Saltar ao contido

Illa de Man: Diferenzas entre revisións

Editar as ligazóns
Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Explorar o historial de forma interactiva
← Edición máis vella
Contido eliminado Contido engadido
VisualTexto wiki
Angeldomcer (conversa | contribucións)
20.244 edicións
Breogan2008 (conversa | contribucións)
497.484 edicións
Sen resumo de edición
 
(Non se amosan 42 revisións feitas por 18 usuarios.)
Liña 1: Liña 1:
⚫
{{Outros homónimos|Man (homónimos)}}
{{Coordenadas|54|15|N|04|30|W|display=title}}
{{Xeografía política}}
⚫
{{Outroshomónimos|Man (homónimos)}}
⚫
A '''Illa de Man''' (en {{lang-en|Isle of Man}}; en {{lang-gv|Ellan Vannin}}<ref>''Ellan'' é a palabra manx para "illa" e ''Vannin'' é o caso xenitivo de ''Mannin'', e significa "de Mann".</ref>), tamén coñecida simplemente como '''Mann''' ([[Lingua manx|manx]] Mannin), é unha [[Dependencia da Coroa británica]], localizada no [[Mar de Irlanda]] entre as illas de [[Gran Bretaña]] e [[Irlanda]]. O [[xefe de Estado]] é o [[Carlos III do Reino Unido|Rei Carlos III]], que ostenta o título de [[Señor de Man]]. O Señor de Man é representado por un Tenente Gobernador, pero as relacións exteriores e a defensa son responsabilidade do Goberno Británico.
{{País
| nome_oficial = Ellan Vannin<br />Isle of Man
| nome_curto = Illa de Man
| de = da
| imaxe_bandeira = Flag of the Isle of Man.svg
| imaxe_escudo = Isle_of_Man_coat_of_arms.svg
| imaxe_mapa = British Isles Isle of Man.svg
| lema_nacional = ''Quocunque Jeceris Stabit'' <br />([[latín]]: ''«Aló onde o tires quedará»'')
| himno_nacional = [[Arrane Ashoonagh dy Vannin]]
| capital = [[Douglas, Illa de Man|Douglas]]
| capital_poboación = 27.938 ([[2011]])
| capital_coor = 54_09_N_4_27_W_ 54° 09' N 4° 27' O
| cidade_principal = [[Douglas, Illa de Man|Douglas]]
| idiomas = [[Lingua manx|Manx]], [[lingua inglesa|inglés]]
| goberno = [[Monarquía constitucional]]
| dirixentes_títulos = [[Señor de Man]]<br />[[Tenente Gobernador da Illa de Man|Tenente Gobernador]]<br />[[Ministro Principal da Illa de Man|Ministro Principal]]
| dirixentes_nomes = [[Isabel II do Reino Unido]]<br />[[Adam Wood]]<br />[[Allan Bell]]
| fundación = Status
| fundación_hitos = &nbsp;• Autonomía
| fundación_datas = [[Dependencia da Coroa británica]] <br />Dende [[1765]]
| superficie = 572
| superficie_posto = 194
| fronteiras = 0
| poboación = 84.655 (xullo de [[2011]])
| poboación_densidade = 148
| moeda = [[Libra manesa]]
| moeda_símbolo = £
| xentilicio = manx
| horario = [[UTC]]+1
| cctld = [[.im]]
| código_telefónico = 44-1624<sup>1</sup>
| prefixo_radiofónico = non ten
| código_ISO = 833 / IMN / IM
| nota1 = Código rexional no Reino Unido: <code>1624</code>.
}}
⚫
A '''Illa de Man''' ('''''Isle of Man''''', en [[Lingua inglesa|inglés]]; '''''Ellan Vannin''''' en [[Lingua manx|manx]]<ref>''Ellan'' é a palabra manx para "illa" e ''Vannin'' é o caso xenitivo de ''Mannin'', e significa "de Mann".</ref>), tamén coñecida simplemente como '''Mann''' ([[Lingua manx|manx]] Mannin), é unha [[Dependencia da Coroa británica]], localizada no [[Mar de Irlanda]] entre as illas de [[Gran Bretaña]] e [[Irlanda]]. O [[xefe de Estado]] é a [[Isabel II do Reino Unido|Raíña Isabel II]], que ostenta o título de [[Señor Mann]]. O Señor de Mann é representado por un Tenente Gobernador, pero as relacións exteriores e a defensa son responsabilidade do Goberno Británico.


