LKS B JAWA KELAS XI GENApppP
LKS B JAWA KELAS XI GENApppP
LKS B JAWA KELAS XI GENApppP
Nuwun.
Puji syukur dhumateng Gusti ingkang
Mahawelas awit sampun karakit
buku ajar Basa Jawi “Mumpuni”
PANGRIPTA menika. Panulisan buku ajar menika
sampun kajumbuhakn kaliyan
Kompetensi Inti lan Kompetensi
Dasar Mata Pelajaran Bahasa Jawa
1. Sri Mujiati, S.Pd. SMA/SMK/MA Tahun 2013, Kurikulum
2. Astutik, S.Pd. Muatan Lokal Provinsi Jawa Tengah.
3. Agus Sutrisno, S.Pd.
Ing pangajab mugi buku menika
4. M. Mirza Rofiq, S.Pd. saged nambah seserepan siswa
5. Hanifa Lita H., S.Pd. SMA/SMK/MA babagan piwulang Basa
Jawi. Kejawi menika, buku menika
ugi taksih nggadhahi kekirangan.
EDITOR Pramila, pandonga ugi panyaruwe
Emi Hidayah, saking saking sinten kemawon
S.Pd. tansah kantu-antu murih
sampurnanipun buku menika
XII
Semester 2
F. Bidang Kegiatan
1. Suharti, S.Pd.
2. Diah Nurna Ningrum, S.Pd.
G. Anggota
Semua Guru Bahasa Jawa SMK Kabupaten Batang
Wulangan 1 (GAMBUH)
A. Teks Piwulang Serat Wedhatama Pupuh Gambuh ..................................................... 4
B. Ngrembag Isi lan Pitutur Tembang Gambuh ............................................................. 5
C. Nulis Cakepan Tembang Gambuh ……………………………………………………………………….. 7
Ulangan Padinan 1 ..................................……………………………………………….............. 11
Wulangan 2 (CRITA RAKYAT)
A. Pangerten Crita Rakyat ………………………………………………........................................ 16
B. Wujud Crita Rakyat ……………………………………………………........................................ . 17
C. Nulis Sinopsis Cerita Rakyat .................................................................................. 19
Ulangan Padinan 2 …………………………………………………………………………………........... 22
Wulangan 3 (PARIWARA)
A. Purwaka Pasinaon …………………………………………………………………………….................. . 27
B. Pengerten Pariwara ………………………………….……………………………………………............. 28
Ulangan Padinan 3 ………………………………………………………………………………………....... 33
Wulangan 4 (SENI PAGELARAN JAWA)
A. Wacan Eksposisi …………………………………………………………………….............................. 36
B. Seni Pagelaran Jawa ............................................................................................... 37
C. Mbesut Teks Eksposisi ............................................................................................ 40
Ulangan Padinan 4 ………………………………………………………………………………………….... 42
Wulangan 5 (AKSARA JAWA)
A. Maca Aksara Jawa ..................................................................................................... 47
B. Aksara Murda ……………………………………………………………………………………………………. .. 42
Ulangan Padinan 5 .................................................................................................... 52
1 GAMBUH
Kompetensi Inti
1. Memahami, menerapkan, menganalisis pengetahuan faktual, konseptual, prosedural dan
metakognitif berdasarkan rasa ingintahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni,
budaya, dan humaniora dengan wawasan kemanusiaan, kebangsaan, kenegaraan, dan
peradaban terkait penyebab fenomena dan kejadian, serta menerapkan pengetahuan
prosedural pada bidang kajian yang spesifik sesuai dengan bakat dan minatnya untuk
memecahkan masalah.
2. Mengolah, menalar, dan menyaji dalam ranah konkret dan ranah abstrak terkait dengan
pengembangan dari yang dipelajarinya di sekolah secara mandiri, bertindak secara efektif
dan kreatif, serta mampu menggunakan metoda sesuai kaidah keilmuan.
Kompetensi Dasar
1. Menelaah teks Serat Wedhatama pupuh Gambuh.
2. Menanggapi isi serat Wedhatama pupuh Gambuh dan menulis serta menyajikan syair
tembang Gambuh.
Indikator Pembelajaran
Tembang gambuh ing serat Wedhatama ana 35 pupuh/pada. Serat Wedhatama iku
kaanggit dening KGPAA Mangkunegara IV. Tuladha tembang gambuh ing serat Wedhatama:
Pada 1
Samengko ingsun tutur
Sembah catur supaya lumuntur
Dihin raga cipta jiwa rasa kaki
Ing kono lamun tinemu
Tandha nugrahaning Manon
Pada 2
Sembah raga puniku
pakartine wong amagang laku
sesucine asarana saking warih
kang wus lumrah limang wektu
wantu wataking wawaton KGPAA. MANGKUNEGARA IV
Sabanjure ngerti isine tembang Gambuh, para siswa kudu bisa ngerti piwulang utawa
pitutur luhur kang ana ing tembang kasebut. Pitutur luhur tembang Gambuh pada 1 yaiku: wong
guneman iku kudu nganggo aturan, yaiku sembah raga, cipta, jiwa, lan rasa.
Gladhen
Mandiri
Tulisen isi lan pitutur luhur tembang Gambuh ing ngisor iki!
