Kitaen ti taudan para iti La Union

{{Infobox probinsia
| name                    = La Union
| native_name             = 
| official_name           = 
| settlement_type         = [[Dagiti probinsia ti Filipinas|Probinsia]]
| image_skyline           =
| image_alt               =
| image_caption           =
| image_flag              = Vlag Fil LaUnion.gif
| flag_size               = 120x80px
| image_seal              = Ph_seal_la_union.png
| seal_size               = 100x80px
| image_shield            =
| shield_alt              =
| nickname                =
| motto                   =
| image_map               = Ph_locator_la_union.svg
| map_alt                 =
| map_caption             = Mapa iti Filipinas a mangipakita ti pakasarakan iti La Union.
| coordinates             = {{coord|format=dms|region:PH_type:adm1st|display=inline,title}}
| coordinates_footnotes   =
| subdivision_type        = [[Listaan dagiti naturay nga estado|Pagilian]]
| subdivision_name        = {{wagayway|Filipinas}}
| subdivision_type1       = [[Dagiti rehion iti Filipinas|Rehion]]
| subdivision_name1       = [[Rehion ti Ilocos]] (Rehion I) 
| established_title       = Pannakabangon
| established_date        = 1850
| seat_type               = Kapitolio
| seat                    = [[Ciudad ti San Fernando, La Union|Siudad ti San Fernando]] 
| leader_party            =
| government_footnotes    = <ref>Dagiti daulo ti [https://web.archive.org/web/20130530173153/http://dilg.gov.ph/provinces.php probinsia]: [[Departamento iti Kaunegan ken Lokal a Gobierno]], [[Ciudad ti Quezon|Siudad ti Quezon]]- Naala idi 06 Enero 2013</ref>
| government_type         = [[Dagiti probinsia ti Filipinas|Probinsia]]
| leader_title            = [[Gobernador]]
| leader_name             = Raphaelle Veronica Ortega-David ([[Nationalist People's Coalition|NPC]])
| leader_title1           = [[Bise Gobernador]]
| leader_name1            = 
| area_total_km2          = 1504.0
| area_rank               = Maika-70
| area_note               =
| population_footnotes    = <ref>{{Populasion ti Filipinas|Rehion ti Ilocos|Taudan}}</ref>
| population_total        = {{Populasion ti Filipinas|Rehion ti Ilocos|<!--psgc a kodigo ti ili-->013300000}}
| population_as_of        = {{Populasion ti Filipinas|Rehion ti Ilocos|TAWEN}}
| population_rank         = Maika-34
| population_density_km2  = auto
| population_density_rank = Maika-9
| population_note         =
| elevation_m             =
| demographics_type1      = Panakabingbingay
| demographics1_footnotes = 
| demographics1_title1    = [[Dagiti siudad ti Filipinas#Dagiti nawaya a siudad|Nawaya&nbsp;a&nbsp;siudad]]
| demographics1_info1     = 0
| demographics1_title2    = [[Dagiti siudad ti Filipinas#Pannakaidasig|Komponente&nbsp;a&nbsp;siudad]]
| demographics1_info2     = 1
| demographics1_title3    = [[Dagiti ili ti Filipinas|Munisipalidad]]
| demographics1_info3     = 19
| demographics1_title4    = [[Baranggay]]
| demographics1_info4     = 576
| demographics1_title5    = [[Kamara_dagiti_Pannakabagi_iti_Filipinas#Distrito_a_panakaitakderan|Distrito]]
| demographics1_info5     = [[Dagiti lehislatibo a distrito iti La Union|Umuna ken maika-2 a distrito]]
| blank_name_sec1         = Pagsasao
| blank_info_sec1         = [[Pagsasao nga Ilokano|Ilokano]], [[Pagsasao a Pangasinan|Pangasinan]], [[Pagsasao a Tagalog|Tagalog]], [[Pagsasao nga Ingles|Ingles]]
| population_demonym      = 
| timezone                = [[Oras idiay Filipinas|PHT]]
| utc_offset              = +08
| postal_code_type        = [[Listaan dagiti kodigo ti koreo idiay Filipinas|Koreo]]
| postal_code             = [[Listaan_dagiti_kodigo_ti_koreo_idiay_Filipinas#La Union|Kitaen ti listaan]]
| area_code_type          = [[Dagiti numero ti telepono idiay Filipinas|Panagtawag]]
| area_code               = 72
| iso_code                = [[ISO 3166-2:PH|PH-LUN]]
| website                 = [http://www.sanfernandocity.gov.ph sanfernando.gov]
| footnotes               =
}}