A illa está habitada dende o -6500. Como unha das seis [[nacións celtas]], ten gran influencia cultural [[Gaels|gaélica]] dende o [[século V]], e fálase a [[lingua manx]], da familia lingüística [[Linguas goidélicas|goidélica]]. En 627, [[Edwin de Northumbria]] conquistou a Illa de Man xunto con gran parte de [[Mercia]]. No [[século IX]], os [[viquingo|pobos nórdicos]] comezaron a asentarse na illa. Posteriormente, os nórdicos de [[Escocia]] estableceron o [[Reino das Illas]]. O título dos reis levaría dende entón o sufixo "e das Illas". [[Magnus III de Noruega|Magnus III]], rei de Noruega, era tamén coñecido como "Rei de Mann e das Illas" como parte da civilización das [[Hébridas]] entre 1099 e 1103.<ref>[http://snl.no/.nbl_biografi/Magnus_3_Olavsson_Berrf%C3%B8tt/utdypning Magnus 3 Olavsson Berrføtt – Norsk biografisk leksikon]. Snl.no. Consultado o 29 de xullo de 2013.</ref> Xurdiu entón unha cultura nórdico-gaélica e a illa ficou baixo control nórdico. En 1266, a illa converteuse en parte de [[Reino de Escocia|Escocia]], formalizado no [[Tratado de Perth]]. Despois dun período no que o control da illa alternouse entre os reis de Escocia e os de [[Reino de Inglaterra|Inglaterra]], a illa pasou a formar parte do control feudal da Coroa Británica en 1399. O señorío revestiu na Coroa Británica en 1765, pero a illa nunca chegou a formar parte do [[Reino de Gran Bretaña|Gran Bretaña]] ou o posterior [[Reino Unido de Gran Bretaña e Irlanda|Reino Unido]], mantendo o seu status como unha dependencia da Coroa gobernada internamente.
A illa está habitada dende o -6500. Como unha das seis [[nacións celtas]], ten grande influencia cultural [[Gaels|gaélica]] dende o [[século V]], e fálase a [[lingua manx]], da familia lingüística [[Linguas goidélicas|goidélica]]. En 627, [[Edwin de Northumbria]] conquistou a Illa de Man xunto con gran parte de [[Mercia]]. No [[século IX]], os [[viquingo|pobos nórdicos]] comezaron a asentarse na illa. Posteriormente, os nórdicos de [[Escocia]] estableceron o [[Reino das Illas]]. O título dos reis levaría dende entón o sufixo "e das Illas". [[Magnus III de Noruega|Magnus III]], rei de Noruega, era tamén coñecido como "Rei de Mann e das Illas" como parte da civilización das [[Hébridas]] entre 1099 e 1103.<ref>[http://snl.no/.nbl_biografi/Magnus_3_Olavsson_Berrf%C3%B8tt/utdypning Magnus 3 Olavsson Berrføtt – Norsk biografisk leksikon]. Snl.no. Consultado o 29 de xullo de 2013.</ref> Xurdiu entón unha cultura nórdico-gaélica e a illa ficou baixo control nórdico. En 1266, a illa converteuse en parte de [[Reino de Escocia|Escocia]], formalizado no [[Tratado de Perth]]. Despois dun período no que o control da illa alternouse entre os reis de Escocia e os de [[Reino de Inglaterra|Inglaterra]], a illa pasou a formar parte do control feudal da Coroa Británica en 1399. O señorío revestiu na Coroa Británica en 1765, pero a illa nunca chegou a formar parte de [[Reino de Gran Bretaña|Gran Bretaña]] ou o posterior [[Reino Unido de Gran Bretaña e Irlanda|Reino Unido]], mantendo o seu status como unha dependencia da Coroa gobernada internamente.


== Etimoloxía ==
== Etimoloxía ==
A Illa de Man en [[lingua manx|manx]] é ''Ellan Vannin'', onde ''ellan'' significa ''illa''. A máis antiga forma de ''Man'' é ''Manu'' ou ''Mana'',<ref>{{Cita libro | Apelidos=Kinvig | Nome=R. H. | título=The Isle of Man: A Social, Cultural and Political History | páxina=18 |ano=1975 | edición=3rd | isbn=0-85323-391-8 | Edicitor=Liverpool University Press | ref=harv}}</ref> que aparece en [[caso xenitivo]] como ''Vaninn'', significando logo ''Ellan Vannin'' "Illa de Man".
A Illa de Man en [[lingua manx|manx]] é ''Ellan Vannin'', onde ''ellan'' significa ''illa''. A máis antiga forma de ''Man'' é ''Manu'' ou ''Mana'',<ref>{{Cita libro | apelidos=Kinvig | nome=R. H. | título=The Isle of Man: A Social, Cultural and Political History | páxina=18 |ano=1975 | edición=3ª | isbn=0-85323-391-8 | editorial=Liverpool University Press | ref=harv}}</ref> que aparece en [[caso xenitivo]] como ''Vaninn'', significando logo ''Ellan Vannin'' "Illa de Man".


O nome Mana/u está relacionado coa figura da [[mitoloxía celta]] coñecida como [[Manannán mac Lir]] entre os irlandeses e como [[Manawydan]] polos galeses.<ref>{{Cita libro | Apelidos=Kneale | Nome=Victor | Capítulo=Ellan Vannin (Isle of Man). Britonia | título=Celtic Culture: A Historical Encyclopedia | Páxina=676 | Ano=2006 | Localización=Santa Barbara | Editor=ABC-CLIO | ref=harv}}</ref>
O nome Mana/u está relacionado coa figura da [[mitoloxía celta]] coñecida como [[Manannán mac Lir]] entre os irlandeses e como [[Manawydan]] polos galeses.<ref>{{Cita libro | apelidos=Kneale | nome=Victor | capítulo=Ellan Vannin (Isle of Man). Britonia | título=Celtic Culture: A Historical Encyclopedia | páxina=676 | ano=2006 | lugar=Santa Barbara | editorial=ABC-CLIO | ref=harv}}</ref>