Tembang 1
No Cakepan Gancaran
1. Mangkono mungguh ingsun …………………………………………………………………….
2. Ananging ta sarehne asnapun …………………………………………………………………….
3. Beda-beda panduk panduming …………………………………………………………………….
dumadi …………………………………………………………………….
4. Sayektine ora jumbuh …………………………………………………………………….
5. Tekad kang padha linakon …………………………………………………………………….
Tegese tembung:
Mungguh : tumrap
Ingsun : aku
Sarehne : awadene
Asanapun : beda-beda
Panduk : Kang dirasake
Panduming : perangane; kodrate
Sayektine : sanyatane
Nora : ora
Jumbuh : cocok; pas
Tembang 2
No Cakepan Gancaran
1. Sembah raga puniku …………………………………………………………………….
2. pakartine wong amagang laku …………………………………………………………………….
3. sesucine asarana saking warih …………………………………………………………………….
4. kang wus lumrah limang wektu …………………………………………………………………….
5. wantu wataking wawaton …………………………………………………………………….
Tegese tembung:
Pakartine : ………………….
Amagang : ………………….
Laku : ………………….
Sesucine : ………………….
Warih : ………………….
Menawa arep nggawe utawa arep nulis tembang macapat, kudu nggatekake paugeran-
paugeran kasebut. Saben tembang macapat iku nduweni paugeran guru gatra, guru wilangan,
lan guru lagu dhewe-dhewe. Dadi antarane tembang siji lan sijine iku genah bedane lan ana
titikane. Dene pathokaning utawa paugeraning tembang macapat Gambuh yaiku 7u, 10u, 12i, 8u,
8o.
Tuladha:
Paugeran Cakepan
7u Pitutur bener iku
10u Sayektine apantes tiniru
TUGAS PRODUK
Gawea cakepan tembang Gambuh kanthi tema bebas!
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
Mbesut (nyunting) cakepan tembang iku tegese mbenerake kaluputan-kaluputan kang ana
ing cakepan tembang. Kaluputan iku bisa awujud kaluputan saka paugeran, kayata, guru gatra,
guru lagu lan guru wilangan sing ora padha karo paugerane. Bisa uga awujud kaluputan anggone
nulis tembung, umpamane tembung tindak ananing ditulis tindhak. Ancase saka mbesut
cakepan tembang yaiku supaya tembang sing bakal diwaca utawa ditembangake wis awujud
tulisan cakepan kang bener.
Tuladha:
Cakepan Tembang Besutan (Suntingan)
Sopo gregep sinahu Sapa gregep sinau
Mesti bakal entuk akeh ilmu Mesthi bakal entuk akeh ilmu
Ilmu kang nuntun kanggo wong urip Ilmu kang nuntun kanggo wong urip
Ojo mung bisane mangan Ojo mung bisane turu
Bisane mung planga plongo Bisane mung planga plongo
Gladhen Kelompok
Nembang utawa ngagokake tembang gambuh iku kudu nggatekake titi laras. Titi laras ing
basa Indonesia diarani tangga nada. Tangga nada iki biyasane digunakake kanggo pathokan
sawijining tembang supaya tembang kuwi bisa muni kanthi endah. Titi laras ing gendhing Jawa
iku kaperang dadi loro yaiku ana laras slendro lan laras pelog.
a. Laras Slendro
Laras kang nggunakake lima tangga nada, ora ana angka 4 lan 7
1 2 3 5 6 (ji ro lu ma nem)
b. Laras Pelog
Laras kang nggunakake pitu tangga nada.
1 2 3 4 5 6 7 (ji ro lu pat ma nem pi)
Kejaba laras, anggone nembang macapat uga kudu nggatekake pathet. Pathet yaiku
endhek dhuwuring swara kang kanggo lelagoning tetabuhan gamelan. Laras slendro nduweni
pathet warna telu, yaiku pathet nem, pethet sanga, lan manyura. Laras pelog uga nduweni
pathet kang cacahe telu, yaiku pathet bem, pathet nem, lan pathet barang.
Awakmu wis diajari carane maca titi laras tembang Pocung. Bapak ibu guru uga wis
nuladhani cara nembangake tembang Pocung. Saiki majua ing ngarep kelas lan
tembangna tembang Pocung sing wis kogawe mau kanthi kendhel!
1. Apa sing diarani tembang macapat? Lan jinise tembang macapat iku apa bae?
Wangsulan :
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
Wangsulan :
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
***
Kompetensi Inti
1. Memahami, menerapkan, menganalisis dan mengevaluasi pengetahuan faktual,
konseptual, prosedural, dan metakognitif berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu
pengetahuan, teknologi, seni, budaya, dan humaniora dengan wawasan kemanusiaan,
kebangsaan, kenegaraan, dan peradaban terkait penyebab fenomena dan kejadian, serta
menerapkan pengetahuan prosedural pada bidang kajian yang spesifik sesuai dengan
bakat dan minatnya untuk memecahkan masalah.
2. Mengolah, menalar, menyaji, dan mencipta dalam ranah konkret dan ranah abstrak terkait
dengan pengembangan dari yang dipelajarinya di sekolah secara mandiri serta bertindak
secara efektif dan kreatif, dan mampu menggunakan metoda sesuai kaidah keilmuan.
