tarhe%20tabriz.pdf?ver=1396-03-29-094056-537|تاریخ بازدید=۱۵ مهٔ ۲۰۲۰|archive-date=29 ژوئن 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200629171436/https://azarsharghi.mrud.ir/Portals/13/FilesUp/tarhe%20tabriz.pdf?ver=1396-03-29-094056-537}}</ref><ref name="Omran">{{یادکرد وب|عنوان=گزارش وضعیت مناطق نابسامان شهری و عملکرد ستادهای استانی و شهرستانی|ناشر=شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران|نشانی=http://udrc.ir/UserFiles/file/15670.pdf|تاریخ بازدید=۲۷ مارس ۲۰۱۷|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170327171711/http://udrc.ir/UserFiles/file/15670.pdf|archivedate=۲۷ مارس ۲۰۱۷|dead-url=yes}}</ref>
|ارتفاع=۱۳۴۸ تا ۱۵۶۱ متر<ref name="Gitashenasi">نقشهٔ کامل تبریز بزرگ، نگاهی کوتاه به شهر تبریز.</ref>
|میانگین‌دما=بیشینه: °۱۸+<ref name="irimo">{{یادکرد وب|نشانی=http://www.irimo.ir/farsi/drought/synopH/Tabriz.txt|عنوان=اطلاعات آب و هوای تبریز|تاریخ بازدید=۱۸ آوریل ۲۰۱۱|ناشر=سازمان هواشناسی ایران|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VHjtt5n?url=http://www.irimo.ir/farsi/drought/synopH/Tabriz.txt|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref>
کمینه: °۶٫۹+<ref name="irimo"/>
|میانگین‌بارش‌سالانه=۳۱۰ میلی‌متر<ref name="weather">{{یادکرد وب|نشانی=http://www.theweathernetwork.com/index.php?product=statistics&pagecontent=C00720|عنوان=Weather Statistics: Tabriz, Iran, Islamic Republic of|تاریخ بازدید=۱۶ دسامبر ۲۰۰۸|ناشر=The Weather Network|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VHnj2At?url=http://www.theweathernetwork.com/index.php?product=statistics|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref>
|شمارروزهای‌یخبندان=۱۰۴ روز<ref name="weather"/>
|شهردار=یعقوب هوشیار <ref>{{یادکرد خبر |عنوان=یعقوب هوشیار با حکم وزیر کشور رسما شهردار تبریز شد
 |نشانی=https://www.isna.ir/news/1401011607901|وبگاه= [[ایسنا]] |تاریخ=۱۶ فروردین ۱۴۰۱ |کد زبان=fa}}</ref>
|نماینده مجلس=
|سال تأسیس شهرداری = ۱۲۸۶<ref name="Shahrdari">{{یادکرد وب|عنوان=تاریخچهٔ شهرداری تبریز|ناشر=وبگاه شهرداری تبریز|نشانی=http://www.tabriz.ir/?PageID=209|تاریخ بازدید=۳ ژانویهٔ ۲۰۱۳|archive-date=15 ژانویه 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130115020812/http://tabriz.ir/?PageID=209}}</ref>
|ره‌آورد=[[آجیل]]، [[نوقا]]، [[راحت‌الحلقوم]]، [[قالی|فرش]]، [[صنایع دستی]] و [[چرم|محصولات چرمی]]<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.worldbookonline.com/advanced/article?id=ar544200|عنوان=Tabriz|نویسنده=Le Gall, Michel|تاریخ بازدید=۹ دسامبر ۲۰۰۸|ناشر=World Book Advanced|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VHovE8K?url=http://www.worldbookonline.com/wb/Login?ed=wb|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref>
|پیش‌شماره=۰۴۱<ref>{{یادکرد وب | نشانی=http://www.mehrnews.com/news/2346057/تغییر-پیش-شماره-تلفن-های-ثابت-آذربایجان-شرقی | عنوان=تغییر پیش‌شماره تلفن‌های ثابت آذربایجان شرقی | ناشر=خبرگزاری مهر | تاریخ=۱۸ مرداد ۱۳۹۳ | بازبینی=۲۸ مارس ۲۰۱۵}}</ref>
|وبگاه=[http://www.tabriz.ir/ tabriz.ir]
| پلاک اتومبیل   = {{پرچمک|ایران}} ۱۵ و ۳۵<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://acoforum.org/showthread.php?t=1713#axzz3q7ueicF8 |عنوان=بانک اطلاعاتی آکو، لیست پلاک‌های خودروهای ایران |بازبینی=۱۶ ژوئیه ۲۰۱۲ |archive-date=۲۳ دسامبر ۲۰۱۲ |archive-url=https://web.archive.org/web/20121223072134/http://acoforum.org/#axzz3q7ueicF8 |url-status=dead}}</ref>
|کد آماری =۱۲۱۴
|جمله خوشامد=
}}
'''تبریز''' ({{تلفظ|Tabriz.ogg}}) شهری در شمال‌غرب [[ایران]]، مرکز [[استان آذربایجان شرقی]] و هستهٔ مرکزی [[کلان‌شهر تبریز]] است.<ref>فرهنگ فارسی معین</ref><ref name="Brit">Tabrīz, [[دانشنامه بریتانیکا|Encyclopædia Britannica]]</ref> این شهر، بزرگ‌ترین قطب اقتصادی منطقهٔ [[آذربایجان]] ایران و مرکز [[دولت|اداری]]، [[ترابری|ارتباطی]]، [[بازرگانی]]، [[سیاست|سیاسی]]، [[صنعت]]ی، [[فرهنگ]]ی و [[نیروی نظامی|نظامی]] این منطقه شناخته می‌شود.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Tabriz|ناشر=دانشنامهٔ looklex|نشانی=http://looklex.com/e.o/tabriz.htm|تاریخ بازدید=۲۱ آگوست ۲۰۱۲|archive-date=۱۰ اوت ۲۰۱۸|archive-url=https://web.archive.org/web/20180810151631/http://looklex.com/e.o/tabriz.htm|url-status=dead}}</ref>

شهر تبریز ۲۴۴٫۵۱ کیلومتر مربع (حریم شهر: ۱۰۱۴٫۴۵ کیلومتر مربع) وسعت دارد و بر همین اساس، سومین شهر بزرگ [[ایران]] به‌لحاظ گستره پس از [[تهران]] و [[مشهد]] محسوب می‌شود.<ref name=Harim/><ref name=Rah/><ref name=Shiraz>{{یادکرد وب|عنوان=طرح مطالعاتی محله بندی شهر شیراز|ناشر=شهرداری شیراز|نشانی=https://shiraz.ir/ImageGallery/FCKUploadedImages/file/%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D9%87%20%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D8%AA%20%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D9%87%20%DB%8C%D8%A7%D9%81%D8%AA%DA%AF%DB%8C%20%D9%85%D8%AD%D9%84%D8%A7%D8%AA%20%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2/%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%87%20%D9%85%D8%AD%D9%84%D9%87%20%D8%A8%D9%86%D8%AF%DB%8C%20%D8%B4%D9%87%D8%B1%20%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2%20%D8%A8%D8%A7%20%D8%B1%D9%88%DB%8C%DA%A9%D8%B1%D8%AF%20%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D9%87%20%D9%87%D9%85%DA%AF%D9%88%D9%86%20%D9%88%20%D9%85%D8%AA%D9%88%D8%A7%D8%B2%D9%86.pdf|تاریخ بازدید=۱۸ مهٔ ۲۰۲۰|archive-date=۲۹ ژوئن ۲۰۲۰|archive-url=https://web.archive.org/web/20200629171303/https://shiraz.ir/ImageGallery/FCKUploadedImages/file/%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D9%87%20%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D8%AA%20%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D9%87%20%DB%8C%D8%A7%D9%81%D8%AA%DA%AF%DB%8C%20%D9%85%D8%AD%D9%84%D8%A7%D8%AA%20%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2/%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%87%20%D9%85%D8%AD%D9%84%D9%87%20%D8%A8%D9%86%D8%AF%DB%8C%20%D8%B4%D9%87%D8%B1%20%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2%20%D8%A8%D8%A7%20%D8%B1%D9%88%DB%8C%DA%A9%D8%B1%D8%AF%20%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D9%87%20%D9%87%D9%85%DA%AF%D9%88%D9%86%20%D9%88%20%D9%85%D8%AA%D9%88%D8%A7%D8%B2%D9%86.pdf|url-status=dead}}</ref><ref name=Isfahan>{{یادکرد وب|عنوان=آمارنامه شهر اصفهان ۱۳۹۵|ناشر=شهرداری اصفهان|نشانی=https://isfahan.ir/Dorsapax/Data/Sub_36/File/1-96.pdf|تاریخ بازدید=۱۸ مهٔ ۲۰۲۰|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190930151641/http://isfahan.ir/Dorsapax/Data/Sub_36/File/1-96.pdf|archivedate=30 سپتامبر 2019|dead-url=yes}}</ref> جمعیت آن نیز در [[سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۹۵)|سال ۱۳۹۵ خورشیدی]] بالغ بر ۱٬۵۸۴٬۸۵۵ نفر (حریم شهر: ۱٬۷۲۷٬۴۷۶ نفر) بوده<ref name=Harim/><ref name=amar1399>{{یادکرد وب|عنوان=تقسیمات کشوری سال 1399|ناشر=مرکز آمار ایران|نشانی=https://www.amar.org.ir/Portals/0/Geo/GEO99.xlsx|تاریخ بازدید=۱۰ سپتامبر ۲۰۲۱}}</ref><ref name="amar95">{{یادکرد وب|عنوان=تعداد جمعیت و خانوار به تفکیک تقسیمات کشوری، براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵|ناشر=درگاه ملی آمار|نشانی=https://www.amar.org.ir/سرشماری-عمومی-نفوس-و-مسکن/نتایج-سرشماری/جمعیت-به-تفکیک-تقسیمات-کشوری-سال-1395|تاریخ بازدید=۱۹ ژوئن ۲۰۱۷}}</ref><ref name="Amar">{{یادکرد وب|عنوان=نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰ خورشیدی|ناشر=درگاه ملی آمار|نشانی=http://www.sci.org.ir/content/userfiles/_census85/census85/natayej/abadifil/index-abadi2.html|تاریخ بازدید=۱۴ اوت ۲۰۱۰}}</ref><ref name="CIA">{{یادکرد وب|عنوان=Iran|ناشر=Central Intelligence Agency|نشانی=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html#People|تاریخ بازدید=۱۸ آوریل ۲۰۱۱|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VHiy0Ts?url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html#People|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref><ref name=Irna2020>{{یادکرد وب|عنوان=۶ روستا به تبریز ملحق شد|ناشر=خبرگزاری جمهوری اسلامی|نشانی=https://www.irna.ir/news/82938454/6-|تاریخ بازدید=۱۸ مهٔ ۲۰۲۰}}</ref> و در [[مناطق شهرداری تبریز#تغییرات جمعیتی|سال ۲۰۲۲ میلادی]] به ۱٬۶۴۳٬۹۶۰ نفر رسیده‌است؛ که بر این‌پایه، پنجمین شهر پرجمعیت ایران و ۳۴۴ اُمین شهر پرجمعیت جهان به‌شمار می‌رود.<ref name=Amar1400>{{یادکرد وب|عنوان=Annual Population of Urban Agglomerations with 300,000 Inhabitants or More in 2018, by country, 1950-2035 (thousands)|ناشر=United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division|نشانی=https://population.un.org/wup/Download/Files/WUP2018-F22-Cities_Over_300K_Annual.xls|تاریخ بازدید=۲۴ نوامبر ۲۰۲۱}}</ref> بیشتر ساکنان تبریز [[آذری‌های ایرانی|آذری]] هستند<ref name="Qom"/> و به [[زبان ترکی آذربایجانی]] با [[گویش تبریزی]] سخن می‌گویند.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/><ref name="EI"/><ref name="Hadaaygh"/>

تبریز در درازای تاریخ خود با فراز و فرودهای بسیاری روبه‌رو بوده‌است. تاریخ این شهر، اشغال بدست بیگانگان و حوادث جانکاه طبیعی، از جمله [[زمین‌لرزه‌های تبریز|زمین‌لرزه‌های مهلک]] را تجربه کرده‌است.<ref name="EI"/> سنگ بنای تبریز کنونی به دوران [[شاهنشاهی اشکانی|اشکانی]] و [[شاهنشاهی ساسانی|ساسانی]] برمی‌گردد.<ref name="EI"/>

تبریز، یکی از دراز زمان‌ترین پایتخت‌های ایران بوده‌است؛<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://ir.voanews.com/content/iran-world-capital-changes/1818434.html |عنوان=تغییر پایتخت: از هگمتانه تا تهران، و بعد؟ | ناشر =تارنمای [[صدای آمریکا]] |تاریخ =۶ دی ۱۳۹۲ |تاریخ بازبینی=۶ دی ۱۳۹۲}}</ref> این شهر پایتخت ملی یا منطقه‌ای ایران در دوران حکومت‌های [[روادیان]]، [[اتابکان آذربایجان]]، [[خوارزمشاهیان]]، [[ایلخانان]]، [[چوپانیان]]، [[جلایریان]]، [[قره‌قویونلو]]ها، [[آق‌قویونلو]]ها، [[دودمان صفویان|صفویان]]، [[خانات آذربایجان ایران]]، پایتخت ملی دوم ایران در دورهٔ حکومت [[قاجاریان]] و پایتخت منطقه‌ای ایران در دوران حکومت‌های کوتاه‌مدت [[آزادیستان]] و [[حکومت خودمختار آذربایجان|خودمختار آذربایجان]] بوده‌است.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/><ref name="EI"/><ref>{{یادکرد|کتاب=تاریخ معاصر ایران-۲۵۳|نویسنده=صالحی، نصرالله، جوادیان، مسعود و [[غلامعلی حداد عادل|حداد عادل، غلامعلی]]|ناشر=شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران|شهر=تهران|صفحه=صص ۱۰ و ۱۱|سال=۱۳۸۶|شابک=964-05-1430-6}}</ref><ref name="Cambridge"/> به‌گونه‌ای که تبریز در درازای فرمانروایی ۴۰۰سالهٔ خاندان «رَوّادی» و اسکان قبیلهٔ عرب «اَزْد» به شکوفایی رسید؛<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/> و اوج شکوفایی این شهر مربوط به دورهٔ [[ایلخانان]] است که در این زمان، پایتخت قلمرویی پهناور از [[نیل]] تا [[آسیای مرکزی]] بود.<ref name="Cambridge"/> این شهر در سال ۱۵۰۰ میلادی و در زمان پایتختی [[دودمان صفویان|صفویان]] به‌عنوان پنجمین شهر پرجمعیت جهان شناخته می‌شد و جمعیتش با [[استانبول]]، پایتخت [[امپراتوری عثمانی]] برابری می‌کرد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=CITY POPULATIONS THROUGH HISTORY|ناشر=Teacherweb|نشانی=http://teacherweb.ftl.pinecrest.edu/snyderd/MWH/readings/Urban/City%20Pop%20-%20History.pdf|تاریخ بازدید=۱۶ دسامبر ۲۰۱۱|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20111003111429/http://teacherweb.ftl.pinecrest.edu/snyderd/MWH/readings/Urban/City%20Pop%20-%20History.pdf|تاریخ بایگانی=۳ اکتبر ۲۰۱۱|dead-url=yes}}</ref>

تبریز باردیگر در دورهٔ قاجار به شکوفایی رسید؛ به گونه‌ای که در این دوره به‌عنوان مهم‌ترین و پیشروترین شهر ایران شناخته می‌شد.<ref name="Shahrdari"/> در دوران معاصر نیز این شهر یکی از مراکز مهم اقتصادی و صنعتی در سطح کشور محسوب می‌شود.<ref name="DehKhoda"/> تبریز در دو سدهٔ اخیر، مبدأ بسیاری از تحولات اجتماعی، فرهنگی و صنعتی در ایران بوده‌است؛ به گونه‌ای که این شهر مانع خاموشی [[جنبش مشروطه ایران|انقلاب مشروطه]] در ایران شد و نقشی کلیدی در تحولات بعدی، همچون [[انقلاب ۱۳۵۷]] و روند مدرن شدنِ ایران داشته‌است.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/><ref name="EI"/><ref name="Hadaaygh"/>

== نام ==
{{اصلی|ریشه‌شناسی نام تبریز}}
[[پرونده:Mount-Sahand.jpg|بندانگشتی|راست|[[سهند|کوه سهند]]؛ به عقیدهٔ برخی، واژهٔ تبریز (تب‌پنهان‌کن) به جهت پنهان‌کنندگی تف و گرمای کوه سهند به این شهر اطلاق شده‌است.]]
[[یاقوت حموی]] در «معجم‌البلدان» گزارش می‌دهد که نام شهر در زمان دیدار یاقوت از تبریز در زبان محلی «تِبریز» تلفظ می‌شده‌است.<ref name="yaq">یاقوت حموی، «تبریز»، ''معجم البلدان ج۲''، ۱۳</ref> با توجه به این، [[ولادیمیر مینورسکی|مینورسکی]] معتقد است که تلفظ تِبریز باید به گویش ایرانی [[زبان آذری|آذری]] قدیم تعلق داشته باشد. این گویش به گویش‌های موسوم به گویش‌های ایرانی جنوب [[دریای خزر]] وابسته‌است؛ یا به احتمال بیش‌تر، تلفظ تِبریز معرب‌شدهٔ نام شهر در باب فِعلیل (در [[زبان عربی]]) است. همچنین شیوهٔ نگارش نام این شهر در [[زبان ارمنی]] و تجزیه و تحلیل صیغهٔ ارمنی، نمایانگر وابستگی واژهٔ تَوریژ به «زبان پهلوی شمالی» می‌باشد. مینورسکی در پایان چنین نتیجه می‌گیرد که این مسئله نشان می‌دهد که ریشهٔ نام شهر به زمان‌های بسیار دور تا اوایل سلسلهٔ [[ساسانیان|ساسانی]] یا شاید قبل از [[اشکانیان]] برمی‌گردد.<ref name="EI"/>

بنابر گفتهٔ مصطفی مؤمنی در دانشنامهٔ جهان اسلام، اهالی بومی آذربایجان تبریز را توری (چشمه یا رود گرم) می‌خوانده‌اند. تا اوایل سدهٔ چهاردهم خورشیدی نیز روستاییان اطراف تبریز این شهر را توری می‌نامیده‌اند. حتی در حال حاضر مردمان «قنبرآباد» در اطراف تبریز به این شهر توری می‌گویند. در نوشته‌های کهن (برای نمونه [[ابوالفدا]]) نام این شهر به شکل «تُوریز» آمده و هنوز هم در زبان‌های [[زبان کردی|کردی]] و [[زبان تاتی ایران|تاتی]] «توریز» و «تُوْری» به کار می‌رود.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/>

[[پرونده:AZARBAIJAN MAP.JPG|بندانگشتی|بخشی از [[نقشه ایران و توران در دوره قاجاریه|نقشهٔ ایران و توران در دورهٔ قاجاریه]]؛ نام تبریز در میانهٔ نقشه (به زبان آلمانی) مشهود است.]]
عده‌ای از شرق‌شناسان و منابع کهن، نام شهر را دارای ریشه‌ای کهن در [[زبان پارسی میانه|پارسی میانه]] و [[زبان فارسی باستان|کهن]] و مرتبط با گرما و فعالیت‌های گرمایی [[سهند|کوه سهند]] دانسته‌اند. همچنین منابع ارمنی نام شهر را در سدهٔ پنجم (یا چهارم) میلادی، «تورژ» و «تَوْرِش» دانسته‌اند و به فارسی هم تَورز تلفظ کرده‌اند و با توجه به معنای متداول فارسی «تب‌ریز» و «تب‌پنهان‌کن» و احتمالاً نام تبریز «پنهان‌کنندهٔ تف و گرما» و با «جنبش‌های آتشفشانی کوه سهند» مرتبط بوده‌است.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/> [[دانشنامه بریتانیکا|دانشنامهٔ بریتانیکا]] نیز نظری مشابه دارد و تبریز را در اصل «تپ + ریز» می‌داند، چیزی که باعث روان شدن گرما می‌شود و احتمالاً به‌خاطر چشمه‌های آب‌گرم اطراف آن است.<ref name="Brit"/>

در مورد نام شهر توجیه مصطلح ولی عامیانهٔ دیگری وجود دارد؛ از جمله این‌که زبیده زن [[هارون الرشید]] به بیماری تب نوبه مبتلا شده بود؛ چند روزی در آن حوالی اقامت کرده، در اثر هوای لطیف و دل‌انگیز آن‌جا بیماری وی زایل شده، فرموده شهری در آن محل بنا کنند و نام آن را «تب‌ریز» بگذارند.<ref name="OnGeo">{{یادکرد وب|عنوان=آشنایی با تبریز؛ پیشینهٔ تبریز، برگرفته از کتاب آشنایی با تبریز: از انتشارات شهرداری تبریز|نویسنده=عباداله فتح الهی|ناشر=وبگاه دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تبریز|نشانی=http://www.tbzmed.ac.ir/abouttabriz/history%20of%20tabriz%203.htm|تاریخ بازدید=۱۳ نوامبر ۲۰۰۸|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VIIbpo5?url=http://www.tbzmed.ac.ir/abouttabriz/history%20of%20tabriz%203.htm|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref> هرچند [[احمد کسروی]] در کتاب [[آذری یا زبان باستان آذربایجان (کتاب)|آذری یا زبان باستان آذربایجان]] توجیهات از این دست را عامیانه و نادرست می‌داند.<ref>احمد کسروی (۱۳۲۲)، صفحهٔ ۹</ref>

=== لقب‌ها و عناوین ===
[[پرونده:Opening Qonqa.jpg|بندانگشتی|جشن افتتاح نخستین خط [[تراموا]]ی ایران در تبریز (معروف به [[قونقا باشی|قونقا]]) در سال ۱۲۸۰ خورشیدی؛<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.tasnimnews.com/fa/news/1393/01/26/339517/تحول-از-نخستین-تراموای-اسبی-ایران-تا-مترو-در-تبریز |عنوان = تحول از نخستین تراموای اسبی ایران تا مترو در تبریز| ناشر =تسنیم |تاریخ =26 فروردین 1393 |تاریخ بازدید = ۱۷ مارس ۲۰۱۶}}</ref> [[اولین‌های تبریز در تاریخ ایران|شهر اولین‌ها]] یکی از لقب‌های تبریز است.]]
تبریز به‌عنوان [[اولین‌های تبریز در تاریخ ایران|شهر اولین‌ها]]،<ref> این عنوان اولین بار در سلسله‌مقالات [[تبریز شهر اولین‌ها]]، به‌وسیله‌ [[سیداحمد باقرزاده ارجمندی]] به‌کار برده شد و در هشت عنوان فرعی «اولین چاپ اسکناس در ایران» و «اولین شهرداری در ایران»، «مهد قانون‌خواهی در ایران»، «اولین شهربانی در ایران»، «بنیان‌گذار ادبیات نمایشی در ایران»، «اولین دادگاه استیناف در ایران»، «اولین مجتمع دانشگاهی  در ایران» و «بازار تبریز بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده‌ی جهان و بزرگ‌ترین مرکز تجارت ایران در دوره‌ی قاجاریه» در هفته‌نامه‌ شمس تبریز در صفحات ۱۲، ۱۱، ۱۳، ۱۰، ۵، ۱۱، ۱۳ و ۴ شماره‌های ۱۱۸، ۱۱۹، ۱۲۰، ۱۲۳، ۱۲۴، ۱۲۷، ۱۲۸ و ۱۳۰ در ۲۵ مهر، ۲، ۹ و ۱۰ آبان و ۷ آذر و ۲۲ اسفند ۱۳۸۰ و ۲۱ فروردین و ۴ اردیبهشت ۱۳۸۱ چاپ و منتشر و مرسوم شد و بالغ بر ۶۰ مورد تحقیق شده و قرار بود در شماره‌های بعدی آن منتشر شود ولی متأسفانه به علت توقیف هفته‌نامه ناتمام ماند. </ref><ref>{{یادکرد وب |url=http://www.abrarnews.com/politic/1385/850210/html/gardesh.htm#s39534 |title=تبریز شهر اولین ها-ابرار نیوز |accessdate=۶ فوریه ۲۰۱۲ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080221114148/http://www.abrarnews.com/politic/1385/850210/html/gardesh.htm#s39534 |archivedate=۲۱ فوریه ۲۰۰۸ |dead-url=yes}}</ref> شهر بدون گدا،<ref>{{یادکرد وب|عنوان=تبریز عنوان‌دار شهر بدون گدا در جهان|ناشر=وبگاه عصر ایران|نشانی=http://www.asriran.com/fa/pages/?cid=15660|تاریخ بازدید=۱۴ دسامبر ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20110914082453/http://www.asriran.com/fa/pages/?cid=15660|تاریخ بایگانی=۱۴ سپتامبر ۲۰۱۱|dead-url=yes}}</ref> شهر زیرگذرها و روگذرها،<ref name="ToolAutoGenRef4">{{یادکرد وب|عنوان=تبریز؛ شهر زیرگذرها و روگذرها|ناشر=همشهری|نشانی=http://www.hamshahrionline.ir/hamnews/1385/850507/world/mycity.htm#s2193|تاریخ بازدید=۲۵ آوریل ۲۰۱۲|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VIqwBYx?url=http://www.hamshahrionline.ir/hamnews/1385/850507/world/mycity.htm#s2193|تاریخ بایگانی=8 مه 2012|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=}}</ref> پایتخت گردشگری [[سازمان همکاری اسلامی|اسلامی]] در سال ۲۰۱۸،<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی = http://www.oic-oci.org/oicv2/topic/?t_id=10757&t_ref=4233&lan=en |عنوان = The 9th Islamic Conference of Tourism Ministers Opens in Niamey: Adopts Resolution on the Development of Tourism in OIC Member States |ناشر = وبگاه رسمی [[سازمان همکاری اسلامی|Organisation of Islamic Cooperation]] |تاریخ = ۲۴ دسامبر ۲۰۱۵ |تاریخ بازدید = ۲۴ دسامبر ۲۰۱۵}}{{پیوند مرده|date=اکتبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}</ref> امن‌ترین شهر ایران،<ref>{{یادکرد وب |نویسنده= |نشانی=http://www.mehrnews.com/Fa/newsdetail.aspx?NewsID=1693332 |عنوان=تبریز رتبه نخست امنیت را کسب کرد |ناشر=[[خبرگزاری مهر]] |تاریخ=۲۰ شهریور ۱۳۹۱ |تاریخ بازبینی=۲۲ شهریور ۱۳۹۱}}{{پیوند مرده|date=نوامبر ۲۰۲۲ |bot=InternetArchiveBot}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13910620000400 |عنوان=تبریز امن‌ترین کلانشهر کشور شناخته شد | ناشر =[[خبرگزاری فارس]] |تاریخ =۲۰ شهریور ۱۳۹۱ |تاریخ بازبینی=۲۲ شهریور ۱۳۹۱}}</ref> سالم‌ترین شهر ایران،<ref>{{یادکرد وب|عنوان=از سوی سازمان بهداشت جهانی اعلام شد: تبریز سالم‌ترین شهر کشور، افتخاری دیگر برای شهرداری|ناشر=خبرگزاری آریا|نشانی=http://www.aryanews.com/Lct/fa-ir/News/20100515/20100515152717497.htm|تاریخ بازدید=۱۶ مهٔ ۲۰۱۰|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20101224080811/http://www.aryanews.com/Lct/fa-ir/News/20100515/20100515152717497.htm|تاریخ بایگانی=۲۴ دسامبر ۲۰۱۰|dead-url=yes}}</ref> مهد سرمایه‌گذاری ایران،<ref>{{یادکرد وب|عنوان=تبریز مهد سرمایه‌گذاری ایران است|ناشر=خبرگزاری شهریار|نشانی=http://shahryarnews.net/?MID=21&Type=News&TypeID=1&id=4722|تاریخ بازدید=۱۶ دسامبر ۲۰۱۱|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VIBqyhH?url=http://shahryarnews.net/?MID=21|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=شهرداری تبریز رتبهٔ اول سرمایه‌گذاری کشور|ناشر=باشگاه خبرنگاران|نشانی=http://www.yjc.ir/portal/NewsDesc.aspx?newsid=454910|تاریخ بازدید=۱۶ دسامبر ۲۰۱۱|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20110506070411/http://yjc.ir/portal/NewsDesc.aspx?newsid=454910|تاریخ بایگانی=۶ مه ۲۰۱۱|dead-url=yes}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان= «فرصت طلایی» سومین همایش بین‌المللی فرصت‌های سرمایه‌گذاری آذربایجان شرقی|ناشر=شبکهٔ سهند|نشانی=http://tabriz.isna.ir/default.aspx?NSID=5&SSLID=46&NID=19608|تاریخ بازدید=۱۶ دسامبر ۲۰۱۱|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VIDzVal?url=http://tabriz.isna.ir/default.aspx?NSID=5|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref> دومین شهر [[صنعت]]ی ایران، دومین شهر [[دانشگاه]]ی ایران،<ref name="ToolAutoGenRef3">{{یادکرد وب|عنوان=دربارهٔ دانشگاه - معرفی و تاریخچه|ناشر=دانشگاه تبریز|نشانی=http://tabrizu.ac.ir/fa/page/6/معرفی-و-تاریخچه|تاریخ بازدید=۱۳ مارس ۲۰۱۲|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20161104230836/http://tabrizu.ac.ir/fa/page/6/معرفی-و-تاریخچه|تاریخ بایگانی=۴ نوامبر ۲۰۱۶|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=|dead-url=yes}}</ref> دومین شهر بلندمرتبه‌ساز ایران،<ref>{{یادکرد وب|عنوان=نوین: شهر تبریز دارای رتبهٔ دوم بلندمرتبه‌سازی در کشور است|ناشر=خبرگزاری فارس|نشانی=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8906250528|تاریخ بازدید=۱۶ دسامبر ۲۰۱۱|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VI2h2jV?url=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8906250528|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref> دومین قطب [[علوم پزشکی]] ایران،<ref>{{یادکرد وب|عنوان=لزوم راه‌اندازی شهرک بین‌المللی سلامت در تبریز|نشانی=http://www.iribnews.ir/NewsText.aspx?ID=2346028|ناشر=واحد مرکزی خبر|تاریخ بازبینی=۶ مه ۲۰۱۴|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140704192113/http://www.iribnews.ir/NewsText.aspx?ID=2346028|archivedate=۴ ژوئیه ۲۰۱۴|dead-url=yes}}</ref> دومین شهر در جذب گردشگر سلامت در ایران،<ref>{{یادکرد وب |نویسنده= |نشانی=http://www.iribnews.ir/NewsText.aspx?ID=1805693 |عنوان=تبریز رتبه دوم جذب توریسم درمانی ایران |ناشر=واحد مرکزی خبر |تاریخ=۱ بهمن ۱۳۹۱ |تاریخ بازبینی=۲ بهمن ۱۳۹۱ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150722222654/http://www.iribnews.ir/NewsText.aspx?ID=1805693 |archivedate=۲۲ ژوئیه ۲۰۱۵ |dead-url=yes}}</ref> شهر [[شکلات]]ی ایران،<ref>{{یادکرد وب |نویسنده= |نشانی=http://farsnews.com/newstext.php?nn=13920424000448 |عنوان=شهر شکلاتی ایران در دروازه‌های بازار جهانی |ناشر=[[خبرگزاری فارس]] |تاریخ=۲۴ تیر ۱۳۹۲ |تاریخ بازبینی=۲۴ تیر ۱۳۹۲ |archive-date=۱۴ سپتامبر ۲۰۱۷ |archive-url=https://web.archive.org/web/20170914111047/http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920424000448 |url-status=dead}}</ref> قطب [[خودرو]]سازی ایران،<ref name="Khodro">{{یادکرد وب|عنوان=فعالیت‌های گروه سایپا در تبریز توسعه می‌یابد|ناشر=خبرگزاری فارس|نشانی=http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8903270597|تاریخ بازدید=۲۰ ژوئن ۲۰۱۰|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VI1Zpto?url=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8903270597|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref> قطب [[قطعه]]‌سازی ایران،<ref name="Khodro"/> قطب تولید [[موتور دیزل]] [[خاورمیانه]]،<ref name="Khodro"/> شهر جهانی بافت [[قالی تبریز|فرش]]<ref name=ToolAutoGenRef1>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.ettelaat.com/etiran/?p=154271|عنوان = تبریز به عنوان «شهر جهانی بافت فرش» برگزیده شد|ناشر = [[روزنامه اطلاعات]]|تاریخ = ۱۵ مهر ۱۳۹۴|تاریخ بازدید = ۱۳ اکتبر ۲۰۱۵|archive-date = ۲۳ دسامبر ۲۰۱۵|archive-url = https://web.archive.org/web/20151223235810/http://www.ettelaat.com/etiran/?p=154271|url-status = dead}}</ref><ref name=ToolAutoGenRef5>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی = http://shahryarnews.net/?MID=21&type=news&BasesID=2&TypeID=1&id=21904 |عنوان = اهداء اعتبار نامه "تبریز، شهر جهانی بافت فرش " به شهردار تبریز |ناشر = خبرگزاری شهریار |تاریخ = ۱۹ مهر ۱۳۹۴ |تاریخ بازدید = ۱۳ اکتبر ۲۰۱۵ |archive-date = ۹ سپتامبر ۲۰۱۷ |archive-url = https://web.archive.org/web/20170909233315/http://shahryarnews.net/?MID=21&type=news&BasesID=2&TypeID=1&id=21904 |url-status = dead}}</ref> و یکی از مهم‌ترین شهرهای مهاجرپذیر ایران<ref>{{یادکرد وب|عنوان=نبود شهر در آفاق، خوش‌تر از تبریز|ناشر=وبگاه راسخون|نشانی=http://www.rasekhoon.net/Article/Show-8864.aspx|تاریخ بازدید=۳ فوریهٔ ۲۰۱۰|archive-date=۳ اکتبر ۲۰۲۱|archive-url=https://web.archive.org/web/20211003084313/http://www.rasekhoon.net/Article/Show-8864.aspx|url-status=dead}}</ref> شناخته می‌شود.