O nome aparece documentado na historia como ''Mona'' ([[Xulio César]], [[-54]]), como ''Monapia'' ou ''Monabia'' ([[Plinio o vello]], [[77]]), ''Monœda'' ([[Ptolomeo]], [[150]]), ''Mevania'' ou ''Mænavia'' ([[Orosio]], [[416]]), e ''Eubonia'' ou ''Eumonia'' polos escritores irlandeses. En [[Lingua galesa|galés]] aparece como ''Manaw'', e nas [[Sagas de islandeses]] é ''Mön''.<ref>
O nome aparece documentado na historia como ''Mona'' ([[Xulio César]], [[-54]]), como ''Monapia'' ou ''Monabia'' ([[Plinio o vello]], [[77]]), ''Monœda'' ([[Tolomeo]], [[150]]), ''Mevania'' ou ''Mænavia'' ([[Orosio]], [[416]]), e ''Eubonia'' ou ''Eumonia'' polos escritores irlandeses. En [[Lingua galesa|galés]] aparece como ''Manaw'', e nas [[Sagas de islandeses]] é ''Mön''.<ref>
{{Harvcolnb|Moore|1903|p=84}}
{{Harvnb|Moore|1903|p=84}}
</ref><ref>
</ref><ref>
{{Harvcolnb|Sacheverell|1859|pp=119–120}}
{{Harvnb|Sacheverell|1859|pp=119–120}}
</ref><ref>
</ref><ref>
{{Harvcolnb|Waldron|1726|p=1}}
{{Harvnb|Waldron|1726|p=1}}
</ref><ref>
</ref><ref>
{{Cita libro| Apelidos=Kinvig| Nome=R.H.| título=The Isle of Man. A Social, Cultural and Political History.| Páxinas=18–19| Ano=1975| edición=3rd| Editor=Liverpool University Press| isbn=0-85323-391-8| ref=harv|}}</ref>
{{Cita libro| apelidos=Kinvig| nome=R.H.| título=The Isle of Man. A Social, Cultural and Political History.| páxinas=18–19| ano=1975| edición=3ª| editorial=Liverpool University Press| isbn=0-85323-391-8| ref=harv|}}</ref>


Malia que a Illa de Man nunca foi incorporada ó [[Imperio romano]], foi citada polos clásicos, que a chaman de varias formas, como ''Monapia'', en [[Lingua grega|grego]] Mοναοιδα (''Monaoida''), Mοναρινα (''Monarina''), ''Menavi'' e ''Mevania''.<ref>
Malia que a Illa de Man nunca foi incorporada ó [[Imperio romano]], foi citada polos clásicos, que a chaman de varias formas, como ''Monapia'', en [[Lingua grega|grego]] Mοναοιδα (''Monaoida''), Mοναρινα (''Monarina''), ''Menavi'' e ''Mevania''.<ref>
{{Cita novas| last1=Rivet| first=A.L.F.| last2=Smith| first2=Colin| lastauthoramp=yes| ano=1979| páxinas=410–411| título=The Place Names of Roman Britain| Editor=Batsford| ref=harv}}</ref> Os nomes en [[Lingua galesa antiga|galés antigo]] e [[Lingua irlandesa antiga|irlandés antigo]] para a Illa de Man, ''Manau'' e ''Mano'', coinciden co ''[[Manaw Gododdin]]'', o nome para unha antiga rexión do norte de Gran Bretaña ó longo do [[Estuario de Forth]].<ref name="ReferenceA">
{{Cita novas| last1=Rivet| first=A.L.F.| last2=Smith| first2=Colin| lastauthoramp=yes| ano=1979| páxinas=410–411| título=The Place Names of Roman Britain| editorial=Batsford| ref=harv}}</ref> Os nomes en [[Lingua galesa antiga|galés antigo]] e [[Lingua irlandesa antiga|irlandés antigo]] para a Illa de Man, ''Manau'' e ''Mano'', coinciden co ''[[Manaw Gododdin]]'', o nome para unha antiga rexión do norte de Gran Bretaña ó longo do [[Estuario de Forth]].<ref name="ReferenceA">
{{Cita libro| Apelidos=Koch| Nome=John T.| Ano=2006| Páxina=676| título=Celtic Culture: A Historical Encyclopedia| Editor=ABC-CLIO Ltd| isbn=978-1-85109-440-0| ref=harv}}</ref> O nome está probablemente conectado coa denominación galesa para a illa de [[Anglesey]], ''Ynys Môn''<ref name="ReferenceA" /> e posiblemente coa raíz celta reflectida no galés ''mynydd'', no [[Lingua bretoa|bretón]] ''menez'' e no [[Lingua gaélica escocesa|gaélico escocés]] ''monadh'',<ref name="ReferenceA" /> tódolos cales significan "montaña" e derivan da raíz [[Lingua protoindoeuropea|protoindoeuropea]] *''men''-, "elevarse".<ref>''[[Indogermanisches Etymologisches Woerterbuch]]'': Record number 1277 (Root / lemma: men-1)</ref> Neste caso, o nome sería unha referencia á illa aparentemente erguéndose por riba do [[Mar de Irlanda]] no horizonte.<ref>{{Cita libro| Apelidos=Koch| Nome=John T.| título=Celtic Culture: A Historical Encyclopedia| publisher=ABC-CLIO Ltd| Páxina=679| isbn=978-1-85109-440-0| Ano=2006| ref=harv}}</ref>
{{Cita libro| apelidos=Koch| nome=John T.| ano=2006| páxina=[https://archive.org/details/celticculturehis00koch_128/page/n711 676]| título=Celtic Culture: A Historical Encyclopedia| url=https://archive.org/details/celticculturehis00koch_128| editorial=ABC-CLIO Ltd| isbn=978-1-85109-440-0| ref=harv}}</ref> O nome está probablemente conectado coa denominación galesa para a illa de [[Anglesey]], ''Ynys Môn''<ref name="ReferenceA" /> e posiblemente coa raíz celta reflectida no galés ''mynydd'', no [[Lingua bretoa|bretón]] ''menez'' e no [[Lingua gaélica escocesa|gaélico escocés]] ''monadh'',<ref name="ReferenceA" /> tódolos cales significan "montaña" e derivan da raíz [[Lingua protoindoeuropea|protoindoeuropea]] *''men''-, "elevarse".<ref>''[[Indogermanisches Etymologisches Woerterbuch]]'': Record number 1277 (Root / lemma: men-1)</ref> Neste caso, o nome sería unha referencia á illa aparentemente erguéndose por riba do [[Mar de Irlanda]] no horizonte.<ref>{{Cita libro| apelidos=Koch| nome=John T.| título=Celtic Culture: A Historical Encyclopedia| url=https://archive.org/details/celticculturehis00koch_128| editorial=ABC-CLIO Ltd| páxina=[https://archive.org/details/celticculturehis00koch_128/page/n714 679]| isbn=978-1-85109-440-0| ano=2006| ref=harv}}</ref>