Kompetensi Dasar
1. Memahami isi teks cerita rakyat.
2. Menulis dan menyajikan sinopsis teks cerita rakyat.
Indikator
Crita rakyat yaiku crita kang ngrembaka ing sawijining dhaerah lan dianggep minangka asil
karya kolektif (bebarengan) karo masyarakat ing papan iku. Crita rakyat ing tanah Jawa iki akeh
wewujudane, ing antarane legendha, dongeng, mite lan sapanunggalane. Tuladhane : Andhe-
andhe Lumut, Nyai Rara Jonggrang, Bandung Bandawasa, lan sapitirute. Manfaat kang isa
dijupuk saka ngrungokake crita rakyat iku yaiku ana pengalaman kang becik saka nulat para
tokoh-tokohe.
Ing dhaerahmu mesthi uga ana cerita rakyat kang wis kumandhang. Sejatine ancas utawa
tujuwane crita rakyat iku ura mung kaya crita sanyatane, nanging ana pesen kang sinandi ing
sajrone crita. Tuladhane : ana crita babagan wit gedhe kang angker lan wingit, wos surasae crita
iku ora walaka babagan wit kang angker, nanging kepiye carane para leluhur biyen ben wit-wit
Keong Mas
Kira-kira wis setaun desa Dhadapan ngalami mangsa ketiga kang dawa dadine larang
pangan lan akeh lelara gawe uripe warga ketula-tula.
Ora beda mbok Randha Dhahapan, pawongan wadon tuwa sing lola tanpa dulur, nggo
nyambung uripe sabendinane dheweke luru krowodan ing alas kewan. Kewan kali kang nyisa ing
sawedhing mbebegan. Kahanan kaya mangono dheweke ora nggresula. Malah saya nyaketake
marang Gusti Kuasa. “Duh Gusti paringana pepajar ing desa kula mugi-mugi inggal kalis saking
prahara punika.”
Esuk-esuk mbok Randha menyang alas golek panganan. Nalika lagi milang-miling ruh
cahya cumlorot saka sak tengahing kali kanga sat. ing batine tuwuh pitakon “Cahya apa kuwi,
kok cumlorot kaya emas ?” banjur nyedaki sumber cahya mau. Bareng dicedaki jebul sawijining
keong Mas kang nyungsang ing antara watu-watu kali. Keong banjur digawa mulih tekan ngomah
dicemplungake genthong.
Kaya biyasane, mbok Randha menyang alas nanging nganti meh surup urung entuk
krowodan dheweke banjur mulih ngelanthung ora entuk opo-opo. Sakwise leyeh-leyeh ing
emperan dheweke nyang pawon menawi ana krowodan kang bias ganjel wetenge kang luwe.
Dheweke kami tenggengen ngerti panganan kang ing pawone. Batine kebak pitakon sopo sing
ngeteri panganan kuwi. Ing saben dina sak bacute saben mulih ko alas pawone wis cumepak
panganan. Mula kanthi sesideman dheweke ndedepi sapa kang mlebu ing pawone.
Mbok Randha kaget ora kinara. Saben ditinggal lunga Keong Mas mau metu saka genthong
malih dadi putri kang ayu. Mbok Randha banjur nakoni sapa sejatine putri ayu kuwi.
“Nduk wong ayu sliramu iki sapa kok nganti kedarang-darang ing alas lan jilmo Keong
Mas?”
“Yung aranku Candrakirana, aku iki garwane Raja Inukerta. Raja ing Jenggala.”
“Lho kok nganti dadi Keong Mas lan tumeka alas Dhadapan kuwi larah-larahe kepiye?”
Dewi Candrakirana banjur njlentrehake menawa ing sakwijining dina dicidra Raja Jin Sakti
kang kareb ngepek garwa. Ananging dheweke ora gelem nuruti karepe Jin. Jin muntab, Dewi
Candrakirana sinebda dadi Keong Mas banjur diguwang nyang kali, adoh saka kraton Jenggala.
Wekasane ora bisa ketemu karo garwane Inukerta. Anehing kahanan nalika kecemplungan Keong
Mas kaline dadi asat. Asate banyu jalari Keong Mas nyungsang ing watu nganti nemahi tiwas.
Bejane ditemu lan diopeni Mbok Randha Dhadapan.
Mula kuwi yen supaya aku ora konangan Raja Jin aku tak ndelik neng kene anggepen aku
anakmu dhewe lan wenehana aran Limaran. Lagi saktengahing rerembugan, ana swara lanang di
dhodog Mbok Randha banjur mbukakne lawang. Dhayoh kang sandangane nuduhake punggawa
kraton, crita menawa dheweke diutus Raden Inukerta supaya njaluk banyu kang diwadahi bokor
kencana.
Nampa kendhi pratala kang diwadahi bokor kencana, Raden Inukerta sauwat kaget amargi
kelingan ora ana liyane sing kagungan kendhi pratala diwadahi bokor kencana kajaba Dewi
Candrakirana. Raden Inukerta banjur ngajak para punggawa bali nyang Dhadapan nemoni
Limaran. Eeeba bungahe Raden Inukerta ketemu Limaran kang sejatine garwane dewe Dewi
Candrakirana kang wis suwe ilang. Ketemune Raden Inukerta karo garwane dibarengi udan deres
ing desa Dhadapan. Tekane udan wise pageblug ing desa Dhadapan. Kali bali mili, tlaga agung,
desa dadi reja. Kabul panyuwune Mbok Randha Dhadapan.
