Հայաստանի տարածքային կառավարում

Հայաստանի տարածքային կառավարում և տեղական ինքնակառավարում, Հայաստանի տարածքային կառավարման և տեղական ինքնակառավարման համակարգը ներդրվել է 1995 թվականին՝ Հայաստանի Սահմանադրության ընդունումից հետո։ «ՀՀ վարչատարածքային բաժանման մասին» Հայաստանի օրենքով (1995) վարչատարածքային միավորներ են սահմանվել մարզերն ու համայնքները։ Ընդ որում, մարզը կազմված է համայնքներից, իսկ համայնքները լինում են գյուղական և քաղաքային։ ՀՀ տարածքը բաժանված է 10 մարզի՝ Արագածոտնի, Արարատի, Արմավիրի, ԳԵղարքունիքի, Լոռու, Կոտայքի, Շիրակի, Սյունիքի, Վայոց ձորի, Տավուշի և 915 համայնքի։ Մարզերում իրականացվում է տարածքային կառավարում, համայնքներում՝ տեղական ինքնակառավարում։

Տարածքային կառավարումը Կառավարության տարածքային քաղաքականության իրագործումն է մարզերում՝ մարզպետների և մարզպետարանների միջոցով։ Տարածքային կառավարման ոլորտի հարաբերությունները կարգավորվում են Հայաստանի նախագահի 1997 թվականի մայիսի 6-ի «Հայաստանի Հանրապետության մարզերում պետական կառավարման մասին» հրամանագրով։ Մարզպետին պաշտոնի նշանակում և ազատում է Հայաստանի կառավարությունը, որի որոշումը վավերացնում է Հայաստանի նախագահը։ Մարզպետն իր իրավասության սահմաններում իրականացնում է Կառավարության քաղաքականությունը ֆինանսների, քաղաքաշինության, բնակարանային և կոմունալ տնտեսության, տրանսպորտի և ճանապարհաշինության, գյուղատնտեսության և հողօգտագործման, կրթության, առողջապահության, սոցիալական ապահովության, մշակույթի և սպորտի, բնության և շրջակա միջավայրի պահպանության, առևտրի, հանրային սննդի և սպասարկման բնագավառներում։ Մարզպետին է վերապահված նաև (բացառությամբ օրենքով նախատեսված դեպքերի) գործադիր մարմինների տարածքային ծառայությունների գործունեության համակարգումը։ Մարզպետն ապահովում է Հայաստանի Հանրապետության օրենքների, հանրապետության նախագահի հրամանագրերի ու կարգադրությունների, Հայաստանի Հանրապետության Կառավարության և վարչապետի որոշումների և այլ նորմատիվ ակտերի կատարումը, նպաստում է մարզում ժողովրդավաական, համակարգի զարգացմանն ու պաշտպանությանը, օրենքների գերակայության, քաղաքացիական հասարակության կայացման ու զարգացման, մարդու իրավունքների, ազատությունների և տեղեկատվության մատչելիության ապահովմանը։ Մարզպետի նստավայրի (մարզպետարան) շենքը գտնվում է մարզի վարչական կենտրոնում, որի վրա և մարզպետի աշխատասենյակում տեղադրվում են Հայաստանի դրոշը և Հայաստանի զինանշանը։ Երևանում տարածքային կառավարումն իրականացնում է Հայաստանի տարածքային կառավարման նախարարությունը, որի որոշ գործառույթներ Կառավարության որոշմամբ կարող են փոխանցվել գործադիր իշխանության հանրապետական այլ մարմինների։

Տեղական ինքնակառավարումը հանրային կառավարման համակարգ է, որը համայնքի բնակչությանը վերապահում է տեղական նշանակության հարցերն ինքնուրույն լուծելու, համայնքային ունեցվածքն օգտագործելու և տնօրինելու իրավունք։ Ինքնակառավարումն իրականացվում է ընտրովի մարմինների՝ համայնքի ավագանու (ևերկայացուցչական մարմին) և ղեկավարի (գործադիր մարմին, քաղաքում՝ քաղաքապետ, գյուղում՝ գյուղապետ) միջոցով։ Յուրաքանչյուր քաղաքային կամ գյուղ, համայնք ներառում է մեկ կամ մի քանի բնակավայր։ Հայաստանում կա 998 բնակավայր, որոնք միավորված են 915 համայնքում, 49-ը քաղաքային են, 866-ը՝ գյուղական։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինները (ՏԻՄ) ընտրվում են 5 տարի ժամկետով՝ ուղղակի և գաղտնի քվեարկությամբ։ Համայնքի ավագանու անդամների թիվը (5-15 մարդ) պայմանավորված է համայնքի բնակչության քանակով։ ՀՀ ՏԻՄ-ի 1-ին ընտրություններն անցկացվել են 1996 թվականի նոյեմբերի 10-ին։ ՀՀ ՏԻՄ-ի համակարգի զարգացման նպատակով համայնքներին է վերապահվել գույքահարկի և հողի հարկի գանձման վարչարարությունը։ Համայնքների ներդաշնակ զարգացումն ապահովելու, նրանց ֆինանս, հնարավորությունների միջև առկա տարբերությունը նվազեցնելու նպատակով 1998 թվականին ընդունվել է «Ֆինանսական համահարթեցման մասին» ՀՀ օրենքը։ ՀՀ-ն 2002 թվականին միացել է «Տեղական ինքնակառավարման մասին» Եվրոպական խարտիային։ Նույն տարում ընդունվել է «Տեղական ինքնակառավարման մասին» ՀՀ օրենքը, 2004 թ.-ին՝ «Համայնքային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքը, որը կարգավորում է համայնքային ծառայության պաշտոնների և դասային աստիճանների դասակարգման, պաշտոնի նշանակման, համայնքային ծառայության կազմակերպման, ղեկավարման և այլ հարաբերություններ։ 2005 թվականի նոյեմբերի 27-ի սահմանադրական Փոփոխություններով (Սահմանադրության 7-րդ գլուխ) ՏԻՄ-ի լիազորությունների ժամկետը 3-ից դարձել է 4 տարի (հոդված 107), Երևանին տրվել է համայնքի կարգավիճակ (հոդված 108), համայնքի ղեկավարի պաշտոնանկության դեպքում պարտադիր է Սահմանադրական դատարանի եզրակացությունը (հոդված 109), համայնքները կարող են միանալ կամ առանձնանալ միմյանցից, ինչպես նաև միջհամայնքային միավորումներ ստեղծել՝ օրենքով սահմանված կարգով (հոդված 110) և այլն։ ՏԻՄ-ի նստավայրի շենքի վրա տեղադրվում է ՀՀ պետական դրոշը։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։