== Historia ==
== Historia ==
[[Ficheiro:CIMG1057.JPG|esquerda|miniatura|Matrícula dun automóbil da illa de Man.]]
[[Ficheiro:Ford Focus illa de Man.jpg|dereita|miniatura|Matrícula dun automóbil da illa de Man.]]
{{AP|Historia da Illa de Man}}
{{Artigo principal|Historia da Illa de Man}}
A Illa de Man formou un posto avanzado do reino [[viquingo]] dende arredor do ano [[900|900 d.d.C]] e parte do [[Noruega|reino noruegués]] das [[Illas Hébridas|Hébridas]] até o [[século XIII]], momento en que pasou a ser administrada pola coroa [[Escocia|escocesa]]. No [[século XIV]] foi transferida ó control inglés e á [[Coroa Británica]] en [[1765]].
A Illa de Man formou un posto avanzado do reino [[viquingo]] dende arredor do ano [[900]] e parte do [[Noruega|reino noruegués]] das [[Illas Hébridas|Hébridas]] até o [[século XIII]], momento en que pasou a ser administrada pola coroa [[Escocia|escocesa]]. No [[século XIV]] foi transferida ó control inglés e á [[Coroa Británica]] en [[1765]].


Unha das actuais inquedanzas da illa inclúe resucitar o unha vez case extinto [[Lingua manx|manx]] e a recente e significativa inmigración de persoas de procedencia non manesa que presta servizos no sector financeiro.
Unha das actuais inquedanzas da illa inclúe resucitar o unha vez case extinto [[Lingua manx|manx]] e a recente e significativa inmigración de persoas de procedencia non manesa que presta servizos no sector financeiro.


=== O período celta ===
=== O período celta ===
[[Ficheiro:St Germans' Cathedral, Peel Castle, Isle of Man.jpg|miniatura|esquerda|250px|Ruínas da Catedral de San Xermán na illa San Patricio.]]
[[Ficheiro:St Germans' Cathedral, Peel Castle, Isle of Man.jpg|miniatura|dereita|Ruínas da Catedral de San Xermán na illa San Patricio.]]
O asentamento dos pobos celtas remóntase cara ao [[500 a.C.]]. A lingua manesa, pertencente á póla céltica, comezará a pasar dun dialecto a unha lingua propia só a partir do século V .
O asentamento dos pobos celtas remóntase cara ao [[-500|500 a.C.]]. A lingua manesa, pertencente á póla céltica, comezará a pasar dun dialecto a unha lingua propia só a partir do século V .


O cristianismo foi importado á Illa de Man polo predicador irlandés [[San Patricio]], con el chegaron despois moitos misioneiros de países celtas, e de [[illa de Irlanda|Irlanda]] en particular, a efectuar misións cristiás a partir do ano 500 dc, nun territorio aínda moi sometido á influencia dos [[druída]]s.
O cristianismo foi importado á Illa de Man polo predicador irlandés [[San Patricio]], con el chegaron despois moitos misioneiros de países celtas, e de [[illa de Irlanda|Irlanda]] en particular, a efectuar misións cristiás a partir do ano 500 dc, nun territorio aínda moi sometido á influencia dos [[druída]]s.
Liña 73: Liña 38:
Estes misioneiros contribuíron á edificación de pequenas capelas nas que pregaban. Pero a falta de espazo obrigaba a practicar os bautismos e a predicación a ceo aberto.
Estes misioneiros contribuíron á edificación de pequenas capelas nas que pregaban. Pero a falta de espazo obrigaba a practicar os bautismos e a predicación a ceo aberto.


