Մասնակից:Argam Forbes/Ավազարկղ I

628–632 թվականների Սասանյան քաղաքացիական պատերազմը, որը հայտնի է նաև որպես Սասանյան միջպետություն՝ հակամարտություն, որը բռնկվել է Սասանյան թագավոր Խոսրով II-ի մահապատժից հետո տարբեր խմբավորումների ազնվականների՝ մասնավորապես պարթևական (պահլավների), պարսկական, Նիմրուզի և գեներալ Շահրբարազի խմբակցությունների միջև: Իշխողների արագ շրջադարձը և գավառական հողատերերի մեծացող իշխանությունը էլ ավելի են փորքացրել կայսրության տարածքը: Չորս տարվա ընթացքում և տասնչորս հաջորդական թագավորների ընթացքում Սասանյան կայսրությունը զգալիորեն թուլացել է և կենտրոնական իշխանության իշխանությունն անցել է նրա զորավարների ձեռքը՝ նպաստելով կայսրության անկմանը:

Նախապատմություն

628-ին Խոսրով II-ը գահընկեց է արվել Իրանի ֆեոդալական ընտանիքների կողմից, որոնց թվում էին Իսպահբուդան սպահապետ Ֆարրուխ Հորմիզդը և նրա երկու որդիները՝ Ռոստամ Ֆարոխզադը և Ֆարուխզադը, Միհրանների գերդաստանի Շահրբարազը, հայկական խմբակցությունը՝ ի դեմս Վարազ-Տիրոց Բ Բագրատունու և վերջապես Կանարանգիյանների ընտանիքը։ Փետրվարի 25-ին Խոսրովի որդի Շերոն իր սպարապետ Ասպադ Գուշնասպի հետ գրավել է Կտեսիֆոնը և բանտարկել Խոսրով II-ին։ Այնուհետև նա իրեն հռչակել է Սասանյան կայսրության շահ և ստացել Կավադ II տոհմական անունը։ Նա մահապատժի է ենթարկել իր բոլոր եղբայրներին և խորթ եղբայրներին, այդ թվում նաև ժառանգորդ Մարդանշահին, որը Խոսրովի սիրելի որդին է եղել։ Նրա բոլոր եղբայրների՝ «բոլոր լավ կրթված, քաջարի և ասպետների» սպանությունը Սասանյան տոհմին զրկել է ապագա իրավասու տիրակալից և որակվել է որպես «խելագար կատաղություն» և «անխոհեմություն»։ Երեք օր անց հրամայել է Միհր Հորմոզդին մահապատժի ենթարկել իր հորը։ Սակայն հոր ինքնասպանությունից հետո Կավադը սպանել նաև Միհր Հորմոզդին։

Կավադի գործողությունների շնորհիվ նրա գահակալությունը դիտվում է որպես Սասանյան պատմության շրջադարձային կետ և որոշ գիտնականներ պնդում են, որ նա առանցքային դեր է խաղում Սասանյան կայսրության անկման մեջ։ Խոսրովի տապալումն ու մահը գագաթնակետին են հասել 628–632 թվականների Սասանյան քաոսային քաղաքացիական պատերազմով, երբ ազնվականության ամենահզոր անդամները ձեռք են բերել լիակատար ինքնավարություն և սկսել են ստեղծել իրենց կառավարությունը։ Վերսկսվել են նաև պատերազմական գործողությունները պարսից և պահլավի ազնվական ընտանիքների միջև, որոնք պառակտել են ազգի հարստությունը։ Իրանցի ազնվականների համաձայնությամբ նա հաշտություն է կնքել հաղթական Հերակլիոս կայսրի հետ, ինչը թույլ է տվել բյուզանդացիներին (վերա)նվաճել իրենց կորցրած բոլոր տարածքները, գերեվարված զինվորներին, ռազմատուգանքը՝ ճշմարիտ Խաչի և այլ մասունքների հետ միասին, որոնք 614 թվականին կորսվել են Երուսաղեմում։

Կավադը նաև վերցրել է Ֆարուխզադի բոլոր ունեցվածքը և նրան ձերբակալել Իստախրում։ Այս ընթացքում Փիրուզ Խոսրովը ստանձնել է Պարսիկ խմբակցության ղեկավարությունը, իսկ Իսպահբուդան Ֆարրուխ Որմիզդեսը ստանձնել է Պահլավների խմբակցության ղեկավարությունը։ Ավելի ուշ Կավադ II-ը մահացել է ավերիչ ժանտախտից մի քանի ամիս թագավորելուց հետո՝ 628 թվականի սեպտեմբերի 6-ին։ Նրան հաջորդել է իր ութամյա որդին՝ Արդաշիր III-ը։

