05 Mpu2213 T1
05 Mpu2213 T1
05 Mpu2213 T1
1 Perkembangan
Bahasa Melayu
HASIL PEMBELAJARAN
Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat:
PENGENALAN
Penggunaan bahasa Melayu di Nusantara berakar umbi hampir dua ribu tahun
yang lalu. Dari bermulanya empayar Sriwijaya pada permulaan kurun pertama
Masihi sehinggalah kini, bahasa Melayu digunakan sebagai bahasa lingua franca
antara para pedagang, pihak pemerintah dan rakyat yang berbilang suku bangsa.
Kini bahasa Melayu digunakan dalam semua aktiviti kehidupan, terutamanya di
Malaysia dan Indonesia.
Topik ini akan meninjau perkembangan bahasa Melayu dari zaman silam
sehingga kini. Kita akan meninjau bentuk-bentuk halangan yang harus kita lalui
sekiranya aspirasi dan wawasan bahasa ingin direalisasikan. Kejayaan sesuatu
bahasa sebenarnya bergantung kepada penutur-penutur bahasa tersebut.
Sekiranya bahasa Melayu hendak didaulatkan setanding dengan bahasa-bahasa
dunia seperti bahasa Inggeris, bahasa Arab, bahasa Sepanyol, bahasa Perancis,
bahasa Cina, atau bahasa Rusia, maka rakyat Malaysia dan Indonesialah yang
bertanggungjawab untuk berusaha ke arah kemajuan yang dicita-citakan.
Untuk makluman anda, bahasa Jawa mempunyai empat bentuk bahasa yang
berbeza, iaitu bahasa Jawa Kromo Inggil, Kromo, Madyo dan Ngoko. Bahasa
Jawa yang berbeza ini timbul kerana wujudnya kelas-kelas yang berbeza, seperti
keluarga diraja di keraton atau istana, keluarga bangsawan yang terdiri daripada
pembesar-pembesar negeri dan kaum terpelajar yang dikenal sebagai kelas
santri. Kaum petani pula dikenal sebagai abangan. Setiap satu bentuk bahasa
Jawa ini mempunyai perbendaharaan kata yang berlainan, yang tidak dapat
difahami oleh orang Jawa daripada kelas yang berbeza.
Sebagai contoh, orang Jawa kelas bawahan yang menggunakan bahasa Jawa
Ngoko tidak akan memahami bahasa yang dituturkan oleh golongan istana,
yang menggunakan bahasa Jawa Kromo Inggil atau bahasa kelas bangsawan.
Oleh itu, sekiranya orang Jawa hendak berkomunikasi dengan orang yang
berlainan kelas, mereka terpaksa belajar bahasa-bahasa tersebut sebelum dapat
berkomunikasi. Dari sudut karya sastera pula, bahasa Jawa lebih maju kerana
karya-karya yang ditulis dalam bahasa Jawa lebih tua dan lebih banyak
diperkatakan. Namun begitu, bahasa Melayu telah dipilih menjadi bahasa
pertuturan berdasarkan ciri-ciri keistimewaannya yang tersendiri. Oleh itu, mari
kita sama-sama membincangkannya dengan lebih lanjut.
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)
TOPIK 1 SEJARAH PERKEMBANGAN BAHASA MELAYU 3
AKTIVITI 1.1
Oleh itu, semenjak dari zaman silam, bahasa Melayu telah pun dipilih
sebagai bahasa yang digunakan untuk berkomunikasi antara satu sama
lain. Bahasa Melayu telah memainkan peranan sebagai bahasa lingua
franca, atau bahasa perhubungan, di Nusantara.
Jika keadaan itu terjadi, kedua-dua negara akan rugi. Oleh itu, untuk
mengelakkan berlakunya perpisahan yang berkekalan, negara-negara yang
menggunakan bahasa Melayu sebagai bahasa rasmi, iaitu Malaysia,
Indonesia, Negara Brunei Darussalam dan Singapura telah mengadakan
beberapa perbincangan untuk menyelaraskan istilah, ejaan dan sebutan
bahasa Melayu. Pembakuan bahasa Melayu ini akhirnya dapat
menyatupadukan bahasa Melayu di keempat-empat buah negara ini
supaya menjadi salah satu daripada bahasa antarabangsa.