Áchanse sobre a illa 35 cruces celtas (chamadas ''keeills''), pero existían alí canto menos 174 polo que citan documentos antigos . Estas cruces foron xeralmente erixidas sobre monumentos funerarios. As numerosas igrexas e as capelas foron edificadas sobre o emprazamento de keeills.
Áchanse sobre a illa 35 cruces celtas (chamadas ''keeills''), pero existían alí canto menos 174 polo que citan documentos antigos . Estas cruces foron xeralmente erixidas sobre monumentos funerarios. As numerosas igrexas e as capelas foron edificadas sobre a localización de keeills.


== Goberno e política ==
== Goberno e política ==
O soberano da Illa de Man é o Rei de Gran Bretaña en calidade de Señor de Man (actualmente a raíña Sabela II). Represéntaa na illa un Gobernador Xeral, que é elixido pola Coroa por un período de cinco anos. A illa de Man goza dun goberno, un parlamento e un sistema xudicial totalmente independente do británico. Porén, os cidadáns de Man son cidadáns británicos.
O soberano da Illa de Man é o Rei de Gran Bretaña en calidade de Señor de Man (actualmente o rei [[Carlos III do Reino Unido|Carlos III]]). Represéntaa na illa un Gobernador Xeral, que é elixido pola Coroa por un período de cinco anos. A illa de Man goza dun goberno, un parlamento e un sistema xudicial totalmente independente do británico. Porén, os cidadáns de Man son cidadáns británicos.


A Coroa inglesa ten a responsabilidade última da dirección da administración da illa de Man, para o cal sérvese dos membros do Goberno británico, os cales actúan -nestes asuntos- en calidade de conselleiros da Raíña.
A Coroa inglesa ten a responsabilidade última da dirección da administración da illa de Man, para o cal sérvese dos membros do Goberno británico, os cales actúan -nestes asuntos- en calidade de conselleiros da Raíña.


Aínda que o sistema xurídico británico non abrangue a illa de Man, o sistema legal de Man baséase nos principios do dereito común inglés.
Aínda que o sistema xurídico británico non abrangue a illa de Man, o sistema legal de Man baséase nos principios do dereito común inglés.


== Organización político-administrativa ==
== Organización político-administrativa ==
[[Ficheiro:Isle of Man.png|miniatura|esquerda|250px|Mapa dos "sheadings" da illa de Man.]]
[[Ficheiro:Isle of Man.png|miniatura|dereita|250px|Mapa dos "sheadings" da illa de Man.]]
A Illa de Man está dividida en seis distritos administrativos, chamados "sheadings". Os seis "sheadings" son [[Ayre]], [[Glenfaba]], [[Garff]], [[Michael]], [[Rushen]] e [[Middle]]. Os "sheadings" forman a base dalgúns distritos electorais e cada un ten un "coroner". Este oficio non debe ser confundido co de "xuíz de instrución" (en inglés tamén ''coroner''), un cargo desempeñado habitualmente polo Grande Alguacil. Unha persoa pode desempeñar o papel de "coroner" en máis dun "sheading" ao mesmo tempo.
A Illa de Man está dividida en seis distritos administrativos, chamados "sheadings". Os seis "sheadings" son [[Ayre]], [[Glenfaba]], [[Garff]], [[Michael]], [[Rushen]] e [[Middle]]. Os "sheadings" forman a base dalgúns distritos electorais e cada un ten un "coroner". Este oficio non debe ser confundido co de "xuíz de instrución" (en inglés tamén ''coroner''), un cargo desempeñado habitualmente polo Grande Alguacil. Unha persoa pode desempeñar o papel de "coroner" en máis dun "sheading" ao mesmo tempo.


Liña 89: Liña 54:


== Xeografía ==
== Xeografía ==
[[Ficheiro:Im-map.png|miniatura|esquerda|200px|Mapa da Illa de Man.]]
[[Ficheiro:Im-map.png|miniatura|dereita|200px|Mapa da Illa de Man.]]
O [[monte Snaefell]] (621 m), domina o centro da illa desde o seu cumio e, segundo un antigo dito popular, pódense ver sete reinos: os Reinos de Man, [[Escocia]], [[Inglaterra]], [[Irlanda]], [[Gales]], a Illa de Man e o [[Ceo]].
O [[monte Snaefell]] (621 m), domina o centro da illa desde o seu cumio e, segundo un antigo dito popular, pódense ver sete reinos: os Reinos de Man, [[Escocia]], [[Inglaterra]], [[Irlanda]], [[Gales]], a Illa de Man e o [[Ceo]].