Քաղաքացիական պատերազմի վաղ փուլ

Ֆարուխ Որմիզդևսի մետաղադրամը

Արդաշիր III-ի օրոք նախարար է նշանակվել Մահ-Ադուր Գուշնասպը, որն իր ձեռքն է վերցրել կայսրության կառավարումը։ Մեկ տարի անց Շահրբարազը 6000 հոգանոց զորքով շարժվել է դեպի Տիզբոն և պաշարել քաղաքը։ Շահրբարազը չի կարողացել գրավել քաղաքը, այնուհետև դաշինք է կնքել Փիրուզ Խոսրովի՝ Պարսիկ խմբակցության ղեկավար և կայսրության նախորդ նախարար Արդաշիրի հոր՝ Կավադ II-ի օրոք։ Նա դաշինք է կնքել նաև Նիմրուզի սպահբեդ Նամդար Գուշնասպի հետ։ Շահրբարազը այս երկու հզոր գործիչների օգնությամբ գրավել է Տիզբոնը և մահապատժի ենթարկել Արդաշիր III-ին, ինչպես նաև անձամբ Մահ-Ադհուրին, ներառյալ Սասանյան այլ ազնվականների, ինչպիսին եղել է Արդաբիլը: Քառասուն օր անց Շահրբարազը սպանվել է Ֆարրուխ Հորմիզդի կողմից, որն այդ ժամանակ գահ է բարձրացրել Խոսրով II-ի դուստր Բորանին։ Այնուհետև նա Ֆարուխին նշանակել կայսրության նախարար:

Բորանը գահընկեց է արվել Խոսրով II-ի քրոջ, Միրհրանի որդի Շապուր-ի Շահրվարազի և Սասանյան յուրացնող Շահրբարազի կողմից։ Դրանից կարճ ժամանակ անց նա պաշտոնանկ է արվել Փիրուզի և նրա խմբավորման կողմից, որոնք չեն ճանաչել նրա իշխանությունը: Փիրուզը թագադրել է Ազարմիդոխթին՝ Բորանի քրոջը, որպես Իրանի միապետ։

Քաղաքացիական պատերազմի վերջին փուլ

Azarmidokht, under the advice of the nobles, recalled Farrukhzad from his arrest and invited him to serve the Sasanians in high office once again. Farrukhzad, however, declined the invitation and refused to serve under a woman. He then retired to a fire-temple in Istakhr. Farrukh Hormizd, in order to strengthen his authority and create a modus vivendi between the Pahlav and Parsig, asked Azarmidokht (who was a Parsig nominee) to marry him. Azarmidokht, however, declined. After having his proposal declined, Farrukh Hormizd "no longer shied away from the throne itself", declaring "Today I am the leader of the people and the pillar of the country of Iran." He started minting coins in the same fashion as a monarch, notably in Istakhr in Pars and Nahavand in Media. In order to deal with Farrukh Hormizd, Azarmidokht supposedly allied herself with Mihranid dynast Siyavakhsh, who was the grandson of Bahram Chobin, the famous military commander (spahbed) and briefly shah of Iran. With Siyavakhsh's aid, Azarmidokht had Farrukh Hormizd killed. Farrukh Hormizd's son Rostam Farrokhzad, who was at that time stationed in Khorasan, succeeded him as the leader of the Pahlav. In order to avenge his father, he left for Ctesiphon, "defeating every army of Azarmidokht that met". He then defeated Siyavakhsh's forces at Ctesiphon and captured the city.

Azarmidokht was shortly afterwards blinded and killed by Rostam, who restored Boran to the throne. However, in the following year a revolt broke out in Ctesiphon; while the Iranian army was occupied with other matters, the Parsig, dissatisfied with the regency of Rostam, called for the overthrow of Boran and the return of the prominent Parsig figure Bahman Jaduya, who had been dismissed by her. Boran was shortly killed, presumably from suffocation by Piruz Khosrow. Hostilities were thus resumed between the two factions. However, not long after both Rostam and Piruz Khosrow were threatened by their own men, who had become alarmed by the declining state of the country. Rostam and Piruz Khosrow thus agreed to work together once more, installing Khosrow II's grandson Yazdegerd III on the throne, putting an end to the civil war.

Aftermath and impact

Coin of Yazdegerd III.

The Sasanian Empire was greatly weakened when Yazdegerd III ascended the throne. The young king did not have the authority required to bring stability to his extensive empire, which was swiftly falling apart due to ceaseless internal conflicts between the army commanders, courtiers, and powerful members of the aristocracy, who were fighting amongst themselves and wiping out each other. Many of the governors of the empire had proclaimed independence and carved out their own kingdom. The governors of the provinces of Mazun and Yemen had already asserted their independence during the civil war of 628–632, thus resulting in the disintegration of Sasanian rule in the Arabian Peninsula, which was uniting under the banner of Islam. The empire came to resemble the Parthian feudal system that existed before the fall of the Arsacid Empire.

Yazdegerd, although being acknowledged as the rightful monarch by both the Parsig and Pahlav factions, did not seem to have held sway over all of his empire. Indeed, during the first years of his rule coins were only minted in Pars, Sakastan, and Khuzestan, approximately corresponding to the regions of the southwest (Xwarwarān) and southeast (Nēmrōz), where the Parsig was based. The Pahlav, who were mainly based in the northern portion of the empire, refused to mint coins of him. The empire was also at the same time invaded on all fronts; by the Göktürks in the east, and by Khazars in the west, who raided Armenia and Adurbadagan. The Sasanian army had been heavily weakened due to the war with the Byzantines and internal conflict. The circumstances were so chaotic, and the condition of the nation so alarming, that "the Persians openly spoke of the immanent downfall of their empire, and saw its portents in natural calamities." The empire would soon meet its end at the hands of an Arab invasion, during which Yazdegerd was killed in 651, possibly at the instigation of one his own subjects.

Աղբյուրներ

• Al-Tabari, Abu Ja'far Muhammad ibn Jarir (1985–2007). Ehsan Yar-Shater (ed.). The History of Al-Ṭabarī. Vol. 40 vols. Albany, NY: State University of New York Press. {{cite book}}: More than one of |author= and |last= specified (օգնություն)
• Daryaee, Touraj (2014). Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire. I.B.Tauris. էջեր 1–240. ISBN 978-0857716668. {{cite book}}: More than one of |author= and |last= specified (օգնություն)
• Gignoux, Ph. (1987). «Āzarmīgduxt». Encyclopaedia Iranica, Vol. III, Fasc. 2. էջ 190.
• Kia, Mehrdad (2016). The Persian Empire: A Historical Encyclopedia [2 volumes]: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 978-1610693912.
• Morony, M. (1986). «ʿARAB ii. Arab conquest of Iran». Encyclopaedia Iranica, Vol. II, Fasc. 2. էջեր 203–210.
• Oman, Charles (1893). Europe, 476-918. Macmillan.
• Pourshariati, Parvaneh (2008). Decline and Fall of the Sasanian Empire: The Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran. London and New York: I.B. Tauris. ISBN 978-1-84511-645-3.
• Shahbazi, A. Shapur (2005). «Sasanian dynasty». Encyclopaedia Iranica, Online Edition. Վերցված է 4 January 2014-ին.

Այլ ընթերցանություն

• Compareti, Matteo (2009). «Chinese-Iranian relations xv. The last Sasanians in China». Encyclopaedia Iranica.
• Frye, R. N. (1983), «Chapter 4», The political history of Iran under the Sasanians, The Cambridge History of Iran, vol. 3, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-20092-9
• Kaegi, Walter Emil (2003). Heraclius, Emperor of Byzantium. Cambridge University Press. ISBN 978-0-52181-459-1.
• Karaka, Dosabhai Framji (1884), History of the Parsis: including their manners, customs, religion, and present position, vol. I, Macmillan and co., ISBN 0-404-12812-2
• Norwich, John Julius (1997). A Short History of Byzantium. Vintage Books. ISBN 978-0-67977-269-9.
• Payne, Richard E. (2015). A State of Mixture: Christians, Zoroastrians, and Iranian Political Culture in Late Antiquity. Univ of California Press. էջեր 1–320. ISBN 9780520961531.
• Shahbazi, A. Shapur (1986). «Army i. Pre-Islamic Iran». Encyclopaedia Iranica, Vol. II, Fasc. 5. London et al. էջեր 489–499.{{cite encyclopedia}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• Shahbazi, A. Shapur (2003). «YAZDEGERD I». Encyclopaedia Iranica.
• Zarrinkub, Abd al-Husain (1975). «The Arab conquest of Iran and its aftermath». The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 1–57. ISBN 978-0-521-20093-6.