Ti '''La Union''' (Ingles: Province of La Union; Filipino: Lalawigan ng La Union), ket maysa a  [[Dagiti probinsia ti Filipinas|probinsia]] iti igid ti baybay iti [[Filipinas]] a mabirukan iti [[Rehion ti Ilocos]] (Rehion I) iti [[Luzon]] isla ti Luzon. Ti [[kapitolio]] ti probinsia, ti [[Ciudad ti San Fernando, La Union|Siudad ti San Fernando]], ket isu ti kaaduan ti populasion a siudad iti La Union ken agserbi a kas ti rehional a sentro ti Rehion ti Ilocos.

Nabeddengan ti [[Ilocos Sur]] iti amianan, [[Benguet]] iti daya, ken [[Pangasinan]] iti abagatan, ken ti [[Baybay Abagatan a Tsína]] iti laud, ti La Union ket mabirukan iti 273 kilometro (170 mi) iti amianan ti [[Metro Manila]] ken 57 kilometro (35 mi) iti amianan a laud ti Siudad ti [[Baguio]]. Ti probinsia ket sakupenna ti kalawa ti 1,497.70 kuadrado kilometro (578.27 kuadrado milia). Manipud idi 2020 a sensus, ti La Union ket addaan ti populasion iti 822,352, a nagbanagan ti densidad ti 550 nga agindeg iti tunggal kuadrado kilometro wenno 1,400 iti tunggal kuadrado a milia. Ti probinsia ket addaan iti 538,730 a nairehistro a botante idi 2022. Ti opisial a pagsasao ti probinsia ket [[Pagsasao nga Ilokano|Iloco]] (Ilocano), kas naideklara babaen ti gobierno ti probinsia ti La Union.

Nalatak ti La Union gapu kadagiti napintas nga ili iti igid ti baybay, nalatak a lugar a pagluganan, ken nadalus a baybay. Ti probinsia ket nabaknang kadagiti natural ken kultural nga atraksion, a mangituktukon kadagiti aktibidad a kas iti red clay pottery, panagpukan iti ubas, panagaramid iti inabel, ken panagpasiar kadagiti napnuan pakasaritaan nga iglesia, agraman dagiti napintas a waterfall ken eco-tours. Ti populasion ket mairaman dagiti Ilocano a tattao manipud kadagiti nababa a daga ken dagiti [[Tattao nga Igorot|Igorot]] a tattao manipud kadagiti kabambantayan, a mangkontribusion iti nadumaduma a kultural a tawidna.

==Pakasaritaan==

=== Nasapa a Pakasaritaan ===
Iti nasapa a pakasaritaan ti La Union, dagiti patad iti igid ti baybay iti amianan a laud a paset ti rehion, manipud iti [[Tagudin|Tagudin, Ilocos Sur]] iti amianan agingga iti [[Sudipen]], [[Bangar, La Union|Bangar]], Purao ([[Luna, La Union|Luna]] & [[Balaoan]] itan), ken [[Bacnotan]] iti abagatan, ken dagiti lugar iti aglawlaw ti Karayan [[Amburayan]], ket pagtaengan dagiti ''[[Samtoys]]'' wenno [[Tattao nga Ilokano|Ilocanos]]. Dagitoy nga immuna a nagnaed ket addaan iti narayray nga animistik a kultura ken relihion. <ref>{{Cite web|title=Kurditan Samtoy: The Literature of A Manly Race|url=http://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-the-arts-sca/literary-arts/kurditan-samtoy-the-literature-of-a-manly-race/|access-date=2021-09-26|website=National Commission for Culture and the Arts|archive-date=2021-10-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20211016232819/https://ncca.gov.ph/about-ncca-3/subcommissions/subcommission-on-the-arts-sca/literary-arts/kurditan-samtoy-the-literature-of-a-manly-race/|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Reid|first1=Lawrence A.|last2=Rubino|first2=Carl Ralph Galvez|date=June 2002|title=Ilocano Dictionary and Grammar: Ilocano-English, English-Ilocano|journal=Oceanic Linguistics|volume=41|issue=1|pages=238|doi=10.2307/3623336|issn=0029-8115|jstor=3623336}}</ref>