Liña 96: Liña 61:


== Cultura ==
== Cultura ==
A cultura da illa de Man está fortemente influenciada polas súas orixes célticas e nórdicas. Está actualmente gozando dun renacer do idioma gaélico autóctono ( o [[Lingua manx|manx]] ) (''Gaelg''). Aínda que o derradeiro falante nativo morreu en 1974, cos nenos pequenos está volvéndose a empregar o manx. Hai hoxe 27 falantes nativos e outros 650 falantes. O [[lingua manx|manx]] está estreitamente relacionado co [[Gaélico escocés]] e o [[Irlandés]].
A cultura da illa de Man está fortemente influenciada polas súas orixes célticas e nórdicas. Está actualmente gozando dun renacer do idioma gaélico autóctono ( o [[Lingua manx|manx]] ) (''Gaelg''). Aínda que o derradeiro falante nativo morreu en 1974, cos nenos pequenos está volvéndose a empregar o manx. Hai hoxe 27 falantes nativos e outros 650 falantes. O [[lingua manx|manx]] está estreitamente relacionado co [[Gaélico escocés]] e o [[Lingua irlandesa|irlandés]].
Unha amplamente coñecida expresión manesa é "Traa Dy Liooar", que significa "o tempo basta" e representa un esteorotípico aspecto da actitude dos maneses ante a vida.
Unha amplamente coñecida expresión manesa é "Traa Dy Liooar", que significa "o tempo basta" e representa un esteorotípico aspecto da actitude dos maneses ante a vida.


== Notas ==
== Notas ==
{{Listaref}}
{{Listaref|30em}}


== Véxase tamén ==
== Véxase tamén ==
{{Commonscat}}
⚫
{{Portal|Illa de Man}}
=== Bibliografía ===
* {{Cita libro|last=Moore|first=Arthur William|author-link=Arthur William Moore|year=1903|contribution=|title=Manx Names|edition=Revised Cheap|publisher=Elliot Stock|publication-date=1906|publication-place=Londres|pages=|url=//books.google.com/?id=FvsEAAAAIAAJ&printsec=frontcover|ref=harv}}
* {{Cita libro|last=Sacheverell|first=William|author-link=|year=1859|editor-last=Cumming|editor-first=Joseph George|editor-link=Joseph George Cumming|contribution=|title=An Account of the Isle of Man|publisher=The Manx Society|publication-date=1859|publication-place=Douglas|pages=|url=//books.google.com/?id=dIYNAAAAYAAJ&printsec=frontcover|ref=harv}}
* {{Cita libro|last=Waldron|first=George|author-link=|year=1726|editor-last=Harrison|editor-first=William|editor-link=|contribution=|title=A Description of the Isle of Man|publisher=The Manx Society|publication-date=1865|publication-place=Douglas|pages=|url=//books.google.com/?id=Ix4tAAAAMAAJ&pg=PR5
|ref=harv}}

=== Outros artigos ===
=== Outros artigos ===
* [[Gato manx]].
* [[Gato manx]]
* [[Loaghtan manx]]


=== Ligazóns externas ===
=== Ligazóns externas ===
* [http://www.gov.im/ Web do goberno manés] {{En}}
* [http://www.gov.im/ Web do goberno manés] {{En}}
* {{OSM relation |6041206}}
* {{cite web |date=25 de xullo de 2019 |title=Europe :: Isle of Man |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/isle-of-man/ |access-date=15 de agosto de 2019 |website=[[The World Factbook]] |publisher=[[Central Intelligence Agency]]}}
* [https://web.archive.org/web/20100716045013/http://isleofman.isle-news.com/ Isle of Man News]
* [https://web.archive.org/web/20110727082404/http://mhkstheyworkforyou.org/default.aspx Information on the work and duties of Members of the House of Keys]
* [https://web.archive.org/web/20121108050329/http://viewfinder.english-heritage.org.uk/search/results.aspx?index=0&mainQuery=&searchType=all&form=basic&theme=&county=ISLE%20OF%20MAN&district=&placeName= Images of the Isle of Man] at the [[English Heritage Archive]]


⚫
[[Categoría:Illas e arquipélagos]]
⚫
[[Categoría:Illa de Man]]


{{Control de autoridades}}
{{Ligazón AD|no}}

[[Categoría:Illa de Man]]
⚫
[[Categoría:Illas do Atlántico|Man]]

Revisión actual feita o 21 de novembro de 2023 ás 13:29

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Man (homónimos).
Modelo:Xeografía políticaIlla de Man
Isle of Man (en)
Mannin (gv) Editar o valor en Wikidata
Bandeira
Bandeira
Brasón
Brasón
Imaxe
(2018)
HimnoArrane Ashoonagh dy Vannin Editar o valor en Wikidata
Lema«Quocunque Jeceris, Stabit»
«Wohin du es auch wirfst, es wird stehen»
«Whithersoever you throw it, it will stand»
«Където и да го хвърлиш, ще стои» Editar o valor en Wikidata
Localización
Editar o valor en Wikidata Mapa
 54°14′06″N 4°31′30″O / 54.235, -4.525
CapitalDouglas Editar o valor en Wikidata
Poboación
Poboación83.314 (2016) Editar o valor en Wikidata (145,65 hab./km²)
Lingua oficiallingua inglesa
Lingua manx Editar o valor en Wikidata
Xeografía
Parte de
Superficie572 km² Editar o valor en Wikidata
Punto máis altoMonte Snaefell (621 m) Editar o valor en Wikidata
Creación 10 de maio de 1765:  Dependencia da Coroa británica causado por Lei de compra da Illa de Man de 1765 Editar o valor en Wikidata
Organización política
• Señor Editar o valor en WikidataCarlos III do Reino Unido (2022–) Editar o valor en Wikidata
Órgano executivoGoberno da Illa de Man Editar o valor en Wikidata
• Ministro xefe da Illa Editar o valor en WikidataHoward Quayle Editar o valor en Wikidata
Órgano lexislativoTynwald , Editar o valor en Wikidata
Membro de
Moedalibra esterlina Editar o valor en Wikidata
Identificador descritivo
Fuso horario
Dominio de primeiro nivel.im Editar o valor en Wikidata
Prefixo telefónico+44 Editar o valor en Wikidata
Teléfono de emerxencia112 e 999 Editar o valor en Wikidata
Código de paísIM Editar o valor en Wikidata
Páxina webgov.im Editar o valor en Wikidata