2. Sebut lan wedharna nilai-nilai luhur kang ana ing pethikan cerita rakyat kasebut!
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
Desa Banarawa lagi nganakake pesta desa. Wong-wong ing desa iku padha masak
kanggo nyiyapake pesta. Kabeh padha njupuk bagian, ora ana kang keri. Wong-wong padha
nyiyapake ubarampe pesta kang minangka wujud rasa syukur marang Gusti kang Akarya Jagad.
Ing tengah-tengahing padha nyambut karya mau, ana bocah kang ala rupane, pesing lan amis
gandane.
Mangerti kahanan kang kaya mangkono, wong-wong padha ora seneng, amarga manut
kapitayane masyarakat, bocah ala iki bakal nekakake sial, ora oleh berkah anggone pesta.
Kagawa rasa ora seneng mau, mula bocah ala rupane ditundhung kanthi kasar. Bocah mau
bisane mung nangis, karo mlaku sempoyongan amarga wis pirang-pirang dina ora mangan,
bocah ala rupa mau lunga lan ngadoh saka wong-wong mau. Kanthi ati kang lara lan nabet
jroning ati amarga tansah digawe kasar, dihina, bocah ala rupa mau mlaku
menyang kampung tanpa arah lan tujuan. Anggone mlaku ora krasa tekan papan panggonan
arupa gubugan kang sepi kahanane lan adoh saka masyarakat. Gubug mau mung dienggoni
wong tuwa wedok kang wis dadi randha.
Ing gubug mau bocah kang elek rupane dirumat (dipelihara) dening Mbok Randha.
Dheweke diwenehi pangan kanthi lawuh apa anane. Sawise mangan, bocah ala mau crita
marang simbah randha yen dheweke iku Baru Klinthing utawa Jaka Bandhung utawa Jaka
Pening. Simbah mau tresna banget marang Baru Klinthing, malah urip bebarengan sawetara
dina. Bareng wis rumangsa wis rumangsa cukup dibantu dening simbah, Baru Klinting nerusake
mlaku lan marani wong-wong kampung kang wis nglarakake atine. Sadurunge lunga , Baru
Klinthing weling marang simbah yen mengko ana prastawa gedhe simbah supaya numpak
lesung. Ing batin, simbah bingung karo welinge Baru Klinthing mau, nanging simbah tetep urmat
lan ngeling- eling piweling kasebut.
Lakune Baru Klinthing linambaran ati kang goreh lan nggawa sada lanang. Lakune wis
tekan kampung kang dituju. Wong-wong padha ngusir marang Baru Klinthing. Nanging Baru
Klinthing ora gelem lunga, malah nantang marang wong-wong kampung lan ngetokake sada
lanang. Sada lanang kasebut banjur ditancepake ing lemah. Wong-wong dikandani supaya
njabut sada mau, yen bisa njabut sada mau arep diwenehi bebana dening Baru Klinthing. Krungu
tembunge Baru klinthing kang kaya mengkana, Wong-wong pada nyoba njabut sada mau.
Saka sing awake cilik tekan wong sing awake gedhe ora ana kang bisa njabut. Pungkasaning,
sada mau saged dinjabut kaliyan Baru Klinthing lan muncrat banyu.
Projek
***
ha na ca ra ka
da ta sa wa la
pa dha ja ya nya
ma ga ba tha nga
Urutan iki uga bisa diwaca dadi ukara-ukara: "Hana caraka" tegese "Ana utusan"
"Data sawala" tegese "Padha garejegan"
"Padha jayanya" tegese "Padha digjayane"
"Maga bathanga" tegese "Padha dadi bathang".
Urutan ukara iki digawe miturut legendha yen aksara Jawa iku diasta dening Aji Saka saka
Tanah Hindhustan menyang Tanah Jawa. Banjur Aji Saka ngarang urutan aksara kaya mengkene
kanggo mengeti rong panakawane sing setya nganti pati: Dora lan Sembada. Kalorone mati
amerga ora bisa mbuktekake dhawuhe sang ratu. Mula Aji Saka banjur nyiptakake aksara
Hanacaraka supaya bisa kanggo nulis layang.
Caritane kaya mengkene:
Kacarita ing jaman mbiyen ana wong saka Tanah Hindhustan anom jenenge Aji Saka.
Dheweke putrane ratu, nanging kepengin dadi pandhita sing pinter. Kasenengane mulang kawruh
rupa-rupa.Dheweke banjur pengin lunga mencarake ngelmu kawruh ing Tanah Jawa.
Banjur anuju sawijining dina Aji Saka sida mangkat menyang Tanah Jawa, karo abdine papat
sing jenenge Duga, Prayoga, Dora lan Sambada. Bareng tekan ing Pulo Majethi padha leren. Aji
Saka banjur nilar abdine loro; Dora lan Sambada ing pulo iku.
Dene Aji Saka karo Duga lan Prayoga arep njajah Tanah Jawa dhisik. Dora lan Sambada
diweling ora oleh lunga saka kono. Saliyane iku abdi loro wau dipasrahi keris pusakane, didhawuhi
ngreksa, ora oleh dielungake marang sapa-sapa.
Aji Saka banjur tindak karo abdine loro menyang ing Tanah Jawa.Njujug ing negara
Mendhang Kamolan.
Sing jumeneng ratu ing kono ajejuluk Prabu Dewata Cengkar. Sang prabu iku senengane
dhahar daginge wong. Kawulane akeh sing padha wedi banjur padha ngalih menyang negara liya.
