Jump to content

Փայտացում

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Փայտացում
Tetanus
Մկանների սպազմ, օպիստոտոնուս կատաղությամբ հիվանդ մարդու մոտ
ՏեսակԻնֆեկցիոն հիվանդություններ
ՊատճառClostridium tetani[1]
Փոխանցման ձևկոնտակտային փոխանցում
Հիվանդության ախտանշաններՄկանային սպազմ, տենդ, գլխացավ[1]
Բուժաքննությունֆիզիկալ զննում և մանրէաբանական կուլտուրա
Ռիսկի գործոններՄաշկի ամբողջականության խախտում[2]
ԱխտորոշումՀիմնված է յուրահատուկ ախտանիշների վրա[1]
ԲուժումՓայտացման իմունոգլոբուլին, մկանապաշարիչներ,թոքերի արհեստական օդափոխում[1][3]
ԿանխարգելումՓայտացման պատվաստանյութ[1]
Հաճախություն209,000 (2015)[4]
ՍկիզբըՎարակվելուց 3–21 օր հետո[1]
Մահերի քանակ56,700 (2015)[5]
 Tetanus Վիքիպահեստում

Փայտացում՝ ինֆեկցիա է, որը բնորոշվում է մկանների սպազմով[1]։ Ամենաբնորոշ ձևում սպազմը սկսվում է ծնոտից և տարածվում ամբողջ մարմնի վրա[1]։ Այս սպազմները սովորաբար տևում են րոպեներ և հաճախակի են լինում 3-ից 4 շաբաթվա ընթացքում[1]։ Սպազմերը կարող են լինել այնքան ուժեղ, որ նույնիսկ կարող են կոտրվածքներ առաջացնել[6]։ Այլ ախտանիշներից են տենդը, ինտենսիվ քրտնելը, գլխացավը, կուլ տալու դժվարությունները (Դիսֆագիա), արյան բարձր ճնշումը և տախիկարդիան[1][6]։ Ախտանիշները սկսում են ի հայտ գալ վարակումից 3-21 օր հետո[1]։ Վերականգնումը կարող է տևել ամիսներ[1]։ Դեպքերի 10%-ը ավարտվում է մահով[1]։

Փայտացումը հարուցում է Clostridium tetani բակտերիան[1], որը հայտնաբերվում է հողի, թքի, փոշու և գոմաղբի մեջ[2]։ Բակտերիան հիմնականում մուտք է գործում վնասված մաշկով, որը կարող է լինել քերծվածքի կամ սուր գործիքով ծակածի տեսքով[2]։ Այդ բակտերիան արտադրում է թույն, որը ազդում է մկանների կծկման վրա և առաջացնում է բնորոշ ախտանիշներ[3]։ Ախտորոշումը դրվում է յուրահատուկ ախտանիշների հիմքի վրա[1]։ Հիվանդությունը չի տարածվում մարդկանց միջև[1]։

Ինֆեկցիան կարելի է կանխարգելել փայտացման պատվաստանյութով իմունիզացիայով[1]։ Մաշկի վնասվածքը պետք է մաքրվի և մեռուկացած հյուսվածքները պետք է հեռացվեն[1]։ Ինֆեկցված մարդկանց համար օգտագործվում է փայտացման իմունոգլոբուլին[1]։ Մկանապաշարիչները օգտագործվում են սպազմը կառավարելու համար[3]։ Շնչառության խանգարման դեպքում օգտագործվում է արհեստական շնչառություն[3]։

Փայտացումը հանդիպում է աշխարհի բոլոր մասերում, բայց ավելի հաճախ է տաք և խոնավ կլիմայով հատվածներում, որտեղ հողն ավելի շատ օրգանական նյութեր է պարունակում[1]։ 2015 թվականին դիտվել էր մոտ 209,000 վարակում և 59,000 մահվան դեպք[4][5]։ 1990 թվականին գրանցվել էր 356,000 մահվան դեպք[7]։ Հիվանդությունը նկարագրվել է դեռ մ․թ․ա 5-րդ դարում Հիպոկրատի կողմից[1]։ Պատճառը նկարագրվել է 1884 թվականին Անտոնիո Կարլի և Ջիորջիո Ռատտոնի կողմից Թուրինի համալսարանում, որտեղ հենց 1924 թվականին ստեղծվել է պատվաստանյութը[1]։

Ախտանիշներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տետանուսը հաճախակի սկսվում է ծամիչ մկանների սպազմից (Տրիզմ)։ Սպազմի կարող են ենթարկվել նաև դեմքի մկանները, որի արդյունքում դիտվում է դեմքի յուրահատուկ արտահայտություն՝ սարդոնիկ ժպիտ։ Կրծքի, պարանոցի, մեջքի, որովայնի և հետույքի մկանները նույնպես կարող են ախտահարվել" Մեջքի մկանների սպազմի արդյունքում մարմինը կամարի տեսք է ստանում, որը կոչվում է օպիստոտոնուս։ Երբեմն սպազմ է լինում շնչառությանը մասնակցող մկաններում, ինչի հետ կապված լինում են շնչելու հետ կապված դժվարություններ[1]։

Մկանների երկարատև, ուժեղ և ցավոտ կծկումը տետանիան է։ Կծկման նոպաներից կարող են լինել կոտրվածքներ։ Այլ ախտանիշներից են շատ քրտնելը, տենդը, ձեռքերի և ոտքերի սպազմը, կուլ տալու դժվարությունները, սրտի հետ կապված խնդիրները, շնչառական անբավարարությունը, առիթմիան, անկառավարելի միզելը և անկղապահությունը։[փա՞ստ]

Նույնիսկ բուժում ստանալու դեպքում վարակվածների 10%-ը մահանում է[1]։ Մահվան ցուցանիշները ավելի բարձր են չպատվաստված մարդկանց մոտ և 60-ից բարձր տարիքի մարդկանց մոտ[1]։

Ինկուբացիոն շրջան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փայտացման ինկուբացիոն շրջանը կարող է ձգվել մինչև ամիսներ, բայց սովորաբար տևում է մոտ 10 օր[8][9]։ Ընդհանրապես ինչքան հեռու է վարակման տեղը ԿՆՀ-ից, այնքան երկար է ինկուբացիոն շրջանը։ Ինչքան կարճ է ինկուբացիոն շրջանը, այնքան ավելի լուրջ են ախտանիշները[10]։ Նեոնատալ փայտացման դեպքում ախտանիշները ի հայտ են գալիս ծնունդից 4-ից 14 օր հետո։ Կլինիկական պատկերների հիման վրա նկարագրվել են փայտացման 4 տեսակներ[1]։

Տարածուն փայտացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տարածուն (Գեներալիզացված) փայտացումը ամենաբնորոշ տարբերակն է, որը դիտվում է մոտ 80% դեպքերում։ Տարածուն ձևը ախտահարում է դեպի ներքև։ Առաջին նշանն է տրիզմը (ծամիչ մկանների սպազմ), դիմային մկանների սպազմը (սարդոնիկ ժպիտ)։ Հետագայում պարանոցի մկաններն են ենթարկվում սպազմի, դիտվում են կուլ տալու դժվարություններ, կրծքի մկանների սպազմ։ Այլ ախտանիշներից են բարձր ջերմությունը, քրտնելը, հիպերտենզիան և տախիկարդիան։ Սպազմերը առաջանում են հաճախակի և տևում են րոպեներ։ Այդ ընթացքում մարմինը ընդունում է կամարաձև տեսք (օպիստոտոնուս)։ Սպազմերը շարունակվում են մոտ 4 շաբաթ, իսկ ամբողջական վերականգնումը կարող է տևել ամիսներ։[փա՞ստ] Սիմպատիկ գերակտիվությունը բնորոշ է այս տեսակին և ի հայտ է գալիս որպես հիպերտենզիա, տախիկարդիա, առիթմիա, ծայրամասային անոթների սպազմ, բարձր քրտնարտադրություն, տենդ, կատեխոլամինների բարձր արտազատում։ Մահը կարող է վրա հասնել 4 օրվա ընթացքում։

Նեոնատալ փայտացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նեոնատալ փայտացումը տարածուն փայտացման ձև է, որը դիտվում է նորածինների մոտ։ Եթե երեխայի մայրը պատվաստված է լինում ապա երեխաները ստանում են մորից պասիվ իմունիտետը և պաշտպանված են լինում[11]։ Հաճախակի այն առաջանում է պորտալարը սխալ մշակելու պատճառով։ 1998 թվականին նեոնատալ փայտացումը հաճախ էր հանդիպում զարգացող երկրներում և պայմանավորում էր նեոնատալ մահերի մոտ 14%-ը (215,000)[12]։ 2010 թվականին մահերի թիվն էր 58,000։ 1990 և 2010 թվականների միջև ցուցանիշը իջել է մոտ 90%-ով[13]։ Նեոնատալ փայտացումը հազվադեպ է զարգացած երկրներում։

Տեղային փայտացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տեղային փայտացման դեպքում սպազմի են ենթարկվում վնասված մասի մկանները։ Կծկումները կարող են տևել շաբաթներով։ Տեղային փայտացումը համեմատած ավելի բարորակ է ընթանում։ Միայն 1% դեպքերում է դիտվում մահ, բայց տեղային փայտացումը կարող է վերածվել տարածուն ձևի։[փա՞ստ]

Գլխային փայտացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գլխային փայտացումը ամենահազվադեպ տեսակն է փայտացման (դեպքերի 0.9–3%)[14] և սահմանափակվում է գլխի նյարդերով ու մկաններով[15]։ Այն հաճախակի առաջանում է գլխի տրավմայից հետո[16], մաշկի խորը վնասվելուց հետո[16], աչքի տրավմայից հետո[15], ատամների վնասվելուց հետո[17] և միջին օտիտի արդյունքում[18]։ Բայց այս ձևը դիտվել է նաև մարմնի մյուս մասերի վնասվածքից հետո[19]։ Դիմային նյարդի պարեզը դիտվում է հաճախակի, բայց մնացած նյարդերը նույնպես կարող են ախտահարվել[17][20]։ Գլխային փայտացումը կարող է վերածվել տարածուն ձևի[14][20]։

Պատճառ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Clostridium tetani բակտերիան երկար կարող է պահպանվել սպորի տեսքով։ Պատկերված են բակտերիան, սպորի առաջացումը և սպորը։

Փայտացումն առաջացնում է Clostridium tetani բակտերիան[1]։ Փայտացումը միջազգային առողջապահական խնդիր է, որովհետև այդ հարուցիչի սպորները ամենուրեք են։ Սպորները կարող են մարմին անցնել ծակած վերքով։ Քանզի Clostridium Tetani-ն անաերոբ բակտերիա է, այն կարողանում է աճել և բազմանալ միայն այնտեղ, որտեղ թթվածինը բացակայում է[21]։

Հիվանդությունը հատկապես շատ հանդիպում է չիմունիզացված մարդկանց մոտ։ Ավելի հաճախ հանդիպում է տաք և խոնավ կլիմայով վայրերում, որտեղ հողը հարուստ է օրգանական նյութերով։ Հարուցիչը առկա է տարբեր կենդանիների աղիներում և կղանքում, օրինակ՝ ձիերի, ոչխարների, շների, առնետների, խոզերի, հավերի[1]։

Սպորները հայտնաբերվում են նաև մաշկի մակերեսին և մշակված հերոինում[1]։ Հերոին օգտագործողները, նամանավանդ նրանք ովքեր ներարկում են ենթամաշկային, վարակման ավելի մեծ ռիսկ ունեն[1]։ Հազվադեպ վարակումը լինում է վիրահատության, ներմկանային ներարկումների, կոտրվածքների պատճառով[1]։ Հիվանդությունը փոխանցվում է կենդանիների կծածներով[1]։

Փայտացումը հաճախ կապված է ժանգի։ Ժանգը իրենով չի առաջացնում փայտացում, բայց իրերը, որոնց վրա հավաքվում է ժանգը, պարունակում են անաերոբ բակտերիաներ[22]։ Սպորը չմետաբոլիզվող կառուցվածք է, որի միջոցով բակտերիան գոյատևում է։ Մաշկի տակ առկա է անաերոբ միջավայր և ծակած վերքից հետո շատ նպաստավոր պայմաններ են ստեղծվում հարուցիչի համար[23]։ Ժանգոտած մեխով ոտքը ծակելը կարող է առաջացնել փայտացում[24][25]։:

Ախտաֆիզիոլոգիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փայտացումը ախտահարում է կմաղքային միջաձիգ զոլավոր մկանները, որոնք մասնակցում են կամային շարժումներին։ Սրտամկանը չի ախտահարվում իր էլեկտրական հատկանիշների շնորհիվ։

Փայտացման թույնը կապվում է ծայրամասային նյարդի վերջնամասին։ Այն տեղափոխվում է աքսոնով և սինապտիկ միացումներով անցնում է ԿՆՀ։ Այդտեղ թույնը միանում է արգելակիչ շարժական նեյրոնների նախասինապտիկ վերջավորությունների գանգլիոզիդներին և անցնում է աքսոնի մեջ էնդոցիտոզով։ Այդտեղ թույնը պաշարում է արգելակիչ նյարդամիջնորդանյութերի (գլիցին, ԳԱԿԹ) դուրսբերումը։ Քանզի արգելակող ազդեցությունը վերանում է, մկանները ենթարկվում են սպազմի։

Ախտորոշում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չկան կոնկրետ արյան թեստեր փայտացման ախտորոշման համար։ Ախտորոշումը հիմնվում է փայտացման ախտանիշների վրա։ Լաբորատոր տվյալներից են միայն տետանոսպազմինի արտադրության հայտնաբերումը մկների մոտ[1]։ Վերջերս ունեցած գլխի տրավման կարող է վկայել փայտացման գլխային ձևի մասին, եթե ուրիշ ախտորոշում չի դրվել։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 1,27 1,28 1,29 1,30 1,31 1,32 Atkinson, William (2012 թ․ մայիս). Tetanus Epidemiology and Prevention of Vaccine-Preventable Diseases (12 ed.). Public Health Foundation. էջեր 291–300. ISBN 9780983263135. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 13-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 12-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 «Tetanus Causes and Transmission». www.cdc.gov. 2013 թ․ հունվարի 9. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 12-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 «Tetanus For Clinicians». cdc.gov. 2013 թ․ հունվարի 9. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 12-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 GBD 2015 Disease and Injury Incidence and Prevalence, Collaborators. (2016 թ․ հոկտեմբերի 8). «Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1545–1602. doi:10.1016/S0140-6736(16)31678-6. PMC 5055577. PMID 27733282. {{cite journal}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  5. ↑ 5,0 5,1 GBD 2015 Mortality and Causes of Death, Collaborators. (2016 թ․ հոկտեմբերի 8). «Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1459–1544. doi:10.1016/s0140-6736(16)31012-1. PMC 5388903. PMID 27733281. {{cite journal}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  6. ↑ 6,0 6,1 «Tetanus Symptoms and Complications». cdc.gov. 2013 թ․ հունվարի 9. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 12-ին.
  7. ↑ GBD 2013 Mortality and Causes of Death, Collaborators (2014 թ․ դեկտեմբերի 17). «Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990-2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013». Lancet. 385 (9963): 117–71. doi:10.1016/S0140-6736(14)61682-2. PMC 4340604. PMID 25530442. {{cite journal}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  8. ↑ Vandelaer, J.; Birmingham, M.; Gasse, F.; Kurian, M.; Shaw, C.; Garnier, S. (2003 թ․ հուլիսի 28). «Tetanus in developing countries: an update on the Maternal and Neonatal Tetanus Elimination Initiative». Vaccine. 21 (24): 3442–5. doi:10.1016/S0264-410X(03)00347-5. PMID 12850356.
  9. ↑ Brauner, J. S.; Vieira, S. R.; Bleck, T. P. (2002 թ․ հուլիս). «Changes in severe accidental tetanus mortality in the ICU during two decades in Brazil». Intensive Care Medicine. 28 (7): 930–5. doi:10.1007/s00134-002-1332-4. PMID 12122532.
  10. ↑ Farrar, J. J.; Yen, L. M.; Cook, T.; Fairweather, N.; Binh, N.; Parry, J.; Parry, C. M. (2000 թ․ սեպտեմբեր). «Tetanus». Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. 69 (3): 292–301. doi:10.1136/jnnp.69.3.292. PMC 1737078. PMID 10945801.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  11. ↑ «Tetanus and neonatal tetanus (NT)». WHO Western Pacific Region. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մայիսի 3-ին.
  12. ↑ «Maternal and Neonatal Tetanus Elimination by 2005» (PDF). UNICEF. 2000 թ․ նոյեմբեր. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2007 թ․ հունվարի 11-ին. Վերցված է 2007 թ․ հունվարի 26-ին.
  13. ↑ «Elimination of Maternal and Neonatal Tetanus». UNICEF. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 17-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 Doshi, A.; Warrell, C.; Dahdaleh, D.; Kullmann, D. (2014 թ․ փետրվար). «Just a graze? Cephalic tetanus presenting as a stroke mimic». Pract Neurol. 14 (1): 39–41. doi:10.1136/practneurol-2013-000541. PMID 24052566.
  15. ↑ 15,0 15,1 Del Pilar Morales, E.; Bertrán Pasarell, J.; Cardona Rodriguez, Z.; Almodovar Mercado, J. C.; Figueroa Navarro, A. (2014). «Cephalic tetanus following penetrating eye trauma: a case report». Bol Asoc Med P R. 106 (2): 25–9. PMID 25065047.
  16. ↑ 16,0 16,1 Adeleye, A. O.; Azeez, A. L. (2012 թ․ հոկտեմբեր). «Fatal tetanus complicating an untreated mild open head injury: a case-illustrated review of cephalic tetanus». Surg Infect (Larchmt). 13 (5): 317–20. doi:10.1089/sur.2011.023. PMID 23039234.
  17. ↑ 17,0 17,1 Ajayi, E.; Obimakinde, O. (2011 թ․ հուլիս). «Cephalic tetanus following tooth extraction in a Nigerian woman». J Neurosci Rural Pract. 2 (2): 201–2. doi:10.4103/0976-3147.83597. PMC 3159367. PMID 21897694.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  18. ↑ Ugwa, G. I.; Okolugbo, N. E. (October–December 2012). «Otogenic tetanus: case series». West Afr J Med. 31 (4): 277–9. PMID 23468033.
  19. ↑ Kwon, J. C.; Park, Y.; Han, Z. A.; Song, J. E.; Park, H. S. (2013 թ․ հունվար). «Trismus in cephalic tetanus from a foot injury». Korean J Intern Med. 28 (1): 121. doi:10.3904/kjim.2013.28.1.121. PMC 3543954. PMID 23346010.
  20. ↑ 20,0 20,1 Seo, D. H.; Cho, D. K.; Kwon, H. C.; Kim, T. U. (2012 թ․ փետրվար). «A case of cephalic tetanus with unilateral ptosis and facial palsy». Ann Rehabil Med. 36 (1): 167–70. doi:10.5535/arm.2012.36.1.167. PMC 3309317. PMID 22506253.
  21. ↑ Wells, C. L., Wilkins, T. D. (1996). «Clostridia: Sporeforming Anaerobic Bacilli». In Baron, S.; և այլք: (eds.). Baron's Medical Microbiology. Univ of Texas Medical Branch. ISBN 0-9631172-1-1. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 6-ին.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  22. ↑ Edmonds, Molly. «Causes of Tetanus». HowStuffWorks. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
  23. ↑ Todar, Kenneth. «Tetanus». Lectures in Microbiology. University of Wisconsin, Madison - Dept. of Bacteriology. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 11-ին.
  24. ↑ O'Connor, Anahad (2005 թ․ փետրվարի 22), «The Claim: Stepping on a Rusty Nail Can Cause Tetanus», The New York Times
  25. ↑ Jennings, Ken (2013), Because I Said So!: The Truth Behind the Myths, Tales, and Warnings Every Generation Passes Down to Its Kids, Simon and Schuster, ISBN 9781476706962
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Փայտացում&oldid=10136207» էջից