A Illa de Man (en inglés: Isle of Man; en manx: Ellan Vannin[1]), tamén coñecida simplemente como Mann (manx Mannin), é unha Dependencia da Coroa británica, localizada no Mar de Irlanda entre as illas de Gran Bretaña e Irlanda. O xefe de Estado é o Rei Carlos III, que ostenta o título de Señor de Man. O Señor de Man é representado por un Tenente Gobernador, pero as relacións exteriores e a defensa son responsabilidade do Goberno Británico.

A illa está habitada dende o -6500. Como unha das seis nacións celtas, ten grande influencia cultural gaélica dende o século V, e fálase a lingua manx, da familia lingüística goidélica. En 627, Edwin de Northumbria conquistou a Illa de Man xunto con gran parte de Mercia. No século IX, os pobos nórdicos comezaron a asentarse na illa. Posteriormente, os nórdicos de Escocia estableceron o Reino das Illas. O título dos reis levaría dende entón o sufixo "e das Illas". Magnus III, rei de Noruega, era tamén coñecido como "Rei de Mann e das Illas" como parte da civilización das Hébridas entre 1099 e 1103.[2] Xurdiu entón unha cultura nórdico-gaélica e a illa ficou baixo control nórdico. En 1266, a illa converteuse en parte de Escocia, formalizado no Tratado de Perth. Despois dun período no que o control da illa alternouse entre os reis de Escocia e os de Inglaterra, a illa pasou a formar parte do control feudal da Coroa Británica en 1399. O señorío revestiu na Coroa Británica en 1765, pero a illa nunca chegou a formar parte de Gran Bretaña ou o posterior Reino Unido, mantendo o seu status como unha dependencia da Coroa gobernada internamente.

Etimoloxía

[editar | editar a fonte]

A Illa de Man en manx é Ellan Vannin, onde ellan significa illa. A máis antiga forma de Man é Manu ou Mana,[3] que aparece en caso xenitivo como Vaninn, significando logo Ellan Vannin "Illa de Man".

O nome Mana/u está relacionado coa figura da mitoloxía celta coñecida como Manannán mac Lir entre os irlandeses e como Manawydan polos galeses.[4]

O nome aparece documentado na historia como Mona (Xulio César, -54), como Monapia ou Monabia (Plinio o vello, 77), Monœda (Tolomeo, 150), Mevania ou Mænavia (Orosio, 416), e Eubonia ou Eumonia polos escritores irlandeses. En galés aparece como Manaw, e nas Sagas de islandeses é Mön.[5][6][7][8]

Malia que a Illa de Man nunca foi incorporada ó Imperio romano, foi citada polos clásicos, que a chaman de varias formas, como Monapia, en grego Mοναοιδα (Monaoida), Mοναρινα (Monarina), Menavi e Mevania.[9] Os nomes en galés antigo e irlandés antigo para a Illa de Man, Manau e Mano, coinciden co Manaw Gododdin, o nome para unha antiga rexión do norte de Gran Bretaña ó longo do Estuario de Forth.[10] O nome está probablemente conectado coa denominación galesa para a illa de Anglesey, Ynys Môn[10] e posiblemente coa raíz celta reflectida no galés mynydd, no bretón menez e no gaélico escocés monadh,[10] tódolos cales significan "montaña" e derivan da raíz protoindoeuropea *men-, "elevarse".[11] Neste caso, o nome sería unha referencia á illa aparentemente erguéndose por riba do Mar de Irlanda no horizonte.[12]

Historia

[editar | editar a fonte]
Matrícula dun automóbil da illa de Man.
Artigo principal: Historia da Illa de Man.

A Illa de Man formou un posto avanzado do reino viquingo dende arredor do ano 900 e parte do reino noruegués das Hébridas até o século XIII, momento en que pasou a ser administrada pola coroa escocesa. No século XIV foi transferida ó control inglés e á Coroa Británica en 1765.

Unha das actuais inquedanzas da illa inclúe resucitar o unha vez case extinto manx e a recente e significativa inmigración de persoas de procedencia non manesa que presta servizos no sector financeiro.

O período celta

[editar | editar a fonte]
Ruínas da Catedral de San Xermán na illa San Patricio.

O asentamento dos pobos celtas remóntase cara ao 500 a.C.. A lingua manesa, pertencente á póla céltica, comezará a pasar dun dialecto a unha lingua propia só a partir do século V .

O cristianismo foi importado á Illa de Man polo predicador irlandés San Patricio, con el chegaron despois moitos misioneiros de países celtas, e de Irlanda en particular, a efectuar misións cristiás a partir do ano 500 dc, nun territorio aínda moi sometido á influencia dos druídas.