Ti makin-abagatan a kosta, a naam-ammuan idi a kas ''Aroo'' wenno ''Agoho'' ([[Agoo, La Union|Agoo]] ita), ket paset idi ti makin-amianan a teritorio ti [[Caboloan]], wenno [[Pangasinan]], maysa a naturay a [[pre-kolonial]] a gobierno ti Filipinas nga addaan iti narang-ay a kultura ken tradision, ken addaan iti agpapada a relasion ti etniko kadagiti umili ti Pangasinan. Karaman iti daytoy a lugar dagiti moderno nga ili iti igid ti baybay ti Agoo, [[Aringay]] (dati nga ''Alingay'' wenno ''Alinguey''), [[Caba]], [[Santo Tomas, La Union|Santo Tomas]], ken [[Rosario, La Union|Rosario]]. <ref>{{Cite book|last=Cortes|first=Rosario Mendoza|title=A History of Pangasinan, 1572–1800|publisher=New Day|year=1991}}</ref><ref name="Sals2">{{Cite book|last=Sals|first=Florent Joseph|title=The History of Agoo: 1578-2005|date=2005|publisher=Limbagan Printhouse|location=La Union|pages=80|language=en}}</ref>

Ti historiador a ni [[William Henry Scott]] dinakamatna a ti La Union ket naisangsangayan a sentro ti komersio, nangruna iti balitok ti Igorot ken ti lokal a balitok. Ti ruta ti komersio, a pagaammo kas dalan ti ''[[Aringay-Tonglo-Balatok]]'', ti nangkonektar iti abagatan a laud a [[Cordillera Administrative Region|Cordillera]] kadagiti nababa a daga, a nangipasdek iti Aringay ken Agoo kas kangrunaan a sentro ti komersio. Daytoy a sistema ti komersio ti nangkonektar iti La Union kadagiti ruta ti baybay iti intero a [[Taaw Indiano]] ken ti [[Baybay Abagatan Tsina]], kasta met iti komersio kadagiti [[Tagalog]], [[Tsina|Tsino]], ken [[Hapon|Hapones]]. Karaman kadagiti tagilako ti ''porselana'', ''seda'' (abel), ''koton'', ''beeswax'', ''diro'', ''napateg'' ''a bato'', ''kuentas'', napateg a ''mineral'', ''burnáy'' a naaramid iti dayta a lugar, ken nangnangruna ti ''[[balitok]]''. <ref name="Barangay">{{cite book|last=Scott|first=William Henry|title=Barangay: Sixteenth Century Philippine Culture and Society|publisher=Ateneo de Manila University Press|year=1994|isbn=971-550-135-4|location=Quezon City|author-link=William Henry Scott (historian)}}</ref><ref>{{Cite web|last=Suarez|first=K. D.|date=2017-03-19|title=Looking into the past through the eyes of the future|url=https://www.rappler.com/science/society-culture/163689-filipino-archaeologist-traces-ancient-gold-trade-trail-north-luzon/|access-date=2024-11-07|website=RAPPLER|language=en-US}}</ref>

Dagiti artefacto a kas ti porselana ken ti alkitran, a naduktalan bayat ti panangtarimaan ti [[simbaan a Katoliko]] ken agdama a naikabil iti [[Museo de Iloko]], ti mangpaneknek iti daytoy a negosio. <ref name="Sals">{{Cite book|last=Sals|first=Florent Joseph|title=The History of Agoo: 1578-2005|date=2005|publisher=Limbagan Printhouse|location=La Union|pages=80|language=en}}</ref> Simmangpet dagiti Hapones a negosiante ken mangngalap idi agangay, a nangbukel kadagiti pagnaedan iti igid ti baybay ti La Union. Dagiti natural a puerto ti rehion iti igid ti [[Golpo Lingayen|Lingayen Gulf]] ti nangaramid iti dayta a lugar a paggapuan dagiti ganggannaet a barko.