Patihe ngaran Kyai Tengger.
Kacarita Aji Saka ana ing Mendhang Kamolan jumeneng guru, wong-wong padha mlebu dadi
siswane.
Para siswane padha tresna marang Aji Saka amerga dheweke seneng tetulung.Nalika
semana Aji Saka mondhok neng omahe nyai randha Sengkeran dipek anak karo nyai randha.
Kyai patih karo nyai randha iya wis dadi siswane Aji Saka.
Anuju sawijining dina sang prabu Dewata Cengkar duka banget ora wong maneh sing bisa
didhahar. Aji Saka banjur saguh dicaosake sang nata dadi dhaharane. Sang nyai randha lanpatih
2. Ana ing wewengkon ngendi papan dununge Prabu Ajisaka lan para abdine?
a. Tanah Hindhustan
b. Pulo Majethi
c. Medhang Kamolan
d. Segara Kidul
e. Segara Lor
5. Kena ngapa Sembada ora gelem dijak sowan menyang Medhang Kamolan, lan ora menehake
keris kagungane Prabu Ajisaka?
a. amarga papane adoh
b. amarga ora percaya
c. amarga kudu ngreksa lan nopeni keris
d. amarga mituhu dhawuhe Prabu Ajisaka
e. amarga Dora anggone njaluk keris tumindake kasar
10. Sapa sing bisa ngalahke Prabu Dewara Cengkar nganti sirna?
a. Prabu Widayaka
b. Prabu Wijaya Kusuma
c. Prabu Sembada
d. Prabu Dora
e. Prabu Jaka Prayoga
b. Kepiye welinge Prabu Ajisaka marang Dora lan Sembada gegayutan karo pusaka kang
dititipake?
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
c. Kena ngapa Dora ninggalake Sembada sowan Prabu Ajisaka menyang Medhang
Kamolan?
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
e. Sabubare Duduga lan Prayoga menyang Pulo Majethi banjur bali sowan ing ngarsane
gustine lan mratelake kahanane Dora lan Sambada, sang Prabu Widayaka kaget banget
mireng pawartane. Apa kang nyebabake Prabu Widayaka kaget?
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
3. Andharna kanthi lesan crita ing ndhuwur nganggo basamu dhewe! Isa uga nganggo basa
dhialekmu!
***
Kompetensi Inti
1. Memahami, menerapkan, menganalisis dan mengevaluasi pengetahuan faktual,
konseptual, prosedural, dan metakognitif berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu
pengetahuan, teknologi, seni budaya, dan humaniora dengan wawasan kemanusiaan,
kebangsaan, kenegaraan, dan peradaban terkait penyebab fenomena dan kejadian, serta
menerapkan pengetahuan prosedural pada bidang kajian yang spesifik sesuai dengan
bakat dan minatnya untuk menyelesaikan masalah.
2. Mengolah, menalar, menyaji, dan menyipta dalam ranah kongkret dan ranah abstrak
terkait dengan pengembangan dari yang dipelajarinya di sekolah secara mandiri serta
bertindak secara efektif dan kreatif, dan mampu menggunakan metoda sesuai kaidah
keilmuan.
Kompetensi Dasar
1. Menelaah teks iklan berbahasa Jawa.
2. Menulis teks iklan berbahasa Jawa.
Indikator Pembelajaran
Setelah mempelajari bab ini, peserta didik diharapkan mampu:
1. Menyebutkan pokok-pokok yang terkandung di dalam iklan.
2. Menganalisis pilihan kata dan bahasa dalam iklan.
3. Menanggapi isi iklan.
4. Memproduksi/ membuat iklan.
Purwaka Pasinaon
Wara- wara (pengumuman) yaiku salah sawijining wujud pawarta utawa layang kang
katujokake marang umum. Mula, wara-wara iku warta kang asifat ora resmi. Perangane
wara-wara ora ganep kaya layang liyane, watone sapa kang nggawe, katujukake marang
sapa, lan surasane apa wis cetha isa diwartakake. Perangan wara-wara yaiku: adangiah,
pambuka, surasa basa, wasana basa, papan lan titimangsa, pepernah, lan asma terang.
Jinis-jinise wara-wara iku maneka warna, ing antarane kayata wara-wara,
pariwara/iklan, brosur, pamphlet, lelayu, baliho, kampanye, lan sak panunggalane. Mula,
wara-wara iku biyasane dipapanake ana ing papan kang gampang diwaca utawa dingerteni
dening umum. Tuladhane wara-wara tinulis dipajang (dipampang) ing pinggir ratan utawa
malah malang ing ratan gedhe.
Tuladha Iklan:
C. Pariwara radhio
Iklan ing radio duwe cakrik (karateristik) kayata :
Theater of the mind, tegese pariwara kang dirungokake kudu ngemot pesen kang
ndadekake pamiyarsane duwe angan-angan (imajinasi) tumrap pariwara kang
dirungokake.
Pribadi, tegese pariwara radio pesene kaya-kaya ngomong langsung marang pamiyarsane.