== تاریخ ==
{{اصلی|تاریخ تبریز|گاه‌شمار تبریز}}

=== دوران اولیه ===
[[پرونده:Iron Age museum.jpg|بندانگشتی|راست|یکی از گورهای باستانی کشف شده در [[موزه عصر آهن]] تبریز واقع در شمال [[مسجد کبود (تبریز)|مسجد کبود]]]]
تاریخ اولیهٔ شهر تبریز هنوز به‌درستی معلوم نشده‌است و بحث‌های زیادی دراین‌باره مطرح است. برخی تاریخ‌پژوهان ادعا کرده‌اند که [[بهشت عدن]] در محل فعلی شهر تبریز بنا شده بود.<ref name="Cline2012">{{cite book|author=Eric H. Cline|title=From Eden to Exile: Unraveling Mysteries of the Bible|url=http://books.google.com/books?id=bJW-zhffwk4C|date=4 December 2012|publisher=National Geographic Society|isbn=978-1-4262-1224-6}}</ref> نخستین نوشته موجود دربارهٔ تبریز کتیبهٔ پادشاه آشور [[سارگن دوم]] می‌باشد.<ref>{{cite web |url=http://algebra21.tabrizu.ac.ir/en/contents/AboutTabriz/Tabriz.City.html |title=Introduction to Tabriz city |language=fa |publisher=Tabriz University |date= |accessdate=2013-02-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130517034733/http://algebra21.tabrizu.ac.ir/en/contents/AboutTabriz/Tabriz.City.html |archivedate=۱۷ مه ۲۰۱۳ |dead-url=yes}}</ref> اکتشافات انجام‌شده در طی سال‌های ۱۳۸۰ در سایت موزهٔ عصر آهن در حوالی مرکز تبریز نشان از وجود تمدنی در محل کنونی شهر تبریز در هزارهٔ اول و دوم قبل از میلاد دارد.<ref name="ICHHTO2009">http://whc.unesco.org/uploads/nominations/1346.pdf ICHHTO, Executive summary, Tabriz historical Bazaar complex, 2009, Page 228.</ref> این شهر در طول تاریخ چندین بار به‌عنوان پایتخت حکمرانی پادشاهان مختلف انتخاب شده‌است. از جمله نخستینِ این موارد پایتختِ حکمرانیِ فرماندهٔ [[اسکندر مقدونی]] به نام [[آتروپات]] بوده‌است.

=== پیش از اسلام ===
شماری از محققان بر این عقیده‌اند که دژ «تارویی–تارمکیس» که نام آن در کتیبهٔ سارگن دوم (پادشاه [[آشور]] در بین سال‌های ۷۰۵ تا ۷۲۱ پیش از میلاد مسیح) آمده، در محل شهر کنونی تبریز قرار داشته‌است. در کتیبهٔ سارگن دوم این دژ را دژی بزرگ و آباد و دارای باروی تودرتو وصف شده‌است. این دژ بنابر نوشته‌های کتیبهٔ سارگن، محل نگه‌داری اسب‌های ذخیرهٔ سواران [[اورارتو]] بوده که در حملهٔ [[آشور]]ی‌ها ویران شده‌است.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/> اما این ارتباط تبریز با شهرها و قلعه‌های دوران [[ماد]]ها، مورد اختلاف بین محققان است.<ref name="EI">Tabrīz, Encyclopaedia of Islam</ref>

در کتاب تاریخ ایران (چاپ [[دانشگاه کمبریج]]) آمده که تبریز در اوایل دورهٔ ساسانی (سدهٔ سه یا چهار میلادی) بنا شده یا به احتمال بیش‌تر در سدهٔ هفتم این واقعه روی داده‌است.<ref name="Cambridge">William Bayne Fisher, J. A. Boyle (1968), p. 14</ref> شهر کنونی تبریز بر روی خرابه‌های شهر «تَوْرِژ» (بارها) بنا شده‌است. تورژ یکی از بااهمیت‌ترین مراکز بازرگانی منطقه بوده و به‌عنوان پل ارتباطی میان شرق و غرب اهمیت فراوانی داشته‌است. این شهر در زمان حکمرانان [[اشکانیان|اشکانی‌تبار]] [[ارمنستان]]، پایتخت این منطقه بوده‌است.<ref name="Encarta">Tabrīz, Microsoft Encarta</ref><ref name="Faria">Ramirez-faria, Carlos, p. 704</ref>

[[ولادیمیر مینورسکی]] در دانشنامهٔ اسلام بیان می‌کند، این داستان که شاه اشکانی‌تبار ارمنستان به‌خاطر انتقام کشته‌شدن اردوان (آخرین پادشاه اشکانی) به‌دستِ [[اردشیر بابکان]] (بنیان‌گذار سلسلهٔ [[ساسانیان|ساسانی]]) تبریز را اشغال کرده و این شهر را پایتخت ارمنستان قرار داده، تنها براساس نوشته‌های واردان (تاریخ‌نگار ارمنی در سدهٔ چهاردهم میلادی) در منابع قدیمی به چنین چیزی اشاره نشده و این روایت ریشه‌ای عامیانه دارد.<ref name="EI"/>

=== پس از اسلام ===
[[پرونده:Azerbaijan-Abbasid.png|راست|400px|جایگاه تبریز در نقشهٔ استان آذربایجان در دورهٔ خلفای عباسی]]
احتمالاً تبریز در سدهٔ چهارم میلادی ویران شده بود و در زمان حملهٔ اعراب، قریه‌ای کوچک بیش نبوده‌است. در زمان فتح آذربایجان به‌دست مسلمانان در سال ۲۲ هجری توجه آن‌ها بیش‌تر متوجه شهر [[اردبیل]] بود و نامی از تبریز در فهرست شهرهایی که مرزبان پارسی از آن‌ها سربازگیری کرده بود، نیامده‌است.<ref name="EI"/>

پس از فتح آذربایجان، گروه‌هایی از اعراب در آذربایجان ساکن شدند. در زمان خلافت [[ابوجعفر عبدالله منصور|منصور عباسی]] (۱۵۸–۱۳۶) و در حدود سال ۱۳۷ هجری، مردی به نام «رَوّاد» از قبیلهٔ «اَزْد» از قبایل مشهور [[یمن]] در تبریز مسکن گزید و پسران او اقدام به ساخت نخستین دیوار شهر کردند.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/> به‌گفتهٔ [[یاقوت حموی]]، تبریز قریه‌ای بود تا آن‌که روّادِ ازدی در زمان [[ابوالفضل جعفر متوکل|متوکل عباسی]] به آن درآمد. پس از رواد، پسرش «وجنا» با برادرانش در آن‌جا قصرها ساختند و گرد شهر دیوار کشیدند. سپس مردم به آن شهر درآمدند.<ref name="yaq"/> [[مطهر بن طاهر مقدسی]] شهر را تحسین کرده و هم‌عصر او [[ابن حوقل]] (حدود ۳۶۷ هجری) تبریز را آبادتر از اغلب شهرهای کوچک آذربایجان می‌شمارد.<ref name="DehKhoda"/> در حالی که نویسندگانی مانند [[ابن خردادبه]]،<ref>ابن خردادبه، {{به عربی|''المسالک والممالک''}}، ۱۱۹–۱۲۰ و ۲۱۳.</ref> [[احمدبن یحیی بلاذری]]<ref>Al-Balâdhuri, ''The origins of the Islamic state vol 2'' 27</ref> و [[طبری]]، تبریز را در بین شهرهای کوچک آذربایجان نام برده‌اند.<ref name="EI"/>

[[پرونده:Chahar_Menar1.JPG|بندانگشتی|[[امامزاده چهارمنار]] (آرامگاه چند تن از امیران [[روادیان|روادی]]، سلاطین [[دودمان سلجوق|سلجوقی]] و [[آق‌قویونلو]]) در [[بازار تبریز]]]]
تبریز از نیمهٔ نخست سدهٔ سوم هجری رو به گسترش نهاد و بر اهمیت آن در منطقهٔ آذربایجان افزوده شد. به‌طوری‌که [[ابوالفضل جعفر متوکل|متوکل عباسی]] پس از زمین‌لرزهٔ سخت و ویرانگر تبریز در سال ۲۴۴ هجری، بی‌درنگ فرمان بازسازی شهر را صادر نمود.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy">تبریز، دانشنامه جهان اسلام، جلد ۶، ت، زیرنظر: غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، ۱۳۸۰، سرواژه تبریز، ص۳۸۱.</ref> این شهر که در دورهٔ فرمانروایی «ابومنصور وهسودان روادی» رو به گسترش و آبادانی نهاده بود، در اثر زمین‌لرزهٔ سال ۴۳۴ هجری مجدداً به‌شدت آسیب دید.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/> هنگامی که [[ناصرخسرو]] که در ۴۳۸ هجری از این شهر دیدن کرده، مساحت تبریز را ۱۴۰۰ در ۱۴۰۰ گام بیان کرده که بر این اساس به نظر نمی‌رسد مساحت شهر متجاوز از یک کیلومتر مربع بوده باشد.<ref name="DehKhoda"/>

اعضای خاندان روادیان تا ۴۴۶ هجری با چند وقفه، حاکمان تبریز بوده‌اند. در این سال [[طغرل بیک|طغرل سلجوقی]]، وهسودان روادی را خراج‌گزار خود کرد و به‌گفتهٔ [[عزالدین بن اثیر|ابن اثیر]]، طغرل در سال ۴۵۰ هجری «مملان بن وهسودان» را به حکمرانی آذربایجان گماشت. [[آلپ ارسلان|الب ارسلان]] (جانشین طغرل) در ۴۶۳ حملان را از حکومت آذربایجان برکنار نمود و نزدیک به چهارصد سال فرمانروایی خاندان روادی را در این سرزمین پایان داد.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/>

در نوشته‌های تاریخی از دوران سلجوقی، اشاره‌های زیادی به تبریز یافت نمی‌شود. در [[راحةالصدور]] آمده که [[طغرل بیک|طغرل]] جشن ازدواج خود را با دختر خلیفه در نزدیکی این شهر برپا ساخت.<ref>ابن راوندی، ''راحةالصدور''، ۱۱۱.</ref> بعد از وفات [[سلطان محمود غزنوی]] (به سال ۵۲۵ هجری) بین داود پسر سلطان محمود و مسعود برادر وی تنشی جهت تصاحب تبریز پیش آمد که در این میان داود پیروز شد و تبریز را مقر حکومت خود ساخت. آن‌چنان‌که از شواهد تاریخی برمی‌آید از زمان قزل ارسلان (۵۸۷–۵۸۲ هجری) به بعد تبریز برای همیشه پایتخت آذربایجان گردید. در ابتدای سدهٔ هفتم هجری [[مغول]]ان دو بار به تبریز حمله بردند؛ ولی با دریافت غرامت بازگشتند. در سال ۶۲۷ هجری مغول‌ها در نهایت بر تمام آذربایجان و از جمله تبریز دست یافتند.<ref name="DehKhoda"/>

[[پرونده:A06c5c97.jpg|بندانگشتی|راست|[[سفینه تبریز|سفینهٔ تبریز]]؛ از آثار برجستهٔ ادبی دورهٔ [[ایلخانان]] که در میان سال‌های ۷۲۱ تا ۷۲۳ هجری توسط ابوالمجد تبریزی در تبریز گردآوری و کتابت شده‌است.]]
[[پرونده:DiezAlbumsGhazanMausoleum.jpg|بندانگشتی|مینیاتور گنبد غازانیه (آرامگاه [[غازان خان]] و [[آرپاخان]]) در محلهٔ [[شنب غازان]]]]
در دوران [[ایلخانان]] تبریز به اوج شکوفایی خود رسید. اباقا خان دومین پادشاه از سلسله ایلخانان تبریز را [[پایتخت]] به عنوان قلمرو سلسله ایلخانیان برگزید و حکمرانی خود را بر قلمرویی از [[نیل]] تا [[آسیای مرکزی]] در این شهر ادامه داد. در زمان حکمرانی [[غازان پسر ارغون|غازان خان]] اصلاحات غازانی از این شهر شروع شد و بناهای متعددی از جمله بنای دو شهر اقماری و نمونه [[شنب غازان]] و [[ربع رشیدی]] در این دوران انجام شد. [[مارکو پولو]] جهانگرد ونیزی که در سال ۱۲۷۵ میلادی از این شهر عبور نمود دربارهٔ شکوفایی این شهر در آن دوران نوشته‌است:
{{نقل قول|... شهری بسیار بزرگ که با باغ‌های زیبا و دل‌انگیز محصور شده‌است. موقعیت قرار گرفتن این شهر بسیار عالی است به‌طوری‌که کالاها از همه نقاط به این شهر آورده می‌شوند. بازرگانان لاتین و به ویژه ژنوی‌ها به این شهر می‌روند تا کالاهایی که از سایر نقاط به این شهر آورده شده‌اند را خریداری نمایند.<ref>{{cite book | title=Marco Polo (1854) The travels of Marco Polo: the Venetian | publisher=G. Bell & sons | year=1854 | page=44}}</ref>}}

[[پرونده:Tabriz-16.PNG|بندانگشتی|طرحی از شهر تبریز در قرن شانزدهم میلادی توسط ریاضی‌دان عثمانی [[مطراقچی|نصوح مطراقچی]].]]
دوران شکوه تبریز در سلسله‌های [[تیموریان]]، [[قراقویونلو]]ها و اوایل سلسلهٔ [[صفویان|صفویه]] ادامه یافت.<ref name="Cambridge"/> به سال ۱۵۰۰ میلادی (۹۰۶ هجری) [[شاه اسماعیل یکم|شاه اسماعیل]] تبریز را به تصرف خود درآورد و نخستین پایتخت ایران جدید در دورهٔ صفویه را در این شهر بنیان‌گذارد. در این زمان حدود دوسوم جمعیت ۳۰۰–۲۰۰ هزار نفری تبریز [[سنی]]‌مذهب بودند و به‌زودی سیاست‌های سختی جهت تحمیل مذهب شیعه بر سنیان اعمال گردید. نزدیکی این شهر به مرز ایران و [[امپراتوری عثمانی|عثمانی]] موجب شد که تبریز در برابر تهدیدهای این حکومت آسیب‌پذیر شود؛ به‌طوری‌که چندین‌بار به تصرف عثمانیان درآمد تا این که [[شاه طهماسب یکم|شاه طهماسب صفوی]] در سال ۱۵۱۴ میلادی (۹۲۰ هجری) پایتخت را از تبریز به [[قزوین]] منتقل نمود.<ref name="EI"/>

تبریز بار دیگر در اواخر صفویان و در خلال جنگ‌های دوازده ساله بین ایران و عثمانی، تصرف شد و در [[اشغال تبریز به‌دست عثمانی‌ها (۱۵۸۵)|اشغال تبریز به‌دست عثمانی‌ها در سال ۱۵۸۵]]، مردم این شهر توسط عثمانی‌ها مورد کشتار و غارت قرار گرفتند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=TÂRÎH-İ OSMAN PAŞA, Özdemiroğlu Osman Paşanın Kafkasya Fetihleri (H. 986- 988/ M.1578/1580) Ve Tebrizin Fethi (H.993/M.1585), Yunus Zeyrek, T.C. KÜLTÜR BAKANLIGI. 2001, s.81-82 (65a)}}</ref> در زلزله مهیبی در ۱۷۲۱ میلادی هشتاد هزار تن از ساکنان این شهر کشته شدند. در اشغال مجدد شهر توسط عثمانی‌ها ما بین سال‌های ۱۷۲۴–۱۷۲۵ میلادی حدود دویست هزار تن از مردم این شهر به‌دست قوای عثمانی کشته‌شدند.<ref>Tadeusz Jan Krusiński, Du Cerceau (Jean-Antoine, père), The history of the revolution of Persia, Volume 1, Edition of Father du Cerceau, London 1728</ref> در سال ۱۷۸۰ زلزله مهیب دیگری دویست هزار نفر دیگر از مردمان این شهر را کشت.<ref>{{cite web |first=David | last=Hall |url=http://across.co.nz/WorldsWorstDisasters.html |title=Worlds Worst Natural Disasters |publisher=Across.co.nz |date=1999-12-14 |accessdate=2012-04-02}}</ref> این بلایای متعدد باعث شدند تا در اواخر قرن هیجدهم میلادی تبریز با جمعیتی سی هزار نفری به شهر ارواح مبدل شود. در این سال‌ها هر قسمتی از شهر توسط خانواده‌ای اداره می‌شد.
{{سراسرنما|11_Chardin Tabriz 1673.png|600px|سراسرنمایی از شهر تبریز در سال ۱۶۷۳ میلادی ([[ایران صفوی]])، اثر [[ژان شاردن]]}}
[[پرونده:City Gate , Tabriz by Eugène Flandin.jpg|بندانگشتی|یکی از [[دروازه‌های تبریز]] قدیم (۱۸۴۱)]]
با آغاز دوران قاجار این شهر دوباره مورد توجه قرار گرفت. تبریز در دورهٔ [[قاجاریان]] به عنوان ولیعهد نشین این سلسله انتخاب شد.<ref name="EI"/> با آغاز [[جنگ‌های ایران و روسیه]] در این دوران، تبریز یکی از اهداف قوای روس به‌شمار می‌رفت. روس‌ها سرانجام در سال ۱۸۲۶ میلادی تبریز را به تصرف خود درآوردند. با امضای توافقنامه صلح بین ایران و روس این شهر دوباره به دست نیروهای ایرانی افتاد. در آرامش پس صلح [[عباس میرزا]]، ولیعهد وقت و والی آذربایجان، شروع به اصلاحات گسترده و مدرن‌سازی در شهر نمود. او نقشه جدیدی از شهر تهیه کرد و به بازسازی تبریز پرداخت. عباس میرزا سیستم پستی و سیستم مالیاتی نوینی را در این شهر بنیان نهاد و همچنین مدرن‌سازی نظامی ارتش ایران و صنایع مرتبط با آن در این شهر آغاز شدند.<ref name="Gregorian2008">{{cite book|author=Vartan Gregorian|title=The Road to Home: My Life and Times|url=http://books.google.com/books?id=ItHMQaSdGEIC|date=30 June 2008|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4391-2911-1}}</ref>

=== معاصر ===
{{همچنین ببینید|جنبش مشروطه ایران|اولین‌های تبریز در تاریخ ایران|فرقه دموکرات آذربایجان|انجمن ایالتی تبریز|محاصره تبریز|اشغال تبریز (۱۲۹۰)|اشغال تبریز (۱۲۹۷–۱۲۹۳)|تظاهرات ۲۹ بهمن تبریز}}
رونق مبادلات تجاری و فرهنگی تبریز و مرکزیت اقتصادی این شهر در طول سده‌ها، به پیشرفت و گسترش نهادهای مدنی و اجتماعی تبریز منجر شده‌است. توسعه این شهر به‌ویژه با ثبات نسبی در دوران قاجار با همجواری با [[روسیه]] و [[امپراتوری عثمانی|عثمانی]] و موقعیت سوق‌الجیشی این شهر در مسیر مبادلاتی ارتباطی شرق و غرب شدت یافت. از همین رو بسیاری از پیشرفت‌ها و مظاهر تمدن نوین در سطح کشور از تبریز آغاز شده‌است. در این دوران بسیاری از جنبش‌های فکری، تحولات اجتماعی، اقتصادی و فنی و بسیاری از نهادهای مدنی پیش از دیگر نقاط ایران، در این شهر شکل می‌گرفت.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/> بسیاری از اولین‌های تاریخ ایران مانند اولین چاپخانه،<ref>[[یحیی آرین‌پور|یحیی آرین پور]]، ۱۳۷۴</ref><ref>Printing of the Qurʾān, Encyclopaedia of the Qurʾān</ref> اولین سینمای عمومی،<ref>یحیی ذکا (۱۳۷۶)، ص. ۱۱۱</ref> اولین [[کودکستان]] و اولین مدرسهٔ کر و لال‌های ایران، ادبیات نوین، [[نمایش‌نامه|نمایشنامه‌نویسی]] به [[زبان فارسی]]<ref>Martin (1995), p.734</ref> و [[زبان ترکی آذربایجانی]]<ref>صانعی دره‌بیدی، محسن (۱۳۸۱)</ref> و اولین خیابانی که در ایران دارای برق شد در تبریز بوده‌است. از این رو تبریز، به عنوان [[اولین‌های تبریز در تاریخ ایران|شهر اولین‌ها]] مشهور شده‌است.<ref>{{یادکرد|کتاب=تبریز شهر اولین‌ها|نویسنده =[[صمد سرداری‌نیا]]|ناشر =کانون فرهنگ و هنر آذربایجان|شهر=تبریز|سال=۱۳۸۱}}</ref>

[[پرونده:TabrizRevolutionaries.JPG|بندانگشتی|راست|[[ستارخان]] و [[باقرخان]] در میان مشروطه‌طلبان تبریز.]]
نزدیکی این شهر به مسیر مبادلات با غرب باعث ارتباط و رشد و نمو جنبش‌های روشنفکر و آزادی‌خواه این شهر گردید. نقطه بارز این تأثر در نقش ویژه تبریز در جنبش [[جنبش مشروطه ایران|مشروطه]] نمودار گشت. پس از سرکوب مشروطه توسط [[محمدعلی‌شاه|محمدعلی‌شاه قاجار]] تمام حرکت‌های مشروطه‌خواهانه در تهران خاموش شدند. در این زمان در تبریز و تنها در چند محلهٔ آن، هنوز کسانی چون [[ستارخان]] ([[ستارخان|سردار ملی]])، [[باقرخان]] ([[باقرخان|سالار ملی]])، و [[ابن هلال جزایری|شیخ‌الاسلام]] بودند که از این دست‌آورد پاسداری کنند.<ref name="Abrhamian9798">Abrahamian (1982), p.97-98</ref> مقاومت تبریز با واکنش نیروهای دولتی مواجه شد به‌طوری‌که شهر تبریز توسط نیروهای دولت برای مدت چندین ماه [[محاصره تبریز|محاصره]] شد. سرانجام در آستانه بحرانی شدن قحطی در تبریز با مداخله قزاق‌های روس برای حفظ جان کنسول آن کشور [[محاصره تبریز]] شکسته شد و نیروهای آزادی‌خواه (قشون ملی) به طرف تهران حرکت کرد. آزادی خواهان از جنوب [[اصفهان]] و [[استان گیلان|گیلان]] نیز مردم به پا خواستند. با هجوم آزادی‌خواهان و [[فتح تهران]] مشروطه‌خواهان و آزادی‌خواهان در قیامی که تبریز سرآغاز آن بود به پیروزی رسیدند.<ref name="Abrhamian9798"/>

این آزادی‌خواهی در تبریز بعد از پیروزی جنبش مشروطه و با اشغال این شهر توسط قوای روس بهای سنگینی را بر دوش مردمان این شهر نهاد. چهار ماه پس از پیروزی مشروطه خواهان در ایران در آذر ماه سال ۱۲۹۰ خورشیدی قوای روس با [[اشغال تبریز به‌دست قوای روس (۱۲۹۰)|تهاجمی مجدد]] این شهر را آماج حملات خود قرار داده و اشغال نمودند. روس‌ها در روزهای پس از تسخیر تبریز به سرکوب آزادی‌خواهان و مردم عادی این شهر پرداختند و فجایع خونباری را علیه مردم این شهر رقم زدند. اشغال روس‌ها تا اواخر جنگ جهانی اول که شهر تبریز بین قوای دوطرف درگیر دست به دست شد ادامه یافت.<ref name="JavadiBrowne2008">{{cite book|author1=Hasan Javadi|author2=Edward Granville Browne|title=Letters from Tabriz: The Russian Suppression of the Iranian Constitutional Movement|url=http://books.google.com/books?id=Xy13AAAAMAAJ|year=2008|publisher=Mage Publishers|isbn=978-1-933823-25-6}}</ref>

[[پرونده:Flag_of_Azadistan.svg|بندانگشتی|پرچم [[آزادیستان|جمهوری آزادیستان]] (۱۹۲۰) به رهبری [[محمد خیابانی]] و مرکزیت تبریز]]
[[پرونده:Azerbaijan_people's_government_flag.svg|بندانگشتی|پرچم [[حکومت خودمختار آذربایجان]] (۱۹۴۶–۱۹۴۵) به رهبری [[سید جعفر پیشه‌وری]] و مرکزیت تبریز]]
پس از جنگ جهانی اول، با پیروزی انقلاب روسیه نیروهای این کشور در اسفند ۱۲۹۶ تبریز را تخلیه کردند و قدرت را به کمیته محلی حزب دموکرات ایران واگذار نمودند. در این هنگام با خلأ قدرت نظامی ناشی از تخلیه قوای روس، نیروهای امپراتوری عثمانی تبریز را به اشغال خود درآورده و سران دموکرات این شهر را از جمله [[شیخ محمد خیابانی]] تبعید نمودند. با اضمحلال امپراتوری عثمانی کنترل تبریز مجدداً به دست ایرانی‌ها افتاد. شیخ محمد خیابانی در بازگشت از تبعید، دولتی خودمختار به نام [[دولت آزادیستان]] را در این شهر بنا نمود که با سرکوب و کشتار سران این دولت توسط نیروهای دولت مرکزی ایران، کنترل شهر مجدداً به دست دولتیان افتاد. در سوم اسفند ۱۲۹۹ [[رضاخان]] با کودتایی در شهر تهران با همراهی [[سید ضیاءالدین طباطبایی|سید ضیا]] قدرت سیاسی کشور ایران را در دست گرفت. در دوران پس از کودتا نارضایتی‌هایی در بسیاری از نقاط ایران به‌وجود آمد. از جمله این ناآرامی‌ها قیام ''سرگرد لاهوتی'' فرمانده ژاندارمری در تبریز بود که مورد حمایت دموکرات‌های تبریزی قرار گرفت. قیام لاهوتی دوام زیادی نیاورد و پس از یک هفته در مقابل نیروهای قزاق ایرانی شکست خوردند.<ref name="Atabaki2000">{{cite book|author=Touraj Atabaki|title=Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran|url=http://books.google.com/books?id=MybbePBf9YcC|date=4 November 2000|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-1-86064-554-9}}</ref>{{rp|۴۷–۵۱}}

در دوران زمامداری رضاشاه سیاست ''یک کشور، یک ملت'' در پیش گرفته شد. این سیاست بر یکسان‌سازی کلیه امور مردمی از جمله زبان کشور استوار بود. در این دوران سیاست‌های خشنی در اجبار به استفاده از زبان فارسی و فارسی‌سازی امور اتخاذ شد. چاپ و نشر به زبان‌های دیگر از جمله ترکی آذربایجانی به کل ممنوع شد. سیستم آموزش سنتی با سیستم آموزش نوین که زبان فارسی تنها زبان مجاز ایرانی در آن به‌شمار می‌رفت جایگزین شد. همچنین آذربایجان برخلاف استان‌های مرکزی و استان‌های سواحل خزر که دولت وقت دست به صنعتی کردن این نواحی زده‌بود از مدرن‌سازی و در پی آن صنعتی‌سازی دوران رضاخان بهره چندانی نبرد. ایالت آذربایجان به مرکزیت تبریز که به‌طور سنتی دارای دولتمرد خود بود به دو استان آذربایجان شرقی به مرکزیت تبریز و استان آذربایجان غربی به مرکزیت [[رضاییه]] (با نام خود ساخته جدید) تقسیم شد و آذربایجان که زمانی دروازه ایران به مبالات با غرب بود به انبار غلات ایران تقلیل داده‌شد.<ref name="Atabaki2000"/>{{rp|۵۴–۶۱}}

[[پرونده:Soviet tankmen of the 6th Armoured Division drive through the streets of Tabriz (2).jpg|بندانگشتی|راست|رژهٔ سربازان [[ارتش سرخ]] شوروی در خیابان‌های تبریز در جریان [[اشغال ایران در جنگ جهانی دوم]]؛ شهریور ۱۳۲۰]]
در جریان [[جنگ جهانی دوم]] و [[اشغال ایران در جنگ جهانی دوم|اشغال ایران به‌دست متفقین]] رضاخان از قدرت خلع شد و تبریز به اشغال قوای [[شوروی]] درآمد. پس از اتمام جنگ قوای شوروی از تخلیه این منطقه سر باز زدند و در سال ۱۳۲۴، [[فرقه دموکرات آذربایجان]]، به رهبری [[سید جعفر پیشه‌وری]] و با حمایت شوروی سعی در برپایی [[حکومت خودمختار آذربایجان|حکومتی خودمختار]] از دولت مرکزی ایران به مرکزیت تبریز کرد. با بیرون رفتن نیروهای شوروی و حمله نیروهای ارتش ایران نیروهای فرقه دموکرات شکست خورده و حکومت خودمختار آذربایجان درست یک سال پس از تأسیس فرو پاشید.<ref name="Abrhamian">Page 412-3</ref> سیاست دوران شوروی کمونیستی و استالین موسوم به دیوار آهنین و بسته‌شدن مرزهای شمالی ایران در این دوران، ضربهٔ بزرگی به رونق تجاری شهر به‌عنوان مرکز مبادلات منطقه با همسایگان شمالی ایران وارد نمود.<ref name="Cambridge"/>

در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ خورشیدی، [[تظاهرات ۲۹ بهمن تبریز|تظاهرات مردم تبریز]] به مناسبت چهلمین روز کشته‌شدگان ۱۹ دی ۱۳۵۶ تظاهرات [[قم]] به درگیری با پلیس و نیروهای امنیتی وقت کشید و معترضان پس از یک روز تظاهرات و درگیری بیش‌تر نقاط شهر را تسخیر نمودند.<ref name="Abrhamian596">Abrahamian (1982), p. 596</ref> در سال‌های نخست بعد از [[انقلاب ۱۳۵۷ ایران|انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷]]، طرفداران [[حزب جمهوری خلق مسلمان ایران]]، به طرفداری از [[سید محمدکاظم شریعتمداری|آیت الله شریعتمداری]] برخی ناآرامی‌ها را در این شهر پدیدآوردند. طرفداران این حزب با اختلاط دین و سیستم سیاسی مخالف بودند و همچنین خواهان احقاق حقوق اقلیت آذربایجانی بودند.<ref name="Stempel2009">{{cite book|author=John D Stempel|title=Inside the Iranian Revolution|url=http://books.google.com/books?id=pi6TQQAACAAJ|date=1 August 2009|publisher=Clark Group|isbn=978-0-9825057-2-4}}</ref> در پی گسترش ناآرامی‌ها نیروهای نظامی مستقر در این شهر از جمله پایگاه نیروی هوایی تبریز به حمایت از معترضان پرداخت. آن‌ها برای نشان دادن قدرت خود شش فروند جنگده فانتوم را در ارتفاع پایین بر فراز تبریز به پرواز درآوردند.<ref>https://news.google.com/newspapers?nid=1310&dat=19791209&id=vgYzAAAAIBAJ&sjid=EuIDAAAAIBAJ&pg=6852,2643906&hl=en</ref><ref>{{یادکرد وب |نشانی=https://news.google.com/newspapers?nid=1368&dat=19791210&id=CHtQAAAAIBAJ&sjid=fBIEAAAAIBAJ&pg=6428,2050542&hl=en |عنوان=نسخه آرشیو شده |بازبینی=۵ مه ۲۰۱۵ |archive-date=۲۴ سپتامبر ۲۰۱۵ |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924083053/https://news.google.com/newspapers?nid=1368&dat=19791210&id=CHtQAAAAIBAJ&sjid=fBIEAAAAIBAJ&pg=6428,2050542&hl=en |url-status=dead}}</ref> در نهایت کنترل مراکز حساس شهر از جمله مرکز صدا و سیما تبریز و پایگاه دوم شکاری نیروی هوایی به دست معترضان آمد. با دخالت نیروهای پاسداران انقلاب اسلامی اعزامی از تهران و نیروهای چپ دانشگاه تبریز که در آن زمان از رژیم جدید در تهران حمایت می‌کردند درگیری‌ها در تبریز به خشونت کشید. سید محمدکاظم شریعتمداری که در قم زندگی می‌کرد در پیامی که از تلویزیون دولتی ایران پخش شد، مردم را به پرهیز از خشونت دعوت نمود و سرانجام اعتراضات تبریز آرام گرفت. با دستگیری و اعدام‌های گسترده، حصر خانگی و خلع لباس سید محمدکاظم شریعتمداری، و تعطیلی حزب خلق مسلمان این ناآرامی‌ها در۲۰ دی‌ماه ۱۳۵۸ خاتمه یافت.<ref name="Behrooz2000">{{cite book|author=Maziar Behrooz|title=Rebels With A Cause: The Failure of the Left in Iran|url=http://books.google.com/books?id=ouuRaF5Ug1IC|date=4 November 2000|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-1-86064-630-0}}</ref>