Kadagiti katurturodan ti La Union ti pagnanaedan dagiti [[Tattao nga Igorot|Igorot]], kangrunaanna dagiti [[Kankanaey]] ken [[Ibaloi]], a mangar-aramid iti panagkalap iti ulo kas paset ti kulturada a mannakigubat ken sumursurot kadagiti animistik a pammati, nga agdaydayaw kadagiti espiritu ti nakaparsuaan ken didiosen dagiti inapo. Nalaingda nga agmulmula ken agaramid iti ima, a mangpataud kadagiti nagayad a tela, balitok ken metal, a sireregta a pagnegosioda kadagiti kaarrubada nga Ilocano ken Pangasinan nga agnanaed iti nababa a daga. Daytoy a panagsisinnukat ti nangpadur-as iti dinamiko a relasion iti nagbaetan dagiti komunidad iti kabambantayan ken iti nababa a daga, a nangkontribusion iti nabaknang, nainaig a kultural a buya iti nasapa a La Union.<ref>{{Cite web|last=Person|first=Communications|date=2018-01-25|title=The Igorots, the indigenous peoples of the Northern Philippines under the faces of state terrorism and tyranny|url=https://indigenouspeoples-sdg.org/index.php/english/ttt/398-the-igorots-the-indigenous-peoples-of-the-northern-philippines-under-the-faces-of-state-terrorism-and-tyranny|access-date=2024-10-01|website=indigenouspeoples-sdg.org|language=en-us}}</ref>

=== Panawen ti Kolonisasion ti Espania ===
Makatawen kalpasan a pinagbalin ni [[Miguel López de Legazpi|Adelantado Miguel Lopez de Legazpi]] ti [[Manila]] a kabesera ti Filipinas idi Hunio 24, 1571, rinugian dagiti Kastila ti kolonisasion iti [[Amianan a Luzon]] "''tapno mapalpaliwaan dagiti tattao iti dayta''". 
[[Papeles:Juan de Salcedo, Spanish conquistador.png|left|thumb|289x289px|Ti Espaniol a konkistador a ni '''Juan de Salcedo''']]
Idi Hunio 1572, dagiti [[konkistador]] nga indauluan ni [[Juan de Salcedo]], apoko ni Miguel López de Legazpi, naglayagda iti [[Karayan Angalacan]] nga agturong iti [[Golpo Lingayen|Gulpo ti Lingayen]] ket simmangladda idiay Aroo wenno Agoho, a pagaammo itan kas [[Agoo, La Union|Agoo]]. Idi simmangpetda, adda tallo a barko ti [[Hapon]] a sinaranget ti grupo ni Salcedo, a kinamatda agingga iti maysa a kolonia dagiti Hapones. Dagiti Kastila kiniddawda ti tangdan iti [[Reina ti Espania]] agpadpada kadagiti katutubo ken dagiti Hapon, nupay nagkedked ti dadduma idi damo. Dagidiay nagtulnog napalubosanda nga agtalinaed ken makomberte iti Kristianidad kalpasan ti panangbayadda iti buis. Gapu iti daytoy a pannakataripnong, naawagan ti Agoo kas ''"El Puerto de Japon"'', gapu ta dagiti negosiante a Hapon ken Tsino ket aglaklako kadagiti umili iti dayta a puerto. Gapuna, dakkel ti naaramidan ti Agoo iti [[komersio]] kadagiti dadduma a pagilian iti [[Abagatan a daya nga Asia]]. 

Kanayonanna, intultuloy dagiti [[Espaniol]] a konkistador ti panagdaliasatda nga agpaamianan, a nakasaritada dagiti katutubo iti pagaammo itan a [[San Fernando, La Union|San Fernando]]. Kiniddaw dagiti Kastila ti kontribusion iti Reina ti Espania, ngem kiniddaw dagiti katutubo ti tiempo tapno mapanda iti kabambantayan tapno urnongenda ti maidatagda. Nupay kasta, saanda a nagsubli. Kalpasanna, nagturong dagiti konkistador iti amianan a lumasat iti ''Atuley'' wenno ''Dalandan'' ([[San Juan, La Union|San Juan]]), a nangkiddaw iti buis kadagiti katutubo, a nangipasdek iti panangituray ti Espania, ken nangkonberte kadagiti katutubo iti [[Kristianidad]], nga awanen ti kanayonan a panangbusor agingga a nakadanonda iti dakkel a karayan a pagaammo kas '''Purao'',' a kaipapananna ti ' puraw' iti Iloco, a naipanagan gapu iti nadalus a langa ti igid ti baybay ken karayan. Daytoy a lugar ket paset itan ti [[Balaoan]] ken [[Luna, La Union|Luna]]. 