Pariwara radio iku lumrahe diwartakake satleraman. Mula saka iku, panulise teks pariwara
becike:
Nulis kanggo micara, ora diwaca utawa disawang. Tembung kang digunakake yaiku
tembung lan ukara kang gampang ditampa. Amarga kang dituju iku pangrungone dudu
panyawange
Nulis minangka wujud komunikasi langsung. Mula kudu fokus marang pamiyarsane ora
menyang liyane
Nulis kanthi kreatif saka individu siji marang liyane. Mula kudu nuwuhake rasa keakraban
komunikasi personal. Carane :
- Nyingkiri nulis kanthi sesorah
- Suara tulisan kudu mujudake suasana informal
- Naskahe kudu nyipta swasana akrab
- Naskahe kudu komunikatif, satema, saukara, cekak lan aos
- Nulis kanthi tujuwan langsung dipahami. Mula aja kedawan ukarane.
Pariwara radhio iku nggunakake: swara manungsa, musik, efek swara.
D. Pariwara TV
Cakrik (karakteristik) pariwara TV yaiku :
Pesen saka produk yaiku audio, visual, lan gerak. Mula ora mung ing babagan
tulisan/naskah nanging tampilan kang narik kawigaten iku kang disenengi.
Piranti ing pariwara TV luweh genep tinimbang pariwara radio.
Mumpuni Basa Jawa - XI Semester 2 29
Adhedhasar isine, iklan kabagi dadi telung jenis, yaiku:
1. Iklan pemberitahuan
Iklan iki katujokake kanggo aweh weruh marang umum ngenani bab tartamtu, bisa awujud
prastawa, kaanan, utawa liyane. Iklan iki bisa awujud iklan bela sungkawa, pesta
pernikahan, kagiyatan rapat, lsp.
3. Iklan penawaran
Iklan iki ancase kanggo nawakake barang, produk, utawa jasa. Kajaba barang utawa jasa,
iklan jenis iki uga bisa awujud lowongan pagawean.
Gatekna tuladha pariwara ing ngisor iki banjur wangsulana pitakon ing ngisore!
5. Terangkan apa iklan kasebut wis narik kawigaten sing maca apa durung? Welehana
alasane!
………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………..
Gatekna tuladha iklan ing ngiso iki Adhedasar isine, kalebu jenis iklan apa iku?
- Kanthi individu, gawea iklan awujud iklan layanan masyarakat utawa penawaran barang/jasa!
- Iklan digawe ing kertas ukuran A4, bisa katulis tangan utawa diketik/didesain mawa
komputer!
Tugas Proyek
1. Pawarta kang ditujukake kanggo umum lan surasane menehi pangerten tumrap sawijining
prastawa diarani ….
a. layang
b. wara-wara
c. majalah
d. selebaran
e. sedahan
2. Wara-wara kang surasane nawakake sawijining barang utawa papan yaiku ....
a. brosur
b. majalah
c. lelayu
d. iklan
e. sayembara
3. Wara-wara kang surasane kasripahan yaiku ….
a. brosur
b. majalah
c. lelayu
d. iklan
e. sayembara
4. Wara-wara kang surasane andum kaprigelan (lomba/festifal), yaiku ....
a. brosur
b. majalah
c. lelayu
d. iklan
e. sayembara
5. Media kang ngemot pariwara yaiku ....
a. brosur
b. majalah
c. lelayu
d. iklan
e. sayembara
Swara Gendhing “Sarung Jagung” muni ngangkang, swara wiwit nggremet saya lirih
banjur alon-alon metu swara iklan:
“Para kadang tani, ora sah bingung yen arep nenandur: “Jagung Hibridha Unggul”.
Gambang golek-golekane lan gampang nandure. Pak Tani takaturi mundhut winih Jagung
Hibridha ing “Toko Makmur”. Toko “Tani Makmur” alamat Jalan Ceplok Piring, Tonggalan,
Klaten. Telp. 0272-233252. Sepisan malih mangga para miyarsa kula aturi tindak ing toko
Tani Makmur mundhut wiji jagung unggul. Para tani mesthi makmur.
II. Wangsuli pitakon ing ngisor iki adhedasar teks iklan ing ngisor!
WARA-WARA
Wara-wara katujukake marang putra siswa kelas X, XI, lan XII SMA/SMK/MA
ing lingkungan Yayasan Pendidikan Batang
Ujian Semester Ganep tahun iki bakal diadani kawitane wulan juni kanggo
piwulang basa jawa para siswa wajib maca buku prigel basa jawa wulangan 1
tumeka 10
Penting
***
Kompetensi Inti
1. Memahami, menerapkan, menganalisis dan mengevaluasi pengetahuan faktual, konseptual,
prosedural, dan metakognitif berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan,
teknologi, seni, budaya, dan humaniora dengan wawasan kemanusiaan, kebangsaan,
kenegaraan, dan peradaban terkait penyebab fenomena dan kejadian, serta menerapkan
pengetahuan prosedural pada bidang kajian yang spesifik sesuai dengan bakat dan
minatnya untuk memecahkan masalah.
2. Mengolah, menalar, menyaji, dan mencipta dalam ranah konkret dan ranah abstrak terkait
dengan pengembangan dari yang dipelajarinya di sekolah secara mandiri serta bertindak
secara efektif dan kreatif, dan mampu menggunakan metoda sesuai kaidah keilmuan.