[[پرونده:Towers in Tabriz.jpg|بندانگشتی|ساخت و ساز بناهای مدرن در بافت جدید شهر تبریز.]]
جنگ ایران و عراق این شهر را مانند سایر نقاط نیمه غربی ایران متأثر نمود. نیروهای داوطلب تبریز در سال‌های [[جنگ ایران و عراق|جنگ عراق با ایران]] نقش بارزی در دفاع از مرزهای کشور ایران داشتند و حضور نیروهای داوطلب تبریزی در آن دوران درخور توجه بود. بنابر آمار رسمی موجود، شمار کشته‌شدگان ([[شهید]]ان) این شهر در این جنگ بیش از ۴٬۲۰۰ تن بوده‌است.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/> در جریان این جنگ، به هنگام [[جنگ شهرها]]، مناطق صنعتی و مسکونی این شهر بیش از ۴۰ بار مورد حمله هوایی نیروی هوایی ارتش عراق قرار گرفت.<ref>R. Bergquist, The role of airpower in the Iran-Iraq War, Air University Press, Washington DC, 1988. p. 46. & 57.</ref> از جمله قربانیان بمباران هوایی تبریز، کشته‌شدن ۲۲ تن از دانشجویان دانشگاه تبریز به هنگام بمباران ساختمان‌های این دانشگاه می‌باشند.<ref>http://www.ghatreh.com/news/nn24376884/مراسم-بزرگداشت-شهدای-بمباران-دانشگاه-تبریز-برگزار-شود</ref>

در دوران پس از جنگ، توسعهٔ این شهر با سرعت ادامه یافت. با این حال، توسعهٔ غیرمتوازن تبریز در سال‌های بعد از انقلاب اسلامی و بعد از جنگ بدون توجه به برنامه توسعهٔ کلان‌شهری انجام پذیرفته‌است. این توسعهٔ افسار گسیخته باعث ایجاد و گسترش نارسایی‌های مبرم در خدمات شهری و آسیب‌های زیست‌محیطی در تبریز و اطراف آن شده‌است.<ref>{{یادکرد وب |url=http://uijs.ui.ac.ir/jgr/files/site1/user_files_0f24e0/admin-A-10-1-17-12698cc.pdf |title=نسخه آرشیو شده |accessdate=۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141113223058/http://uijs.ui.ac.ir/jgr/files/site1/user_files_0f24e0/admin-A-10-1-17-12698cc.pdf |archivedate=۱۳ نوامبر ۲۰۱۴ |dead-url=yes}}</ref> در سال‌های اخیر طرح توسعه جدیدی برای این شهر ترسیم شده که هدف آن متوازن نمودن توسعه شهری تبریز می‌باشد.<ref>http://www.shahrsazionline.com/wp-content/uploads/2015/01/طرح-تفصیلی-شهر-تبریزwww.shahrsazionline.com_.pdf</ref><ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://shahryarnews.net/?MID=21&Type=News&TypeID=1&id=18009 |عنوان=نسخه آرشیو شده |بازبینی=۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵ |archive-date=۲۱ اکتبر ۲۰۱۷ |archive-url=https://web.archive.org/web/20171021220022/http://shahryarnews.net/?MID=21&Type=News&TypeID=1&id=18009 |url-status=dead}}</ref>

== وضعیت طبیعی ==
=== جغرافیا ===
[[پرونده:Mount Own ibn Ali.JPG|بندانگشتی|راست|دورنمایی از کوه دند و قلهٔ آن]]
تبریز در غرب استان آذربایجان شرقی و در منتهی‌الیه مشرق و جنوب‌شرق جلگهٔ تبریز قرار گرفته‌است. این شهر از سمت شمال به کوه‌های پکه‌چین و [[عون بن علی]]، از سمت شمال‌شرق به کوه‌های گوزنی و [[باباباغی]]، از سمت شرق به گردنهٔ پایان و از سمت جنوب به دامنه‌های [[سهند|رشته‌کوه سهند]] محدود شده‌است.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/><ref name="Brit"/><ref name="Azizpur">عزیزپور، صفحه ۵۹–۵۸</ref><ref name="Mosallah">سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (۱۳۸۰)، صفحهٔ ۴۸</ref>

تبریز از سمت شمال، جنوب و شرق به کوهستان و از سمت غرب به زمین‌های هموار [[دشت تبریز]] و شوره‌زارهای [[تلخه‌رود|تلخه‌رود (آجی‌چای)]] محدود شده و به شکل یک چالهٔ نسبتاً بزرگ یا یک جلگهٔ بین‌کوهی درآمده‌است. ارتفاع این شهر از سطح دریا از ۱۳۴۸ متر در سه‌راهی [[مرند]] تا ۱۵۶۱ متر در محلهٔ زعفرانیه متغیر بوده و شیب عمومی زمین‌های تبریز به سمت مرکز شهر و سپس به سمت مغرب است.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/><ref name="Gitashenasi"/> مسافت جاده‌ای بین این شهر تا [[اردبیل]] ۲۱۹ کیلومتر، تا [[زنجان]] ۲۸۰ کیلومتر، تا [[ارومیه]] ۱۴۹ کیلومتر و تا [[تهران]] ۵۹۹ کیلومتر است.<ref>اطلس جامع گیتاشناسی ۸۶–۸۵، صفحهٔ ۳۳</ref>

{{موقعیت جغرافیایی
| مرکز = تبریز
| شمال = [[عون بن علی|رشته‌کوه عینالی]]
| شمال شرقی = [[اهر]]
| شرق = [[سبلان|رشته‌کوه سبلان]]
| جنوب شرقی = [[بستان‌آباد]]
| جنوب = [[سهند|رشته‌کوه سهند]]
| جنوب غربی = [[آذرشهر]]
| غرب = [[دشت تبریز]]
| شمال غربی = [[مرند]]
| تصویر = IranEastAzerbaijan-SVG.svg
}}

[[پرونده:Old Tabriz 5.jpg|بندانگشتی|تصویر هوایی شهر تبریز، سال ۱۳۳۴ خورشیدی]]
مساحت تبریز از سال ۱۲۸۰ تا سال ۱۳۶۵ خورشیدی، تقریباً ۲۰ برابر شده‌است، به‌طوری‌که مساحت این شهر از حدود ۷ کیلومتر مربع در سال ۱۲۸۰ خورشیدی به ۱۷٫۷ کیلومتر مربع در سال ۱۳۳۵ خورشیدی، ۴۵٫۸ کیلومتر مربع در سال ۱۳۵۵ خورشیدی و نهایتاً ۱۴۰ کیلومتر مربع در سال ۱۳۶۵ خورشیدی رسیده‌است.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/>

مساحت تبریز در سال ۱۳۸۵ خورشیدی به ۲۳۷٫۴۵ کیلومتر مربع افزایش یافته که ۲۵٫۲۲ کیلومتر مربع از آن –معادل ۱۱ درصد از مساحت کل شهر– جزء بافت‌های فرسوده بوده‌است.<ref name="Masahat">{{یادکرد وب|عنوان=نقشهٔ بافت‌های فرسودهٔ مصوب شهرها: تبریز|ناشر=وبگاه شرکت مادرتخصصی عمران و بهسازی شهری ایران|نشانی=http://www.udro.org.ir/index.php?option=com_sobi2&sobi2Task=sobi2Details&sobi2Id=39&Itemid=83|تاریخ بازدید=۱۴ ژانویهٔ ۲۰۱۳|archive-date=۲۲ مه ۲۰۱۳|archive-url=https://web.archive.org/web/20130522070437/http://www.udro.org.ir/index.php?option=com_sobi2&sobi2Task=sobi2Details&sobi2Id=39&Itemid=83|url-status=bot: unknown}}</ref>

=== رودخانه‌ها ===
از پیرامون و نیز از داخل تبریز دو رودخانه عبور می‌کند: [[تلخه‌رود]] یا آجی چای، رودخانه‌ای دایمی که از شمال غربی این شهر می‌گذرد و رود موسمی [[مهرانه‌رود]] که پس از عبور از مرکز تبریز در شمالغرب این شهر به آجی‌چای می‌پیوندد.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/>

;تلخه‌رود (آجی‌چای)
[[پرونده:Aji_chay2.jpg|بندانگشتی|[[پل آجی‌چای]] برروی [[تلخه‌رود]]]]
{{اصلی|تلخه‌رود}}
رودخانهٔ تلخه‌رود که از دامنه‌های جنوبی کوه [[سبلان]] سرچشمه می‌گیرد، پس از عبور از جلگهٔ [[سراب (شهر)|سراب]] و پیوستن چندین شعبه از دامنه‌های [[قوشه‌داغ]] در شمال و [[بزقوش]] و [[سهند]] در جنوب به آن، وارد [[دشت تبریز|جلگهٔ تبریز]] می‌شود و در امتداد [[جاده ۲۱ (ایران)|جادهٔ تبریز–آذرشهر]] به سمت جنوب‌غرب جریان پیدا می‌کند و در اطراف [[گوگان]] به [[دریاچه ارومیه|دریاچهٔ ارومیه]] می‌ریزد.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/> آب رودخانهٔ تلخه‌رود به دلیل عبور از زمین‌های گچی و نمکی در مناطق شمال‌شرق تبریز تلخ و شور است و برای کشاورزی مناسب نیست. میانگین آبدهی این رودخانه در ایستگاه اندازه‌گیری ونیار –در شمال‌شرق تبریز– بین ۱۲٫۵ تا ۱۵ متر مکعب در ثانیه‌است.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/>

; مهرانه‌رود (قوری‌چای)
[[پرونده:Bilankuh_Bridge-1.JPG|بندانگشتی|راست|[[پل بیلانکوه]] برروی رودخانهٔ [[اسبه‌ریز]]]]
[[پرونده:Tabriz_Bazaar_Bridge.jpg|بندانگشتی|«پل بازار» برروی [[مهرانه‌رود]]، که بخش شمالی بازار تبریز را با بخش اصلی آن مرتبط می‌سازد.]]
{{اصلی|مهرانه‌رود}}
رودخانهٔ مهرانه‌رود نسبت به رودخانهٔ تلخه‌رود از میزان آبدهی کم‌تری برخوردار است و در بیش‌تر ماه‌های سال کم‌آب و در برخی ماه‌های گرم، خشک می‌شود. این رودخانه از دامنه‌های کوه [[سهند]] در جنوب شرق تبریز سرچشمه می‌گیرد و با عبور از درهٔ [[لیقوان]] به شهر [[باسمنج]] در جنوب‌شرق تبریز می‌رسد؛ سپس در مسیر خود با پیوستن به رودخانه‌های فصلی و فرعی متعدد (همچون [[اسبه‌ریز]])، بر آب آن افزوده می‌گردد. مهرانه‌رود از سمت شرق تبریز، وارد این شهر می‌شود. این رود پس از ورود به تبریز با جهت شرقی–غربی از داخل شهر عبور کرده و بعد از عبور از زمین‌های کشاورزی غرب تبریز در ناحیهٔ شمال‌غربی تبریز و در نزدیکی [[فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز|فرودگاه تبریز]] به تلخه‌رود ملحق می‌شود.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/>

=== اقلیم ===
{{اصلی|اقلیم تبریز}}
[[پرونده:Tabriz university2.jpg|بندانگشتی|راست|نمایی از محوطهٔ [[دانشگاه تبریز]] در فصل زمستان]]
اقلیم تبریز [[استپ]]ی خشک با تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد است. سرمای زمستانی، تأثیرپذیرفته از ارتفاع بالا و توپوگرافی کوهستانی منطقه‌است. اقلیم این شهر در تابستان‌ها خشک و گرم است؛<ref name="Brit"/> اگرچه حرارت به دلیل نزدیکی به کوه [[سهند]] و وجود باغ‌های زیادی در پیرامون شهر تعدیل می‌گردد.<ref name="EI"/>

میانگین دمای تبریز در تیرماه (گرم‌ترین ماه سال) ۲۵٫۴ درجهٔ سانتی‌گراد، در دی‌ماه (سردترین ماه سال) ۲٫۵- درجهٔ سانتی‌گراد، در فروردین‌ماه ۱۰٫۵ درجهٔ سانتی‌گراد و در مهرماه ۱۴٫۱ درجهٔ سانتی‌گراد و میانگین سالانهٔ دما ۱۱٫۹ درجهٔ سانتی‌گراد است. میانگین بارندگی سالیانهٔ تبریز مانند بیش‌تر شهرهای ایران بسیار اندک و در حدود ۳۳۰٫۱ میلی‌متر در سال است. معمولاً در طول فصل تابستان، میزان بارندگی بسیار ناچیز بوده و به ندرت بارش رخ می‌دهد.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/>

{{آب و هوا
|location=تبریز
|Jan_Hi_°C=۲٫۳|Jan_REC_Hi_°C=۱۶٫۰
|Feb_Hi_°C=۴٫۷|Feb_REC_Hi_°C=۱۹٫۰
|Mar_Hi_°C=۱۰٫۳|Mar_REC_Hi_°C=۲۵٫۴
|Apr_Hi_°C=۱۶٫۹|Apr_REC_Hi_°C=۳۰٫۴
|May_Hi_°C=۲۲٫۷|May_REC_Hi_°C=۳۳٫۵
|Jun_Hi_°C=۲۸٫۷|Jun_REC_Hi_°C=۳۹٫۰
|Jul_Hi_°C=۳۲٫۷|Jul_REC_Hi_°C=۴۲٫۰
|Aug_Hi_°C=۳۲٫۶|Aug_REC_Hi_°C=۴۰٫۰
|Sep_Hi_°C=۲۸٫۲|Sep_REC_Hi_°C=۳۸٫۰
|Oct_Hi_°C=۲۰٫۵|Oct_REC_Hi_°C=۳۰٫۶
|Nov_Hi_°C=۱۱٫۹|Nov_REC_Hi_°C=۲۳٫۴
|Dec_Hi_°C=۵٫۱|Dec_REC_Hi_°C=۲۱٫۸
|Year_Hi_°C=۱۸٫۰|Year_REC_Hi_°C=۴۲٫۰
|Jan_Lo_°C=-۵٫۷|Jan_REC_Lo_°C=-۲۵٫۰
|Feb_Lo_°C=-۴٫۱|Feb_REC_Lo_°C=-۲۲٫۰
|Mar_Lo_°C=۰٫۴|Mar_REC_Lo_°C=-۱۹٫۰
|Apr_Lo_°C=۵٫۹|Apr_REC_Lo_°C=-۱۲٫۰
|May_Lo_°C=۱۰٫۶|May_REC_Lo_°C=۰٫۶
|Jun_Lo_°C=۱۵٫۲|Jun_REC_Lo_°C=۴٫۰
|Jul_Lo_°C=۱۹٫۳|Jul_REC_Lo_°C=۷٫۰
|Aug_Lo_°C=۱۹٫۰|Aug_REC_Lo_°C=۱۰٫۰
|Sep_Lo_°C=۱۴٫۴|Sep_REC_Lo_°C=۴٫۰
|Oct_Lo_°C=۸٫۲|Oct_REC_Lo_°C=-۴٫۰
|Nov_Lo_°C=۲٫۱|Nov_REC_Lo_°C=-۱۷٫۰
|Dec_Lo_°C=-۲٫۸|Dec_REC_Lo_°C=-۱۹٫۵
|Year_Lo_°C=۶٫۹|Year_REC_Lo_°C=-۲۵٫۰
|Jan_Precip_mm=۲۲٫۳
|Feb_Precip_mm=۲۴٫۲
|Mar_Precip_mm=۴۰٫۶
|Apr_Precip_mm=۵۲٫۷
|May_Precip_mm=۴۲٫۶
|Jun_Precip_mm=۱۶٫۹
|Jul_Precip_mm=۵٫۸
|Aug_Precip_mm=۳٫۲
|Sep_Precip_mm=۷٫۶
|Oct_Precip_mm=۲۱٫۹
|Nov_Precip_mm=۲۷٫۹
|Dec_Precip_mm=۲۳٫۲
|Year_Precip_mm=۲۸۸٫۹
|source=[[سازمان هواشناسی ایران]] (۲۰۰۵–۱۹۵۱)<ref name="climate">{{یادکرد وب
|نشانی=http://www.irimo.ir/farsi/drought/synopH/Tabriz.txt
|عنوان=آب و هوای تبریز
|تاریخ بازدید=۱۳ مه ۲۰۱۱
|ناشر=سازمان هواشناسی کشور
|زبان=انگلیسی
|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VIN0XK2?url=http://www.irimo.ir/farsi/drought/synopH/Tabriz.txt
|تاریخ بایگانی=8 مه 2012
}}</ref>
|accessdate=}}
{{پاک‌کن}}

=== زمین‌لرزه‌ها ===
{{اصلی|زمین‌لرزه‌های تبریز}}
[[پرونده:IranEarthquakeHazard.gif|بندانگشتی|مقایسهٔ نسبی میزان خطر زمین‌لرزه در نقاط مختلف ایران؛ نقاط قرمزتر نقاطی هستند که شتاب حداکثر جنبش زمین در آن‌ها بیش‌تر است.]]
تبریز در ناحیه‌ای زلزله‌خیز واقع شده<ref name="Brit"/> و این شهر در طول تاریخ بارها با زلزله‌های مهیبی مواجه شده‌است. مهیب‌ترین زمین‌لرزه‌ای که تا به حال تبریز شاهد آن بوده، در سال ۱۱۵۸ خورشیدی (۱۷۸۰ میلادی) روی داده‌است.<ref name="EI"/><ref name="DehKhoda">{{یادکرد وب|نشانی=http://www.loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail-aa8ed0320c04444b9063a47502e6138a-fa.html|عنوان=تبریز|تاریخ بازدید=۱۶ ژانویه ۲۰۰۸|نویسنده=دهخدا|نشانی نویسنده=|نویسندگان دیگر=|تاریخ=|سال=|ماه=|قالب=|اثر=لغت‌نامهٔ دهخدا|ناشر=|صفحه=|زبان=|نشانی بایگانی=|تاریخ بایگانی=|نقل قول=}}</ref>

جنبش و حرکت خفیف زمین به‌صورت روزانه در تبریز اتفاق می‌افتد. دلیل وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ و مخرب رشته‌کوه‌های [[البرز]] و [[زاگرس]] و شهر تبریز که محل تلاقی این دو رشته کوه می‌باشد، قرارگرفتن آن‌ها در مسیر [[کمربند آلپاید]] است. مسیر این کمربند از میانهٔ [[اقیانوس اطلس]] شروع می‌شود و پس از عبور از [[دریای مدیترانه]]، شمال [[ترکیه]]، [[ایران]]، [[هند]]، [[جمهوری خلق چین|چین]] و جزایر [[فیلیپین]]، به کمربند دیگری که [[اقیانوس آرام]] را دور می‌زند، متصل می‌شود.

از جمله گسل‌های بارز آذربایجان، «گسل شمال تبریز» است. این گسل که به موازات جادهٔ اصلی تبریز–[[بستان‌آباد]] تا میانه امتداد یافته، مسبب زمین‌لرزهٔ سال ۱۷۲۱ میلادی با شدت ۷٫۶ درجهٔ ریشتر می‌باشد. هرچند این گسل در سدهٔ حاضر فعالیت مشخصی نداشته‌است؛ ولی شواهدی مبنی بر امکان تجدید حرکت آن وجود دارد. اطلاعات آماری نیز نشان می‌دهد که دورهٔ بازگشت زمین‌لرزه‌های شدید و مخرب در تبریز می‌تواند تا حدود ۲۶۰ سال نیز برسد.<ref>از مقدمهٔ کتاب «زمین لرزه‌های تبریز»، نوشتهٔ «علی‌اصغر ظهوریان ایزدپناه»، قابل دسترسی از طریق [http://www.tabrizinfo.com/tabriz/zalzale/zalzale2.htm دانشنامهٔ شهر تبریز]</ref>
[[پرونده:Image from page 122 of "Persia past and present; a book of travel and research, with more than two hundred illustrations and a map" (1906) (14759213356).jpg|بندانگشتی|راست|[[مسجد کبود (تبریز)|مسجد کبود]]، پس از پشت‌سر گذاشتن زمین‌لرزهٔ ویرانگر سال ۱۷۸۰ میلادی]]
تعدادی از تاریخ‌های مهم وقوع زمین‌لرزه در تبریز در زیر فهرست شده‌اند:
* در سال ۲۴۴ هجری قمری و در زمان حکومت [[ابوالفضل جعفر متوکل]] (خلیفهٔ عباسی) تبریز با خاک یکسان شد و تا پیش از پایان حکومت متوکل دوباره بازسازی گردید.<ref name="EI"/>
* در سال ۴۳۴ هجری قمری تبریز از زمین‌لرزه سخت آسیب دید. منجمی به‌نام «ابوطاهر شیرازی» نیز این زمین‌لرزه را پیش‌بینی کرده بود.<ref name="EI"/> در سفرنامه‌ای که از [[ناصرخسرو|ناصر خسرو]] برجای مانده، به این زمین‌لرزه اشاره شده‌است:<ref>ناصرخسرو، سفرنامه، ۸–۹</ref>

{{نقل‌قول|مرا حکایت کردند که بدین شهر زلزله افتاد شب پنج‌شنبه هفدهم ربیع‌الاول سنهٔ اربع و ثلاثین و اربعمائه (۴۳۴) و در ایام مسترقه بود پس از نماز خفتن. بعضی از شهر خراب شده بود و بعضی دیگر را آسیبی نرسیده بود و گفتند چهل هزار آدمی هلاک شده بودند؛ و در تبریز [[قطران تبریزی|قطران]] نام شاعری را دیدم. شعری نیک می‌گفت، اما زبان فارسی نیکو نمی‌دانست. پیش من آمد دیوان منحیک و دیوان دقیقی بیاورد و پیش من بخواند و هر معنی که او را مشکل بود از من بپرسید، با او بگفتم و شرح آن بنوشت و اشعار خود بر من خواند.||}}
[[قطران تبریزی]] زمین‌لرزهٔ سال ۴۳۴ را چنین توصیف می‌کند:<ref name="DehKhoda"/>

{{شعر}}
{{ب|خدا به مردمِ تبریز برفکند فنا|فلک به نعمتِ تبریز برگماشت زوال}}
{{ب|فراز گشت نشیب و نشیب گشت فراز|رِمال گشت جبال و جبال گشت رمال}}
{{ب|دریده گشت زمین و خمیده گشت نبات|دمنده گشت بحار و رونده گشت جبال}}
{{ب|بسا سرای که بامش همی‌بسود فلک|بسا درخت که شاخش همی‌بسود هلال}}
{{ب|کز آن درخت نمانده کنون مگر آثار|وز آن سرای نمانده کنون مگر اطلال}}
{{ب|کسی که رسته شد از مویه گشته بود چو مو| کسی که جسته شد از ناله گشته بود چو نال}}
{{ب|یکی نبود که گوید به دیگری که مَموی|یکی نبود که گوید به دیگری که منال}}
{{ب|همی به دیده بدیدم چو روز رستاخیز|ز پیش رایتِ مهدی و فتنهٔ دجال}}
{{ب|کمال دور کُناد ایزد از جمالِ جهان|کمی رسد به جمالی کجا گرفت کمال}}
{{پایان شعر}}
* در سال ۱۱۵۸ خورشیدی زمین‌لرزه خسارت‌های عمده‌ای به تبریز وارد کرد.<ref name="EI"/>

تبریز دارای یک شهرک امن برای اسکان شهروندان در مواقع وقوع [[بحران]] و [[بلایای طبیعی]] — به‌ویژه زمین‌لرزه — است. این شهرک که در بالادست [[بزرگراه شهید کسایی]] و در جوار پارک جنگلی [[عباس میرزا]] واقع شده، دارای گنجایش اسکان ۱۰ هزار نفر بوده و امکان اسکان ۲۰ هزار نفر را در شرایط بحرانی دارد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://isna.ir/fa/news/91083019852/ظرفیت-اسکان-شهرک-امن-تبریز-2-برابر-می-شود |عنوان= ظرفیت اسکان شهرک امن تبریز ۲ برابر می‌شود | ناشر =[[ایسنا]] |تاریخ =۳۰ آبان ۱۳۹۱ |تاریخ بازبینی= ۱ آذر ۱۳۹۱}}</ref>

== مردم ==
[[پرونده:Map of the Azerbaijani language.svg|بندانگشتی|توزیع جغرافیایی مناطقی که در آن‌ها به [[زبان ترکی آذربایجانی]] سخن گفته می‌شود.]]

=== زبان ===
{{اصلی|زبان ترکی آذربایجانی}}
زبان مردم تبریز به [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]]، [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذری]] معروف است همچنین اقلیتی از [[زبان فارسی|فارسی‌زبان‌]]ها و [[ارمنی‌های ایران|ارمنی‌]]ها در این شهر زندگی می‌کنند که به [[ترکی آذربایجانی]] مسلط هستند.<ref name="Khamachi">خاماچی، بهروز. صفحهٔ ۳۰</ref>

همچنین [[زین‌العابدین شیروانی]] (معاصر [[فتحعلی‌شاه قاجار|فتحعلی‌شاه]] و [[محمدشاه]]) در کتاب «حدایق السیاحه» نیز تأیید می‌کند که ساکنان تبریز به این زبان سخن می‌گویند.<ref name="Hadaaygh">حدایق السیاحه، صفحهٔ ۸۶، شمارهٔ ۱۳۰۵، نسخهٔ کتابخانهٔ ملی پاریس</ref>
{{اصلی|گویش ایرانی تبریز}}
تا پیش از ورود زبان ترکی به منطقه، مردم تبریز به [[زبان آذری]] با [[گویش ایرانی تبریز|گویش تبریزی]] سخن می‌گفته‌اند که تا حدود سدهٔ یازدهم هجری در آذربایجان رایج بوده‌است.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/> زبان آذری از زبان‌های ایرانی و نزدیک به گویش‌های جنوب [[دریای خزر]] و [[زبان تاتی ایران|تاتی]] بوده‌است.<ref name="EI"/>

[[پرونده:South Azeri Turks (in Iran) uses the Arabic script.jpg|بندانگشتی|راست|زبان ترکی آذربایجانی در [[ایران]] –برخلاف [[جمهوری آذربایجان]]– به [[الفبای فارسی]] نگاشته می‌شود.|جایگزین=]]
[[مسعودی مروزی|مسعودی]] در سال ۳۱۴ (سدهٔ چهارم هجری) از میان زبان‌های رایج در این شهر، زبان‌های پهلوی، دری و آذری را ذکر نموده‌است.<ref>[http://www.cgie.org.ir/shavad.asp?id=123&avaid=151 دائرةالمعارف بزرگ اسلامی] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121029032150/http://www.cgie.org.ir/shavad.asp?id=123&avaid=151 |date=۲۹ اکتبر ۲۰۱۲}}، سرواژهٔ آذری (زبان). بازدید: ژانویهٔ ۲۰۰۹. به نقل از: مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، التنبیه والاشراف ترجمهٔ ابوالقاسم پاینده، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی</ref> [[محمدجواد مشکور]] در کتاب «نظری به تاریخ آذربایجان» می‌نویسد: «''زمانی که به سال ۴۸۸ هجری (سدهٔ پنجم هجری) [[ناصرخسرو|ناصر خسرو]] با [[قطران تبریزی|قطران]] در تبریز ملاقات می‌کند، مردم به زبان پهلوی آذری سخن می‌گفته‌اند؛ ولی به [[زبان فارسی|فارسی دری]] نمی‌توانسته‌اند سخن بگویند؛ البته تمام مکاتبات خود را به فارسی دری می‌نوشته‌اند''».<ref>یحیی ذکا(۱۳۵۶)، صفحه‌های ۳۲۳–۳۷۱</ref>

[[یاقوت حموی]] در سدهٔ ششم هجری به ابو زکریای تبریزی (شاگرد ابوالعلای مصری) اشاره می‌کند که به یک لهجهٔ محلی ایرانی تکلم می‌کرده‌است.<ref name="yaq"/> همچنین در رساله‌ای از مولانا روحی انارجانی به نام «اصطلاحات و عبارات اناث و اعیان و اجلاف تبریز» (سدهٔ یازدهم هجری) بخشی به [[زبان آذری]] نوشته شده و این می‌نمایاند که تا زمان [[شاه محمد خدابنده|سلطان محمد خدابنده]] و حمزه میرزای صفوی، هنوز این زبان ایرانی در تبریز رواج داشته‌است.<ref>Le Strange, G.(۱۹۶۶).</ref>

[[اولیا چلبی]]، سیاحِ معروفِ عثمانی، در [[سیاحت‌نامه اولیا چلبی|سیاحتنامه خود]] (۱۶۴۷ تا ۱۶۵۴ میلادی) زبان مردم تبریز را این‌گونه شرح می‌دهد: «''ارباب فرهنگ و معارف شهر به فارسی تکلم کنند، اما تره افشار و گوک دولاق‌هایش لهجه مخصوصی دارند که چند نمونه تقدیم می‌شود: هزه تانمه میشم، منمچون خاطرمانده اولوبدر، دارجنحمشم، یارونجشم، آپارکیلن چاقری.''»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه و تلخیص سیاحتنامه اولیا چلبی، حسین نخجوانی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز 1338 شماره 50، صفحه 279-280}}</ref><ref name=":0">{{یادکرد وب|عنوان=ایران ۳۷۰ سال پیش از نگاه سیاح عثمانی (۲): تبریز دلاویز|نشانی=https://www.radiofarda.com/a/chelebi-book-2/29010816.html|وبگاه=رادیو فردا|بازبینی=2020-04-01|کد زبان=fa}}</ref> اشاره این سیاحتنامه نشان می‌دهد که تا سال‌های ۱۶۵۰ یعنی حدوداً ششصد سال پس از تسلط سلسله‌های ترک‌زبان بر ولایات ایران و به‌ویژه سلجوقیان و کوچ و استقرار برخی اقوام و قبایل ترک‌زبان در آن منطقه، هنوز زبان مردم تبریز کاملاً به ترکی تبدیل نشده بود.<ref name=":0"/>
{{پاک‌کن}}

=== قومیت ===
[[پرونده:Azerigirls.JPG|بندانگشتی|نوع پوشش [[مردم آذری]]]]
قومیت مردم ساکن در تبریز شامل ۹۶٫۵٪ [[آذری‌های ایرانی]]، ۲٫۹٪ [[فارسی‌زبانان|فارسی‌زبان]] و ۰٫۶٪ از سایر قومیت‌ها می‌باشد.<ref name="Qom">فهرست نویسی پیش از انتشار کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران * شماره کتابشناسه ملّی:۲۸۹۰۶۹۰ *عنوان و نام پدیدآورنده:طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی)</ref> همچنین مطالعهٔ مقایسه‌ای در مورد ساختار ژنتیکی ۳۵۲ ایرانی نشان داده که [[آذری‌های ایرانی]] و احتمالاً اهالی تبریز، قرابت ژنتیکی نزدیکی با مردم [[گرجستان]] دارند.<ref>Derenko, M. , Malyarchuk, B. , Bahmanimehr, A. , Denisova, G. , Perkova, M. , Farjadian, S. , & Yepiskoposyan, L. (2013). Complete Mitochondrial DNA Diversity in Iranians. PloS one, 8(11), e80673.</ref>

بر پایه سفرنامه‌ها و تاریخ نوشته‌های جهانگردان و تاریخ نگارانی که از تبریز گذر کرده‌اند در گذشته قومیت‌های مختلفی در شهر تبریز سکونت داشته‌اند. برای مثال بنا به گفتهٔ جهانگردان ونیزی که در حوالی دوره آق‌قویونلو از تبریز دیدن کرده‌اند: «ایرانیان، ترکمانان، عشایر هواخواه صفویه و ارامنه» ساکنان تبریز را تشکیل می‌دادند.<ref name="تبریز">{{یادکرد وب | تاریخ بازبینی=۲۴ نوامبر ۲۰۱۴ | عنوان=تبریز | ناشر=دانشنامه بزرگ اسلامی | نام=احمد | نام خانوادگی=پاکتچی | نشانی=http://lib.eshia.ir/23022/14/5747/امام_خمینی}}</ref>
آنتوریو تنرئیرو (جهان‌گرد [[مردم پرتغال|پرتغالی]]) در سال ۱۵۲۵ میلادی (همزمان با حکومت [[شاه طهماسب یکم|شاه طهماسب صفوی]]) در مورد مردم تبریز می‌نویسد: «''در این شهر [[فارسی‌زبانان]] و عده‌ای از [[ترکمن‌ها|ترکمانان]] زندگی می‌کنند که همگی [[سفیدپوست]] بوده و ظاهر و شکلی زیبا دارند''».<ref>بنگرید:
# Ronald Bishop Smith, "The first age of the Portuguese embassies, navigations and peregrinations in Persia (1507-1524).",Printed by Decatur Press, 1970. pg 85-86
# {{یادکرد وب |نام خانوادگی=فلور |نام=ویلم |عنوان=دروصف شهر بزرگ و مهم تبریز که در انتهای پادشاهی ایران و در ایالتی واقعست که بزبان فارسی الدبه می‌نامند |نشانی=http://cheshmandaz.org/2012/04/06/دروصف-شهر-تبریز/ |بازبینی=۲۰۱۲-۰۴-۲۱ |اثر= |تاریخ= |ناشر= |نشانی بایگانی=https://web.archive.org/web/20140116172001/http://cheshmandaz.org/2012/04/06/دروصف-شهر-تبریز/ |تاریخ بایگانی=۱۶ ژانویه ۲۰۱۴ |کد زبان= |dead-url=yes}}</ref>