Seperti yang diketahui, bahasa Melayu bukanlah bahasa yang baru wujud
pada zaman kerajaan Melayu Melaka. Sebaliknya, bahasa Melayu telah
wujud dengan megahnya semenjak hampir dua ribu tahun. Bahasa Melayu
telah menjadi bahasa lingua franca di Nusantara semenjak empayar
Sriwijaya terbentuk lagi.
AKTIVITI 1.2
Rajah 1.1: Contoh Skrip Pali (Pallava) yang terdapat pada Inskripsi Kota Kapur 686 M.
Sumber: J.T. Collins, (1998), Malay, World Language, A Short History,
Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)
6 TOPIK 1 SEJARAH PERKEMBANGAN BAHASA MELAYU
Penggunaan bahasa Melayu sebagai lingua franca oleh semua orang yang
berurusan dengan daerah-daerah di Nusantara bermula dengan empayar
Sriwijaya semenjak awal kurun pertama Masihi. Penggunaan bahasa Melayu
sebagai bahasa yang menyatupadukan rakyat di Nusantara ini kekal sampai ke
hari ini.
Walaupun orang Polinesia telah lama terpisah daripada orang Melayu, namun
masih dapat kita temukan ciri-ciri yang menunjukkan bahawa kita pernah
bersama pada zaman silam melalui perkataan-perkataan asas dalam kedua-dua
kelompok. Sebagai contoh, penduduk Pulau Easter menyebut patung yang
dibentuk daripada bongkah-bongkah batu yang besar di pantai pulau itu sebagai
„mata-mata‰, yang membawa makna yang sama dengan „mata‰ dalam bahasa
Melayu. Orang Maori pula menggunakan perkataan „ranggi‰ bagi „langit‰.
Mereka juga telah membawa tanaman-tanaman yang berasal dari Asia Tenggara,
seperti pokok sukun dan keladi untuk menjadi makanan ruji mereka. Dari segi
paras rupa, mereka tidak berbeza daripada orang Melayu, melainkan saiz badan.
Saiz badan mereka lebih besar daripada kebanyakan orang Melayu kerana
kelaziman pemakanan yang berbeza. Lihat kawasan rumpun Austronesia dalam
Rajah 1.3.
Selain faktor kerajaan Sriwijaya itu kerajaan Melayu, terdapat juga beberapa
faktor lain menyebabkan bahasa Melayu diterima sebagai lingua franca. Di
wilayah Sriwijaya ini, rakyatnya bukan terdiri daripada suku bangsa Melayu
sahaja, tetapi juga terdiri daripada suku-suku bangsa lain, seperti suku bangsa
Jawa dan Sunda di Pulau Jawa, Batak dan Aceh di Sumatera dan Dayak di
Kalimantan.
Bahasa Melayu dipilih kerana suku bangsa Melayu mendiami pesisiran pantai
tempat pelabuhan-pelabuhan itu didapati. Selain itu, bahasa Melayu lebih
mudah dipelajari daripada bahasa suku-suku bangsa yang lain. Bahasa Jawa jauh
lebih sukar dipelajari kerana perkataannya sukar disebut dan mempunyai
bentuk atau dialek yang berbeza dan dengan perbendaharaan kata yang berbeza
pula. Kesukaran ini menjadikan para pedagang memilih untuk belajar dan
berkomunikasi dalam bahasa yang lebih mudah, iaitu bahasa Melayu.
Penggunaan bahasa Melayu dari semenjak zaman Sriwijaya dalam pelbagai
lapangan seperti perdagangan, penyebaran agama dan akademik. Potensi bahasa
ini akan dibincangkan dalam topik yang selanjutnya.