Idiay Purao, dagiti Kastila kinaritda dagiti [[Ilocano]], a situtured a nagkedked nga agbayad iti buis. Simmaruno ti maysa a dangadang, a nangtanda iti umuna a panagibukbok ti dara dagiti Ilocano kas panangbusor iti ganggannaet a turay. Kalpasan daytoy a panagsusupiat, ti karayan ket napanaganan manen iti "''Darigayos''", a nagtaud kadagiti sasao nga Ilocano a "''[[dara]]''" ken "''ayos''" (nagayus), a kaipapananna "''no sadino ti naggayus ti dara''". Nagpaamianan ni Salcedo ken dagiti tattaona a nagturong idiay [[Vigan]], a sadiay idi agangay, naaddaanda iti di nasayaat a pannakigayyem kadagiti Ilocano, a di maragsakan a nangakseptar iti panangituray ti Espania.<ref>{{Cite web|title=About the City|url=https://www.sanfernandocity.gov.ph/csflu_website/aboutcsf/}}</ref>

Daytoy a pannakataripnong ti nangrugi iti nasapa a panangkolonisar ti Espania iti [[Amianan a Luzon]] ken nangparnuay iti sangagasut a tawen a panangbusor iti panangituray ti Espania. Nangiturong met dayta iti pannakaipasdek dagiti baro a narelihiosuan, kultural, ken administratibo nga institusion, a nagresulta iti pannakabukel dagiti [[pueblo]], [[rancherias]] kadagiti ili a nagbalin idi agangay a probinsia ti La Union. 

Sakbay ti pannakabukelna, ti probinsia ket nabingbingay kadagiti probinsia ti [[Ylocos]] ken [[Pangasinan]], ken dagiti rancherias ti akindaya a ''Pais del Igorotes'' ([[Benguet]]). Addaan daytoy iti sumagmamano a [[barrio]] ken pueblos nga idauluan ti [[cabeza de barangay]], [[gobernadorcillo]], ken [[alcalde-mayor]], a kaaduan kadagitoy ket impasdek dagiti agkakabsat nga [[Agustino]] idi maika-16 a siglo kabayatan ti nasapa a panagsaknap ti panagturay ti Espaniol. Ti sibil a gobierno a naipasdek iti sidong ti Kastila a [[Maura a Linteg]] ket nalabit naipasdek idi 1700. Kaaduan kadagiti barrio ken ili ket paset idi ti encomienda nga inturayan dagiti Español nga [[insulares]] ken [[Mestizo]], a nairaman ti sumagmamano a rancherias ken [[catechumens]] a nagnaed kadagiti bantay ti Igorot. 

Kas kadagiti dadduma a ili iti Ylocos, nabingbingay dagiti klase ti kagimongan iti dua: dagiti ''babaknang'' wenno ''agtuturay'', ken dagiti ''cailianes''. Dagiti babaknang wenno agtuturay ket dagiti prinsipalia wenno insulares a nagsao iti pagsasao a Castilian, bayat a dagiti cailianes ket dagiti katutubo a nagsao iti [[Pagsasao nga Ilokano|Iloco]], [[Kankanai]], [[Ibaloi]], wenno [[Pagsasao a Pangasinan|Pangasinan]]. Nupay kasta, ti Iloko ti nagserbi kas [[lingua franca]] ti probinsia.<ref name=":1">{{Cite web|title=History of Balaoan|url=https://www.balaoanlaunion.gov.ph/history-of-balaoan/|access-date=2024-10-01|website=Official Website of Municipality of Balaoan|language=en-US}}</ref>
[[Papeles:Top view Baluarte Watch Tower.jpg|thumb|326x326px|Ti '''Baluarte Watch Tower''' idiay Luna, La Union]]
Dagiti pagnaedan iti igid ti baybay ket masansan a rauten dagiti marimot wenno pirata a [[Moro]], a mangsamsam ken mangpuor kadagiti purok bayat a tiliwenda dagiti babbai ken ubbing. Kas sungbat, naibangon dagiti ''baluartes'' iti igid ti kosta manipud ili ti ''Baratao'' ([[Bauang]]), ''San Vicente de Balanac'' / ''Pindangan'' ([[San Fernando, La Union|San Fernando]]), ''Dalandan'' ([[San Juan, La Union|San Juan]]), [[Bacnotan]], ''Purao'' ([[Balaoan]]) agingga iti ''Namacpacan'' ([[Luna, La Union|Luna]]). Nagserbi dagitoy a [[Torre|baluarte]] kas pangdepensa ken pagwanawanan, a nangpakdaar kadagiti lumugar ken autoridad kadagiti umad-adani a peggad manipud iti baybay. Bayat ti maika-18 ken maika-19 a siglo, napateg ti akem dagitoy a baluarte iti panangsalaknib kadagiti ili iti La Union ken iti dadduma pay a paset ti Pilipinas, a nangsalaknib kadagiti umili ken nangsaluad kadagiti napateg a ruta ti komersio. 