=== مذهب ===
{{اصلی|شیعه دوازده‌امامی}}
{{اصلی|فتح تبریز (۱۵۰۱)}}
[[پرونده:The Virgin Mary (Gerigury) church.jpg|بندانگشتی|راست|[[کلیسای مریم مقدس (تبریز)|کلیسای مریم مقدس]] تبریز]]
[[پرونده:The declaration of Shi'ism as the state religion of Iran by Shah Ismail -Safavids dynasty.jpeg|بندانگشتی|نگاره‌ای از لحظه اعلام [[شیعه|تشییع]] به عنوان مذهب رسمی [[ایران]]؛ [[مسجد جامع تبریز]]، ۱۵۰۱ میلادی]]
بیشینهٔ مردم تبریز [[مسلمان]] و پیرو مذهب [[شیعه دوازده‌امامی|شیعهٔ دوازده‌امامی]] هستند. هرچند کمینه‌ای از مسیحیان [[مردم ارمنی|ارمنی]] با ۱٬۰۹۷ نفر و [[آشوری‌ها|آشوری]] با ۵۰۳ نفر، [[مزدیسنا|زرتشتی]] با ۲۶ نفر، سایر [[مسیحیت|مسیحیان]] با ۱۷ نفر و [[یهودی|کلیمی]] با ۵ نفر جمعیت نیز در این شهر سکونت دارند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=شناسنامهٔ فرهنگی، اجتماعی شهر تبریز|ناشر=انجمن جامعه‌شناسی ایران|نشانی=http://www.iranurbanstudies.com/ShowViews.aspx?vid=214|تاریخ بازدید=۲۶ ژانویهٔ ۲۰۰۸|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20090216230511/http://iranurbanstudies.com/ShowViews.aspx?vid=214|تاریخ بایگانی=16 فوریه 2009|dead-url=yes}}</ref>

[[شاه اسماعیل یکم]] هنگام تاجگذاری در شهر تبریز به سال ۱۵۰۱ میلادی، علی‌رغم آن‌که در آن زمان اکثریت ساکنان شهر [[سنی]]‌مذهب بودند، مذهب شیعهٔ دوازده‌امامی را مذهب رسمی ایران اعلام کرد.<ref>John A A Boyle (Editor), Persia: History and Heritage, Routledge, 2011, p:38</ref>

تبریز شمار زیادی از پیروان [[اهل حق]] را در خود جای داده‌است. البته بنا به یک رسم نانوشته، هیچ‌گاه از این جماعت آمار گرفته نمی‌شود؛ ولی هر مسافری می‌تواند مردان آن‌ها را به راحتی از طریق سبیل بلندشان در بیرون تشخیص دهد. با توجه به این‌که تبریز محل اعدام [[سید علی‌محمد باب]] (ژوئیهٔ ۱۸۵۰) بوده، احتمال دارد تعدادی [[بهائیت|بهایی]] هم در شهر ساکن باشند.<ref>Phyllis G. Jestice (Edit.), Holy People of the World: A Cross-cultural Encyclopedia, 2004, p. 92.</ref>

ارامنهٔ تبریز که بیش‌ترین کمینهٔ ساکن این شهر را تشکیل می‌دهند، در طی [[نسل‌کشی ارمنی‌ها]] که توسط [[امپراتوری عثمانی]] و هم‌زمان با [[جنگ جهانی اول]] صورت گرفت، به تبریز و دیگر نقاط آذربایجان پناه برده و در این منطقه ساکن شدند. مذهب ارامنهٔ تبریز [[کلیسای حواری ارمنی]] (گریگوری) است که یکی از مذاهب کهن آیین مسیحیت محسوب می‌شود.<ref>مشکور، محمدجواد. صفحهٔ ۱۹۹</ref>

{{اصلی|یهودیان آذربایجان}}
پیش‌تر جمعیت کوچکی از کلیمیان هم در شهر ساکن بودند.<ref name=ToolAutoGenRef2>North, S.J.R. , Guide to Biblical Iran, Rome 1956, p. &nbsp;50</ref> بعد از آنکه «هولاکوخان» در سال ۱۲۸۵ سلسله خود را تأسیس کرد بسیاری از یهودیان به این شهر مهاجرت کردند.<ref name="Jews in Azerbaijan">{{یادکرد وب|تاریخ بازبینی=۷ نوامبر ۲۰۱۴|عنوان=Jews in Azerbaijan|ناشر=[[دانشنامه جودائیکا|Encyclopaedia Judaica]]|تاریخ=1971|نشانی=http://www.geschichteinchronologie.ch/as/aserbaidschan/EncJud_juden-in-Aserbaidschan-ENGL.html|کد زبان=en|نویسنده=|وبگاه=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140215025136/http://geschichteinchronologie.ch/as/aserbaidschan/EncJud_juden-in-Aserbaidschan-ENGL.html|archivedate=۱۵ فوریه ۲۰۱۴|dead-url=yes}}</ref> به دلیل تبعیضات و تعدیات فراوان جمعیت کلیمیان تبریز در دوران صفوی پراکنده شدند.<ref>[http://www.iranjewish.com/Essay/Essay_36_Eghtesad.htm اقتصاد یهودیان ایران]</ref> هر چند در قرن ۱۹ به حضور پررنگ ایشان در عرصه فرش اشاره شده‌است.<ref>[http://www.iranjewish.com/Essay/Essay183_31_farsh.htm نقش یهودیان در هنر و اقتصاد فرش ایران]</ref> امروزه همهٔ آن‌ها به [[تهران]] مهاجرت کرده‌اند.<ref name=ToolAutoGenRef2/>

=== فرهنگ ===
[[پرونده:Maqbaratoshoara2.jpg|بندانگشتی|[[مقبرةالشعرا]]ی تبریز؛ آرامگاه بیش از ۴۰۰ شاعر، عارف و نام‌آور [[ایرانی‌ها|ایرانی]]. [[اسدی توسی]] نخستین و [[شهریار (شاعر)|محمدحسین شهریار]] واپسین آرمیده در این آرامگاه است.]]
از دیرباز قرار گرفتن شهر تبریز در منتهی‌الیه مسیر تجارت ایرانیان به غرب و واقع شدن در مسیر جاده ابریشم علاوه بر رونق تجارت باعث رونق فرهنگ و هنر در این شهر شده‌است. ایجاد مدارسی همچون [[ربع رشیدی]] نیز به این رونق افزوده‌است. در دوران معاصر تأسیس [[مدرسه مموریال]] در اواخر قرن نوزدهم و بعدها ایجاد دانشگاه تبریز و همچنین وجود جریان‌های روشنفکر در این شهر به رونق تبادلات فرهنگی این شهر افزود. این شهر همچنین خاستگاه یکی از مکتب‌های نگارگری ایران می‌باشد که با نام همین شهر، «مکتب تبریز»، شناخته می‌شود که در دوران [[ایلخانان]]، [[جلایریان]]، ترکمانان [[قراقویونلو]] و [[آق‌قویونلو]] و [[صفویان]] شکل گرفته‌است.<ref>تبریز (مکتب)، دانشنامهٔ جهان اسلام</ref>

[[پرونده:Tomb_of_two_Kamals.JPG|بندانگشتی|راست|[[آرامگاه دو کمال]] ([[کمال خجندی]] و [[کمال‌الدین بهزاد]]) در محلهٔ [[بیلانکوه]]]]
مشاهیر زیادی در زمینه‌های شعر، ادب، هنر، خطاطی، تاریخ، سیاست، فقه، تفسیر و فلسفه، از شهر تبریز برخاسته‌اند.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/> از جملهٔ مشاهیر تبریز در سده‌های گذشته می‌توان نظام‌الدین تبریزی فقیه [[شافعی]] سدهٔ هشتم، [[قطران تبریزی]] شاعر پارسی‌گوی سدهٔ پنجم، [[خطیب تبریزی]] عالم ادبیات عرب و نویسندهٔ دیوان حماسه در سدهٔ پنجم و اوایل سدهٔ ششم، [[تاج‌الدین تبریزی]] مفسر شافعی سدهٔ هشتم، [[قاسم انوار|ملا قاسم انوار]] عارف و شاعر سدهٔ نهم، [[رجبعلی تبریزی|ملا رجبعلی تبریزی]] حکیم و عارف سدهٔ یازدهم، [[بدیع‌الزمان تبریزی]] خوش‌نویس و شاعر سدهٔ یازدهم نام برد.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/> از مشاهیر معاصر کشور ایران افرادی همچون [[سید محمدحسین طباطبایی]] مفسر و فیلسوف، [[عبدالحسین امینی|شیخ عبدالحسین امینی]] مؤلف کتاب [[الغدیر]]، [[حسن تقی‌زاده|سید حسن تقی‌زاده]] سیاست‌مدار و محقق، [[احمد کسروی|سید احمد کسروی]] مورخ، [[محسن هشترودی]] ریاضیدان، [[حسین کاظم‌زاده ایرانشهر|حسین کاظم‌زادهٔ ایرانشهر]] نویسنده و [[سید محمدحسین شهریار]] بخشی از زندگی خود را در این شهر گذرانده‌اند.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/>

;نمونه‌هایی از آثار مکتب نگارگری تبریز در سدهٔ چهاردهم میلادی
{{وسط|
<gallery>
پرونده:SchoolOfTabriz1.jpg|منظرهٔ تابستان
پرونده:SchoolOfTabriz2.jpg|منظرهٔ زمستان
پرونده:SchoolOfTabriz3.jpg|[[سیمرغ]] [[زال]] را می‌رباید.
پرونده:SchoolOfTabriz4.jpg|[[اسفندیار پسر گشتاسپ|اسفندیار]] با گرگ‌ها می‌جنگد.
</gallery>
}}

=== جمعیت ===
[[پرونده:Tabriz Population Change.jpg|بندانگشتی|راست|تغییرات جمعیت تبریز (۱۳۹۵–۱۳۳۵)]]
جمعیت تبریز در سال ۱۳۹۵ خورشیدی بالغ بر ۱٬۵۸۴٬۸۵۵ نفر بوده و در [[مناطق شهرداری تبریز#تغییرات جمعیتی|سال ۲۰۲۲ میلادی]] به ۱٬۶۴۳٬۹۶۰ نفر رسیده که از این جهت، پنجمین شهر پرجمعیت ایران پس از [[تهران]]، [[مشهد]]، [[اصفهان]] و [[شیراز]] محسوب می‌شود.<ref name=Amar1400/> این شهر تا اواخر دورهٔ پادشاهی [[ناصرالدین‌شاه قاجار]]، پرجمعیت‌ترین شهر ایران بود:<ref name=amar95/><ref name=amar1399/><ref name=Irna2020/><ref name="amar95"/><ref>{{یادکرد وب|نویسنده= |نشانی= http://www.amar.org.ir/Portals/2/pdf/jamiat_shahrestan_keshvar3.pdf|عنوان= جمعیت و خانوار شهرستان‌های کشور به ترتیب استان بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۰|ناشر= مرکز آمار ایران|تاریخ بازبینی= ۶ شهریور ۱۳۹۱|archiveurl= https://web.archive.org/web/20140703101259/http://www.amar.org.ir/Portals/2/pdf/jamiat_shahrestan_keshvar3.pdf|archivedate= ۳ ژوئیه ۲۰۱۴|dead-url= yes}}</ref><ref>{{یادکرد وب | نشانی =http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&srt=pnan&col=abcdefghinoq&msz=1500&pt=c&va=x | عنوان =largest cities and towns and statistics of their population}}{{پیوند مرده|date=سپتامبر 2021 |bot=InternetArchiveBot}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2219.html#ir|عنوان=Iran Major cities - population - CIA World Factbook|ناشر=The Central Intelligence Agency (CIA)|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VIUNUh2?url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2219.html#ir|تاریخ بایگانی=8 مه 2012|بازبینی=26 ژانویه 2012}}</ref><ref name="Nazarian2"/>
* '''رتبهٔ یکم''' (پیش از ۱۲۶۹ خورشیدی): تبریز در سال ۱۲۴۷ خورشیدی، پرجمعیت‌ترین شهر ایران بود و در همین سال، [[تهران]] در جایگاه دوم قرار داشت.<ref name="Nazarian2"/>
* '''رتبهٔ دوم''' (۱۳۴۳ – ۱۲۶۹ خورشیدی): در سال ۱۲۶۹ خورشیدی، جمعیت تبریز و تهران برابر شد و پس از آن، تبریز رتبهٔ دوم را به خود اختصاص داد.<ref name=Amar1400/><ref name="Nazarian2">{{یادکرد|کتاب=جغرافیای شهری ایران (رشته جغرافیا)|نویسنده=نظریان، اصغر|ناشر=مرکز چاپ و انتشارات [[دانشگاه پیام نور]]|شهر=تهران|شابک=978-964-455-434-6|سال=۱۳۹۴|صفحه=۹۰–۹۱}}</ref>
* '''رتبهٔ سوم''' (۱۳۴۵ – ۱۳۴۳ خورشیدی): ارتقای رتبهٔ جمعیتی [[اصفهان]] نسبت به تبریز در سال ۱۳۴۳ خورشیدی.<ref name=Amar1400/>
* '''رتبهٔ چهارم''' (۱۳۸۶ – ۱۳۴۵ خورشیدی): ارتقای رتبهٔ جمعیتی [[مشهد]] نسبت به تبریز در سال ۱۳۴۵ خورشیدی.<ref name=Amar1400/><ref name=amar95/>
[[پرونده:Sahand74.jpg|بندانگشتی|نمایی از مسجد [[سهند (اسکو)|شهر جدید سهند]] و بخشی از نمای این شهر در پس زمینه. شهر سهند جهت اسکان سرریز جمعیت تبریز طراحی و ساخته شده‌است.]]
* '''رتبهٔ پنجم''' (۱۳۹۵ – ۱۳۸۶ خورشیدی): ارتقای رتبهٔ جمعیتی [[کرج]] نسبت به تبریز در سال ۱۳۸۶ خورشیدی.<ref name=Amar1400/><ref name=amar95/>
* '''رتبهٔ ششم''' (۱۳۹۸ – ۱۳۹۵ خورشیدی): ارتقای رتبهٔ جمعیتی [[شیراز]] نسبت به تبریز در سال ۱۳۹۵ خورشیدی.<ref name=Amar1400/><ref name=amar95/>
* '''رتبهٔ پنجم''' (پس از ۱۳۹۸ خورشیدی): در سال ۱۳۹۸ خورشیدی، پس از الحاق ۶ روستا به تبریز، این شهر مجدداً در جایگاه پنجم جای گرفت.<ref name=amar95/><ref name=Amar1400/><ref name=amar1399/><ref name=Irna2020/>

تبریز به سبب موقعیت‌های اقتصادی، صنعتی، اداری و وجود زیر ساخت‌های شهری و همچنین اعتبار بین‌المللی، مهاجرپذیرترین شهر استان آذربایجان شرقی محسوب می‌گردد. [[سهند (اسکو)|شهر جدید سهند]] در ۲۴ کیلومتری جنوب غرب تبریز و در [[جاده ۲۱ (ایران)|جادهٔ تبریز-آذرشهر]] برای جذب سرریز جمعیتی این شهر ساخته شده، تا کانون جدیدی برای جمعیت و اشتغال ایجاد شود و توسعهٔ شهری تضمین گردد.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/>

=== مشاهیر ===
{{اصلی|فهرست مشاهیر تبریز}}

== اماکن تاریخی ==
=== بناها ===
[[پرونده:Beautiful architecture tabriz bazaar - Business.jpg|بندانگشتی|راست|[[بازار تبریز]]، [[تیمچه مظفریه|تیمچهٔ مظفریه]]؛ این بازار، بزرگ‌ترین بازار سرپوشیدهٔ جهان است.]]
{{اصلی|بناهای تاریخی تبریز}}
شهر تبریز دارای تاریخی طولانی و پر آشوب است که نخستین نشانه‌های کشف شده تمدن باستانی در آن به ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد.<ref name="ICHHTO2009"/> با آنکه شهر تبریز در طول تاریخ پر تلاطم خود بارها بر اثر زمین‌لرزه آسیب جدی دیده و بارها در اثر حمله‌های سلجوقیان، مغولان، عثمانی، اشغال تبریز توسط روس‌ها (به سال ۱۸۲۸–۱۸۲۷) دچار خرابی‌های شدیدی شده‌است<ref name="Encarta"/> و این جنگ‌ها و حوادث طبیعی مکرر، بخش‌های عمده‌ای از قسمت‌های قدیمی شهر را نابود کرده‌اند؛ اما همچنان بناهای تاریخی بسیاری، از گذشتهٔ تبریز بر جای مانده که نشانه‌هایی از معماری‌های ایرانی در دوران مختلف را نمایش می‌دهند.<ref>لیستی از ۲۶ اثر تاریخی از بین رفته در زلزله‌های تبریز را می‌توانید در Charles Melville, Historical Monuments and Earthquakes in Tabriz, Iran, Vol. 19 (1981), pp. 159-177 یا در منبع اصلی آن مقاله «زلزله‌های تبریز» نوشتهٔ دولت‌آبادی بیابید.</ref> بیشتر آثار تاریخی پابرجا در این شهر متعلق به دوره‌های ایلخانیان، صفویان، و قاجار می‌باشد. این شهر همچنین دارای آثار و بناهای متعددی از دوران معاصر می‌باشد.

از بناهای تاریخی تبریز، می‌توان به بناهای باستانی [[ارگ علیشاه]] و [[مسجد کبود (تبریز)|مسجد کبود]] در قسمت مرکزی شهر اشاره نمود. ارگ علیشاه بنایی آجری است که پیش از سال ۷۰۱ خورشیدی بر روی آواره‌های مسجدی ساخته شده و از نظر سادگی، اندازه و پایداری، چشم‌گیر است. مسجد کبود، بنایی است که حدود سال ۸۲۹ خورشیدی ساخته شده و به دلیل کاشی‌کاریِ آبیِ تزئینیِ زیبایش، شهرت یافته‌است. [[بازار تبریز]] که توسط یونسکو در فهرست میراث جهانی ثبت شده‌است در مرکز شهر قرار دارد. این بازار هنوز یکی از مراکز اقتصادی مهم شهر به حساب می‌آید. در حاشیه تبریز بناهایی نظیر مسجد عینالی در بالای کوه [[عون بن علی|عینالی]]، مشرف به تبریز قرار گرفته و گمان می‌رود در دوران پیش از اسلام، آتشگاه تبریز بوده‌است.<ref>تاریخ تبریز تا قرن نهم هجری، محمدجواد مشکور، صص ۷۳–۷۰</ref> بنای شاه‌گلی یا [[ائل‌گلی]] نیز در پارک بزرگ جنوب شرق تبریز قرار دارد. شاه‌گلی کاخ ییلاقی والیان و حاکمان تبریز به‌شمار می‌رفت که در زمان قاجار کار برای تبدیل آن به تفرجگاه عمومی آغاز شد و سرانجام در دوران پیش از انقلاب اسلامی با بازسازی عمارت مرکزی و افزودن گذرگاه پیاده‌روی به آن این محل به تفرجگاه عمومی تغییر کاربری داده‌شد.<ref name="Brit"/><ref name="Cambridge"/>
[[پرونده:Eynali_promenade.jpg|بندانگشتی|کوه و امامزادهٔ [[عون بن علی|عینالی]] (بام تبریز)]]
[[کاخ شهرداری تبریز]] و [[کاخ استانداری آذربایجان شرقی]] در مرکز از بناهای دوران معاصر تبریز می‌باشند که هر دو متعلق به دوره بین دو جنگ جهانی اول و دوم می‌باشند. خیابان تربیت در مرکز شهر دارای ساختمان‌های متعددی است که در دوران شهرداری محمد علی تربیت بر پا شده‌اند. در این خیابان با وجود احداث مراکز خرید جدید همچنان سعی بر حفظ اصالت طرح آن شده‌است.

نمونه‌های فراوانی از اماکن تاریخی تخریب شده در تبریز وجود دارد که از جمله آن‌های بناهای ساخته شده در زمان حکمرانی [[شاه اسماعیل یکم|شاه اسماعیل صفوی]] می‌باشند. شاه اسماعیل پس از فتح [[هرات]] هنرمندان بسیاری را با خود به تبریز آورد و بناهای بسیاری را برپا نمود؛ ولی هیچ‌کدام از بناهایی که او و جانشینان مستقیم او ساخته‌اند، اثری باقی نمانده. امروزه از قصر شاه اسماعیل در شمال شرقی تبریز تنها توصیف‌هایی که گردشگران [[اروپا]]یی مکتوب کرده‌اند باقی مانده‌است.<ref>G. Fehervari(1970). p. 737</ref> ۱

=== مساجد ===
{{اصلی|مساجد تاریخی تبریز}}
[[پرونده:بقعه_صاحب_الامر(موزه_قرآن_و_کتابت.jpg|بندانگشتی|راست|[[مسجد صاحب‌الامر]]]]
[[پرونده:مسجد جامع تبریز-11.jpg|بندانگشتی|[[مسجد جامع تبریز]]]]
برپایهٔ نوشته‌های جهانگردان و جغرافی‌دانان، در دوره‌های گوناگون تبریز بیش از یکصد و پنجاه تا سیصد باب مسجد را در خود جای داده بود. امروزه تنها تعداد انگشت شماری از مساجد تاریخی متعلق به سده‌های پیش در این شهر پابرجا مانده‌است<ref>طاهری، ابوالقاسم. ''جغرافیای تاریخی گیلان، مازندران و آذربایجان از نظر جهانگردان''. صفحهٔ ۷۵.</ref> که از جمله مهم‌ترین مسجدهای تاریخی تبریز می‌توان به [[مسجد استاد و شاگرد]]، مسجد اسماعیل خاله اوغلی، [[مسجد ثقةالاسلام]]، [[مسجد جامع]]، [[مسجد حاج صفرعلی]]، مسجد حسن پادشاه، مسجد خزینه، [[مسجد دال ذال]]، مسجد سید المحققین، [[مسجد صاحب‌الامر]] ([[شاه طهماسب یکم]])، مسجد شاهزاده، مسجد صادقیه، مسجد ظهیریه، [[ارگ علیشاه|مسجد علی‌شاه]]، مسجد کاظمیه، [[مسجد کبود (تبریز)|مسجد کبود]]، [[مسجد مجتهد]]، [[مسجد مقبره]]، مسجد ملاباشی، [[مسجد میرزاصادق]]‌آقا، مسجد میرزا مهدی قاری و [[مسجد قراملک]] اشاره کرد.<ref>فرهنگ جغرافیایی شهرستان تبریز. صفحهٔ ۱۳۵ و ۱۳۶.</ref>

=== خانه‌های تاریخی ===
{{اصلی|خانه‌های تاریخی تبریز}}
شهر تبریز از نظر تعداد خانه‌های قدیمی از پررونق‌ترین شهرهای کشور ایران به‌شمار می‌آید.{{مدرک|تاریخ=آوریل ۲۰۲۳}} تا سال ۱۳۸۷ خورشیدی، بیش از ۶۰۰ باب خانهٔ تاریخی در سطح تبریز شناسایی شده‌است.<ref name="tabrizca">{{یادکرد وب|عنوان=خانه‌های قدیمی تبریز|ناشر=سازمان فرهنگی، هنری شهرداری تبریز|نشانی=http://www.tabrizca.ir/7/7_5.asp|تاریخ بازدید=۲۹ ژانویهٔ ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20090217040234/http://tabrizca.ir/7/7_5.asp|تاریخ بایگانی=۱۷ فوریه ۲۰۰۹|dead-url=yes}}</ref> در دهه‌های اخیر، بسیاری از خانه‌های تاریخی تبریز ترمیم شده‌اند که از جمله این خانه‌ها [[خانه مشروطه (تبریز)|خانهٔ کوزه‌کنانی]] –در خیابان راسته‌کوچه– به موزهٔ مشروطه، [[خانه شربت‌اوغلی|خانهٔ شربت‌اوغلی]] –در خیابان ثقةالاسلام– به فرهنگسرای تبریز و خانه‌های [[خانه بهنام|قدکی]]، [[خانه گنجه‌ای‌زاده|گنجه‌ای‌زاده]] و [[خانه بهنام|بهنام]] –در خیابان مقصودیه– به مجموعهٔ دانشکدهٔ معماری تبدیل شده‌اند می‌باشند. بسیاری دیگر از خانه‌های تاریخی تبریز نیز در حال احیا و ترمیم هستند و پس از مرمت و مقاوم‌سازی به موزه و مراکز فرهنگی تبدیل خواهند شد.<ref name="tabrizca"/>
{{پاک‌کن}}
{{وسط|
<gallery mode="packed" heights="130px">
پرونده:موزه قاجار تبریز.jpg|[[موزه قاجار|خانهٔ امیرنظام]]
پرونده:موزه_مشروطه.jpg|[[خانه مشروطه (تبریز)|خانهٔ مشروطه]]
پرونده:Behnam's House, Sahand University of Technology, Tabriz, Azerbaijan, Iran, 08-19-2006-Edit.jpg|[[خانه بهنام|خانهٔ بهنام]]
پرونده:LostFile JPG 10216000.jpg|[[خانه قدکی|خانهٔ قدکی]]
پرونده:Kanjei_zade_house_in_Tabriz.jpg|[[خانه گنجه‌ای‌زاده|گنجه‌ای‌زاده]]
پرونده:Shahriar's House - 4R9A0925.jpg|[[خانه استاد شهریار|خانهٔ استاد شهریار]]
پرونده:خانه_پروین.jpg|[[خانه پروین اعتصامی|خانهٔ پروین اعتصامی]]
پرونده:KhiabaniHouse (1).jpg|[[خانه شیخ محمد خیابانی|خانهٔ شیخ محمد خیابانی]]
پرونده:1ghazalesajedi hariri.jpg|[[خانه حریری|خانهٔ حریری]]
پرونده:Heydar zade Home.jpg|[[خانه حیدرزاده|خانهٔ حیدرزاده]]
پرونده:Musée mesures tabriz.jpg|[[موزه سنجش|خانهٔ سلماسی]]
پرونده:Sadaghiani-House-Tabriz-Iran.jpg|[[خانه صدقیانی|خانهٔ صدقیانی]]
پرونده:Khataei.jpg|[[خانه هنرمندان تبریز|خانهٔ ختایی]]
پرونده:Nikdeli House Tabriz1.jpg|[[خانه نیکدل|خانهٔ نیکدل]]
پرونده:خانه_نعمت_زاده_حال.jpg|[[خانه نعمت‌زاده|خانهٔ نعمت‌زاده]]
پرونده:Pottery_Museum.JPG|[[موزه سفال|خانهٔ علوی]]
پرونده:Solhjou's_Home.jpg|[[موزه مطبوعات آذربایجان|خانهٔ صلح‌جو]]
پرونده:خانه_شربت_اوغلی_-تبریز-آذربایجان_شرقی-ایران-اتابک_حقیقی_01.jpg|[[خانه شربت‌اوغلی|خانهٔ شربت‌اوغلی]]
</gallery>
}}

=== محله‌ها ===
اکثر محله‌های قدیمی تبریز در مرکز این شهر قرار گرفته‌اند. تقریباً در همه محلات قدیمی عرض گذرها بسیار کم است. دلیل انتخاب این عرض کم برای گذرها مشکل کردن کار اشغال‌گران در هنگام تهاجم به شهر بود به‌طوری‌که از سرعت و قدرت عمل مهاجمان تا نفوذ و دستیابی آن‌ها از مرزهای شهر به سمت مرکز و دیگر نقاط شهری کاسته شود و مدافعان داخل شهر فرصت کافی برای عکس‌العمل را داشته‌باشند. از جمله محله‌های قدیمی تبریز می‌توان به [[دوه‌چی]]، [[نوبر]]، [[خیابان]] و محله [[امیرخیز]] اشاره کرد.

== سیاست ==
=== استانداری ===
[[پرونده:East Azerbaijan Governance palace.jpg|بندانگشتی|[[کاخ استانداری آذربایجان شرقی]]]]
{{اصلی|استانداری آذربایجان شرقی}}
{{اصلی|کاخ استانداری آذربایجان شرقی}}
تبریز به عنوان مرکز [[آذربایجان شرقی|استان آذربایجان شرقی]] میزبان نهاد استانداری آذربایجان شرقی می‌باشد که مهم‌ترین نهاد دولتی در این استان به‌شمار می‌آید. هسته مرکزی این نهاد در [[کاخ استانداری آذربایجان شرقی]] در مرکز شهر تبریز مستقر می‌باشد. در طول تاریخ هزار ساله اخیر تبریز همواره به عنوان پایتخت کشور یا مرکز ایالت مرکز سیاسی در سطح کشوری یا منطقه‌ای بوده‌است. در دوران قاجار این شهر ولیعهد نشین قاجار بود که تا زمان صدور فرمان [[جنبش مشروطه ایران|مشروطیت]] توسط [[مظفرالدین‌شاه قاجار]] در سال ۱۲۸۵ خورشیدی، این ولیعهد نشینی ادامه یافت. در این دوره ولیعهدان که از نزدیکان پادشاهان [[قاجاریان|قاجار]] بودند، فرمانروایی تبریز و کل [[آذربایجان (ایران)|آذربایجان]] را برعهده داشتند.<ref name="Ostandari">{{یادکرد وب|عنوان=تاریخچهٔ استانداران|ناشر=استانداری آذربایجان شرقی|نشانی=http://www.ostan-as.gov.ir/?PageID=76|تاریخ بازدید=۵ مارس ۲۰۱۰|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VIX8CWs?url=http://www.ostan-as.gov.ir/?PageID=76|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref>

پس از صدور فرمان مشروطیت در سال ۱۲۸۵ خورشیدی تا کودتای [[رضاشاه]] در سال ۱۲۹۹ خورشیدی، دولت [[روسیه]] حاکمان این استان را تعیین می‌نمود. در دورهٔ [[دودمان پهلوی|پهلوی]] نیز بیش‌تر استانداران آذربایجان شرقی یا از جانب دولت‌های بیگانه نظیر [[ایالات متحده آمریکا|آمریکا]]، [[بریتانیای کبیر|انگستان]] و [[روسیه]] به این سمت منصوب می‌شدند یا از طرفداران این دولت‌ها بودند.<ref name="Ostandari"/>

=== شهرداری ===
{{اصلی|شهرداری تبریز}}
{{اصلی|کاخ شهرداری تبریز}}
[[پرونده:Municipality of tabriz.jpg|Municipality of tabriz|بندانگشتی|ساختمان مرکزی [[شهرداری تبریز]]]]
[[پرونده:ساختمان شهرداری1.jpg|بندانگشتی|راست|[[کاخ شهرداری تبریز]]]]
وظیفه امور جاری شهر ازجمله نظارت بر ساخت و سازهای شهری، توسعه شهری و حمل و نقل شهری بر عهده شهرداری تبریز به ریاست شهردار این شهر می‌باشد. شهردار تبریز به صورت دوره‌ای توسط شورای شهر این شهر که توسط رأی مستقیم شهروندان تبریز انتخاب می‌شوند منصوب می‌شود. نهاد شهرداری تبریز در بنای [[کاخ شهرداری تبریز]] مستقر است که در سال ۱۳۱۴ خورشیدی توسط شهردار وقت – حاج ارفع‌الملک جلیلی– بنیان نهاده شده و از جملهٔ عمارت‌های تاریخی و سمبل‌های این شهر به‌شمار می‌رود.<ref name="TBZMED">{{یادکرد وب|عنوان=شهرداری تبریز|ناشر=دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی-درمانی تبریز|نشانی=http://www.tbzmed.ac.ir/abouttabriz/shardari%2022.htm|تاریخ بازدید=۵ مارس ۲۰۱۰|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VIY72RI?url=http://www.tbzmed.ac.ir/abouttabriz/shardari%2022.htm|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref> [[صادق نجفی]] از مهرماه ۱۳۹۲ عهده‌دار سمت شهرداری تبریز می‌باشد.