Bahasa Melayu menjadi pilihan semula jadi kerana selain merupakan bahasa
pemerintah Sriwijaya dan Kesultanan Melaka, bahasa ini juga mempunyai ciri-
ciri lain yang menjadikannya dipilih sebagai bahasa perhubungan dan
komunikasi dalam kalangan suku bangsa yang serumpun di Nusantara. Oleh
sebab bahasa Melayu belum berkembang sehingga munculnya pelbagai bentuk
bahasa seperti bahasa Jawa, maka proses pembelajaran bahasa Melayu adalah
lebih mudah. Selain itu, sebutan perkataan-perkataan dalam bahasa Melayu pun
mudah. Seseorang itu tidak perlu memutarkan lidahnya untuk bertutur dalam
bahasa Melayu. Bahasa Melayu juga dianggap mempunyai bunyi sebutan yang
merdu didengar seperti yang diakui oleh William Marsden pada tahun 1811:
„Bahasa Melayu yang pada pendapat kebanyakan orang berasal dari
Semenanjung Tanah Melayu, dan dari situ bahasa itu telah tersebar ke
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)
12 TOPIK 1 SEJARAH PERKEMBANGAN BAHASA MELAYU
Tarikan yang ada pada bahasa Melayu telah mendorong Indonesia memilih
bahasa Melayu sebagai bahasa rasmi untuk menyatupadukan rakyat Indonesia
yang terdiri daripada pelbagai suku kaum. Sekiranya Indonesia memilih bahasa
yang paling banyak penuturnya, iaitu bahasa Jawa sebagai bahasa rasmi, maka
peranan bahasa Jawa sebagai lingua franca mungkin tidak dapat diterima
dengan mudah oleh suku-suku bangsa lain di Indonesia. Sesuatu lingua franca
bukan muncul hasil daripada paksaan. Penerimaan ini mesti datang daripada
kerelaan hati orang yang menggunakannya. Bahasa Melayu menjadi lingua
franca kerana semua suku bangsa di Nusantara telah dengan rela hati
menerimanya.
Senario di atas boleh dikaitkan dengan apa yang berlaku kepada bahasa Inggeris
sekarang. Oleh sebab bahasa Inggeris digunakan sebagai bahasa perdagangan
di seluruh dunia, maka pedagang-pedagang lebih cenderung untuk
mempelajarinya daripada bahasa-bahasa lain. Institusi-institusi yang
Hak Cipta © Open University Malaysia (OUM)
TOPIK 1 SEJARAH PERKEMBANGAN BAHASA MELAYU 13
Rajah 1.6: Contoh bahasa Melayu digunakan sebagai bahasa perdagangan – Salinan surat
izin berdagang Sultan Aceh, Sultan Alaudin Shah kepada Kapten Harry Middleton (1602)
Sumber: Dipetik daripada Noriah Muhamed, (1999). Sejarah sosiolinguistik
bahasa melayu lama, Universiti Sains Malaysia
Dialek bahasa Melayu yang dipilih untuk menjadi asas bahasa kebangsaan di
Malaysia dan Indonesia ialah dialek Johor-Riau. Dialek ini dipilih mungkin
kerana kaitannya dengan kedudukan wilayah Johor-Riau itu sendiri yang
Pada tahun Malaya mencapai kemerdekaan, iaitu pada tahun 1957, bahasa
Melayu mula dijadikan sebagai bahasa pengantar di Tingkatan Satu, di sekolah
menengah kebangsaan. Bahasa Melayu mula diperkenalkan sebagai bahasa
rasmi mula-mula di jabatan-jabatan kerajaan. Pada mulanya, penerimaan bahasa
Melayu agak dingin kerana bahasa Inggeris digunakan sebagai bahasa rasmi,
dan dalam kalangan masyarakat kelas menengah bahasa Inggeris mendapat
penghormatan dan menjadi alat perhubungan. Oleh itu, penggunaan bahasa
Melayu sebagai bahasa rasmi, walaupun telah diterima sepenuhnya secara teori,
namun pada amalannya terpaksa bergerak perlahan-lahan dan pada masa yang
sama mengalami proses pemantapan dalam semua bidang.
AKTIVITI 1.3
1. Berdasarkan pemahaman anda, bilakah sebenarnya bahasa Melayu
telah diterima secara rasmi sebagai bahasa kebangsaan dan apakah
harapan yang diletakkan kepada bahasa Melayu ini?
