K wobsahej skočić

Dalmatišćina

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije
Wersija z 26. apryla 2009, 21:42 wužiwarja Henriku (diskusija | přinoški)
(rozdźěl) ←starša wersija | Aktualna wersija (rozdźěl) | nowša wersija→ (rozdźěl)
Langa dalmatisun
Dalmatišćina
kraje Dalmaciska (dźensniša Chorwatska a zdźěla Čorna Hora)
rěčnicy mortwa rěč (posledni znaty rěčnik w lěće 1898 wumrě)
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija Indoeuropske rěče
Italiske rěče
Romanske rěče
Wuchodoromanske rěče
Dalmatišćina
družina pisma łaćonski alfabet
rěčne kody
ISO 639-1:

žadyn

ISO 639-2:

roa

ISO 639-3 (SIL):

dlm

Wobdźěłać
p • d • w

Dalmatišćina je mortwa wuchodoromanska rěč, kotraž rěčeše so na přibrjohu Dalmaciskeje w městach Zadar (dalmatisce Jadera), Trogir (Tragur), Split (Spalatro), Dubrovnik (Raugia) a Kotor (Cattaro) a na bliskich kupach Krk (Vikla), Cres (Crepsa) a Rab (Arba). Mjez wuchodoromanskimi rěčemi běše dalmatišćina bliša italšćinje hač rumunšćinje. Dalmatišćina dźěleše so do dweju narěčow, mjenujcy sewjerneje abo vegliotskeje (wužiwaneje na kupje Krk/Vikla) a južneje abo raguskeje, kotrejž bě tež narěč dźensnišeho města Zadar jara bliska. W najwuznamnišich bywšich sydlišćach rěčnikow dalmatišćiny wužiwa so dźensa chorwatšćina.


Dalmatišćina a romanske rěče Balkana

Hačrunjež dalmatisce rěčeše so na Balkanje, dalmatišćina njebě jara bliska rumunšćinje ani druhim romanskim rěčam woneje połkupy (mjenujcy arumunšćinje, meglenorumunšćije a istrorumunšćinje). Někotre skupiny łaćonskich konsonantow přeměnichu so w dalmatišćinje a rumunšćinje na samsne wašnje: /kt/ > /pt/ (łaćonsce octo, dalmatisce guapto, rumunsce opt), /ŋn/ > /mn/ (cognatus, comnut, cumnat), /ks/ > /pt/ (coxa, copsa, coapsă). Tute přeměny w druhich romanskich rěčach njenamakamy. Dalmatišćina wšak nima gramatiske wosebitosće druhich balkanskich romanskich rěčow (hlej nastawk rumunšćina), na př. postponowany definitny artikl, genitiwny abo posesiwny artikl, tworjenje futura z pomocu konjunktiwa a dr. W jeje słowniku tež njeeksistuja leksikalne elementy z tak mjenowaneho balkanskeho substrata, kotrež wosebje rumunšćinu a albanšćinu kruće zwjazuja.

Teritorij, hdźež rěčeše so dalmatisce

Wažne je, zo w dalmatišćinje wobchowacu so někotre słowa łaćonskeho pochada, kotrež su z žiwjenjom we měsće zwjazane. Tajke słowa w rumunšćinje pobrachuja, na přikład město rěka dalmatisce čituot (z łaćonskeho civitatem), w rumunšćinje pak wužiwaše so słowjanske słowo târg, dźensa wužiwa so skerje oraş (z madźarskeho város). (Rumunske słowo cetate, kotrež jenož zrědka słyšimy, je neologizm. Albanske słowo qytet bu pak direktnje z ludoweje łaćonšciny přewzate.)