شهرداری تبریز نخستین نهاد [[شهرداری]] در سطح [[ایران]] است که باعنوان «بلدیه» در تبریز تأسیس شد. [[سردار همایون|قاسم‌خان امیرتومان (والی)]] از دانش‌آموختگان دانشگاه «سن‌سیر» [[فرانسه]] نخستین شهردار تبریز بود که چاپخانهٔ [[سرب]]ی، [[چراغ]] [[الکتریسیته|برق]]، [[تراموا]] و [[تلفن]] را برای نخستین‌بار در سطح کشور در این شهر دایر نمود.<ref name="TBZMED"/> همچنین در سال ۱۳۸۹ خورشیدی، «شیفته بدرآذر» به‌عنوان نخستین شهردار [[زن]] در تاریخ تبریز به سمت شهرداری منطقهٔ ۶ این شهر منصوب شد؛ وی پیش از این معاون شهرداری منطقهٔ ۷ تبریز بوده‌است.<ref name="Mehr">{{یادکرد وب|عنوان=انتصاب نخستین شهردار زن در کلان‌شهر تبریز|ناشر=خبرگزاری مهر|نشانی=http://www.mehrnews.com/fa/newsdetail.aspx?NewsID=1210475|تاریخ بازدید=۱۷ مارس ۲۰۱۱|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VIZ7OCg?url=http://www.mehrnews.com/fa/newsdetail.aspx?NewsID=1210475|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref>
{{پاک‌کن}}

=== کنسولگری‌ها ===
[[پرونده:Arg-Tabriz-USA.jpg|بندانگشتی|[[پرچم ایالات متحده آمریکا|پرچم ایالات متحده]] در حال اهتزاز در [[کنسولگری سابق ایالات متحده آمریکا در تبریز|کنسولگری آمریکا]] در ضلع جنوبی [[ارگ علیشاه]] به سال ۱۹۱۱ میلادی؛ ثبت تصویر توسط [[مورگان شوستر]]]]
{{اصلی|کنسولگری‌ها در تبریز}}
{{اصلی|کنسولگری ترکیه در تبریز}}
{{اصلی|کنسولگری جمهوری آذربایجان در تبریز}}
دو کشور [[ترکیه]] و [[جمهوری آذربایجان]] دارای کنسولگری فعال در شهر تبریز می‌باشند.<ref name="Rahmani">{{یادکرد وب|عنوان=رحمانی نماینده مردم تبریز در مجلس: وزارت خارجه از تهران محوری خارج شود|ناشر=پایگاه اطلاع‌رسانی رضا رحمانی|نشانی=http://rezarahmani.org/اخبار/رحمانی-نماینده-تبریز-دیپلماسی-اقتصاد|تاریخ بازدید=۱۹ ژانویهٔ ۲۰۱۴|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20160304180851/http://rezarahmani.org/اخبار/رحمانی-نماینده-تبریز-دیپلماسی-اقتصاد|تاریخ بایگانی=۴ مارس ۲۰۱۶|dead-url=yes}}</ref> در زمان‌های گذشته ۱۱ کشور در تبریز دارای کنسولگری بودند که از جمله آن‌ها می‌توان به [[کنسولگری سابق ایالات متحده آمریکا در تبریز|کنسولگری آمریکا]]، [[کنسولگری سابق روسیه در تبریز|روسیه]]، [[کنسولگری سابق فرانسه در تبریز|فرانسه]]، آلمان، اتریش، [[کنسولگری سابق بریتانیا در تبریز|بریتانیا]] و عثمانی اشاره کرد.<ref name="Consul">{{یادکرد وب|عنوان=رویدادهای مهم تاریخی از سقوط امپراتوری عثمانی تا به امروز/دنبالهٔ خاطرات سرکنسول امپراتوری آلمان در تبریز|ناشر=وبگاه مگ‌ایران، به نقل از [[ایران (روزنامه)|روزنامهٔ ایران]]، شمارهٔ ۳۵۷۵، صفحهٔ ۱۵|نشانی=http://www.magiran.com/npview.asp?ID=1350349|تاریخ بازدید=۱۳ مارس ۲۰۱۳}}{{پیوند مرده|date=اکتبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}</ref><ref name="Khamachi2">شهر من تبریز، صفحهٔ ۳۱۳</ref><ref name="Iraq">{{یادکرد وب|عنوان=آشنایی با خانه اردوبادی - آذربایجان‌شرقی|ناشر=وبگاه همشهری|نشانی=http://hamshahrionline.ir/details/135156|تاریخ بازدید=۱۹ ژانویهٔ ۲۰۱۴|پیوند بایگانی =|تاریخ بایگانی=}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی = http://nasrnews.ir/TextVersion.aspx?ArticleID=34518&T=SP&SID=0 |عنوان = تبریز، پایتخت صنعت ایران |ناشر = نصرنیوز |تاریخ = ۲ تیر ۱۳۹۴ |تاریخ بازدید = ۲۷ ژانویه ۲۰۱۶ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20170730015112/http://nasrnews.ir/TextVersion.aspx?ArticleID=34518&T=SP&SID=0 |archivedate = ۳۰ ژوئیه ۲۰۱۷ |dead-url = yes}}</ref>

[[پرونده:خانه_اردوبادی_-_مرکز_اسناد_شمالغرب.jpg|بندانگشتی|راست|[[خانه اردوبادی|خانهٔ اردوبادی]]، محل کنسولگری سابق [[عراق]] در تبریز]]
اکثر کنسولگری‌های کشورهای خارجی در شهر تبریز در دوران قاجار، زمانی که این شهر ولیعهد نشین کشور ایران بود، فعالیت خود را آغاز نمودند. [[کنسولگری سابق بریتانیا در تبریز|کنسولگری بریتانیا]] قدیمی‌ترین نمایندگیِ سیاسیِ خارجی در تبریز بود که در سال ۱۸۳۷ میلادی تأسیس شد. [[کنسولگری سابق روسیه در تبریز|کنسولگری روسیه]] نیز که کمی پس از آن تاریخ فعالیت خود را آغاز کرد، در کوچه کنسولگری واقع شده بود. [[کنسولگری سابق فرانسه در تبریز|کنسولگری فرانسه]] نیز در سال ۱۸۶۶ میلادی<ref>{{یادکرد وب|نشانی =http://www.iranicaonline.org/articles/france-iii-relations-with-persia-1789-1918  |عنوان = FRANCE iii. RELATIONS WITH PERSIA 1789-1918 |ناشر =[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |تاریخ بازدید = ۲۷ ژانویه ۲۰۱۶|تاریخ =}}</ref> در همین کوچه گشایش یافت. این کوچه به سبب وجود این دو کنسولگری به نام «کوچه کنسولگری» معروف شد.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://rch.ac.ir/article/Details/7352 |عنوان =معرفی تبریز | ناشر =[[دانشنامه جهان اسلام]] |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۲۷ ژانویه ۲۰۱۶}}</ref> همچنین [[کنسولگری سابق ایالات متحده آمریکا در تبریز|کنسولگری آمریکا]] نیز در سال ۱۹۰۶ میلادی تأسیس شد.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://adst.org/Readers/Iran.pdf |عنوان =IRAN | ناشر =Association for Diplomatic Studies and Training |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۲۸ ژانویه ۲۰۱۶}}</ref> بیشتر این نمایندگی‌های سیاسی به غیر از کنسولگری ایالات متحده و کنسولگری اتحاد جماهیر شوروی، در دوران نخست‌وزیری مصدق بسته شدند. این دو کنسولگری تا قبل از انقلاب ۱۳۵۷ به فعالیت خود ادامه می‌دادند.<ref>{{یادکرد|نویسنده =[[بهروز خاماچی]] |کتاب = شهر من تبریز| ناشر =ندای شمس |صفحه =۴۶۸ |تاریخ =۱۳۸۶}}</ref> در سال‌های اخیر با افزایش مبادلات تجاری و فرهنگی بین این منطقه و کشورهای همجوار دو کشور ترکیه و آذربایجان کنسولگری‌های خود را در شهر تبریز فعال نمودند.

== اماکن تفریحی ==
=== پارک‌ها ===
{{اصلی|فهرست پارک‌های تبریز}}
[[پرونده:Shah-Goli Garden.jpg|بندانگشتی|راست|کاخ کلاه‌فرنگی ائل‌گلی در میان دریاچهٔ [[ائل‌گلی|بوستان ائل‌گلی]]]]
تبریز دارای ۱۳۲ پارک فعال است که شامل ۴۵ پارک همسایه‌ای، ۵۲ پارک محله‌ای، ۲۵ پارک ناحیه‌ای، ۶ پارک منطقه‌ای و ۴ پارک شهری می‌شود.<ref name="magiran">{{یادکرد وب|عنوان=براساس نتایج پژوهشگران دانشگاه تبریز: هر ۳۴۰ هزار تبریزی، فقط یک پارک شهر دارند|ناشر=روزنامهٔ رسالت|نشانی=http://www.magiran.com/npview.asp?ID=1546334|تاریخ بازدید=۱ فوریهٔ ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20110920093400/http://www.magiran.com/npview.asp?ID=1546334|تاریخ بایگانی=۲۰ سپتامبر ۲۰۱۱|dead-url=yes}}</ref> هشت پارک مسافر در تبریز فعالیت می‌کنند که گنجایش پذیرایی از ۱۰٬۰۰۰ مسافر را دارند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=شهردار تبریز اعلام کرد: افتتاح بازار سوغات تبریز تا پایان سال ۸۸|ناشر=خبرگزاری شهریارنیوز|نشانی=http://www.shahryarnews.com/news1/tabid/53/articleType/ArticleView/articleId/1452/----88.aspx|تاریخ بازدید=۲۵ مهٔ ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VIbNtqy?url=http://www.shahryarnews.com/news1/tabid/53/articleType/ArticleView/articleId/1452/----88.aspx|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref> مجموعه [[ائل‌گلی|پارک شاه‌گلی]] به عنوان مشهورترین پارک تبریز سمبلی از این شهر نیز به حساب می‌آید. پارک و مجموعه تفریحی [[باغلارباغی]] در شرق تبریز و [[باغ گلستان|پارک گلستان]] در مرکز شهر از دیگر پارک‌های مشهور این شهر به‌شمار می‌آیند. مجموعهٔ در حال احداثِ [[پارک بزرگ تبریز]] نیز با مساحت ۸۰۰ هکتار و به عنوان یکی از بزرگ‌ترین پارک‌های ایران و خاورمیانه در شمال غرب شهر واقع شده‌است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی =http://www.ilna.ir/بخش-آذربایجان-شرقی-82/131866-طولانی-شدن-وضعیت-تملک-ساله-پارک-بزرگ-تبریز-قابل-قبول-نیست  |عنوان =طولانی شدن وضعیت تملک ۴۰ ساله پارک بزرگ تبریز قابل قبول نیست | ناشر =خبرگزاری کار ایران |تاریخ =4 دی 1392 |تاریخ بازدید = ۱۴ مارس ۲۰۱۶}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی =http://www.mehrnews.com/news/2426594/رویای-ناتمام-بزرگترین-پارک-خاورمیانه-در-تبریز-انتظار-۴۳-ساله  |عنوان =رویای ناتمام بزرگ‌ترین پارک خاورمیانه در تبریز/ انتظار ۴۳ ساله برای افتتاح پارک | ناشر =مهر |تاریخ = 2 آذر 1393|تاریخ بازدید = ۱۴ مارس ۲۰۱۶}}</ref>

جهانگردان از تبریز همواره به عنوان شهری که توسط باغات احاطه شده یاد کرده‌اند. به‌طوری‌که گاهی از این شهر با عنوان «باغ شهر ایران» نام برده‌شده‌است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|نشانی=http://www.yjc.ir/fa/news/5438032/ماسک‌های-سیاسی-در-باغ‌شهر-تبریز|عنوان=ماسک‌های سیاسی در باغ‌شهر تبریز!|ناشر=باشگاه خبرنگاران جوان|تاریخ=۳ دی ۱۳۹۴|تاریخ بازدید=۹ فوریه ۲۰۱۶|کد زبان=|وبگاه=}}</ref> در نام بیشتر محلات قدیمی تبریز همچون [[باغمیشه]]، [[تپه‌لی باغ]]، قرمزی باغ، [[کوچه‌باغ (محله)|کوچه‌باغ]] و [[باغ‌شمال]]، ترکیبی از واژه «باغ» دیده می‌شود. با گسترش شهر و ساخت و ساز در سال‌های اخیر، بیشتر این باغ‌ها تخریب شده و به مناطق مسکونی و تجاری تبدیل شده‌اند. آغاز روند تخریب باغات در تبریز به دوران [[اصلاحات ارضی در ایران|اصلاحات ارضی]] در سال‌های ۱۳۴۰ برمی‌گردد که بعد از اجرای این طرح اکثر روستاییان، مزارع و باغات خود را فروخته و به حاشیه شهرها مهاجرت کردند و این امر باعث تخریب ۵۰ باغ تبریز از یک طرف و ایجاد پدیده [[حاشیه‌نشینی در ایران|حاشیه‌نشینی]] در حومه شهر شد.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.ahrabnews.com/vdcj.8evfuqet8sfzu.html|عنوان = باغ شهر تبریز کجا رفت؟|ناشر = اهراب نیوز|تاریخ = ۱۵ آبان ۱۳۹۰|تاریخ بازدید = ۹ فوریه ۲۰۱۶|archiveurl = https://web.archive.org/web/20160216032401/http://www.ahrabnews.com/vdcj.8evfuqet8sfzu.html|archivedate = ۱۶ فوریه ۲۰۱۶|dead-url = yes}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.mehrnews.com/news/2356706/تبریز-شهری-که-تنها-نام-باغ-شهر-را-دارد-فضاهای-سبزی-که-با-تغییر |عنوان =تبریز شهری که تنها نام «باغ شهر» را دارد/ فضاهای سبزی که با تغییر کاربری رنگ باخت | ناشر =خبرگزاری مهر |تاریخ = ۳ شهریور ۱۳۹۳|تاریخ بازدید = ۹ فوریه ۲۰۱۶}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|نشانی=http://www.dana.ir/News/639284.html|عنوان=دستکاری در نقشه جامع، ۵۰ باغ تبریز را نابود کرد|ناشر=خبرگزاری دانا|تاریخ=۱۸ بهمن ۱۳۹۴|تاریخ بازدید=۹ فوریه ۲۰۱۶|کد زبان=|وبگاه=}}</ref>

=== هتل‌ها ===
[[پرونده:ParsEL_(5).jpg|بندانگشتی|[[هتل پارس ائل‌گلی]]]]
قدمت صنعت هتل‌داری در تبریز به بیش از یک قرن می‌رسد. در سال ۱۲۸۲ خورشیدی اولین [[مسافرخانه]] به سبک نوین در ایران با نام [[مهمانخانه نظافت]]، توسط «میرزا اسحاق‌خان معزالدوله» در جوار [[پل قاری]] تبریز احداث شد.<ref name="hotel">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی= http://www.irna.ir/fa/News/80787407/|عنوان=تبریز، آرمان شهر گردشگران تابستانی ایران زمین | ناشر =[[ایرنا]] |تاریخ = ۳ شهریور ۱۳۹۲|تاریخ بازبینی= ۲۹ مهر ۱۳۹۴}}</ref>

امروزه شهر تبریز دارای ۱۸ هتل است.<ref name="hotel"/> هتل‌های ۵ ستارهٔ [[هتل پارس ائل‌گلی|پارس ائل‌گلی]] و شهریار در منطقهٔ [[ائل‌گلی]]<ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://www.mehmanpazir.com/6835/sec_107/p_1.aspx?lang=Fa | عنوان = هتل‌های پنج‌ستاره تبریز | پیوند بایگانی = https://web.archive.org/web/20120128010940/http://www.mehmanpazir.com/6835/sec_107/p_1.aspx?lang=Fa | تاریخ بایگانی = ۲۸ ژانویه ۲۰۱۲ | accessdate = ۲ ژانویه ۲۰۱۲ | dead-url = yes}}</ref> و [[لاله پارک|هتل کایا لاله پارک]] در میدان فهمیده<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.bornanews.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A2%D8%B0%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D8%B1%D9%82%DB%8C-65/430317-%D9%87%D8%AA%D9%84-%D9%BE%D9%86%D8%AC-%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D8%A7-%D9%84%D8%A7%D9%84%D9%87-%D9%BE%D8%A7%D8%B1%DA%A9-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2-%D8%A7%D9%81%D8%AA%D8%AA%D8%A7%D8%AD-%D8%B4%D8%AF|عنوان = با حضور مسوولان؛ هتل پنج ستاره کایا لاله پارک تبریز افتتاح شد|ناشر = خبرگزاری برنا|تاریخ = ۲۲ تیر ۱۳۹۵|تاریخ بازدید = ۱۲ ژوئیه ۲۰۱۶|archive-date = ۲۰ ژوئیه ۲۰۱۶|archive-url = https://web.archive.org/web/20160720173648/http://www.bornanews.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A2%D8%B0%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D8%B1%D9%82%DB%8C-65/430317-%D9%87%D8%AA%D9%84-%D9%BE%D9%86%D8%AC-%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D8%A7%DB%8C%D8%A7-%D9%84%D8%A7%D9%84%D9%87-%D9%BE%D8%A7%D8%B1%DA%A9-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2-%D8%A7%D9%81%D8%AA%D8%AA%D8%A7%D8%AD-%D8%B4%D8%AF|url-status = dead}}</ref> به همراه هتل‌های ۴ ستارهٔ بین‌المللی تبریز و گسترش در منطقهٔ [[آبرسان]] از مهم‌ترین هتل‌های تبریز محسوب می‌شوند.<ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://www.gostaresh-hotel.com/ | عنوان = هتل گسترش تبریز | پیوند بایگانی = https://web.archive.org/web/20120104224614/http://www.gostaresh-hotel.com/ | تاریخ بایگانی = ۴ ژانویه ۲۰۱۲ | accessdate = ۲ ژانویه ۲۰۱۲ | dead-url = yes}}</ref> همچنین هتل‌های ایران، آذربایجان، دریا، سینا، قدس، ارک، مروارید، پارک و نگین، از دیگر هتل‌های معروف این شهر هستند.<ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://www.dadgostari-as.ir/tabid/79/Default.aspx | عنوان = هتل‌های تبریز | پیوند بایگانی = https://www.webcitation.org/67VIdbAnd?url=http://www.dadgostari-as.ir/tabid/79/Default.aspx | تاریخ بایگانی = 8 مه 2012 | بازبینی = 2 ژانویه 2012}}</ref>

=== سینماها ===
{{اصلی|سینما در تبریز}}
تبریز مهد [[سینما]] و [[تئاتر]] ایران بوده و پیشینهٔ ورود هنرهای مدرن به این شهر به بیش از یک و نیم سده می‌رسد. نخستین سالن سینمای ایران در سال ۱۲۷۹ (۵ سال پس از اختراع جهانی آن توسط [[برادران لومیر]]) با نام «سینما سولی» که توسط [[کلیسای کاتولیک|کاتولیک‌ها]] در تبریز تأسیس شده بود، آغاز به کار کرد.<ref>{{یادکرد وب | عنوان= گاهشمار سینمای ایران - اولین‌ها | ناشر= [[موزه سینمای ایران|موزهٔ سینمای ایران]] | نشانی= http://www.cinemamuseum.ir/Content.aspx?ID=Events&TypeId=8 | تاریخ بازدید= ۲۵ نوامبر ۲۰۰۸ | تاریخ بایگانی= ۲ ژوئن ۲۰۱۲ | نشانی بایگانی= https://www.webcitation.org/687VsPyI8?url=http://www.cinemamuseum.ir/Content.aspx?ID=Events&TypeId=8 | dead-url= yes}}</ref><ref>یحیی ذکاء(۱۳۷۶)، ص. ۱۱۱</ref> پیش از ورشکستگی سینمای ایران در سال ۱۳۵۶ خورشیدی، تبریز ۱۵ باب سالن سینما را در خود جای داده بود که امروزه تنها ۷ باب از آن‌ها سالم باقی‌مانده‌است؛ این در حالی است که در این مدت تنها یک باب سالن سینمای جدید به‌نام سینما ناجی در این شهر به بهره‌برداری رسیده‌است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=سینماها|ناشر=وبگاه شهرداری تبریز|نشانی=http://www.tabrizcity.ir/?PageID=191|تاریخ بازدید=۸ فوریهٔ ۲۰۱۰|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VIeeQjS?url=http://www.tabrizcity.ir/?PageID=191|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref>

=== مراکز خرید ===
[[پرونده:Nowbar_Gate.jpg|بندانگشتی|[[درب نوبر]]، در ورودی [[خیابان تربیت]]]]

==== مراکز خرید سنتی ====
شهر تبریز دارای مراکز تجاری متعددی است که برخی از آن‌ها شامل مراکز خرید سنتی و قدیمی همچون [[بازار تبریز]] است که علاوه بر مرکز تجاری، به عنوان اثری تاریخی نیز شناخته می‌شود. در حال حاضر این بازار، به عنوان یکی از اصلی‌ترین مراکز خرید کالا در میان مردم شهر و گردشگران مطرح است. طلا، فرش، کفش، کیف، پوشاک، لوازم خانگی، وسایل آشپزخانه و ده‌ها کالای دیگر از جمله اقلامی هستند که در این بازار عرضه می‌شود.<ref name=ToolAutoGenRef6>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی =http://nasrnews.ir/news/tabid/243/ArticleID/13562/بازارها-و-مراکز-تجاری-تبریز-را-بیشتر-بشناسید-تصاویر |عنوان =بازارها و مراکز تجاری تبریز را بیشتر بشناسید+تصاویر |ناشر =نصرنیوز |تاریخ =۳ فروردین ۱۳۹۳ |تاریخ بازدید =۲۹ دسامبر ۲۰۱۵ |archive-date =18 اکتبر 2019 |archive-url =https://web.archive.org/web/20191018191725/http://nasrnews.ir/news/tabid/243/ArticleID/13562/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7-%D9%88-%D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B2-%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2-%D8%B1%D8%A7-%D8%A8%DB%8C%D8%B4%D8%AA%D8%B1-%D8%A8%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B1}}</ref>

[[خیابان تربیت]] نیز به عنوان بخشی از [[جاده ابریشم|جاده تاریخی ابریشم]]،<ref>شهر من تبریز، [[بهروز خاماچی]]، ص ۲۰۴</ref> در محدوده بازار تبریز، از مراکز خرید سنتی در تبریز به حساب می‌آید که کیف، کفش و پوشاک، اصلی‌ترین کالاهایی هستند که در آن به فروش می‌رسند.<ref name=ToolAutoGenRef6/>

==== مراکز خرید مدرن ====
[[پرونده:Laleh Park Tabriz3.jpg|بندانگشتی|راست|[[لاله پارک]]]]
افزون بر مراکز خرید سنتی و تاریخی، مراکز تجاری مدرنی نیز در این شهر احداث شده‌اند. در زیر چند مرکز مهم خرید شهر تبریز معرفی شده‌اند:
* مرکز خرید [[لاله پارک]] با تجمیع برندهای معتبر جهانی، به عنوان مدرن‌ترین مرکز خرید در شمال‌غرب کشور، دارای بیش از ۱۲۰ واحد تجاری است که بسیاری از آن‌ها نمایندگی [[برند]]های معتبر جهانی و برندهایی از کشور [[ترکیه]] می‌باشند. برخی از این برندها، به عنوان نمایندگی انحصاری در سطح کشور می‌باشند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی =http://shahryarnews.net/?MID=21&Type=News&TypeID=1&id=8247 |عنوان =بهره‌برداری از مجتمع‌های تجاری، رفاهی و خدماتی هتل 5 ستاره لاله تبریز |ناشر =شهریارنیوز |تاریخ =۱۹ بهمن ۱۳۹۱ |تاریخ بازدید =۲۹ دسامبر ۲۰۱۵ |archive-date =۸ نوامبر ۲۰۱۵ |archive-url =https://web.archive.org/web/20151108135752/http://shahryarnews.net/?MID=21&Type=News&TypeID=1&id=8247 |url-status =dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی = http://www.ccop.ir/ViewText/9502/لاله-پارک-تبریز-اولین-مرکز-تجاری-برندها-در-کشور- |عنوان = لاله پارک تبریز اولین مرکز تجاری برندهادر کشور |ناشر = پرتال جامع ساخت و ساز |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۲۹ دسامبر ۲۰۱۵ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20151225134847/http://ccop.ir/ViewText/9502/لاله-پارک-تبریز-اولین-مرکز-تجاری-برندها-در-کشور- |archivedate = ۲۵ دسامبر ۲۰۱۵ |dead-url = yes}}</ref>
* مرکز خرید «ستاره باران» نیز به عنوان بزرگ‌ترین مرکز خرید و تفریح دارای پردیس‌های سینمایی در غرب تبریز در [[نصف راه (تبریز)|نصف راه]] واقع شده‌است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://aryanews.com/News.aspx?code=20150202155922545&svc=91|عنوان = مجتمع ستاره باران تبریز به عنوان برتر در سطح کشور دست یافت|ناشر = خبرگزاری آریا|تاریخ = |تاریخ بازدید = ۵ ژوئیه ۲۰۱۶|archive-date = ۷ اوت ۲۰۱۶|archive-url = https://web.archive.org/web/20160807111055/http://www.aryanews.com/News.aspx?code=20150202155922545&svc=91|url-status = dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.nasrnews.ir/News/tabid/243/ArticleID/50391/افتتاح-مجتمع-تجاری-تفریحی-ستاره-باران-تبریز-تصاویر |عنوان =افتتاح مجتمع تجاری تفریحی "ستاره باران" تبریز+تصاویر | ناشر = نصرنیوز|تاریخ = |تاریخ بازدید = ۵ ژوئیه ۲۰۱۶}}</ref>
* [[آبرسان]] از جمله مناطقی است که دارای مراکز تجاری متعددی همچون [[برج بلور]]، برج شهر، برج سفید، پل بازار جواهر، پاساژ اسکان، مرکز خرید گلدیس و پاساژ صدف است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://tourism.tabriz.ir/?PageID=9|عنوان = مراکز خرید کلانشهر تبریز|ناشر = شهرداری تبریز|تاریخ = ۲۱ آذر ۱۳۹۲|تاریخ بازدید = ۲۹ دسامبر ۲۰۱۵|archive-date = 5 مارس 2016|archive-url = https://web.archive.org/web/20160305021339/http://tourism.tabriz.ir/?PageID=9}}</ref>
* در [[کوی ولی‌عصر]] مناطق سنگ‌فرش، فلکه بزرگ و خیابان فروغی به عنوان مراکز فروش کالا شناخته می‌شوند.<ref name=ToolAutoGenRef6/>
* مرکز تجاری رشدیه واقع در [[شهرک رشدیه]] نیز از مشهورترین مراکز خرید تبریز است.<ref name=ToolAutoGenRef6/>
* مرکز خرید اطلس در [[کوی ولی‌عصر|منطقه ولیعصر]] در خیابان همافر غربی از مراکز خرید بزرگ و لوکس تبریز می‌باشد.
* مرکز خرید «فلورانس» نیز به عنوان یک مرکز خرید و تفریح مدرن و محل تجمع انواع برندهای خارجی و ایرانی و فروشگاه و فودکورت در غرب تبریز در خیابان ورزش واقع شده‌است.

=== نمایشگاه‌ها ===
{{اصلی|نمایشگاه بین‌المللی تبریز}}
[[پرونده:Tabriz International Exhibition Entrance - panoramio.jpg|بندانگشتی|سردر [[نمایشگاه بین‌المللی تبریز]]]]
نمایشگاه بین‌المللی تبریز بزرگ‌ترین مرکز نمایشگاهی در سطح ایران است. این مرکز نمایشگاه در طول سال میزبان نمایشگاه‌های صنعتی و تجاری مختلف می‌باشد که در سال‌های اخیر جایگاه بسیار مهمی در سطح منطقهٔ [[خاورمیانه]] پیدا کرده‌است. این نمایشگاه با ۴ کیلومتر مربع وسعت در ورودی شرقی تبریز (دروازهٔ تهران) واقع شده و با فضای مفید به میزان یک کیلومتر مربع به صورت نه سالن نمایش مسقف می‌باشد.<ref name="Tabrizfair">{{یادکرد وب|عنوان=تاریخچهٔ نمایشگاه بین‌المللی تبریز|ناشر=نمایشگاه بین‌المللی تبریز|نشانی=http://www.tabrizfair.ir/farsi/history.htm|تاریخ بازدید=۱۳ نوامبر ۲۰۰۸|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20081228205224/http://www.tabrizfair.ir/farsi/history.htm|تاریخ بایگانی=۲۸ دسامبر ۲۰۰۸|dead-url=yes}}</ref>

=== موزه‌ها ===
شهر تبریز دارای موزه‌های متعدد با موضوعاتی همچون باستانشناسی، هنر، تاریخ طبیعی و ورزش می‌باشد، از جمله [[موزه آذربایجان|موزهٔ آذربایجان]]، [[موزه عصر آهن]]، [[خانه مشروطه (تبریز)|موزه مشروطه]]، [[موزه قاجار]]، و [[موزه تاریخ طبیعی تبریز]] می‌باشند.<ref name="Burke">Burke, Andrew, et al.(2004). Page 137</ref><ref name="Miras">{{یادکرد وب|عنوان=نقشه گردشگری تبریز به موبایل مسافران نوروزی بلوتوث می‌شود|ناشر=خبرگزاری مهر|نشانی=http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1563207|تاریخ بازدید=۲۹ مارس ۲۰۱۲|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VIg0rqK?url=http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1563207|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref> تعداد موزه‌ها در تبریز ۱۷ موزه می‌باشند که از نظر شمار موزه‌ها دومین شهر ایران پس از تهران به‌شمار می‌آید.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی = http://tourism.tabriz.ir/?PageID=41 |عنوان = موزه‌های استان آذربایجان شرقی |ناشر = سازمان توسعه گردشگری شهرداری تبریز |تاریخ = بهار 1393 |تاریخ بازدید = ۹ فوریه ۲۰۱۶ |archive-date = 16 فوریه 2016 |archive-url = https://web.archive.org/web/20160216225717/http://tourism.tabriz.ir/?PageID=41}}</ref>
; تصاویری از اشیای موجود در [[موزه آذربایجان|موزهٔ آذربایجان]]
{{وسط|
<gallery>
پرونده:Esmail_abad_pottery.JPG|سفالینه؛ هزارهٔ پنجم پیش از میلاد
پرونده:Jewel_antiquity_tabriz.JPG|جواهر؛ هزارهٔ اول پیش از میلاد
پرونده:Achemanid Drinkware, Azerbaijan Museum, Tabriz, Iran.jpg|ریتون نقره‌ای دورهٔ [[شاهنشاهی هخامنشی|هخامنشی]]
پرونده:Achaemenid Inscription.jpg|کتیبه به دو [[خط میخی هخامنشی]] و [[خط میخی ایلامی|ایلامی]]؛ دورهٔ [[شاهنشاهی هخامنشی|هخامنشی]]
پرونده:Zahhak castle stucco 2.JPG|گچبری [[قلعه ضحاک|قلعهٔ ضحاک]]؛ دورهٔ [[شاهنشاهی اشکانی|اشکانی]]
پرونده:Sasanid Plate, Azerbaijan Museum, Tabriz, Iran.jpg|بشقاب نقره‌ای؛ دورهٔ [[شاهنشاهی ساسانی|ساسانی]]
پرونده:P 20160518 121037 1 p.jpg|کاشی مقبرهٔ [[غازان خان]] در [[شنب غازان]]؛ دورهٔ [[ایلخانان|ایلخانی]]
پرونده:P 20160518 121118.jpg|کاسهٔ سفالی [[مسجد حسن پادشاه]]؛ دورهٔ [[آق‌قویونلو]]ها
پرونده:Safavid_chinaware_tabriz.JPG|ظرف چینی؛ دورهٔ [[دودمان صفویان|صفوی]]
پرونده:Qajar_jewel_box.JPG|جعبهٔ جواهر؛ دورهٔ [[قاجاریان|قاجار]]
</gallery>
}}

== آموزش ==
[[پرونده:RoshdiehSCL.JPG|بندانگشتی|تندیس [[حسن رشدیه]] در حیاط [[مدرسه رشدیه]]؛ وی از بنیان‌گذاران تحصیلات [[دبستان|ابتدایی]] به شیوهٔ نوین در ایران بود.]]

=== عمومی ===
تحصیلات ابتدایی به شکل مدرن در ایران از اواخر سدهٔ ۱۹ میلادی به وجود آمده‌است. اگرچه حکومت ایران و مبلغین مسیحی –که می‌خواستند از طریق فراهم‌آوردن امکانات آموزشی، تبلیغ دینی نمایند– در رشد تحصیلات ابتدایی نقش داشتند؛ ولی رشد آموزش ابتدایی در ایران، بیش‌تر از همه مدیون زحمت‌ها و تلاش‌های شخصی به نام [[حسن رشدیه|حاج میرزا حسن‌خان رشدیه]] –مردی مذهبی از طبقهٔ متوسط– بود. او که عمیقاً تحت تأثیر کتاب «احمد» و پیشرفت‌های آموزشی در شهر [[بیروت]] قرار گرفته بود، به تبریز بازگشت و در سال ۱۸۶۷ میلادی مدرسهٔ یک اتاقی‌اش را در این شهر تأسیس نمود. رشدیه برای کودکان متکا و میزهایی گذاشته بود که به بچه‌ها قابلیت این را می‌داد که به آسانی بنویسند.