2. Pembinaan dan perancangan bahasa Melayu, di Malaysia
khususnya telah melalui pelbagai proses dan langkah yang diambil
untuk mendaulatkannya. Pada pendapat anda, apakah langkah
yang paling penting telah diambil oleh kerajaan selepas negara
mencapai kemerdekaan?
LATIHAN 1.1
Pada masa agama Islam disebarkan di Nusantara, bahasa yang digunakan ialah
bahasa Melayu juga. Daerah awal penyebaran agama Islam ialah di pelabuhan-
pelabuhan yang terletak di pesisiran pantai timur Sumatera. Negeri-negeri ini
menggunakan bahasa Melayu sebagai bahasa ibunda dan sebagai bahasa lingua
franca dengan suku-suku bangsa lain di Nusantara. Bahasa Melayu digunakan juga
oleh pedagang-pedagang yang singgah di pelabuhan-pelabuhan tersebut.
Penggunaan bahasa Melayu dalam penyebaran agama Islam ini menjadi semakin
rancak apabila Kesultanan Melayu Melaka terbentuk dan berkembang. Hal ini dapat
dilihat dalam Rajah 1.9 yang menunjukkan penyebaran agama Islam pada abad ke-14.
Agama Islam yang diperkenalkan dan diterima oleh orang Melaka telah
disebarkan melalui pedagang-pedagang dari Nusantara ke daerah masing-
masing. Dengan ini, dalam masa beberapa kurun, agama Islam telah
berkembang secara berperingkat-peringkat ke seluruh Nusantara. Bahasa
Melayulah yang digunakan dalam penyebaran agama Islam ini.
Perkembangan Islam ini juga telah mengubah bentuk bahasa Melayu itu sendiri.
Pada masa penyebaran agama Hindu dan Buddha, bahasa Melayu telah
menggunakan tulisan dari India dan perkataan-perkataan Sanskrit telah mula
menjadi sebahagian daripada perbendaharaan kata bahasa Melayu. Apabila
Islam diterima sebagai agama anutan sebahagian besar penduduk di Nusantara,
bahasa Melayu telah mengalami perkembangan yang lebih pesat. Orang
Melayu telah meninggalkan tulisan Pali yang berasal dari India Selatan, dan
sebagai gantinya mereka menggunakan tulisan Jawi yang berasal dari tulisan
Arab, yang telah disesuaikan dengan bahasa Melayu. Rajah 1.10 menunjukkan
contoh tulisan tersebut.
Rajah 1.10: Beberapa contoh kitab dan manuskrip keagamaan Islam berbahasa Melayu
Sumber: Manuskrip Islam di Muzium Islam Malaysia, (1992), Engku Ibrahim Ismail dan
Osman Bakar (Penyelenggara), Bahagian Hal Ehwal Islam Malaysia,
Jabatan Perdana Menteri dan Akademi Pengajian Melayu, Universiti Malaya
Sila layari laman web di bawah untuk mendapatkan maklumat lanjut berkenaan
sejarah perkembangan bahasa Melayu.
http://www.tutor.com.my
AKTIVITI 1.4
1. Mengapakah bahasa Melayu menjadi bahasa yang digunakan oleh
mubaligh Kristian untuk menyebarkan agama mereka
di Kepulauan Maluku sehingga bahasa Melayu telah
menggantikan bahasa ibunda penduduk pulau tersebut?
2. Mampukah bahasa Melayu mencapai tahap yang dicapai oleh
bahasa Inggeris?
3. Jika mampu, nyatakan bagaimana bahasa Melayu dapat mencapai
tahap tersebut. Jika tidak mampu, berikan alasan-alasan yang
kukuh.
Bahasa Melayu yang ada pada hari ini telah dapat menghayati istilah-istilah
dan perkataan-perkataan yang dipinjam daripada bahasa-bahasa asing.
Bahasa Melayu diyakini oleh rakyat Malaysia sebagai bahasa yang dapat
digunakan dalam semua lapangan.