Stawizny dalmatišćiny

Dalmatisce rěčeše zromanizowana ludnosć zapadneho Balkana, kiž po přichadźe Słowjanow zdźerži so na přibrjohu, wosebje pak w přistawnych městach, kotrež běchu zdobom twjerdźizny. Je dopokazana jeje přitomnosć we wonych kónčinach w 10. lětstotku, hačrunjež jeje eksaktna ličba znata njeje. Tam sydlachu tež Italojo, jich rěč a pozdźišo tež chorwatšćina dalmatišćinu wohrožowaštej. Z Italami mějachu rěčnicy dalmatišćiny jara intensiwne poćahi, a to nic jenož z Italami w Dalmaciskej, ale tež z tymi na Appeninskej połkupje. Wliw italšćiny, wosebje pak venedigskeje narěče, móžemy w srjedźowěkich dalmatiskich tekstach pytnyć. Najstarše dalmatiske dokumenty buchu napisane w južnej (raguskej) narěči, to su lisćiny inwentara z 13. lětstotka a listaj z lět 1325 a 1397. Z raguskeje narěče znajemy někak 260 słowow, někotre w prěnjej połojcy 15. lětstotka raguski rektor Filippo Diversi zapisa. Tute leksikalne elementy pokazuja rozdźěle mjez woběmaj narěčomaj. Na př. chlěb w sewjernej narěči rěka pan, w južnej narěči pak pen (italsce pane, rumunsce pâine), chěža w južnej narěči rěka chesa, w sewjernej cuosa (italsce casa, rumunsce casă). Zda so, zo wjetšina wobydlerjow města Zadar hižo do renesansy swoju maćernu rěč wopušćichu a venedigsku narěč italšćiny rěčachu. Senat Raguskeje republiky wobaraše so wosebje přećiwo słowjanskemu wliwej; wón mjenujcy wobzamkny, zo wšě jeho wuradźowanja dyrbja so lingua veteri ragusea (we starej raguskej rěči) wotměwać a nałožowanje słowjanskeje rěče (lingua sclava) bu zakazane. Njedźiwajo na to w 16. abo 17. lětstotku w tutym měsće dalmatišćina so zhubi a městne wobydlerstwo chorwatsce rěčeše. W někotrych kónčinach (na kupje Krk/Vikla) zdźerži so dalmatišćina hač do 19. lětstotka.

Posledni rěčnik dalmatišćiny bě Tuone Udaina († 10. 6. 1898) pochadźacy z kupy Krk, mjenowany „Barbur“ („frizer“, to bě mjenujcy jeho powołanje). W lěće 1897 wopyta jeho Matteo Giulio Bartoli a zapisa někak 2800 dalmatiskich słowow, někotre stawizny (tež z Udainoweho žiwjenja), kotrež wón we swojej knize wo dalmatišćinje wozjewi. [1] Jako informator bě Udaina skerje problematistki, dokelž dalmatišćina njebě jeho maćeršćina, wón ju hižo někak dwaceći lět wjace njerěčeše, jenož so dopominaše na priwatne rozmołwy w staršinskim domje. Po čas slědźenja bě wón hłuchi a tež zuby njeměješe.


Zakładne informacije wo dalmatiskej gramatice

  • Wěcownik (substantiw)

Dalmatišćina ma dwaj rodaj (genusaj), mjenujcy muski a žónski, a dwě čisle (numerusaj), singular a plural. Před substantiwom artikl steji, definitny artikl ma sćěhowace formy:

    • maskulinum
      • singular: el
      • plural: i
    • femininum
      • singular: la
      • plural: i (w Tona Udainowych tekstach zetkawamy tež formu le)


Prawidłowny (regularny) plural substantiwow twori so z pomocu kóncowki -i za maskulinum a -e za femininum. Plural femininumow ma zwjetša prawidłowne formy, na přikład busca – busce (serbsce kruwa – kruwy), mun – mune (ruka – ruce), w maskulinumje zetkawamy tež wěste njeregularne formy (abo snano alternacije), na př. amaic – amaič (serbsce přećel – přećeljo), detco – dacli (porst – porsty).


Kaž wjetšina romanskich rěčow (na rozdźěl wot rumunšćiny) dalmatišćina nima deklinacije substantiwow z pomocu kóncowkow, wona jenož předłóžki wužiwa, na př.: la mun, de la mun (italsce la mano, della mano, rumunsca mâna, /al, a, ai, ale/ mâinii).


  • Kajkostnik (adjektiw)

ma wosebite formy za maskulinum, femininum a tež za singular a plural, na př. bun – buna (serbsce dobry – dobra), maur – maura (wulki – wulka) a dr.


  • Naměstniki (pronomeny)

znajemy mjenje, wosobowe naměstniki (personalne pronomeny) maja w nominatiwje tute formy:

ju (ja), te (ty), jal/jala (wón/wona), nu (my), vu (wy), jai (woni).