[[مدرسه رشدیه|مدرسهٔ رشدیه]] با مخالفت روحانیون مواجه شد که آن را تهدیدی برای سیستم آموزشی خود می‌دانستند. رشدیه مأیوس و ناامید، خود را به صورت اختیاری به [[مصر]] تبعید کرد. حدود ده سال بعد، حاکم آذربایجان از وی دعوت کرد که به تبریز بازگردد و مدرسه‌اش را راه بیندازد. با بازگشت او به تبریز، این‌بار مدرسهٔ رشدیه مورد استقبال زیاد روبه‌رو شد و وی شهرت بسیاری پیدا کرد؛ به‌طوری‌که پادشاه ایران از او خواست که مدرسه‌ای هم در تهران به شکل مدرن تأسیس کند و ۳۶٬۰۰۰ ریال جهت ارتقای تحصیلات ابتدایی تخصیص داده‌شد.<ref name="Arasteh"/>

=== عالی ===
[[پرونده:Azerbaijan Universitisi.jpg|بندانگشتی|راست|[[دانشسرای تبریز|آذربایجان اونیورسیته‌سی]]]]
نخستین مدرسه برای آموزش علوم و فنون جدید در ایران مدرسهٔ [[دارالفنون]] بود که تأکید بر روی موضوعات [[نیروی نظامی|نظامی]]، [[مهندسی]]، [[پزشکی]] و [[هنر]] داشت. حدود پنج سال بعد از آن، مدرسه‌ای نظامی نیز در تبریز و اصفهان افتتاح شد.<ref name="Arasteh">Reza Arasteh(1960), pp. 33-40</ref>

در سال ۱۳۲۴ خورشیدی در زمان [[حکومت خودمختار آذربایجان]] و به دستور [[سید جعفر پیشه‌وری]]، [[دانشسرای تبریز]] به «آذربایجان اونیورسیته‌سی» (دانشگاه آذربایجان) تغییر نام یافت.<ref name="rr1">{{یادکرد وب|نویسنده=|نشانی=http://www.rezahamraz.com/fa/index.php?option=com_content&task=view&id=35&Itemid=2|عنوان=تاریخچهٔ دانشگاه تبریز|ناشر=سایت شخصی رضا همراز|تاریخ=۴ دی ۱۳۸۸|تاریخ بازبینی=۲۵ شهریور ۱۳۹۱|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140924041908/http://www.rezahamraz.com/fa/index.php?option=com_content&task=view&id=35&Itemid=2|archivedate=۲۴ سپتامبر ۲۰۱۴|dead-url=yes}}</ref><ref name="دانشگاه تبریز">{{یادکرد وب |url=http://www.tabrizu.ac.ir/show.asp?id=65 |title=پایگاه اطلاع‌رسانی دانشگاه تبریز |accessdate=۱۷ ژانویه ۲۰۰۹ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081220013535/http://tabrizu.ac.ir/show.asp?id=65 |archivedate=۲۰ دسامبر ۲۰۰۸ |dead-url=yes}}</ref> پس از تصویب مجلس شورای ملی، [[دانشگاه تبریز]] در سال ۱۳۲۵ تأسیس شد. در حال حاضر تبریز به عنوان دومین شهر دانشگاهی ایران –پس از [[تهران]]– مطرح است.<ref name=ToolAutoGenRef3/><ref>{{یادکرد وب|عنوان=توان و امکانات بازرگانی استان آذربایجان شرقی|ناشر=رادیو تجارت|نشانی=http://www.radiotejarat.ir/ghabeliathaieeghtesadiazarbayjansharghi/|تاریخ بازدید=۱۳ مارس ۲۰۱۲|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20120209232751/http://www.radiotejarat.ir/ghabeliathaieeghtesadiazarbayjansharghi/|تاریخ بایگانی=۹ فوریه ۲۰۱۲|dead-url=yes}}</ref>

امروزه مؤسسه‌های آموزش عالی متعددی نظیر [[دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز|آزاد اسلامی]]، پیام نور، [[دانشگاه تبریز|تبریز]]، ربع رشید، سراج، [[دانشگاه شهید مدنی آذربایجان|شهید مدنی]]، [[دانشگاه صنعتی سهند|صنعتی سهند]]، [[دانشگاه فنی و حرفه‌ای|فنی و حرفه‌ای]]، [[دانشگاه علوم پزشکی تبریز|علوم پزشکی]]، نبی‌اکرم و [[دانشگاه هنر اسلامی تبریز|هنر اسلامی]] در شهر تبریز فعال می‌باشند.<ref>Dumper (2007). p. 321</ref>
{{سراسرنما|Tabriz_university4.jpg|800px|سراسرنمای [[دانشگاه تبریز]] (دانشگاه آذرآبادگان سابق)}}

== اقتصاد ==
تبریز یکی از بزرگ‌ترین قطب‌های اقتصادی کشور ایران می‌باشد. فعالیت‌های اقتصادی در این شهر در بخش‌های صنایع تولیدی سنگین و سبک، صنایع غذایی، صنایع دستی و هنری، تجارت و خدمات متمرکز می‌باشند. تبریز مقر اصلی چهار برند از ۱۰۰ برند معتبر ایران می‌باشد.<ref>http://www.khabaronline.ir/detail/394761/Economy/industry</ref>

=== تجارت ===
{{اصلی|بازار تبریز}}

موقعیت سوق‌الجیشی جغرافیایی تبریز و قرارگرفتن آن در بین دامنه‌های کوه [[سهند]] و کرانه شرقی [[دریاچه ارومیه|دریاچهٔ ارومیه]]، این شهر را مبدل به یکی از معدود راه‌های ارتباطی بین شمال ([[قفقاز جنوبی|ماورای قفقاز]] و [[ارسباران|قره‌داغ]]) و جنوب ([[مراغه]] و [[کردستان]]) کرده‌است. امروزه وجود آزادراه شماره ۲ ایران که این شهر را به پایتخت ایران، تهران، متصل می‌کند و نیز اتصال این شهر به راه‌آهن سراسری ایران که از این شهر تا کشور ترکیه و جمهوری خودمختار نخجوان امتداد دارد این شهر کماکان نقش حیاتی خود را در مسیر مبادلاتی ایران حفظ نماید.

بر اساس منابع تاریخی تجار تبریز با [[امپراتوری عثمانی|عثمانی‌ها]]، [[گرجستان|گرجی‌ها]] و [[روسیه|روس‌ها]] و کشور [[هند]]وستان ارتباط داشته‌اند و بسیاری از صنعتگران و بازرگانان در این شهر جمع می‌شده‌اند.<ref name="DehKhoda"/> از نیمهٔ دوم سدهٔ سیزدهم میلادی، تاجران [[انگلستان|انگلیسی‌تبار]] از طریق [[جاده ابریشم|جادهٔ ابریشم]] و پس از عبور از شهرهای [[استانبول]] و [[ترابزون]] در [[ترکیه|ترکیهٔ]] امروزی، کالاهای تجاری خود را به [[بازار تبریز]] منتقل می‌کردند. این بازار در زمان [[عباس میرزا]] نایب‌السلطنهٔ [[فتحعلی‌شاه قاجار]] به مرکز تجارت انگلیسی‌ها مبدل شده بود.<ref name="TabrizDaneshnaameEslamy"/>

=== صنایع ===
{{اصلی|فهرست صنایع تبریز}}

==== صنایع سنگین ====
[[پرونده:Iran_Tractor_Manufacturing_Company.jpg|بندانگشتی|راست|[[شرکت تراکتورسازی ایران]]]]
تبریز یکی از مهم‌ترین مراکز [[صنعت]]ی ایران است. این شهر قطب صنایع سنگین ایران در شمال غرب این کشور است. صنایع سنگین فعال در این شهر در طیف گسترده‌ای از صنعت سیمان، نساجی، ماشین‌سازی، خودرو، داروسازی و پالایش و پتروشیمی را شامل می‌شود.<ref name="EncModernMiddle"/> روند صنعتی شدن تبریز بعد از جنگ جهانی اول با احداث کارخانه‌هایی نظیر کبریت توکلی توسط بخش خصوصی آغاز شد. در دهه ۱۳۴۰ خورشیدی با احداث کارخانه‌های [[شرکت تراکتورسازی ایران|تراکتورسازی]] و [[شرکت ماشین‌سازی تبریز|ماشین‌سازی]] صنعت تبریز رونق بیشتری پیدا کرد. امروزه تبریز به‌عنوان قطب صنعتی در سطح منطقه شناخته می‌شود.<ref>فرهنگ جغرافیایی شهرستان تبریز، صفحهٔ ۱۸۰</ref>
{{-}}

==== صنایع کوچک ====
[[پرونده:دود_کش_سابق_کارخانه_چرم_سازی.jpg|بندانگشتی|[[کارخانه چرم‌سازی خسروی|کارخانهٔ چرم‌سازی خسروی]]، اولین کارخانهٔ [[چرم|چرم‌سازی]] در ایران]]
تبریز دارای صنایع پایین‌دستی مختلف از جمله صنایع شیمیایی، صنایع خانگی، ماشین‌آلات و تجهیزات، محصولات کانی غیرفلزی، مواد غذایی، آشامیدنی و دخانیات، نساجی، پوشاک، و چرم می‌باشد.<ref>جغرافیای کامل ایران، صفحه‌های ۲۱۵ و ۲۱۶</ref> قرار گرفتن بیش از ۵۵ درصد از کارگاه‌های بزرگ صنعتی استان آذربایجان شرقی در تبریز سبب مهاجرت نیروی کار موردنیاز برای فعالیت در این کارگاه‌ها از نقاط مختلف استان به این شهر گردیده‌است.<ref>فرهنگ جغرافیایی شهرستان تبریز، صفحه‌های ۱۷۹ و ۱۸۰</ref>

==== صنایع غذایی ====
شهر تبریز یکی از قطب‌های [[علوم و صنایع غذایی|صنایع غذایی]] و صنایع تولید نوشیدنی ایران و خاورمیانه می‌باشد. هم‌اکنون بیش از ۵۰ درصدِ [[شیرینی]] و [[شکلات]] کشور ایران که شامل ۶۰۰ نوع محصول می‌شود، در این شهر تولید می‌شود. از کل تولیدات شیرینی و شکلات ایران، ۵۲ درصدِ [[شکلات]]، ۴۰ درصدِ [[بیسکویت]]، ۴۳ درصدِ [[ویفر]]، ۴۶ درصدِ [[تافی]] و ۳۸ درصدِ بُن‌بُن و [[آب‌نبات|آب‌نباتِ]] ایران در شهر تبریز تولید می‌شود.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|نشانی=http://farsnews.com/newstext.php?nn=13920424000448|عنوان=شهر شکلاتی ایران در دروازه‌های بازار جهانی|ناشر=[[خبرگزاری فارس]]|تاریخ=۲۴ تیر ۱۳۹۲|تاریخ بازبینی=۲۴ تیر ۱۳۹۲|archive-date=۱۴ سپتامبر ۲۰۱۷|archive-url=https://web.archive.org/web/20170914111047/http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920424000448|url-status=dead}}</ref>

==== صنایع دستی و هنری ====
تبریز از مراکز عمدهٔ صنایع هنری و صنایع دستی و به ویژه [[قالی]]، [[سرامیک]]، [[سفالگری|سفال]]، [[سنگ‌های قیمتی|جواهرآلات]] و [[نقره]]‌کاری در ایران به‌شمار می‌آید.<ref name="Evered">Evered (2002).</ref> [[قالی تبریز]] مهم‌ترین صادرات صنایع دستی تبریز به‌شمار می‌رود.<ref name="Evered"/> این نوع قالی به‌علت نوع خاص بافت، طراحی ویژه، و کیفیت بالا دارای شهرت جهانی است که صادرات آن یکی از منابع قابل توجه ارزی در ایران به‌شمار می‌آید.<ref name="EncModernMiddle">Yavari (2004).</ref> تبریز، در حال حاضر از سوی «شورای جهانی صنایع دستی» به عنوان «شهر جهانی بافت فرش» انتخاب شده‌است.<ref name=ToolAutoGenRef1/><ref name=ToolAutoGenRef5/> صنعت [[چرم]] تبریز نیز جزو پیشروان صنایع چرم ایران است. کیفیت کیف و [[کفش]] تبریز در سطح کشور شهره است. در سال ۱۳۸۷ خورشیدی حدود ۹۰ درصد از ۳۰ میلیون جفت کفش تولیدی در ایران در این شهر تولید شده‌است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www1.irna.ir/en/news/view/line-8/8611213470212702.htm|عنوان=نخستین خوشهٔ صادراتی چرم و کفش در تبریز فعالیت خود را آغاز کرد|تاریخ بازدید=۱۶ دسامبر ۲۰۰۸|تاریخ=۲۱ بهمن ۱۳۸۶|ناشر=ایرنا|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VInB1DB?url=http://www1.irna.ir/en/news/view/line-8/8611213470212702.htm|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref>

== معضلات شهری ==
=== آلودگی هوا ===
[[پرونده:TabrizPollutedAir.jpg|بندانگشتی|راست|نمایی از تبریز و هوای آلودهٔ آن از پارک [[ائل‌گلی]].]]
تبریز دومین شهر آلودهٔ ایران است و میزان آلودگی هوا در این شهر روزبه‌روز افزایش یافته و شدیدتر می‌شود. مهم‌ترین علت آلودگی هوای تبریز، حمل و نقل درون‌شهری است و وجود صنایع بزرگ و مادر در پیرامون شهر نیز از دیگر عوامل تأثیرگذار بر آلودگی هوای این شهر به‌شمار می‌رود.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=تبریز، دومین شهر آلودهٔ کشور|ناشر=خبرگزاری شریف‌نیوز|نشانی=http://sharifnews.ir/?14370|تاریخ بازدید=۱۱ اوت ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20110920204015/http://sharifnews.ir/?14370|تاریخ بایگانی=۲۰ سپتامبر ۲۰۱۱|dead-url=yes}}</ref> در حال حاضر، [[نیروگاه حرارتی و گازی تبریز|نیروگاه حرارتی تبریز]]، به تنهایی مسئول بخش عمده‌ای از آلودگی هوای تبریز و شهرهای اطراف شناخته می‌شود. در این نیروگاه در همه ایام سال، به جای [[گاز طبیعی]]، از [[نفت کوره|مازوت]] به عنوان سوخت استفاده می‌شود. این نوع از سوخت به علت انتشار [[گوگرد دی‌اکسید]] فراوان، دارای میزان آلایندگی بالایی است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13940727001419|عنوان = مازوت، نیروگاه حرارتی تبریز را پلمب کرد|ناشر = خبرگزاری فارس|تاریخ = ۲۷ مهر ۱۳۹۴|تاریخ بازدید = ۲۰ اکتبر ۲۰۱۵|archive-date = ۱۹ اکتبر ۲۰۱۵|archive-url = https://web.archive.org/web/20151019210152/http://farsnews.com/newstext.php?nn=13940727001419|url-status = dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|نشانی=https://www.tabnak.ir/fa/news/463199/تبریز-رکوردار-آلوده-ترین-شهر-کشور-است|عنوان=تبریز رکوردار آلوده‌ترین شهر کشور است|ناشر=تابناک|تاریخ=|تاریخ بازدید=۲۰ اکتبر ۲۰۱۵|کد زبان=|وبگاه=}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی = http://hamnava.ir/19789/شمالغرب/آخرین-وضعیت-نیروگاه-حرارتی-تبریز-و-آلو/ |عنوان = آخرین وضعیت نیروگاه حرارتی تبریز و آلودگی‌های ناشی از آن |ناشر = |تاریخ = ۱۱ بهمن ۱۳۹۳ |تاریخ بازدید = ۲۰ اکتبر ۲۰۱۵ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20170916054707/http://hamnava.ir/19789/شمالغرب/آخرین-وضعیت-نیروگاه-حرارتی-تبریز-و-آلو/ |archivedate = ۱۶ سپتامبر ۲۰۱۷ |dead-url = yes}}</ref>

براساس یک طرح آمارگیری که در سال ۱۳۷۹ خورشیدی صورت گرفت، روزانه در سطح تبریز ۵۵۸٫۱۶۷۱ تن مواد آلوده‌کننده تولید می‌شود که از این مقدار منابع بزرگ صنعتی ۲۸۶٫۱۰۰۱ تن، وسایط نقلیهٔ موتوری ۲۰۱٫۶۵۴ تن و فراورده‌های نفتی مصرفی در اماکن تجاری، صنعتی و مسکونی ۷٫۱۶ تن را شامل می‌شوند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=آلودگی هوا، کیفیت و کمیت آلاینده‌های شهر تبریز و حومه|ناشر=ادارهٔ کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان شرقی|نشانی=http://www.eadoe.ir/weather.aspx|تاریخ بازدید=۱۱ فوریهٔ ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20090903010820/http://www.eadoe.ir/weather.aspx|تاریخ بایگانی=۳ سپتامبر ۲۰۰۹|dead-url=yes}}</ref>

با تشدید ترافیک خودروها و افزایش آلوده‌کننده‌هایی مانند نیروگاه حرارتی، صنایع پتروشیمی و پالایشگاه، آلودگی هوا از میانه‌های سدهٔ بیستم پیوسته در حال افزایش بوده‌است. تهدید اصلی محیط زیستی در حال حاضر ریزگردهای واردشده از [[عراق]] و خشکیدگی [[دریاچه ارومیه|دریاچهٔ ارومیه]] است. دریاچهٔ مزبور از اواخر سدهٔ بیستم دچار بحران شده‌است. کاهش سطح آب، افزایش شوری آب و ظهور جزایر نمکی بزرگ در کناره‌های آن، علایم هشداردهنده‌ای هستند که از خشک شدن نهایی این دریاچه خبر می‌دهند. احتمالاً در آینده باد، ذرات نمک و املاح دیگر را در نواحی اطراف دریاچهٔ ارومیه –به ویژه تبریز– پراکنده‌ساخته و سلامتی ساکنان این شهر را به خطر بیندازد.<ref>H. Golabian, Macro-engineering Seawater in Unique Environments: Arid Lowlands and Water Bodies Rehabilitation, 2011, Springer, p. pp 365-397</ref>

=== حاشیه‌نشینی ===
{{اصلی|حاشیه‌نشینی در ایران}}
[[پرونده:Tabriz.jpg|بندانگشتی|طرح جامع [[شهرسازی]] تبریز پس از وقوع [[انقلاب سفید]]]]
در اوایل دههٔ پنجاه خورشیدی و پس از وقوع [[انقلاب سفید]]، به دلیل ایجاد کارخانه‌های متعدد صنعتی در تبریز، افراد بیکار ساکن شهرها و روستاهای اطراف، به‌دنبال یافتن شغل در این مراکز و اقامت در این شهر، به‌سمت تبریز سرازیر شدند. حاشیه‌نشینان در مدت کوتاهی برای خود خانه‌ای می‌ساختند و در این خانه‌ها ساکن می‌شدند. خانه‌های آنان از ابتدایی‌ترین امکانات رفاهی همچون آب، برق، گاز و تلفن بی‌بهره بود. گسترش این امر باعث ایجاد محله‌های بزرگ حاشیه‌نشین در پیرامون تبریز شد و در طی چندسال، چهرهٔ این شهر را تغییر داده و آن را با مشکلات متعددی روبه‌رو کرد.<ref name="Ebtekar newspaper">{{یادکرد وب|عنوان=تبریز، رکورددار آلونک‌نشینی|ناشر=روزنامهٔ ابتکار|نشانی=http://www.ebtekarnews.com/Ebtekar/Article.aspx?AID=642|تاریخ بازدید=۱۸ فوریهٔ ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20110922014323/http://www.ebtekarnews.com/Ebtekar/Article.aspx?AID=642|تاریخ بایگانی=۲۲ سپتامبر ۲۰۱۱|dead-url=yes}}</ref>

امروزه تبریز در حدود ۴۰۰٬۰۰۰ نفر حاشیه‌نشین را در خود جای داده‌است. حاشیه‌نشینان به‌طور عمده در مناطق حاشیه‌ای شمال، شمال غرب و جنوب این شهر ساکن شده‌اند که از میان این مناطق می‌توان محله‌های [[آخماقیه]]، حافظ، خلیل‌آباد، داداش‌آباد، سیلاب، طالقانی، کشتارگاه، لاله، مارالان، منبع و یوسف‌آباد را نام برد که حدود ۳۰ کیلومتر مربع از مساحت تبریز را اشغال نموده‌اند.<ref name="Ebtekar newspaper"/>

== بخش‌ها ==
=== گسترش شهر ===
{{سراسرنما|Panorama of Tabriz.jpg|800px|سراسرنمای شرق تبریز از فراز تپهٔ [[ائل‌گلی]]}}
[[پرونده:Roshdiyeh Tabriz.jpg|بندانگشتی|نمایی از [[شهرک رشدیه]]، از شهرک‌های نوبنیاد در محدوده شمال‌شرق تبریز]]
تبریز در گذشته دارای [[دروازه‌های تبریز|هشت دروازه]] بوده که ورود و خروج از شهر از طریق آن‌ها انجام می‌پذیرفته‌است. بعدها در امتداد این [[دروازه‌های تبریز|دروازه‌های تاریخی]]، بازارچه‌هایی احداث گردیدند تا نیاز مردم هر منطقه را تأمین نمایند و از مراجعهٔ مستمر مردم به بازارهای مرکزی جلوگیری شود. رفته‌رفته در پیرامون این بازارچه‌ها واحدهای مسکونی شروع به ساخت گردیدند و از همین روی بازارچه‌ها به هم متصل شدند و محله‌های جدیدی در گوشه و کنار شهر پدید آمدند.<ref name="Ashnayi">{{یادکرد وب|عنوان=آشنایی با تبریز|ناشر=وبگاه دانشگاه تبریز|نشانی=http://www.tabrizu.ac.ir/show.asp?id=1|تاریخ بازدید=۱۲ اوت ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20090731060814/http://tabrizu.ac.ir/show.asp?id=1|تاریخ بایگانی=۳۱ ژوئیه ۲۰۰۹|dead-url=yes}}</ref>

امروزه با توجه به گسترش روزافزون تبریز، این قسمت از شهر که [[بازار تبریز]] و سایر بازارچه‌های قدیمی و جدید را در درون خود جای داده، به‌عنوان مرکز شهر شناخته می‌شود. این منطقه از سمت شمال به [[خیابان شمس تبریزی]]، از سمت جنوب به محله‌های [[چرنداب]] و [[لیلاوا]]، از سمت شرق به خیابان‌های ثقةالاسلام و خاقانی و از سمت غرب به خیابان‌های [[راسته‌کوچه]] و [[خیابان شریعتی (تبریز)|شریعتی]] محدود شده‌است.<ref>Ashnayi</ref>

در سال‌های اخیر، با توجه به افزایش جمعیت و لزوم توسعهٔ شهر، شهرک‌های نوبنیادی در اطراف محدودهٔ تاریخی شهر، احداث شده‌اند. با توجه به محصور بودن شهر بین رشته کوه [[عون بن علی|عینالی]] در شمال و تپه‌های [[یانیق|یانیق داغ]] و رشته کوه [[سهند]] در جنوب، توسعهٔ تبریز بیشتر در جهت شرق و غرب بوده و بیشتر شهرک‌های جدید، در این مناطق ساخته شده‌اند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی =http://iranurbanstudies.com/ShowViews.aspx?vid=214 |عنوان =شناسنامه فرهنگی، اجتماعی شهر تبریز |ناشر =مطالعات شهری ایران |تاریخ =8 آبان 1387 |تاریخ بازدید =۱۵ مارس ۲۰۱۶ |archiveurl =https://web.archive.org/web/20160316142717/http://iranurbanstudies.com/ShowViews.aspx?vid=214 |archivedate =16 مارس 2016 |dead-url =yes}}</ref> از جملهٔ این شهرک‌های نوبنیاد می‌توان به [[کوی ولی‌عصر|ولی‌عصر]]، [[ائل‌گلی (محله)|ائل‌گلی]]، [[شهرک فرشته جنوبی|فرشته جنوبی]]، [[باغمیشه]]، [[شهرک رشدیه|رشدیه]]، [[شهرک مرزداران|مرزداران]]، [[شهرک نصر (تبریز)|نصر]]، [[شهرک زعفرانیه|زعفرانیه]]، [[شهرک خاوران|خاوران]]، [[شهرک شهید یاغچیان|یاغچیان]]، [[شهرک ارم|ارم]]، [[منظریه (تبریز)|منظریه]] و [[شهرک سفیر امید|سفیر امید]] اشاره کرد.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.farsnews.com/printable.php?nn=13940531000567|عنوان = دستگیری اراذل و اوباش کوی ولیعصر تبریز|ناشر = فارس|تاریخ = 31 مرداد 1394|تاریخ بازدید = ۱۵ مارس ۲۰۱۶|archive-date = ۱۶ مارس ۲۰۱۶|archive-url = https://web.archive.org/web/20160316073936/http://www.farsnews.com/printable.php?nn=13940531000567|url-status = dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://shabestan.ir/detail/News/531112|عنوان = کمک ۴۰۰ میلیون ریالی اهالی منطقه میرداماد تبریز به مدافعان حرم|ناشر = خبرگزاری شبستان|تاریخ = 24 اسفند 1394|تاریخ بازدید = ۱۵ مارس ۲۰۱۶|archiveurl = https://web.archive.org/web/20160316075642/http://shabestan.ir/detail/News/531112|archivedate = ۱۶ مارس ۲۰۱۶|dead-url = yes}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.ilna.ir/بخش-اخبار-82/101111-جشنواره-هندوانه-در-شهرک |عنوان =جشنواره هندوانه در شهرک باغمیشه تبریز برگزار شد | ناشر =خبرگزای کار |تاریخ =9 شهریور 1392 |تاریخ بازدید = ۱۵ مارس ۲۰۱۶}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی =http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13940914001055 |عنوان =آتش‌سوزی در یکی از برج‌های مسکونی شهرک رشدیه تبریز/ انتقال 18 نفر به بیمارستان |ناشر =خبرگزاری فارس |تاریخ =14 آذر 1394 |تاریخ بازدید =۱۵ مارس ۲۰۱۶ |archive-date =۱۶ مارس ۲۰۱۶ |archive-url =https://web.archive.org/web/20160316223229/http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13940914001055 |url-status =dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.ilna.ir/بخش-اخبار-82/78171-بهره-برداری-از-پار |عنوان =بهره‌برداری از پارک و سالن ورزشی مرزداران تبریز آغاز شد | ناشر = خبرگزاری کار|تاریخ =12 خرداد 1392 |تاریخ بازدید = ۱۵ مارس ۲۰۱۶}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://pana.ir/Pages/Printable-News-381404.aspx|عنوان = اجرای پر شتاب ایستگاه آتش‌نشانی کوی نصر تبریز|ناشر = خبرگزاری پانا|تاریخ = 15 مرداد 1394|تاریخ بازدید = ۱۵ مارس ۲۰۱۶|archive-date = ۱۶ مارس ۲۰۱۶|archive-url = https://web.archive.org/web/20160316141011/http://pana.ir/Pages/Printable-News-381404.aspx|url-status = dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.mehrnews.com/news/2336101/مسیرهای-9-گانه-راهپیمایی-روز-جهانی-قدس-در-تبریز-اعلام-شد|عنوان = مسیرهای 9 گانه راهپیمایی روز جهانی قدس در تبریز اعلام شد| ناشر =خبرگزاری مهر |تاریخ =31 تیر 1393 |تاریخ بازدید = ۱۵ مارس ۲۰۱۶}}</ref>

=== مناطق شهرداری ===
{{اصلی|مناطق شهرداری تبریز}}
[[پرونده:Tabriz municipal regions.PNG|300px|راست|نقشهٔ مناطق شهرداری تبریز]]
شهر تبریز از ۱۰ منطقهٔ شهرداری تشکیل یافته‌است. از مجموع ۱٬۵۹۳٬۳۷۳ نفر جمعیت این شهر در سال ۱۳۹۵ خورشیدی، ۲۱۸٬۶۴۷ نفر در منطقهٔ ۱ (شرق)، ۱۹۶٬۵۰۷ نفر در منطقهٔ ۲ (جنوب شرق)، ۲۲۹٬۴۷۴ نفر در منطقهٔ ۳ (جنوب)، ۳۱۵٬۱۸۳ نفر در منطقهٔ ۴ (غرب)، ۱۳۴٬۶۲۰ نفر در منطقهٔ ۵ (شمال شرق)، ۱۰۸٬۹۵۹ نفر در منطقهٔ ۶ (شمال غرب)، ۱۶۱٬۸۷۳ نفر در منطقهٔ ۷ (جنوب غرب)، ۲۹٬۳۸۴ نفر در منطقهٔ ۸ (مرکز)، ۲٬۲۵۰ نفر در منطقهٔ ۹ (خاوران) و ۱۸۷٬۹۵۸ نفر نیز در منطقهٔ ۱۰ (شمال) ساکن بوده‌اند. براساس همین آمار، منطقهٔ ۴ پرجمعیت‌ترین و منطقهٔ ۹ کم‌جمعیت‌ترین منطقهٔ تبریز به‌شمار می‌رود.<ref name="AmarIran"/><ref name=amar95/><ref name=Rah/><ref name=Irna2020/><ref name="amar1399"/>

در سال ۱۳۸۸ خورشیدی، مناطق ۹ و ۱۰ در بخش‌های شرقی و شمالی محدودهٔ این شهر تأسیس شدند. منطقهٔ ۱۰ از پیوستن بخش‌هایی از مناطق ۱، ۴ و ۸ ایجاد شده‌است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=پروژهٔ آذران|ناشر=شرکت‌های تعاونی مسکن کارکنان دولت تبریز|نشانی=http://www.etehadeyemaskan.com/project_s.aspx?ID=7|تاریخ بازدید=۲۰ ژوئن ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VInZ29o?url=http://www.etehadeyemaskan.com/project_s.aspx?ID=7|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=افتتاح و آغاز به‌کار شهرداری منطقهٔ ۱۰ تبریز|ناشر=خبرگزاری شهریارنیوز|نشانی=http://shahryarnews.net/?MID=21&Type=News&TypeID=1&id=1806|تاریخ بازدید=۶ نوامبر ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VInikoE?url=http://shahryarnews.net/?MID=21|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref> همچنین عملیات الحاق [[باسمنج]] به تبریز آغاز شده‌است.<ref name="Mehr2">{{یادکرد وب|عنوان=زیر ساخت‌های شهرک خاوران باید سریع ترفراهم شود|ناشر=خبرگزاری مهر|نشانی=http://www.mehrnews.com/FA/newsdetail.aspx?NewsID=1744000|تاریخ بازدید=۱۴ نوامبر ۲۰۱۲}}{{پیوند مرده|date=نوامبر ۲۰۲۲ |bot=InternetArchiveBot}}</ref><ref name="Fars">{{یادکرد وب|عنوان=مقررات دست و پاگیر اداری نباید مانع از پیشبرد امور بدیهی شود/الحاق شهر باسمنج به تبریز|ناشر=خبرگزاری فارس|نشانی=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13910824000910|تاریخ بازدید=۱۴ نوامبر ۲۰۱۲|archive-date=۱۸ نوامبر ۲۰۱۲|archive-url=https://web.archive.org/web/20121118233448/http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13910824000910|url-status=dead}}</ref> در سال ۱۳۹۴ نیز دو منطقه ۱۱ و ۱۲ به فهرست مناطق شهرداری تبریز افزوده شد که البته بعداً حذف و به محدودهٔ سایر مناطق ملحق شدند.<ref name=ToolAutoGenRef7>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://tabriz.isna.ir/Default.aspx?NSID=5&SSLID=46&NID=64312 |عنوان =تغییرات مدیریتی در بدنه شهرداری تبریز | ناشر =ایسنا |تاریخ =۱۶ آبان ۱۳۹۴ |تاریخ بازدید = ۸ نوامبر ۲۰۱۵}}</ref>
{{پاک‌کن}}

== حمل و نقل ==
{{اصلی|ترابری در تبریز}}

=== بزرگراه‌ها ===
{{اصلی|فهرست بزرگراه‌های تبریز}}
[[پرونده:Bakeri blvd Tabriz.jpg|بندانگشتی|چپ|نمایی از بلوار شهید باکری (جادهٔ [[ائل‌گلی]])]]
در حال حاضر، تبریز دارای چند [[بزرگ‌راه]] و [[آزادراه]] است. [[آزادراه شهید کسایی|آزادراه کسایی]]، [[آزادراه شهید باکری|آزادراه باکری]]، [[بزرگراه پاسداران]]، [[بزرگراه شهید بابایی (تبریز)|بزرگراه بابایی]] و [[بزرگراه سنتو]] به عنوان کنارگذر، در اطراف شهر مسیرهای بین شهری را هدایت می‌کنند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13910925000206|عنوان = در اثر تصادف در بزرگراه شهید کسایی تبریز/5 سرنشین سمند در تبریز در آتش سوختند|ناشر = خبرگزاری فارس|تاریخ = ۲۵ آذر ۱۳۹۱|تاریخ بازدید = ۱ نوامبر ۲۰۱۵|archive-date = ۴ مارس ۲۰۱۶|archive-url = https://web.archive.org/web/20160304202859/http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13910925000206|url-status = dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی =http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920222000002 |عنوان =بالاخره پس از 11 سال کنارگذر 15 کیلومتری غربی تبریز قد کشید |ناشر =خبرگزاری فارس |تاریخ =۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۲ |تاریخ بازدید =۱ نوامبر ۲۰۱۵ |archive-date =۴ مارس ۲۰۱۶ |archive-url =https://web.archive.org/web/20160304212417/http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920222000002 |url-status =dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.mehrnews.com/news/2516761/عملیات-ایمن-سازی-اتوبان-پاسداران-تبریز-به-پایان-رسید |عنوان =عملیات ایمن‌سازی اتوبان پاسداران تبریز به پایان رسید| ناشر = مهر|تاریخ =۲۱ اسفند ۱۳۹۳ |تاریخ بازدید = ۱ نوامبر ۲۰۱۵}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://m6.tabriz.ir/?MID=21&Type=News&TypeID=3&id=164|عنوان = اجرای پروژه اصلاح هندسی بلوار کارگر توسط شهرداری منطقه 6|ناشر = شهرداری تبریز|تاریخ = ۱۲ تیر ۱۳۹۲|تاریخ بازدید = ۱ نوامبر ۲۰۱۵|archive-date = 5 مارس 2016|archive-url = https://web.archive.org/web/20160305010214/http://m6.tabriz.ir/?MID=21&Type=News&TypeID=3&id=164}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.khabaronline.ir/detail/424280/provinces/Azarbayjansharghi |عنوان =عملیات اجرایی پروژه میدان آذربایجان آغاز شد | ناشر =خبرآنلاین |تاریخ =۱۹ خرداد ۱۳۹۴ |تاریخ بازدید = ۱ نوامبر ۲۰۱۵}}</ref> علاوه بر این، در داخل شهر نیز، بزرگراه‌های [[بزرگراه کمربندی تبریز|کمربندی]]، [[بزرگراه کمربندی میانی|کمربندی میانی]] و [[بزرگراه چای‌کنار|چای‌کنار]] نیز، از مسیرهای اصلی شهر به حساب می‌آیند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.arshnews.ir/vdci3vazyt1a3y2.cbct.html|عنوان = راه‌اندازی سامانه ریلی سبک در کریدور کمربندی آزادی و آذربایجان تبریز|ناشر = عرش نیوز|تاریخ = ۳ بهمن ۱۳۹۲|تاریخ بازدید = ۱ نوامبر ۲۰۱۵|archiveurl = https://web.archive.org/web/20160304124631/http://www.arshnews.ir/vdci3vazyt1a3y2.cbct.html|archivedate = ۴ مارس ۲۰۱۶|dead-url = yes}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی =http://shahryarnews.net/?MID=21&type=news&BasesID=2&TypeID=15&id=8790 |عنوان =تکمیل کمربندی میانی با اتصال شهرک سفیران امید به میدان فاطمی |ناشر =شهریارنیوز |تاریخ =۲۵ خرداد ۱۳۹۲ |تاریخ بازدید =۱ نوامبر ۲۰۱۵ |archive-date =۲۵ ژانویه ۲۰۱۸ |archive-url =https://web.archive.org/web/20180125193658/http://shahryarnews.net/?MID=21&type=news&BasesID=2&TypeID=15&id=8790 |url-status =dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8607220483|عنوان = طولانی‌ترین پروژه زیرگذر شهری شمالغرب کشور در تبریز بهره‌برداری شد|ناشر = فارس|تاریخ = ۲۲ مهر ۱۳۸۶|تاریخ بازدید = ۱ نوامبر ۲۰۱۵|archive-date = ۴ مارس ۲۰۱۶|archive-url = https://web.archive.org/web/20160304223337/http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8607220483|url-status = dead}}</ref> تبریز به عنوان «شهر زیرگذرها و روگذرها» شناخته می‌شود که بیشتر آن‌ها در بزرگراه‌های [[بزرگراه کمربندی تبریز|کمربندی]]، [[بزرگراه کمربندی میانی|کمربندی میانی]] و [[بزرگراه چای‌کنار|چای‌کنار]] واقع شده‌اند.<ref name=ToolAutoGenRef4/>