Kompetensi Dasar
1. Memahami isi teks eksposisi tentang seni pertunjukan Jawa
2. Menanggapi isi, menulis, dan menyajikan teks eksposisi tentang seni pagelaran Jawa
Indikator Pembelajaran
Setelah mempelajari bab ini, peserta didik diharapkan mampu:
1. Membaca teks eksposisi tentang seni pertunjukan Jawa
2. Menjawab pertanyaan seputar isi bacaan teks seni pertunjukan Jawa
3. Merespon isi bacaan teks seni pertunjukan Jawa
4. Menulis teks eksposisi seni pertunjukan Jawa
A. WACAN EKSPOSISI
Wacan Eksposisi yaiku salah sawijining wacana sing bisa mbudidaya ngandharake pokok
pikiran sing tujuane njembarake wawasan utawa pangerten sing maca.
Wacan eksposisi adate digunakake kanggo mbabar kaweruh utawa ilmu, definisi, pangerten, cak-
cakan sawijining kegiatan, metode, cara, lan proses dumadi sawijining kakadeyan utawa bab.
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
Gatekna tuladha wacana eksposisi seni pagelaran Jawa ing ngisor iki!
KETOPRAK
Wonten ing tanah Jawi kabudayan menika maneka warni. Pramila saged kawastanan bilih
tiyang Jawi punika sugih kabudayan, inggih saking basa, kasenian, teknologi, lan
sapanungalanipun. Asil-asil kabudayan kala wau taksih kasimpen ing tanah Jawi lan wewengkon
sanesipun sae awujud seratan, barang-barang, wewangunan, menapa dene ingkang boten
saged kita tingali nanging saged kita raosaken ingggih punika morma-norma utawi nilai-nilai
ingkang dipunwarisaken dening pada leluhur. Saking asil-asil kabudayan kala wau saged kita
mangertosi kados pundi gesangipun tiyang Jawi ugi watakipun.
Asil budaya kasenian wonten ingkang arupi seni suwanten (tuladhanipun karawitan,
tembang, lsp.), seni drama utawi sandiwara tradhisional (tuladhanipun ringgit, kethoprak,
sandiwara radhio basa Jawi, lsp.), seni gerak (beksan), seni ukir, lsp. Nanging kairing
Gawea teks eksposisi seni pagelaran Jawa kanthi milih tema ing ngisor iki:
1. Tarian tradhisional Jawa
2. Teater rakyat (kethoprak, ludruk, wayang, lsp)
3. Karawitan
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
……………………………………………………………………………………………………………………………………………......
Sugeng Makarya
1. Purwakanthi
Purwa tegese wiwitan, kanthi tegese gandheng. Purwakanthi yaiku runtute swara ing ukara,
wanda utawa tembung kang kapisan nggandheng wanda utawa tembung ing saburine.
Purwakanthi ana telu, yaiku:
c. Purwakanthi lumaksita/basa
Purwakanthi basa/lumaksita yaiku unen-unen kang kadhapuk saka rong gatra.
Pungkasane gatra kapisan, dadi wiwitane gatra kapindho.
Tuladha :
Jarwa pinter, pintere satriya ing pringgondani
Bayem arda, ardane ngrusak busana
Kolik priya, priyagung anjani putra
2. Parikan
Parikan yaiku unen – unen kang dumadi saka rong ukara. Ukara sepisanan kanggo narik
kawigaten, lan ukara kapindho minangka isi. Parikan iku kaya pantun nanging mung rong
larik, parikan migunakake purwakanthi guru swara.
Tuladha Parikan:
Parikan padinan
a. Kece, ora enak. Melu kowe ora kepenak
b. Ngetan, bali ngulon. Tuwas edan, ora klakon.
3. Wangsalan
Wangsalan yaiku unen-unen awujud cangkriman dikantheni batangan/jawabane, sanajan
batangan mau among nyrempet wae. Sing baku batangane, dudu cangkrimane.
Tuladha:
- Njanur gunung, kadingaren sliramu teka. (janur gunung=aren)
Batangan : aren
Tebusan : kadingaren
- Roning mlinjo, sampun sayah nyuwun ngaso. (roning mlinjo = so)
- Balung klapa, ethok-ethok ora ngerti. (balung jagung = bathok)
- Jenang gula, aja lali karo aku. (jenang gula = glali)
4. Basa Rinengga
Basa rinengga yaiku basa kang endah. Basa rinengga lumrahe dienggo ing buku-buku
sastra, tembang, geguritan, ing wayang purwa, wayang wong, kethoprak, lsp.
Sintren … kesenian kang ana ing tlalah batang, pekalongan, lan sakupenge. Penari
sintren diiket … pawange … dilebetaken ing kurungan ayam lan ditutupi.
***
Kompetensi Inti
1. Memahami, menerapkan, menganalisis dan mengevaluasi pengetahuan faktual, konseptual,
prosedural, dan metakognitif berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi,
seni, budaya, dan humaniora dengan wawasan kemanusiaan, kebangsaan, kenegaraan, dan
peradaban terkait penyebab fenomena dan kejadian, serta menerapkan pengetahuan prosedural
pada bidang kajian yang spesifik sesuai dengan bakat dan minatnya untuk memecahkan masalah.
2. Mengolah, menalar, menyaji, dan mencipta dalam ranah konkret dan ranah abstrak terkait dengan
pengembangan dari yang dipelajarinya di sekolah secara mandiri serta bertindak secara efektif dan
kreatif, dan mampu menggunakan metoda sesuai kaidah keilmuan.