Estes misioneiros contribuíron á edificación de pequenas capelas nas que pregaban. Pero a falta de espazo obrigaba a practicar os bautismos e a predicación a ceo aberto.

Áchanse sobre a illa 35 cruces celtas (chamadas keeills), pero existían alí canto menos 174 polo que citan documentos antigos . Estas cruces foron xeralmente erixidas sobre monumentos funerarios. As numerosas igrexas e as capelas foron edificadas sobre a localización de keeills.

Goberno e política

[editar | editar a fonte]

O soberano da Illa de Man é o Rei de Gran Bretaña en calidade de Señor de Man (actualmente o rei Carlos III). Represéntaa na illa un Gobernador Xeral, que é elixido pola Coroa por un período de cinco anos. A illa de Man goza dun goberno, un parlamento e un sistema xudicial totalmente independente do británico. Porén, os cidadáns de Man son cidadáns británicos.

A Coroa inglesa ten a responsabilidade última da dirección da administración da illa de Man, para o cal sérvese dos membros do Goberno británico, os cales actúan -nestes asuntos- en calidade de conselleiros da Raíña.

Aínda que o sistema xurídico británico non abrangue a illa de Man, o sistema legal de Man baséase nos principios do dereito común inglés.

Organización político-administrativa

[editar | editar a fonte]
Mapa dos "sheadings" da illa de Man.

A Illa de Man está dividida en seis distritos administrativos, chamados "sheadings". Os seis "sheadings" son Ayre, Glenfaba, Garff, Michael, Rushen e Middle. Os "sheadings" forman a base dalgúns distritos electorais e cada un ten un "coroner". Este oficio non debe ser confundido co de "xuíz de instrución" (en inglés tamén coroner), un cargo desempeñado habitualmente polo Grande Alguacil. Unha persoa pode desempeñar o papel de "coroner" en máis dun "sheading" ao mesmo tempo.

O termo 'sheading' suponse un vocábulo nórdico para 'división naval'; cada distrito estaba responsabilizado de producir un número concreto de barcos de guerra. Tamén pode ser unha palabra de orixe celta significando 'sexta parte'.

Xeografía

[editar | editar a fonte]
Mapa da Illa de Man.

O monte Snaefell (621 m), domina o centro da illa desde o seu cumio e, segundo un antigo dito popular, pódense ver sete reinos: os Reinos de Man, Escocia, Inglaterra, Irlanda, Gales, a Illa de Man e o Ceo.

Demografía

[editar | editar a fonte]

De acordo co censo do 2001, a Illa de Man é fogar de 76,315 persoas, dos cales aproximadamente 25,347 residen na capital da illa, Douglas (Doolish). Isto fai que a illa teña unha densidade de poboación de 133 hab/km².

Cultura

[editar | editar a fonte]

A cultura da illa de Man está fortemente influenciada polas súas orixes célticas e nórdicas. Está actualmente gozando dun renacer do idioma gaélico autóctono ( o manx ) (Gaelg). Aínda que o derradeiro falante nativo morreu en 1974, cos nenos pequenos está volvéndose a empregar o manx. Hai hoxe 27 falantes nativos e outros 650 falantes. O manx está estreitamente relacionado co Gaélico escocés e o irlandés. Unha amplamente coñecida expresión manesa é "Traa Dy Liooar", que significa "o tempo basta" e representa un esteorotípico aspecto da actitude dos maneses ante a vida.

Notas

[editar | editar a fonte]
  1. ↑ Ellan é a palabra manx para "illa" e Vannin é o caso xenitivo de Mannin, e significa "de Mann".
  2. ↑ Magnus 3 Olavsson Berrføtt – Norsk biografisk leksikon. Snl.no. Consultado o 29 de xullo de 2013.
  3. ↑ Kinvig, R. H. (1975). The Isle of Man: A Social, Cultural and Political History (3ª ed.). Liverpool University Press. p. 18. ISBN 0-85323-391-8. 
  4. ↑ Kneale, Victor (2006). "Ellan Vannin (Isle of Man). Britonia". Celtic Culture: A Historical Encyclopedia. Santa Barbara: ABC-CLIO. p. 676. 
  5. ↑ Moore 1903, p. 84
  6. ↑ Sacheverell 1859, pp. 119–120
  7. ↑ Waldron 1726, p. 1
  8. ↑ Kinvig, R.H. (1975). The Isle of Man. A Social, Cultural and Political History. (3ª ed.). Liverpool University Press. pp. 18–19. ISBN 0-85323-391-8. 
  9. ↑ Rivet, A.L.F. & Smith, Colin (1979). "The Place Names of Roman Britain". Batsford. pp. 410–411. 
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Koch, John T. (2006). Celtic Culture: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO Ltd. p. 676. ISBN 978-1-85109-440-0. 
  11. ↑ Indogermanisches Etymologisches Woerterbuch: Record number 1277 (Root / lemma: men-1)
  12. ↑ Koch, John T. (2006). Celtic Culture: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO Ltd. p. 679. ISBN 978-1-85109-440-0. 

Véxase tamén

[editar | editar a fonte]

Bibliografía

[editar | editar a fonte]

Outros artigos

[editar | editar a fonte]

Ligazóns externas

[editar | editar a fonte]


Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Illa_de_Man&oldid=6561646»