=== فرودگاه ===
{{اصلی|فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز}}
[[پرونده:Tabriz_Airport.JPG|بندانگشتی|[[فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز]]]]
فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز در سال ۱۳۲۶ خورشیدی تأسیس شد و فعالیت‌های خود را به‌طور رسمی از سال ۱۳۳۸ خورشیدی آغاز نمود. این فرودگاه در سال ۱۳۷۰ خورشیدی به فرودگاه بین‌المللی ارتقاء یافت و در سال ۱۳۷۸ خورشیدی به‌عنوان یکی از فرودگاه‌های آسمان‌باز ایران شناخته شد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=تاریخچهٔ فرودگاه بین‌المللی تبریز|ناشر=هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران|نشانی=http://www.iranair.com/DesktopDefault.aspx?tabid=854&lang=fa-IR|تاریخ بازدید=۱۸ سپتامبر ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20080916081052/http://www.iranair.com/DesktopDefault.aspx?tabid=854&lang=fa-IR|تاریخ بایگانی=۱۶ سپتامبر ۲۰۰۸|dead-url=yes}}</ref>

پروازهای خارجی فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز شامل پروازهای از مبدأ تبریز به مقاصد [[ارزروم]]، [[ازمیر]]، [[اسپارتا]]، [[استانبول]]، [[هامبورگ]]، [[باکو]]، [[بغداد]]، [[تفلیس]]، [[جده]]، [[دبی، امارات|دبی]]، [[دمشق]] و [[مدینه]] است. پروازهای داخلی نیز به صورت هفتگی و روزانه از این فرودگاه انجام می‌پذیرد که شامل پروازهای از مبدأ تبریز به مقاصد [[اصفهان]]، [[اهواز]]، [[بندرعباس]]، [[تهران]]، [[رشت]]، [[شیراز]]، [[بندر عسلویه|عسلویه]]، [[کیش]]، [[بندر ماهشهر|ماهشهر]] و [[مشهد]] است. همچنین شرکت‌های هواپیمایی [[هواپیمایی آتا|آتا]]، [[هواپیمایی آسمان|آسمان]]، [[هواپیمایی ارم|ارم]]، [[ایران ایر|ایران]]، [[هواپیمایی ایران ایرتور|ایران ایرتورز]]، [[هواپیمایی تابان|تابان]]، [[هواپیمایی ترکیه|ترکیه]]، [[هواپیمایی فارس ایر قشم|فارس ایر قشم]]، [[هواپیمایی کاسپین|کاسپین]]، [[کیش ایر|کیش]] و [[هواپیمایی نفت ایران|نفت ایران]] به فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز پرواز دارند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=برنامهٔ پروازهای فرودگاه بین‌المللی تبریز|ناشر=وبگاه مراقبت پرواز تبریز|نشانی=http://www.tabriz-atc.com/Time%20Table/TimeTable.html|تاریخ بازدید=۴ آگوست ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VIpNZhy?url=http://www.tabriz-atc.com/Time%20Table/TimeTable.html|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=پرواز مستقیم تبریز تفلیس دایر شد|ناشر=ایرنا|نشانی=http://www.irna.com/News/80036158/پرواز-مستقیم-تبریز-_-تفلیس-دایر-شد/اقتصادی/|تاریخ بازدید=۱۲ مارس ۲۰۱۲|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VIpcHDz?url=http://www.irna.com/News/80036158/پرواز-مستقیم-تبریز-_-تفلیس-دایر-شد/اقتصادی/|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref>

=== راه‌آهن ===
{{اصلی|ایستگاه راه‌آهن تبریز}}
[[پرونده:TabrizRail.jpg|بندانگشتی|راست|[[ایستگاه راه‌آهن تبریز]]]]
کارهای ساختمانی راه‌آهن تبریز از سال ۱۲۹۱ در محور تبریز–[[جلفا (شهر)|جلفا]] و صوفیان–رازی (در مرز [[ترکیه]]) شروع و در سال ۱۲۹۵ محور تبریز–جلفا با ۱۴۹ کیلومتر مورد بهره‌برداری قرار گرفت.<ref name="RahAhan">{{یادکرد وب|عنوان=تاریخچهٔ اداره کل راه‌آهن آذربایجان|ناشر=ادارهٔ کل راه‌آهن آذربایجان|نشانی=http://azarbayjan.rai.ir/Site.aspx?ParTree=A09000401214|تاریخ بازدید=۲۳ نوامبر ۲۰۰۸|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20140201132510/http://azarbayjan.rai.ir/Site.aspx?ParTree=A09000401214|تاریخ بایگانی=۱ فوریه ۲۰۱۴|dead-url=yes}}</ref>

دومین خطی که پس از تکمیل راه‌آهن سراسری اقدام به ساخت آن گردید، خط [[تهران]]–تبریز بود که ساخت این خط در روز ۱۸ آبان ۱۳۱۷ از تهران شروع و در روز ۱۴ آبان ۱۳۲۱ ساختمان و ریل‌گذاری آن تا [[میانه (شهر)|میانه]] خاتمه یافت و بلافاصله بهره‌برداری از آن آغاز شد.<ref name="RahAhan"/>

تنها خط بین‌المللی راه‌آهن تبریز، خط تبریز–[[نخجوان]] است. از خطوط داخلی راه‌آهن تبریز می‌توان به خطوط تبریز–تهران، تبریز–[[مشهد]] و تبریز–[[سلماس]] اشاره کرد.<ref name="WebpageOfUnivTabriz">{{یادکرد وب|عنوان=آشنایی با شهر تبریز، آداب و سنن و مشاهیر آذربایجان شرقی|ناشر=وبگاه دانشگاه تبریز|نشانی=http://www.tabrizu.ac.ir/show.asp?id=4|تاریخ بازدید=۲۰ ژانویهٔ ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20090213013408/http://www.tabrizu.ac.ir/SHOW.ASP?ID=4|تاریخ بایگانی=۱۳ فوریه ۲۰۰۹|dead-url=yes}}</ref>
{{پاک‌کن}}

=== ترمینال ===
{{اصلی|پایانه مسافربری مرکزی تبریز|پایانه مسافربری شمال غرب تبریز}}

در حال حاضر تبریز دارای دو [[پایانه مسافربری|پایانهٔ مسافربری]]، شامل [[پایانه مسافربری مرکزی تبریز|پایانهٔ مرکزی]] و [[پایانه مسافربری شمال غرب تبریز|پایانهٔ شمال غرب]] است. [[پایانه مسافربری مرکزی تبریز|پایانهٔ مرکزی تبریز]] نخستین پایانهٔ مسافربری در سطح ایران است که در سال ۱۳۲۸ خورشیدی طرح احداث آن مطرح شد. از سال ۱۳۴۷ خورشیدی عملیات اجرایی این پایانه شروع شده و سرانجام در سال ۱۳۵۲ خورشیدی به بهره‌برداری رسید. سازمان پایانه‌های مسافربری تبریز نیز در سال ۱۳۷۴ خورشیدی تأسیس شده‌است.<ref name="TerminalTabriz">{{یادکرد وب|عنوان=تاریخچهٔ سازمان|ناشر=سازمان پایانه‌های مسافربری شهرداری تبریز|نشانی=http://www.terminal-tabriz.ir/history.htm|تاریخ بازدید=۸ مارس ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VIqiclL?url=http://www.terminal-tabriz.ir/history.htm|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref> در حال حاضر [[پایانه مسافربری مرکزی تبریز|پایانه مرکزی تبریز]]، به عنوان بزرگ‌ترین پایانه مسافربری در غرب ایران مطرح است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://isna.ir/fa/news/94122013279/بزرگترین-پایانه-مسافربری-غرب-کشور-با-حضور |عنوان =بزرگ‌ترین پایانه مسافربری غرب کشور با حضور وزیر راه و شهرسازی افتتاح شد | ناشر =ایسنا |تاریخ = ۲۰ اسفند ۱۳۹۴|تاریخ بازدید = ۱۳ مارس ۲۰۱۶}}</ref> علاوه بر پایانهٔ [[پایانه مسافربری مرکزی تبریز|مرکزی]] و [[پایانه مسافربری شمال غرب تبریز|شمال غرب]]، دو پایانهٔ دیگر نیز در شرق و جنوب غرب تبریز در حال احداث هستند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.ilna.ir/بخش-اخبار-82/92561-احداث-ترمینال-های-دیگر-در |عنوان =مدیرعامل پایانه‌های مسافربری شهرداری تبریز:احداث ترمینال‌های دیگر در مناطق شهری تبریز در حال انجام است | ناشر =ایلنا |تاریخ =۶ مرداد ۱۳۹۲ |تاریخ بازدید = ۱۶ آوریل ۲۰۱۶}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی =http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13950128001071 |عنوان =توسط شهرداری منطقه 5/عملیات اجرایی ترمینال شرق تبریز آغاز شد |ناشر =[[خبرگزاری فارس]] |تاریخ =۲۸ فروردین ۱۳۹۵ |تاریخ بازدید =۱۶ آوریل ۲۰۱۶ |archive-date =۲۸ آوریل ۲۰۱۶ |archive-url =https://web.archive.org/web/20160428014748/http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13950128001071 |url-status =dead}}</ref>

=== مترو ===
{{اصلی|متروی تبریز}}
[[پرونده:Tabriz Metro on Bridge.jpg|بندانگشتی|راست|قطار [[متروی تبریز]] بر روی پل ویژه مترو، در حال حرکت به طرف [[ایستگاه متروی استاد شهریار|ایستگاه استاد شهریار]]]]
پیشینهٔ استفاده از شکل اولیه [[متروی تبریز|قطار شهری در تبریز]] به بیش از یک قرن پیش بازمی‌گردد. در سال ۱۲۸۰ خورشیدی، اولین [[تراموا]]ی ایران، توسط [[سردار همایون|قاسم خان والی]]، [[فهرست شهرداران تبریز|نخستین شهردار تبریز]]، در حد فاصل میدان [[قونقا باشی]] تا [[ایستگاه راه‌آهن تبریز|ایستگاه راه‌آهن]] ایجاد شد. این نوع از تراموا که به [[قونقا باشی|قونقا]] مشهور بود، متشکل از واگن روی ریل بود که نیروی محرکهٔ آن توسط اسب‌ها تأمین می‌شد و به مدت چهل سال در فاصله سال‌های ۱۲۸۰ تا ۱۳۲۰ خورشیدی، مورد استفاده قرار می‌گرفت.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.tasnimnews.com/fa/news/1393/01/26/339517/تحول-از-نخستین-تراموای-اسبی-ایران-تا-مترو-در-تبریز|عنوان =تحول از نخستین تراموای اسبی ایران تا مترو در تبریز | ناشر =خبرگزاری تسنیم |تاریخ = ۲۶ فروردین ۱۳۹۳|تاریخ بازدید = ۱۸ دسامبر ۲۰۱۵}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930716000218|عنوان = از «تراموای باستانی مشروطه» تا «متروی مدرن تبریز با 5 واگن»|ناشر = [[خبرگزاری فارس]]|تاریخ = ۱۶ مهر ۱۳۹۳|تاریخ بازدید = ۱۸ دسامبر ۲۰۱۵|archive-date = ۴ مارس ۲۰۱۶|archive-url = https://web.archive.org/web/20160304220150/http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930716000218|url-status = dead}}</ref>

پیشنهاد اولیه طرح احداث مترو در تبریز نخستین بار در دی ماه ۱۳۶۹ توسط نمایندگان تبریز در [[مجلس شورای اسلامی]] مطرح شد؛ اما بنا به دلایل مختلفی، این طرح به مدت ۱۰ سال مسکوت ماند؛<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://tabrizmetro.ir/?PageID=7 |عنوان =پیشینه مطالعات | ناشر =سازمان متروی تبریز |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۱۸ دسامبر ۲۰۱۵}}</ref> تا اینکه عملیات اجرایی متروی تبریز از سال ۱۳۸۰ آغاز شد. متروی تبریز در پنج مسیر و به طول ۱۰۰ کیلومتر<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.mehrnews.com/news/2897216/تبریز-سرانجام-مترو-دار-شد-افتتاح-فاز-۷-کیلومتری-پس-از-سال-ها |عنوان =تبریز سرانجام مترو دار شد/افتتاح فاز ۷ کیلومتری پس از سال‌ها وعده | ناشر =خبرگزاری مهر |تاریخ =۵ شهریور ۱۳۹۴ |تاریخ بازدید = ۲۷ اکتبر ۲۰۱۵}}</ref> ساخته می‌شود که پس از تهران<ref name="Metro-Tehran">{{یادکرد وب|عنوان=آخرین وضعیت خطوط قطار شهری تهران|ناشر=شرکت مادر تخصصی حمل و نقل ریلی در ایران|نشانی=http://irtco.ir/fa/pages/content.php?id=134|accessdate=۶ ژوئیه ۲۰۱۵|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150707080211/http://irtco.ir/fa/pages/content.php?id=134|archivedate=۷ ژوئیه ۲۰۱۵|dead-url=yes}}</ref> و مشهد<ref name="Metro-Mashhad">{{یادکرد وب|عنوان=آخرین وضعیت خطوط قطار شهری مشهد|ناشر=شرکت مادر تخصصی حمل و نقل ریلی در ایران|نشانی=http://irtco.ir/fa/pages/content.php?id=137|accessdate=۶ ژوئیه ۲۰۱۵|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150707081035/http://irtco.ir/fa/pages/content.php?id=137|archivedate=۷ ژوئیه ۲۰۱۵|dead-url=yes}}</ref> بیش‌ترین تعداد خطوط مترو در ایران را دارا است. چهار خط این مترو داخلی بوده<ref name="Metro-Tabriz">{{یادکرد وب|عنوان=آخرین وضعیت خطوط قطار شهری تبریز|ناشر=شرکت مادر تخصصی حمل و نقل ریلی در ایران|نشانی=http://irtco.ir/fa/pages/content.php?id=133|accessdate=۶ ژوئیه ۲۰۱۵|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150707074152/http://irtco.ir/fa/pages/content.php?id=133|archivedate=۷ ژوئیه ۲۰۱۵|dead-url=yes}}</ref> و یک خط آن خارج از حومه‌است. پیش‌بینی می‌شود متروی تبریز قادر به جابه‌جایی ۳۰ هزار نفر به وسیلهٔ ۳۰ قطار در هر ساعت و در هر جهت از مسیرهای پنج‌گانه باشد.<ref name="Metro">{{یادکرد وب|عنوان=پیشگامی تبریز در طرح‌های ساخت مترو|ناشر=روزنامهٔ ایران|نشانی=http://www.iran-newspaper.com/1386/860503/html/iran.htm|تاریخ بازدید=۳۱ مارس ۲۰۰۸|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20071011055434/http://iran-newspaper.com/1386/860503/html/iran.htm|تاریخ بایگانی=۱۱ اکتبر ۲۰۰۷|dead-url=yes}}</ref>

براساس برنامه‌ریزی انجام‌شده، مسیر اول به طول ۱۸ کیلومتر از میدان [[ائل‌گلی]] تا کوی لاله و مسیر دوم به طول ۲۷ کیلومتر از [[دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز|دانشگاه آزاد اسلامی]] تا [[قراملک]] خواهد بود. خط خارج از حومه (مسیر پنجم) نیز به طول ۲۰ کیلومتر از [[سهند (شهر)|شهر جدید سهند]] تا تبریز خواهد بود.<ref name="Metro"/>

فاز نخست [[خط ۱ متروی تبریز]] در مسیری بطول ۸ کیلومتر از [[ایستگاه متروی ائل‌گلی|ایستگاه ائل‌گلی]] تا [[ایستگاه متروی استاد شهریار|ایستگاه استاد شهریار]] با دو رام قطار شهری (۱۰ واگن) در ۵ شهریور ۹۴ افتتاح شد. تبریز چهارمین شهر دارای مترو در ایران است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=مترو تبریز پس از توقف ۳ ساله در ایستگاه وعده افتتاح شد|ناشر=خبرگزاری فارس|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://www.farsnews.com/news/13940605000194/مترو-تبریز-پس-از-توقف-3-ساله-در-ایستگاه-وعده-افتتاح-شد|بازبینی=۸ مه ۲۰۱۹|archive-date=۲۶ سپتامبر ۲۰۱۸|archive-url=https://web.archive.org/web/20180926014424/https://www.farsnews.com/news/13940605000194/%D9%85%D8%AA%D8%B1%D9%88-%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2-%D9%BE%D8%B3-%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D9%88%D9%82%D9%81-3-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%88%D8%B9%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D9%81%D8%AA%D8%AA%D8%A7%D8%AD-%D8%B4%D8%AF|url-status=dead}}</ref>

=== اتوبوس تندرو ===
[[پرونده:Tabriz Bus Map.png|بندانگشتی|چپ|نقشهٔ شبکهٔ حمل‌ونقل تبریز]]
{{اصلی|سامانه اتوبوس تندرو تبریز}}
[[سامانه اتوبوس تندرو|سامانهٔ اتوبوس تندرو]] در ایران پس از [[سامانه اتوبوس تندرو تهران|تهران]]، از سال ۱۳۸۷ در تبریز به اجرا درآمده‌است. این سامانه در دو خط اجرا شده و محدودهٔ تردد خط اول این سامانه از میدان بسیج (در شرق شهر) تا میدان راه‌آهن (در غرب شهر) است که در کل مسافتی نزدیک به ۱۸ کیلومتر و تعداد ۶۱ ایستگاه را شامل می‌شود.<ref name="BRTTabriz">{{یادکرد وب|عنوان=بی‌آرتی، تحول نوین در رفاه مسافران تبریزی|ناشر=روزنامهٔ کارگران|نشانی=http://www.kargozaaran.com/ShowNews.php?35428|تاریخ بازدید=۲۸ ژانویهٔ ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20121011000952/http://www.kargozaaran.com/ShowNews.php?35428|تاریخ بایگانی=۱۱ اکتبر ۲۰۱۲|dead-url=yes}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=9002030079 |عنوان=اتوبوس‌های تندرو زمینه اجرای طرح محدوده ترافیکی تبریز را تسریع می‌کند |بازبینی=۲۶ آوریل ۲۰۱۱ |archive-date=۲۹ اوت ۲۰۱۱ |archive-url=https://web.archive.org/web/20110829150528/http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=9002030079 |url-status=dead}}</ref> محدوده تردد خط دوم نیز مابین چهارراه آبرسان تا چهارراه شریعتی می‌باشد.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://bus.tabriz.ir/?MID=27&id=294 |عنوان=معرفی سامانه خطوط تندرو کلانشهر تبریز |بازبینی=24 اوت 2017 |archive-date=24 اوت 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170824181114/http://bus.tabriz.ir/?MID=27&id=294}}</ref>

=== تاکسی ===
سازمان تاکسیرانی تبریز ۱۵ هزار دستگاه تاکسی را سازماندهی کرده که این تعداد شامل ۱۱ هزار و ۵۰۰ دستگاه تاکسی پلاک قرمز، ۳ هزار دستگاه تاکسی مربوط به آژانس‌ها و شرکت‌های حمل و نقل خصوصی و ۵۰۰ دستگاه تاکسی کمکی است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=دربارهٔ سازمان و تاریخچه|ناشر=سازمان تاکسیرانی تبریز|نشانی=http://new.tabriztaxi.org/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=45&Itemid=70|تاریخ بازدید=۱۰ اکتبر ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20090802204212/http://new.tabriztaxi.org/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=45&Itemid=70|تاریخ بایگانی=۲ اوت ۲۰۰۹|dead-url=yes}}</ref>

== ورزش ==
{{اصلی|ورزش در تبریز}}
تبریز دارای حدود ۱۰۰ مکان ورزشی شامل سالن‌های آمادگی جسمانی، اسکواش، باستانی، بدمینتون، بدنسازی، بوکس، پینگ‌پنگ، تکواندو، تنیس روی میز، تیراندازی، جودو، رزمی، ژیمناستیک، شطرنج، شمشیربازی، فوتسال، کاراته، کشتی، والیبال، وزنه‌برداری و ووشو، میدان‌های تنیس، فوتبال، والیبال و هاکی، زمین‌های اسکیت و تیراندازی با کمان، پیست‌های اسکی و دوومیدانی، چمنهای طبیعی و مصنوعی و استخرهای سرپوشیده و روباز است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=لیست اماکن ورزشی تبریز|ناشر=شهرداری تبریز|نشانی=http://tabriz.ir/?PageID=216|تاریخ بازدید=۱۰ مارس ۲۰۱۲|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VIwGdMh?url=http://tabriz.ir/?PageID=216|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref> از نظر تعداد ورزشکار نیز، بر اساس آمار شش‌ماهه نخست سال ۱۳۹۳، شهر تبریز دارای ۵۸ هزار و ۲۷۶ ورزشکار سازمان‌یافته‌است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی =http://www.irna.ir/fa/News/81330730/  |عنوان = رشد 16 درصدی ورزشکاران سازمان یافته تبریز در شش‌ماهه نخست امسال | ناشر =ایرنا |تاریخ = ۷ مهر ۱۳۹۳|تاریخ بازدید = ۱ اکتبر ۲۰۱۴}}</ref> همچنین طبق آمار سال ۱۳۹۵ تبریز دارای ۳۳۵ باشگاه ورزشی است که در رشته‌های مختلف ورزشی به فعالیت می‌پردازند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.yjc.ir/fa/news/5574340/فعالیت-583-باشگاه-در-آذربایجان-شرقی |عنوان =فعالیت 583 باشگاه در آذربایجان شرقی | ناشر = باشگاه خبرنگاران جوان|تاریخ =۳۱ فروردین ۱۳۹۵ |تاریخ بازدید = ۲۰ آوریل ۲۰۱۶}}</ref>

=== فوتبال ===
[[پرونده:Sahand_Stadium.jpg|بندانگشتی|[[ورزشگاه یادگار امام (تبریز)|ورزشگاه یادگار امام]] در یکی از بازی‌های خانگی [[باشگاه فوتبال تراکتور]]]]
[[فوتبال]] یکی از محبوب‌ترین رشته‌های ورزشی در نزد مردم تبریز است. این شهر دارای سه نماینده در [[لیگ برتر خلیج فارس|لیگ برتر فوتبال ایران]] است. باشگاه‌های فوتبال [[باشگاه فوتبال تراکتور|تراکتور]]، [[باشگاه فوتبال گسترش فولاد تبریز|گسترش فولاد]] و [[باشگاه فوتبال ماشین‌سازی تبریز|ماشین‌سازی]] بازی‌های خانگی خود در لیگ برتر را در ورزشگاه‌های [[ورزشگاه یادگار امام (تبریز)|یادگار امام]]، [[ورزشگاه تختی (تبریز)|باغشمال]]، و [[ورزشگاه بنیان‌دیزل تبریز|بنیان دیزل]] برگزار می‌کنند. در بیش‌تر بازی‌های باشگاه فوتبال تراکتورسازی که در [[ورزشگاه یادگار امام تبریز|ورزشگاه ۷۰ هزار نفری یادگار امام]] برگزار می‌شود، این ورزشگاه مملو از هواداران این تیم می‌شود؛ به‌طوری‌که باشگاه فوتبال تراکتورسازی در هر سه فصل حضور خود در [[لیگ برتر فوتبال ایران|لیگ برتر]] در فصل‌ها [[لیگ برتر فوتبال ایران ۸۹–۱۳۸۸|۸۹–۱۳۸۸]]، [[لیگ برتر فوتبال ایران ۹۰–۱۳۸۹|۹۰–۱۳۸۹]] و [[لیگ برتر فوتبال ایران ۹۱–۱۳۹۰|۹۱–۱۳۹۰]]، بیشترین تعداد تماشاگر را در بازی‌های خانگی داشته‌است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=میانگین تماشاگر در بازی‌های خانگی؛ تراکتور بیشترین و صبا کمترین|ناشر=[[وبگاه گل|سایت گل]]|نشانی=http://www.goal.com/iran/news/1825/ایران/2009/11/10/1615160/میØ|تاریخ بازدید=۱۰ مارس ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VIzHvhy?url=http://www.goal.com/iran/news/1825/Ø§ÛØ±Ø§Ù/2009/11/10/1615160/ÙÛØ|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.asriran.com/fa/news/108937/عزیزمحمدی-تراکتور-رکوردار-تماشاگران-لیگ-برتر-است |عنوان=عزیزمحمدی: تراکتور رکوردار تماشاگران لیگ برتر است | ناشر =عصر ایران |تاریخ = ۲۸ فروردین ۱۳۸۹ |تاریخ بازبینی= ۳۱ تیر ۱۳۹۱}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده= |نشانی=http://www.mehrnews.com/fa/newsdetail.aspx?NewsID=1322348 |عنوان=تراکتورسازی پرتماشاگرترین تیم لیگ برتر فوتبال شد |ناشر=مهر |تاریخ=۷ خرداد ۱۳۹۰ |تاریخ بازبینی=۳۱ تیر ۱۳۹۱ |archive-date=18 ژانویه 2013 |archive-url=https://www.webcitation.org/6Dl7t9mLB?url=http://www.mehrnews.com/fa/newsdetail.aspx?NewsID=1322348}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://khabarfarsi.com/ext/2588231 |عنوان=تراکتور پرتماشاگرترین تیم لیگ برتر | ناشر = برترین‌ها|تاریخ = ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۱ |تاریخ بازبینی=۳۱ تیر ۱۳۹۱}}</ref>

تبریز در سال ۱۳۹۲ خورشیدی با داشتن ۳ تیم در [[لیگ برتر فوتبال ایران|لیگ برتر فوتبال]] و [[لیگ برتر فوتسال ایران]]، به عنوان یکی از قطب‌های [[فوتبال]] و [[فوتسال]] کشور ایران شناخته می‌شود.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده= |نشانی= http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920126000971|عنوان= تبریز در آستانه 3 تیمه شدن در لیگ برتر فوتبال / این بار «فراز» با تبریزی‌هاست|ناشر= [[خبرگزاری فارس]]|تاریخ= ۲۶ فروردین ۱۳۹۲|تاریخ بازبینی= ۲۸ فروردین ۱۳۹۲|archive-date= ۲۰ آوریل ۲۰۱۳|archive-url= https://web.archive.org/web/20130420233412/http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920126000971|url-status= dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده= |نشانی=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920127001471 |عنوان=تبریز پایتخت فوتبال ایران |ناشر=[[خبرگزاری فارس]] |تاریخ=۲۸ فروردین ۱۳۹۲ |تاریخ بازبینی=۲۸ فروردین ۱۳۹۲ |archive-date=۱۹ آوریل ۲۰۱۳ |archive-url=https://web.archive.org/web/20130419001449/http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920127001471 |url-status=dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده= |نشانی=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13911214000080 |عنوان=آقای خسوس اصلاً بازی‌های قطب فوتسال ایران را ندید |ناشر=[[خبرگزاری فارس]] |تاریخ=۱۴ اسفند ۱۳۹۱ |تاریخ بازبینی=۲۸ فروردین ۱۳۹۲ |archive-date=۱۹ ژوئن ۲۰۱۳ |archive-url=https://web.archive.org/web/20130619101244/http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13911214000080 |url-status=dead}}</ref>

=== دوچرخه‌سواری ===
دوچرخه‌سواری در تبریز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و از نظر [[کنفدراسیون دوچرخه‌سواری آسیا]]، تبریز قطب [[دوچرخه‌سواری]] این قاره به‌شمار می‌رود.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=تبریز قطب جدید دوچرخه‌سواری آسیا|ناشر=صدا و سیمای مرکز تبریز|نشانی=http://tabriz.irib.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=2082:1390-10-26-10-13-58&catid=122:1390-07-21-06-19-09&Itemid=589|تاریخ بازدید=۱۰ مارس ۲۰۱۲|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VJ0576W?url=http://tabriz.irib.ir/index.php?option=com_content|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref> تبریز مبدأ [[تور دوچرخه‌سواری بین‌المللی آذربایجان]] که قدیمی‌ترین تور مستمر دوچرخه‌سواری [[آسیا]] می‌باشد. این تور دوچرخه‌سواری زیرنظر [[اتحادیه جهانی دوچرخه‌سواری|فدراسیون بین‌المللی دوچرخه‌سواری (UCI)]] در خردادماه هرسال در سطح استان‌های [[استان آذربایجان شرقی|آذربایجان شرقی]]، [[استان آذربایجان غربی|آذربایجان غربی]] و [[استان اردبیل|اردبیل]] برگزار می‌شود. نخستین دوره از این رقابت‌ها در سال ۱۳۶۵ با حضور تیم‌های ایرانی برگزار شد.<ref name="Irna">[http://www2.irna.com/fa/news/view/line-13/8703122848095053.htm تور دوچرخه سواری آذربایجان، ۲۳ سال طلایه داری در عرصه ورزش بین‌المللی] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130520214151/http://www2.irna.com/fa/news/view/line-13/8703122848095053.htm |date=۲۰ مه ۲۰۱۳}} (خبرگزاری ایرنا)</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=انتصاب مشاور فنی بیست و هفتمین دوره تور دوچرخه سواری بین‌المللی آذربایجان|ناشر=فدراسیون دوچرخه‌سواری ایران|نشانی=http://www.cfi.ir/d.asp?id=27076|تاریخ بازدید=۱۰ مارس ۲۰۱۲|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VJ36g5l?url=http://www.cfi.ir/d.asp?id=27076|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref> [[پیست دوچرخه‌سواری فجر یادگار امام تبریز|پیست دوچرخه‌سواری تبریز]] بزرگ‌ترین پیست دوچرخه سواری در شمالغرب کشور و دومین پیست بزرگ دوچرخه‌سواری کشور ایران پس از پیست دوچرخه‌سواری [[ورزشگاه دوچرخه‌سواری آزادی]] تهران می‌باشد. نخستین مدرسه دوچرخه‌سواری ایران نیز در تبریز در شرف تأسیس است. تبریز دارای دو تیم دوچرخه‌سواری حرفه‌ای ثبت شده در [[اتحادیه جهانی دوچرخه‌سواری]] می‌باشد.

[[تیم دوچرخه‌سواری پتروشیمی تبریز]] نخستین تیم دوچرخه‌سواری کانتیننتال از ایران می‌باشد. این تیم با کسب عنوان نخست در سه فصل متوالی قهرمانی آسیا در تمام رده‌های تیمی و انفرادی تورهای آسیایی ۲۰۰۷–۲۰۰۸، ۲۰۰۸–۲۰۰۹ و ۲۰۰۹–۲۰۱۰ یکی از پر افتخارترین تیم‌های آسیا به‌شمار می‌رود.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=History|ناشر=وبگاه تیم دوچرخه‌سواری پتروشیمی تبریز|نشانی=http://www.tptcycling.com/fa/About-tpt/History|تاریخ بازدید=۱۰ مارس ۲۰۱۲|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20120107080724/http://www.tptcycling.com/fa/About-tpt/History|تاریخ بایگانی=۷ ژانویه ۲۰۱۲|dead-url=yes}}</ref>

== رسانه‌ها ==
[[پرونده:Tabriz, IRIB.jpg|بندانگشتی|ساختمان [[صدا و سیمای آذربایجان شرقی]]]]

=== صدا و سیما ===
{{اصلی|صدا و سیمای آذربایجان شرقی}}
{{اصلی|شبکه سهند}}
{{اصلی|رادیو تبریز}}
{{اصلی|رادیو آذری}}
[[پرونده:Tabriz_Sahand.svg|200px|راست|نشان شبکه سهند]]
رادیو تبریز که بر روی موج کوتاه ۱۰۲۶ کیلوهرتز، اف ام ۹۴ مگا هرتز، و شبکه ماهواره‌ای بدر پخش می‌شود شامل برنامه‌های خبری، اجتماعی، و فرهنگی است.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://tabriz.irib.ir/radio |عنوان=نسخه آرشیو شده |بازبینی=۶ ژانویه ۲۰۱۶ |archive-date=۲۵ دسامبر ۲۰۱۵ |archive-url=https://web.archive.org/web/20151225132724/http://tabriz.irib.ir/radio |url-status=dead }}</ref> عمده برنامه‌های رادیو تبریز بر روی تبریز و آذربایجان شرقی تمرکز دارد و بیشتر برنامه‌های آن به زبان آذربایجانی می‌باشد. این شبکه رادیویی به‌عنوان دومین رادیوی ایران از سال ۱۳۲۵ خورشیدی فعالیت خود را آغاز نمود. رادیو تبریز پس از سال ۱۳۷۶ خورشیدی در قالب شبکهٔ استانی صدای مرکز آذربایجان شرقی به فعالیت خود ادامه می‌دهد.<ref name="IRIB">{{یادکرد وب|عنوان=تاریخچهٔ مرکز|ناشر=صدا و سیمای مرکز آذربایجان شرقی|نشانی=http://tabriz.irib.ir/index.php?option=com_content&task=view&id=725&Itemid=453|تاریخ بازدید=۱۷ ژانویهٔ ۲۰۱۰|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VJ3eqzO?url=http://tabriz.irib.ir/index.php?option=com_content|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref>

تلویزیون تبریز در سال ۱۳۵۰ خورشیدی با فرستنده‌ای ۱۰۰ واتی افتتاح گردید. در آبان ۱۳۷۹ خورشیدی با راه‌اندازی شبکهٔ استانی سیمای مرکز آذربایجان شرقی با عنوان [[شبکه سهند]]، تلویزیون تبریز با تغییراتی در شبکه استانی ادغام شد.<ref name="IRIB"/> صدا و سیمای آذربایجان شرقی در هفدهمین جشنوارهٔ مراکز [[سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران]]، پس از مراکز [[صدا و سیمای خوزستان|خوزستان]]، [[صدا و سیمای مازندران|مازندران]] و [[صدا و سیمای گیلان|گیلان]] به مقام چهارم رسید.<ref name="SedaAima">{{یادکرد وب|عنوان=دیجیتالی‌شدن پخش برنامه‌ها از سیاست‌های اصلی شبکهٔ سهند|ناشر=صدا و سیمای مرکز آذربایجان شرقی|نشانی=http://tabriz.irib.ir/index.php?option=com_content&task=view&id=3621&Itemid=248|تاریخ بازدید=۲۳ مارس ۲۰۱۰|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VJ3vm2c?url=http://tabriz.irib.ir/index.php?option=com_content|تاریخ بایگانی=8 مه 2012|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=}}</ref>

=== نشریه‌ها ===
شهر تبریز به ویژه پس از دوران مشروطه محلی برای چاپ و انتشار روزنامه‌ها و خبرنامه‌های مختلفی بوده‌است. از جمله روزنامه‌های تاریخی منتشر شده [[انجمن تبریز (روزنامه)|روزنامه انجمن]] است که به توسط انجمن ایالتی و ولایتی تبریز منتشر می‌شد. امروزه روزنامه‌هایی چون [[مهد آزادی]] و روزنامه ارک در تبریز منتشر می‌شوند.
[[پرونده:Mollanas1.JPG|بندانگشتی|راست|کارتونی از [[ملانصرالدین (نشریه)|نشریهٔ ملانصرالدین]] چاپ تبریز، در احوال ملت‌ها در [[سده ۲۰ (میلادی)|سدهٔ بیستم]]]]

; روزنامهٔ انجمن
{{اصلی|انجمن تبریز (روزنامه)}}
روزنامهٔ انجمن تبریز –که از رمضان ۱۳۲۴ هجری شروع به فعالیت کرده بود– به دلیل فراهم آوردن اطلاعاتی راجع به شرایط سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران در دوران [[جنبش مشروطه ایران|مشروطه]] و [[استبداد صغیر]]، مورد توجه ویژهٔ محققان معاصر قرار گرفته و آنان نسخه‌های به دست رسیده از این روزنامه را باارزش‌ترین اسناد برای مطالعهٔ دوران استبداد صغیر می‌دانند.<ref name="Anjoman">پیش‌گفتار و مقدمهٔ کتاب «روزنامهٔ انجمن تبریز»، کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران.</ref>

اهمیت روزنامهٔ انجمن تبریز در آن است که انتشار آن در دوران استبداد صغیر ادامه پیدا کرد و دلیل این امر هم آن بود که مردم تبریز بلافاصله پس از شنیدن خبر بمباران مجلس، به مبارزه علیه [[محمدعلی‌شاه]] پرداختند و در زمانی که حکومت مرکزی تقریباً تمام جراید را تعطیل کرده بود و از ورود روزنامه‌های خارجی جلوگیری به عمل می‌آورد، این نشریه به کار خود ادامه داد.<ref name="Anjoman"/>
{{پاک‌کن}}
تصاویری از نخستین نسخه‌های روزنامهٔ انجمن:
{{وسط|
<gallery>
پرونده:AnjomanTabriz1.jpg
پرونده:AnjomanTabriz2.jpg
پرونده:AnjomanTabriz3.jpg
پرونده:AnjomanTabriz5.jpg
</gallery>
}}

; روزنامه‌های فعال
امروزه ۱۴ روزنامه شامل «[[مهد آزادی (روزنامه)|مهد آزادی]]»، «فجر آذربایجان»، «ارک»، «[[آذربایجان (روزنامه چاپ تبریز)|آذربایجان]]»، «امین»، «صائب تبریز»، «پیام آذربایجان»، «ساقی آذربایجان»، «سرخاب»، «خوش‌خبر»، «[[طرح نو (روزنامه)|طرح نو]]»، «نگین آذربایجان»، «مهد تمدن» و «[[عجب‌شیر (روزنامه)|عجب‌شیر]]» در شهر تبریز فعالیت می‌کنند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=فهرست مجوزها|ناشر=سامانه جامع رسانه‌های کشور|نشانی=https://e-rasaneh.ir/View_Certificate_Report.aspx|تاریخ بازدید=۶ نوامبر ۲۰۲۱}}</ref>

== ره‌آوردها ==
[[پرونده:Koofteh tabrizi.jpg|بندانگشتی|[[کوفته تبریزی]]؛ غذای سنتی تبریز]]
[[پرونده:Tabriz 01 w.jpg|بندانگشتی|[[قالی تبریز]]. تبریز به عنوان «شهر جهانی بافت فرش» مطرح است.<ref name=ToolAutoGenRef1/><ref name=ToolAutoGenRef5/>]]
ره‌آوردهای تبریز، شامل [[خوراک سنتی|غذاهای سنتی]]، [[شیرینی]]‌ها و [[صنایع دستی]] این شهر:<ref name="Zeynizadeh">مرضیه زینی‌زاده و همکاران (۱۳۸۴)، صفحه‌های ۱۲۴–۱۲۷</ref>

=== غذاهای سنتی ===
* [[دلمه برگ مو|دلمهٔ برگ مو]]
* [[کوفته تبریزی]]
* [[کوکو (غذا)|کوکو]]

=== شیرینی‌ها ===
* [[آجیل]]
* [[اریس (شیرینی)|اریس]]
* [[باسلوق]]
* [[پشمک]]
* [[خشکبار]]
* [[قرابیه]]
* [[نوقا]]

=== صنایع دستی ===
* [[سفالگری]]
* [[سوزن‌دوزی]]
* [[قلم‌زنی|قلم‌زنی روی مس]]
* [[قالی تبریز|قالی‌بافی]]
* [[کفش]]‌دوزی
* [[چوب|کنده‌کاری]]
* [[گل (ابهام‌زدایی)|گلدوزی]]
* [[گلیم]]‌بافی
* [[موزائیک|معرق‌کاری]]
* [[منبت‌کاری]]
* [[نقاشی|نقاشی روی سرامیک]]
* [[نقره]]‌کاری
* [[نقاشی|نگارگری]]
{{پاک‌کن}}

== شهرهای خواهرخوانده ==
{{مقاله اصلی|فهرست خواهرخواندگان ایران}}
{{multiple image
| align     = left
| direction = vertical
| header    = خواهرخوانده‌های تبریز
| image1    = Turkey-3019_-_Hagia_Sophia_(2216460729).jpg
| alt1      = Colored dice with white background
| caption1  = [[استانبول]] [[ترکیه]]، پرجمعیت‌ترین خواهرخوانده
| image2    = Площадь,_г._Худжанд_04.jpg
| alt2      = Colored dice with white background
| caption2  = [[خجند]] [[تاجیکستان]]، کم‌جمعیت‌ترین خواهرخوانده
}}
تبریز با ۱۸ شهر از کشورهای مختلف جهان<ref>{{یادکرد وب|عنوان=خواهرخواندگی تبریز با ۱۸ شهر دنیا|ناشر=خبرگزاری تسنیم|نشانی=https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/04/15/1457274|تاریخ بازدید=۲ اوت ۲۰۲۱}}</ref> و همچنین با ۲ شهر از ایران (مجموعاً ۲۰ شهر) دارای پیوند [[خواهرخواندگی (شهرها)|خواهرخواندگی]] است.
{|class="sortable wikitable"
|-
!ردیف
!نام کشور
!شهر خواهرخوانده
!جمعیت (۲۰۲۲)<ref name=Amar1400/>
|-
|۱
|{{پرچمک|ترکیه}} [[ترکیه]]
|[[استانبول]]<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8906281283 |عنوان=شهردار تبریز: تبریز و استانبول خواهرخوانده شدند |بازبینی=19 سپتامبر 2010 |archive-date=29 اوت 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110829150642/http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8906281283}}</ref>
|۱۵٬۶۳۶٬۲۴۳
|-
|۲
|{{پرچمک|ویتنام}} [[ویتنام]]
|[[هوشی‌مین (شهر)|هوشی‌مین]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=تبریز و هوشی‌مین ویتنام، خواهرخوانده می‌شوند|ناشر=خبرگزاری میراث فرهنگی|نشانی=http://www.chn.ir/news/?Section=1&id=24302|تاریخ بازدید=۲۵ ژانویهٔ ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20110909073557/http://www.chn.ir/news/?Section=1&id=24302|تاریخ بایگانی=۹ سپتامبر ۲۰۱۱|dead-url=yes}}</ref>
|۹٬۰۷۷٬۱۵۸
|-
|۳
|{{پرچمک|چین}} [[چین]]
|[[ووهان]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=آذربایجان شرقی و ایالت «خوبی» چین تفاهمنامهٔ همکاری امضاء کردند|ناشر=خبرگزاری فارس|نشانی=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8905181027|تاریخ بازدید=۱۱ اوت ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VJ5tvDu?url=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8905181027|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref>
|۸٬۵۹۱٬۶۱۱
|-
|۴
|{{پرچمک|ترکیه}} [[ترکیه]]
|[[ازمیر]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=تأکید بر تعمیق روابط آذربایجان شرقی و ازمیر ترکیه|ناشر=خبرگزاری مهر|نشانی=http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1083841|تاریخ بازدید=۱۷ مهٔ ۲۰۱۰|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VJ4ws4W?url=http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1083841|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref>
|۳٬۰۵۶٬۱۴۹
|-
|۵
|{{پرچمک|جمهوری آذربایجان}} [[جمهوری آذربایجان]]
|[[باکو]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Executive Power of the Baku City|ناشر=Azerbaijan.az|نشانی=http://www.azerbaijan.az/_GeneralInfo/_Capital/capital_02_r.html|تاریخ بازدید=۸ آوریل ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VJ6gndZ?url=http://www.azerbaijan.az/_GeneralInfo/_Capital/capital_02_r.html|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref>
|۲٬۴۰۱٬۱۰۸
|-
|۶
|{{پرچمک|ایران}} [[ایران]]
|[[اصفهان]]<ref name="durnanews.ir">{{یادکرد وب | عنوان= اصفهان و یزد نیز به لیست خواهر خوانده‌های تبریز اضافه شدند | ناشر= دورنا نیوز | نشانی= http://durnanews.ir/?p=24909 | تاریخ بازدید= ۲۷ مرداد ۱۳۹۵ | archive-date= 11 سپتامبر 2016 | archive-url= https://web.archive.org/web/20160911225613/http://durnanews.ir/?p=24909}}</ref>
|۲٬۲۱۹٬۳۴۳
|-
|۷
|{{پرچمک|ترکیه}} [[ترکیه]]
|[[بورسا]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=خواهرخواندگی تبریز با بورسای ترکیه|ناشر=خبرگزاری ایسنا|نشانی=https://www.isna.ir/news/99112821248|تاریخ بازدید=۲ اوت ۲۰۲۱}}</ref>
|۲٬۰۵۴٬۷۴۹
|-
|۸
|{{پرچمک|اتریش}} [[اتریش]]
|[[وین]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=با همکاری شهرداری تبریز و سفارت اتریش صورت گرفت؛ گشایش نمایشگاه معماری وین در پارک مفاخر تبریز|ناشر=خبرگزاری شهریار|نشانی=http://www.shahryarnews.com/news1/tabid/53/articleType/ArticleView/articleId/1336/----.aspx|تاریخ بازدید=۱۰ آوریل ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VJ78sVu?url=http://www.shahryarnews.com/news1/tabid/53/articleType/ArticleView/articleId/1336/----.aspx|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref>
|۱٬۹۶۰٬۰۲۳
|-
|۹
|{{پرچمک|قزاقستان}} [[قزاقستان]]
|[[آلماتی]]<ref name="donya-e-eqtesad.com">{{یادکرد وب | عنوان=http://donya-e-eqtesad.com/news/956092
| ناشر= دنیای اقتصاد | نشانی= http://donya-e-eqtesad.com/news/956092 | تاریخ بازدید=۲۴ مرداد ۱۳۹۵}}</ref>
|۱٬۹۵۸٬۱۳۵
|-
|'''*'''
|{{پرچمک|ایران}} '''[[ایران]]'''
|'''تبریز'''
|'''۱٬۶۴۳٬۹۶۰'''
|-
|۱۰
|{{پرچمک|ترکیه}} [[ترکیه]]
|[[قونیه]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=از سوی اعضای شورای شهر تبریز عقد خواهرخواندگی تبریز و قونیه دنبال می‌شود|ناشر=روزنامهٔ کیهان|نشانی=http://www.magiran.com/npview.asp?ID=2067964|تاریخ بازدید=۲۸ آوریل ۲۰۱۰|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VJ7TXCt?url=http://www.magiran.com/npview.asp?ID=2067964|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref>
|۱٬۳۸۳٬۰۰۰
|-
|۱۱
|{{پرچمک|روسیه}} [[روسیه]]
|[[کازان]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=شهرهای تبریز و قازان خواهرخوانده شدند|ناشر=خبرگزاری شهریار|نشانی=http://www.shahryarnews.com/news1/tabid/53/articleType/ArticleView/articleId/1170/----.aspx|تاریخ بازدید=۲۴ ژانویهٔ ۲۰۰۹|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VJ7J5qG?url=http://www.shahryarnews.com/news1/tabid/53/articleType/ArticleView/articleId/1170/----.aspx|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref>
|۱٬۲۸۶٬۴۱۸
|-
|۱۲
|{{پرچمک|فلسطین}} [[فلسطین]]
|[[غزه (شهر)|غزه]]<ref name="Tabriz's sister cities">{{یادکرد وب|عنوان=تبریز و غزه خواهرخوانده شدند|ناشر=خبرگزاری تابناک|نشانی=http://www.tabnak.ir/pages/?cid=32357|تاریخ بازدید=۲۲ ژانویهٔ ۲۰۰۹|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110830053916/http://www.tabnak.ir/pages/?cid=32357|archivedate=۳۰ اوت ۲۰۱۱|dead-url=yes}}</ref>
|۷۵۶٬۰۸۳
|-
|۱۳
|{{پرچمک|کرواسی}} [[کرواسی]]
|[[زاگرب]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=زاگرب با تبریز خواهرخوانده می‌شود|ناشر=خبرگزاری فارس|نشانی=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8507180542|تاریخ بازدید=۳۱ ژوئیهٔ ۲۰۱۱|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VJ87dDF?url=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8507180542|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref>
|۶۸۴٬۲۵۴
|-
|۱۴
|{{پرچمک|ایران}} [[ایران]]
|[[یزد]]<ref name="donya-e-eqtesad.com"/>
|۵۸۴٬۳۹۲
|-
|۱۵
|{{پرچمک|عراق}} [[عراق]]
|[[کربلا]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=کربلا خواهرخوانده تبریز شد|ناشر=خبرگزاری مهر|نشانی=http://www.mehrnews.com/news/3736475/کربلا-خواهرخوانده-تبریز-شد|تاریخ بازدید=۱۹ مرداد ۱۳۹۵| پیوند بایگانی = | تاریخ بایگانی =}}</ref>
|۵۷۶٬۵۴۲
|-
|۱۶
|{{پرچمک|ترکیه}} [[ترکیه]]
|[[ارزروم]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=شهرهای تبریز و ارزروم ترکیه خواهرخوانده می‌شوند|ناشر=خبرگزاری فارس|نشانی=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=9002250666|تاریخ بازدید=۳۱ ژوئیهٔ ۲۰۱۱|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VJ8mcKg?url=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=9002250666|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref>
|۴۴۷٬۵۲۵
|-
|۱۷
|{{پرچمک|بلاروس}} [[بلاروس]]
|[[موگیلف]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=شهرهای تبریز و مگلیف بلاروس خواهرخوانده شدند|ناشر=ایرنا|نشانی=http://irna.ir/News/80085018/شهرهای-تبریز-و-مگلیف-بلاروس-خواهرخوانده-شدند/استانها/|تاریخ بازدید=۲۲ آوریل ۲۰۱۲|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VJHtMwR?url=http://irna.ir/News/80085018/Ø´ÙØ±ÙØ§Û-ØªØ¨Ø±ÛØ²-Ù-ÙÚ¯ÙÛÙ-Ø¨ÙØ§Ø±ÙØ³-Ø®ÙØ§ÙØ±Ø®ÙØ§ÙØ¯Ù-Ø´Ø¯Ù%25|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref>
|۳۹۱٬۴۲۱
|-
|۱۸
|{{flagicon|جمهوری آذربایجان}} [[جمهوری آذربایجان]]
|[[گنجه]]<ref>{{یادکرد وب| نشانی = http://www7.irna.ir/fa/News/81499225/| عنوان = تبریز و گنجه خواهرخوانده شدند| تاریخ بازدید = ۲۴ مرداد ۱۳۹۵| تاریخ = ۲۰ بهمن ۱۳۹۳| ناشر = خبرگزاری جمهوری اسلامی| زبان = فارسی| archiveurl = https://web.archive.org/web/20160827221755/http://www7.irna.ir/fa/News/81499225/| archivedate = ۲۷ اوت ۲۰۱۶| dead-url = yes}}</ref>
|۳۴۷٬۵۹۸
|-
|۱۹
|{{پرچمک|ترکیه}} [[ترکیه]]
|[[ترابزون]]<ref name="donya-e-eqtesad.com"/>
|۳۰۰٬۰۰۰ >
|-
|۲۰
|{{پرچمک|تاجیکستان}} [[تاجیکستان]]
|[[خجند]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=تبریز و خجند خواهرخوانده می‌شوند|ناشر=خبرگزاری مهر|نشانی=http://www.mehrnews.com/fa/newsdetail.aspx?NewsID=1366716|تاریخ بازدید=۲۹ ژوئیهٔ ۲۰۱۱|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67VJIXLPH?url=http://www.mehrnews.com/fa/newsdetail.aspx?NewsID=1366716|تاریخ بایگانی=8 مه 2012}}</ref>
|۳۰۰٬۰۰۰ >
|}
{{پاک‌کن}}

== پانویس ==
{{پانویس|۲}}

== منابع ==
{{آغاز پانویس|۳}}

=== فارسی ===
* {{یادکرد|کتاب=شهر من تبریز|نویسنده=[[بهروز خاماچی|خاماچی، بهروز]]|ناشر=انتشارات ندای شمس|شهر=تبریز|سال=۱۳۸۹|شابک=978-964-2688-03-6}}
* {{یادکرد|کتاب=از صبا تا نیما|نویسنده=[[یحیی آرین‌پور|آرین‌پور، یحیی]]|ناشر=انتشارات زوار|چاپ=|شهر= تهران|سال=۱۳۷۴}}
* {{یادکرد|نویسنده=درکتانیان، غلامرضا|نشریه=فصلنامهٔ گنجینهٔ اسناد|تاریخ=زمستان ۱۳۸۵|شماره=۶۴|عنوان=جمعیت خیریهٔ محلهٔ نوبر}}
* {{یادکرد وب|نشانی=http://www.loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail-aa8ed0320c04444b9063a47502e6138a-fa.html|عنوان=تبریز|تاریخ بازدید=۱۶ ژانویه ۲۰۰۸|نویسنده=[[علی‌اکبر دهخدا|دهخدا، علی‌اکبر]]|نشانی نویسنده=|نویسندگان دیگر=|تاریخ=|سال=|ماه=|قالب=|اثر=لغت‌نامهٔ دهخدا|ناشر=|صفحه=|زبان=|نشانی بایگانی=|تاریخ بایگانی=|نقل قول=}}
* {{یادکرد|نویسنده=زینی‌زاده، مرضیه، و همکاران|کتاب=سیمای میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان شرقی|کوشش=|شهر=تهران|ناشر=روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان شرقی|سال=۱۳۸۴|چاپ=|شابک=}}
* {{یادکرد|کتاب=کاروند کسروی-مجموعهٔ مقالات و گفتارهای احمد کسروی|نویسنده=[[یحیی ذکا|ذکا، یحیی]]|ناشر=تهران شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری مؤسسهٔ انتشارات فرانکلین|سال=۱۳۵۶|شابک=}}
* {{یادکرد|کتاب=تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران|نویسنده=[[یحیی ذکا|ذکا، یحیی]]|ناشر=شرکت انتشارات علمی و فرهنگی|سال=۱۳۷۶|شابک=964-445-504-5}}
* {{یادکرد|مقاله=تبریز (مکتب)|نویسنده= ذیلابی، نگار|کتاب=دانشنامهٔ جهان اسلام (جلد ششم)|ویرایش=|ناشر=بنیاد دائرةالمعارف اسلامی|سال=|شابک=}}
* {{یادکرد|نویسنده=راوندی، محمد بن علی|کتاب=راحةالصدور و آیةالسرور در تاریخ آل سلجوق|کوشش=به سعی و تصحیح محمد اقبال|شهر=تهران|ناشر=اساطیر|سال=۱۳۸۵|شابک=964-331-366-2}}
* {{یادکرد|کتاب=فرهنگ جغرافیایی شهرستان تبریز|نویسنده=سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح|ناشر=سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح|سال=۱۳۸۰|شابک=964-6383-58-0}}
* {{یادکرد|فصل=جبار باغچه‌بان|کتاب=مشاهیر آذربایجان|نویسنده=[[صمد سرداری‌نیا|سرداری‌نیا، صمد]]|ناشر=انتشارات شایسته|شهر=تبریز|سال=۱۳۷۹}}
* {{یادکرد|کتاب=تاریخ طراحی صحنه تئاتر در ایران|نویسنده=صانعی دره‌بیدی، محسن|ناشر=انتشارات نمایش|شهر=تهران|سال=۱۳۸۱}}
* {{یادکرد|کتاب=روزنامهٔ انجمن تبریز|نویسنده=کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران|ناشر=کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران با همکاری استانداری آذربایجان شرقی|شهر=تهران|سال=۱۳۷۴}}
* {{یادکرد|نویسنده=عزیزپور، ملکه|کتاب=توان‌سنجی محیط طبیعی و توسعهٔ فیزیکی شهر، پژوهش موردی الگوی مناسب توسعهٔ شهر تبریز، پایان‌نامهٔ دکتری جغرافیای شهری، دانشکدهٔ علوم انسانی|کوشش=|شهر=تهران|ناشر=دانشگاه تربیت مدرس|سال=۱۳۷۵|چاپ=|شابک=}}
* {{یادکرد|کتاب=[[آذری یا زبان باستان آذربایجان (کتاب)|آذری یا زبان باستان آذربایجان]]|نویسنده=[[احمد کسروی|کسروی، احمد]]|ناشر=|شهر=تهران|سال=۱۳۲۲}}
* {{یادکرد|کتاب=[[تاریخ مشروطه ایران (کتاب)|تاریخ مشروطهٔ ایران]]|نویسنده=[[احمد کسروی|کسروی، احمد]]|ناشر=امیرکبیر|سال=۱۳۵۵}}
* {{یادکرد|مقاله=تبریز|نویسنده=مؤمنی، مصطفی|کتاب=دانشنامهٔ جهان اسلام (جلد ششم)|ویرایش=|ناشر=بنیاد دائرةالمعارف اسلامی|سال=|شابک=}}
* {{یادکرد|نویسنده=ناصرخسرو|کتاب=سفرنامه|کوشش=به کوشش محمد دبیرسیاقی|سال=تابستان ۱۳۷۵|شهر=تهران|ناشر=زوار|شابک=964-401-009-4}}
* {{یادکرد|کتاب=نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن|نویسنده=مشکور، محمدجواد|ناشر=انتشارات انجمن آثار ملی|چاپ=|سال=۱۳۴۹|شابک=}}
* {{یادکرد|کتاب=جغرافیای کامل ایران|نویسنده=دفتر تحقیقات، برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی|ناشر=|شهر=تهران|سال=۱۳۶۶}}
* {{یادکرد|نویسنده=واحد پژوهش و تألیف گیتاشناسی، زیرنظر سعید بختیاری|کتاب=اطلس جامع گیتاشناسی ۸۶–۸۵|سال=۱۳۸۵|شهر=تهران|ناشر=مؤسسهٔ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی|شابک=964-342-200-3}}
* {{یادکرد|نویسنده=واحد پژوهش و تألیف گیتاشناسی، زیرنظر سعید بختیاری|کتاب=نقشهٔ کامل تبریز بزرگ|شهر=تهران|ناشر=مؤسسهٔ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی|شابک=964-342-130-9}}
* <small>حمام‌های تاریخی تبریز، عطیه رشید نجفی، انتشارات فن آذر و آشینا، چاپ اول، بهار ۱۳۸۸.</small>

=== عربی ===
* {{یادکرد|نویسنده=ابن خردادبه|کوشش=ویراستهٔ M.J De Goeje|کتاب={{به عربی|المسالک والممالک}}|ناشر={{به عربی|بریل}}|شهر={{به عربی|لیدن}}|سال=۱۸۸۹}}
* {{یادکرد|نویسنده={{به عربی|الحموی، یاقوت}}|کتاب=معجم‌البلدان ج۲|ناشر=دارصادر|شهر={{به عربی|بیروت}}|سال=۱۹۷۷}}

=== انگلیسی ===
{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد|نویسنده=Abrahamian, Ervand|کتاب=Iran Between Two Revolutions|ویرایش=1st Edition |ناشر=Princeton University Press|سال=۱۹۸۲|شابک= 9789004114654}}
* {{یادکرد|مقاله=Printing of the Qurʾān|نویسنده=Albin, Michael W|کتاب=Encyclopaedia of the Qurʾān|ویرایش=|ناشر=Brill Academic Publishers|سال=|شابک= 9789004114654}}
* Al-Balâdhrui. ''The Origins of the Islamic state, Translation with annotation from Kitâb fotûh al-buldân'', Translated by Francis Clark Murgotten. New York: Longmans, Green & Co. 1924.
* Arasteh, Reza, "Growth of Modern Education in Iran", ''Comparative Education Review, Comparative and International Education Society'', Vol. 3، No. 3 (Feb. ، ۱۹۶۰)، pp. 33–40.
* {{یادکرد|فصل=Middle East|کتاب=The Cambridge Guide to Theatre|نویسنده=Banham, Martin |ناشر =Cambridge University Press|سال=۱۹۹۵|شابک= 978-0-521-43437-9}}
* {{یادکرد|نویسنده=Bayne Fisher, William, J. A. Boyle|کتاب=The Cambridge History of Iran: The Land of Iran|ویرایش=1st Edition|ناشر=Cambridge University Press|سال=۱۹۶۸|شابک= ۹۷۸۰۵۲۱۰۶۹۳۵۹}}
* {{یادکرد|نویسنده=Burke, Andrew, Elliott, Mark, Mohammadi, Karim, Yale, Pat|عنوان=Iran|ویرایش=4th Edition|ناشر=Lonely Planet|سال=۲۰۰۴|شابک= 9781740594257}}
* {{یادکرد|مقاله=|نویسنده= Dumper, Michael; Stanley, Bruce E; Abu-Lughod|کتاب=Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia|ویرایش=|ناشر=ABC-CLIO|سال=۲۰۰۷ |شابک= ۹۷۸۱۵۷۶۰۷۹۱۹۵}}
* {{یادکرد|مقاله=Tabrīz|نویسنده=|کتاب=Encyclopædia Britannica|ویرایش=|ناشر=|سال=۲۰۰۸|شابک=}}
* {{یادکرد|مقاله=Tabriz|نویسنده=Evered, Kyle T.|کتاب=Encyclopedia of Modern Asia|ویرایش= Vol. 5 |ناشر=New York: Charles Scribner's Sons|سال=۲۰۰۲|شابک=}}
* {{یادکرد|مقاله= Tabrīz|نویسنده= Grigor Suny, Ronald|کتاب=Microsoft Encarta 2007|ویرایش=1st Edition|ناشر=Redmond, WA: Microsoft Corporation|سال=۲۰۰۶|شابک=}}
* {{یادکرد|نویسنده=Holt, P. M. ; Lambton, Ann K. S. ; Lewis, Bernard |کتاب=The Cambridge History of Islam|ویرایش=|ناشر=Cambridge University Press|سال=۱۹۷۰|شابک=۹۷۸۰۵۲۱۲۹۱۳۷۸}}
* {{یادکرد|مقاله=|نویسنده= Le Strange, Guy |کتاب=The Lands of the Eastern Caliphate: Mesopotamia, Persia, and Central Asia from the Moslem conquest to the time of Timur|ویرایش=|ناشر=Cass|سال=۱۹۶۶|شابک=}}
* {{یادکرد|مقاله=Tabrīz|نویسنده=Minorsky, V. , -[C.E. Bosworth]; Blair, Sheila S.|کتاب=Encyclopaedia of Islam|ویرایش=2nd Edition |ناشر=Brill Academic Publishers|سال=|شابک= 9789004139749}}
* {{یادکرد|نویسنده=Ramirez-faria, Carlos|کتاب=Concise Encyclopeida of World History|ویرایش=1st Edition|ناشر=Atlantic Publishers & Distributors|سال=|شابک= ۹۷۸۸۱۲۶۹۰۷۷۵۵}}
* {{یادکرد|مقاله=Tabriz|نویسنده=Yavari, Neguin |کتاب=Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa|ویرایش=2nd Edition|ناشر=Philip Mattar|سال=۲۰۰۴|شابک=}}
{{پایان چپ‌چین}}
{{پایان پانویس}}

== پیوند به بیرون ==
{{درگاه|تبریز|آذری‌های ایرانی}}
{{جعبه پیوند به پروژه‌های خواهر|نویسنده=no|ویکی‌واژه=تبریز|ویکی‌نسک=no|ویکی‌گفتاورد=تبریز|ویکی‌نبشته=no|ویکی‌انبار=Category:Tabriz|ویکی‌خبر=no|ویکی‌گونه=no|ویکی‌سفر=تبریز}}
; مراکز شهری
* [http://tabriz.ostan-as.ir/ فرمانداری تبریز]
* [http://www.tabriz.ir/ شهرداری تبریز] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131103034559/http://www.tabriz.ir/ |date=۳ نوامبر ۲۰۱۳}}

; در دانشنامه‌های دیگر
* [http://www.loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail-aa8ed0320c04444b9063a47502e6138a-fa.html مقالهٔ تبریز در لغت‌نامهٔ دهخدا]

; نقشه‌ها
* [https://web.archive.org/web/20070928162056/http://www.ncc.org.ir/_DouranPortal/images/TABRIZ.pdf نقشهٔ تبریز (پی‌دی‌اف)]
* [https://web.archive.org/web/20130424045713/http://www.eachto.org/main/index.php?option=com_wrapper&view=wrapper&Itemid=346 نقشهٔ توریستی تبریز (فلش)]

{{جعبه‌های گشتن|title=جعبه‌های گشتن تبریز|list1={{بناهای تاریخی تبریز}}{{موزه‌های تبریز}}{{ورزش در تبریز}}{{محله‌های تبریز}}{{موضوعات تبریز}}{{شهرستان تبریز}}{{استان آذربایجان شرقی}}{{پرجمعیت‌ترین شهرهای ایران}}{{کلان‌شهرهای ایران}}{{مراکز استان‌های ایران}}{{پایتخت‌های ایران}}{{امپراتوری مغول}}{{شهرهای جدید ایران}}{{مراکز شهرستان‌های استان آذربایجان شرقی}}{{موضوعات هنرهای تجسمی}}}}
{{شهرهای باستانی ایران}}

[[رده:پایتخت‌های پیشین ایران]]
[[رده:تبریز|*]]
[[رده:شهرستان تبریز]]
[[رده:شهرهای استان آذربایجان شرقی]]
[[رده:شهرهای باستانی ایران]]
[[رده:شهرهای تخریب‌شده توسط زمین‌لرزه]]
[[رده:شهرهای دارای نام با ریشه زبان پهلوی]]
[[رده:شهرهای راه ابریشم]]
[[رده:شهرهای شهرستان تبریز]]
[[رده:مرکز استان‌های ایران]]
[[رده:معماری ایرانی]]
[[رده:مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های GND]]