  • Ličbniki (numerale)

zakładne ličbniki (kardinalne numerale) maja tute formy:

1 – join, 2 – doi/doa, 3 – tra, 4 – cuatro, 5 – čenc, 6 – si, 7 – siapto, 8 – vapto, 9 – nu, 10 – dic, 11– jonco, 12 – dotco, 13 – tretco, 14 – cuarco, 15 – čonco, 16 – setco, 17 – dicsapto, 18 – dicuapto, 19 – dicnu, 20 – venč, 21 – jonvenč, 22– doivenč, 23 – travenč, 24 – cuarvenč, 25 – čonvenč, 26 – sevenč, 27– venčsapto, 28 – venčvapto, 29 – venčnu, 30 – trenč, 40 – cuaranta, 50 – čoncta, 60 – sianta, 70 – septuanta, 80 – vaptuanta, 90 – nuanta, 100 – čiant 200 – doiziant, 300 – traciant, 1000 – mel, 2000 – doimel


  • Słowjeso (werb)

Wjetšina regularnych werbow ma w infinitiwje kóncowku -ur, -ar, abo -dro.


Přikład konjugacije werbow na -ur (domandur, žadać):


Prezens Imperfekt Futur
1.domunda(i) domundua domunduora
2.domunde domundue domunduore
3.domunda domundua domunduora
plural
1.domundaime domunduame domunduorame
2.domundaite domunduate domunduorate
3.domunda domundua domunduora


Přikład konjugacije werbow na -ar (avar, měć) :

Prezens Imperfekt Futur
1.ava avaja avajora
2.ave avaje avajore
3.ava avaja avajora
plural
1.avaime avajame avajorame
2.avaite avajate avajorate
3.ava avaja avajora


Njeregularny werb saite (być)

Prezens Imperfekt Futur
1.sai foi fuo
2.sante foite fuote
3.sant foit fuot
plural
1.saime foime fuoime
2.saite foaite fuoite
3.sant feri (m.)/fere (f.) fuotur (m.)/fuoture (f.)


Přirunanje teksta w dalmatišćinje, italšćinje a rumunšćinje

Modlitwa Wótče naš w dalmatišćinje, italšćinje a rumunšćinje

  • Dalmatisce

Tuota nuester, che te sante intel sil, sait santificuot el naun to. Vigna el raigno to. Sait fuot la voluntuot toa, coisa in sil, coisa in tiara. Duote costa dai el pun nuester cotidiun. E remetiaj le nuestre debete, coisa nojiltri remetiaime a i nuestri debetuar. E naun ne menur in tentatiaun, miu deleberiajne dal mal.


  • Italsce

Padre nostro, che sei nei cieli, sia santificato il tuo nome. Venga il tuo regno. Sia fatta la tua volontà, come in cielo così in terra. Dacci oggi il nostro pane quotidiano. E rimetti a noi i nostri debiti, come noi li rimettiamo ai nostri debitori. E non ci indurre in tentazione, ma liberaci dal male.


  • Rumunsce

Tatăl nostru care eşti în ceruri, sfinţească-se numele tău. Vie împărăţia ta. Facă-se voia ta, precum în cer, aşa şi pe pământ. Pâinea noastră cea de toate zilele dă-ne-o nouă astăzi. Şi ne iartă nouă păcatele noastre, precum şi noi le iertăm greşiţilor noştri. Şi nu ne duce pe noi în ispită, ci ne mântuieşte de cel rău.

Žórła

  1. ↑ Bartoli, Matteo Giulio, Das Dalmatische (2 zwjazkaj), Kaiserliche Akademie der Wissenschaften, Wien 1906; hlej tež italski přełožk: Il Dalmatico, Istituto della Enciclopedia Italiana, Italska 2000
  • Fisher, John. Lexical Affiliations of Vegliote, Rutherford, Fairleigh Dickinson University Press 1975, ISBN 0-8386-7796-7
  • Hadlich, Roger L. The phonological history of Vegliote, Chapel Hill, University of North Carolina Press 1965
  • Price, Glanville. Encyclopedia of the Languages of Europe. ISBN 0-631-22039-9; Blackwell Publishers, Oxford 2000
  • Žarko Muljacić: Das Dalmatische. Studien zu einer untergegangenen Sprache. (= Quellen und Beiträge zur kroatischen Kulturgeschichte. 10). Köln 2000. ISBN 3-412-09300-9
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije