Պատճենում (լեզվաբանություն)

Պատճենում, փոխառության եղանակ, ձև, երբ լեզվական միավորը՝ բառը, կայուն բառակապակցությունը, դարձվածաբանական միավորը, արտահայտությունը (երբեմն նաև նախադասությունը) ստեղծվում է այլ լեզվի համապատասխան միավորի կազմության կաղապարով, նրա ընդօրինակմամբ. ընդ որում այդ փոխառությունը կարող է իրացվել միայն իմաստով, կամ նաև կազմության կաղապարով։ Կաղապարող տարրերն այս դեպքում մայրենի բառակազմական նյութից են կամ և՛ մայրենի, և՛ այլալեզու միավորներից։ Ըստ լեզվական միավորների փոխառության տեսակի և եղանակի զանազանում են պատճենման մի քանի տեսակներ՝ բառային (բառապատճենում), դարձվածքային, իմաստային, կառուցվածքային (բառակազմական, կաղապարային), նաև շարահյուսական, երբեմն առանձնացնում են նաև մասնակի պատճենում (կիսապատճենում)։

Բառապատճենումները դրսևորվում են իմաստային կամ կառուցվածքային եղանակներով, կարող են լինել լրիվ (լիակատար) և մասնակի։

Ըստ դրսևորման եղանակի

Իմաստային պատճենումներում կաղապարային նշանակումներ չեն լինում կամ գրեթե չեն լինում. կարևորը փոխատու լեզվի հետևողությամբ բառ կազմելն է, ինչպես հայերեն «բացատ» բառն այժմ օգտագործվում է անգլերեն space կամ ռուսերեն пробел բառերի իմաստով։

Օր.՝ гараж > ավտոտնակ, концерт > համերգ, спортсмен > մարզիկ։ Գլուխ բառի «գրքի գլուխ» իմաստավորումը կատարված է հունարենի հետևողությամբ, միջին հայերենում արաբերենի հետևողությամբ «գրքի գլխի» համար գործածվում էր դուռն բառը։

Կառուցվածքային պատճենումներում զուգահեռությունը և՛ իմաստային, և՛ կաղապարային է. օր.՝ Eurovision > Եվրատեսիլ (Euro > Եվր(ա), vision > տեսիլ), ударник > հարվածային, подполье > ընդհատակ, паровоз > շոգեքարշ, самосвал > ինքնաթափ, противогаз > հակագազ, самолет > ինքնաթիռ։ Կաղապարային ընդհանրությունը կարող է բացարձակ չլինել, ինչպես՝ космический корабль > տիեզերանավ, опытное поле > փորձադաշտ, красногвардеец > կարմիր գվարդիական։ Պատճենումի հարաբերակցող բաղադրիչները՝ կաղապարատարրերը, կարող են իմաստով նույնական լինել կամ հանդես գալ մերձավոր նշանակություններով (հմմտ.՝ пулемет > գնդացիր) կամ դրսևորվել ոչ նույնական հաջորդականությամբ, օր.՝ metropolis > քաղաքամայր, այժմ՝ մայրաքաղաք։ Դարձվածքային պատճենումներից են, օր.՝ медвежья услуга > արջի ծառայություն, пятая колонна > հինգերորդ շարասյուն։

Մասնակի պատճենումների՝ կիսապատճենումների կաղապարատարրերը արտահայտվում են և՛ փոխառյալ, և՛ մայրենի միավորներով, ինչպես՝ автостоянка > ավտոկանգառ, электростанция > էլեկտրակայան, кинозвезда > կինոաստղ։

Հայերենում պատճենումներ կատարվել են դեռևս գրաբարի վաղ շրջանից սկսած։

Օրինակներ հայերենում

Միջին պարսկերենից

• šāhān šāh - արքայից արքա

Պարթևերեն

• šahr-’ār - աշխարհակալ

Հունարենից

• Βουλευτήριον - խորհրդարան
• αυτουργία - ինքնագործություն
• διάλογος - տրամաբան
• ἔντομον - միջատ

Լատիներենից

• dens sapientiae - իմաստության ատամ
• tri-angulum - եռանկյունի

Իտալերենից

• pianoforte - դաշնամուր (piano = փափուկ, մեղմ, forte = ամուր)

Ֆրանսերենից

• dentelle - ժանյակ

Ռուսերենից

• наезд - վրաերթ
• голо-лёд - մերկասառույց
• плоскогубцы - տափաշուրթ (աքցան)

Անգլերենից

• sky scraper - երկնաքեր

Այլ լեզուներում

Շատ լեզուներում «թարգմանել» բառը պատճենված է լատիներեն translatio բառից, որն էլ իր հերթին կազմվել է transferre - փոխադրել բայից։ Օրինակ, գերմաներեն՝ Übersetzung, ռուսերեն՝ перевод և այլն։

Ընկալում

Բառապատճենումները սովորաբար չեն ընկալվում որպես փոխառություն, քանի որ դրանք կազմված են սեփական լեզվի մասնիկներից։ Իրար մոտ լեզուների դեպքում երբեմն դժվար է բառապատճենումը տարանջատել փոխառությունից կամ նույնիսկ սովորական բառից։ Օրինակ, հոլանդերեն schipbreuk (նավաբեկություն) բառը նույն ձևով է կազմված, ինչ գերմաներեն Schiffbruch-ը, սակայն դրանք հավանաբար իրարից անկախ են ձևավորվել։

Ոչ միշտ է բառապատճենումն ընդունելի համարվում տվյալ լեզվում։ Եթե այն հարազատ չէ այդ լեզվի ձևաբանությանը, ապա համարվում է օտարաբանություն։

Աղբյուրներ

• Վիքիբառարան. Հին հայերեն բառապատճենումներ և Հայերեն բառապատճենումներ կատեգորիաների հոդվածներ։
• Իրանիկա Հանրագիտարան, Պարսկական ազդեցությունը հայոց լեզվում (անգլերեն)։
• Գ.Ս. Մուրադյան, Փիլոն Ալեքսանդրացու երկրերի գրաբար թարգմանությունների լեզվական որոշ առանձնահատկությունները, 168 էջ։

Տես նաև

• Լեզվաբանություն
• Ստուգաբանություն
• Բառապաշար