Kompetensi Dasar
1. Mengidentifikasi kaidah penulisan aksara Jawa empat paragraf yang menggunakan aksara
murda
2. Menulis dan menyajikan empat paragraf aksara Jawa yang menggunakan aksara murda
Indikator Pembelajaran
2. Pasangan
aH nN cC rR kK fF tT s S wW lL
Ha Na Ca Ra Ka Da Ta Sa Wa La
pP dD jJ yY vV mM gG bB qQ zZ
Pa Dha Ja Ya Nya Ma Ga Ba Ta Nga
Pasangan nduweni piguna kangga mateni huruf ning ngarepe, biasane digunakake nalika ana
huruf kang ing tengah-tengah tembung mati.
Tuladha:
4. Aksara Murda
Aksara murda cacahe ana 8, digunakake kanggo nulis hurup kapital, asring digunakake
kanggo nulis, jeneng, pakurmatan, gelar, jeneng panggonan (kutha lan dalan) lan jeneng
lembaga utawa Instansi Pamerintah. Carane nulis yaiku :
1. Saben satembung, aksara murda ing wanda ngarep dhewe
2. Yen tembung pisan boten ginakaken aksara murdha, diserat hurup sabanjure.
Tuladha :
No Wujude Pasangan Jenenge Tuladhane
Gladhen maca lan nulis ukara Aksara Jawa kang ngemot Aksara Rekan
Paragraf 1
Sutomo utawa sing kondhang kanthi asma Bung Tomo mios ing Surabaya, 3 Oktober 1920.
Dheweke wiwit cilik tekan diwasa manggon ing Surabaya. Dadi Bung Tomo kuwi Arek Surabaya
asli. Nadyan Asli wong Surabaya, nanging jeneng kondhange kuwi Bung Tomo, dudu Cak
Tomo.
?
$utmautwsi=[konD=knQiasM*u=#mmi[aosHi=$urby,;3;O[kTobe/;192
0;. ………………………………………………………………….
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
Paragraf 2
?
a[khjsjs[n*u=#msi=fisumB=z[ktum]pB=slnNegrI[nFo[nsiyh.ai=anTr[n
,n[tffiketuwaumumPimPinNnBrisSnPe[mB[ronTkRkYt\I[nFo[nsiyhknTic
b=wewe_[konSk\I[nFo[nsiyh.brisnPe[mB[ronTkRkyt\I[nFo[nsiyhaikigun
[nk=[goa=ltihlnZirimM[kkestuwnTestuwnBesenJtmey=sean[t[rojgfNu
sWnTr.
Paragraf 3
Kajaba kuwi, Bung Tama mau dadi anggota dewan penasehat Panglima Besar Jendral
Sudirman. Bung Tama uga nate gawe siyaran pengumuman panggilan anglebine kemiliteran RI
sing kaping pisan.
Aksara Jawa:
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
Paragraf 4
?*u=#ma[khjs[ntum]pPe/juw=znHi=I[nFo[nsiyh,mLigi[nper=;10;
[no[p+mBe/ai=$urbyk=saikifi[pnetimin=kfin%hlwn\,
*u=#mn[tfilnTikfeni=[%]si[dnSuk/[nomin=ka=[gotpimPinN
nTenTrn[sionl\,mul[nsaiki*u=#mafikenlPrw/gI[nFo[n
siyhmin=k%hlwnNsi[aonlSi=kufufiku/mtijsjs[n.
Latine:
…….....................................................................................................................................
............................................................................................................................................
…….....................................................................................................................................
Kapethik saking : Putri, Damameita Rulita dkk. 2015. Trampil Basa.Surakarta : Mediatama kanthi ewah-ewahan saperlunipun.
Wangsulan :
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
Wangsulan :
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
Wangsulan :
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
4. ?sikemB=fumunu=ai=tLthbL[fokbuptenBt=.
Ukara ing dhuwur kirang trep, tulisen aksara Jawane kanthi pener!
Wangsulan :
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
Wangsulan :
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
***
I. Pilihen salah siji wangsulan kang paling bener, kanthi menehi tandha ping ( X ) ing
aksara A, B, C, D, utawa E ing lembar wangsulan kang wis sumadya!
1. Urutan pupuh ing Serat Wedhatama kang kaping papat yaiku ...
A. sinom
B. pocung
C. pangkur
D. gambuh
E. kinanthi
6. Cerita rakyat sing nyritakake babagan dewa lan bab gaib kang ora tinemu nalar diarani ....
A. sage
B. mite
C. fabel
D. dongeng
E. legendha
13. Bab kang kudu digatekake nalika gawe pariwara kajaba ....
A. narik kawigaten
B. gawe kepingin tuku
C. gawe kepingin nduweni
D. basane gawe nesu wong liya
E. basane gampang dimangerteni
22. Wayang kalebu pagelaran seni tradisi jawa sing lumrahe dadi tontonan lan ... masyarakat
Jawa
A. hiburan
B. guyonan
C. tuntunan
D. paugeran
E. sepaneng
26. Aksara ing ngisor iki kalebu aksara murda kajaba ....
A. 8
B. j
C. $
D. *
E. @
27. Tembung &n= migunakake aksara murda & kang munine padha karo ....
A. g
B. t
C. s
D. k
E. n
1. Sebutna guru gatra, guru lagu lan guru wilangan tembang gambuh!
…………………………………………………………………………………………………………………………………….
Sugeng Makarya