Bayat ti Kastila a Kolonisasion, maysa a nalimed a kagimongan dagiti insurrectos ti naorganisar idiay Balaoan nga addaan iti panggep a panagrebelde maibusor kadagiti tiraniko a panagabuso ti ''"[[Guardia Civil]]"'' ken "[[Cora Parrocos|''Cora Parrocos'']]” . Karaman kadagiti miembrona da ''Luciano Resurreccion, Primo Ostrea, Artemio Ostrea, Fernando Ostrea, Patricio Lopez, Rufino Zambrano'', ken ''Mariano Peralta'' a pagaammoda a kas dagiti [[Siete Martires]]. Dagitoy pito nga agtutubo a lallaki ti immuna nga Ilocano a napapatay gapu kadagiti rebolusionario nga aktibidadda wenno gapu ta mapapati a simpatia iti gakat. <ref name=":13">{{Cite web|title=History of Balaoan|url=https://www.balaoanlaunion.gov.ph/history-of-balaoan/|access-date=2024-10-01|website=Official Website of Municipality of Balaoan|language=en-US}}</ref>

Iti bisperas ti rebolusion, impalgak ti maysa a traidor ti planoda kadagiti autoridad ti Espania, a nangiturong iti pannakaaresto ti pito a lallaki, a napapatay a di naimbestigar. Saan a natay ni Fernando Ostrea nupay nasugatan iti patongna, ket gapu ta simimilagro a nakalasat, nabaelanna nga ipakaammo ti trahedia kadagiti umili iti dayta a lugar. Kalpasan daytoy a pasamak, isu ket pinakawan dagiti autoridad maitunos iti kaugalian ti Espania. Idi napapatay, ni Fernando ket maysa idi a Cabeza de Barangay ken idi agangay nagserbi kas bise presidente ti ili. Kas maysa a kangrunaan a tao iti rebolusion, indauluanna dagiti kailianna iti pannakidangadangda iti Espania ken Estados Unidos. Kas pammadayaw kadagiti pito a martir, ti ''Siete Martires Lodge No. 177'' ket naipasdek kas maysa a masonic lodge. <ref>{{Cite web|title=Siete Martires {{!}} The Most Worshipful Grand Lodge of Free and Accepted Masons of the Philippines|url=https://grandlodge.ph/lodges/siete-martires|access-date=2024-10-01|website=grandlodge.ph}}</ref><ref>{{Cite web|title=La Union History|url=https://launion.gov.ph/history/}}</ref>

==== Pannakabukel ti Probinsia ti La Union ====
Ti La Union ket nabangon idi Marso 2, 1850, ken nagbalin a ti maika-34 a probinsia ti Filipinas. Kalpasan a nagbalin ti [[Cebu]] a kaunaan a [[Probinsia|probincia]] idi 1565, dagiti Kastila pinarsuada dagiti baro a probinsia. Tallo a kangrunaan a pagrebbengan ti naibilang a kasta: ''ti administrasion ti [[politika]]'' ken ''sibil'', ti panangituray ti simbaan ken dagiti panangusig iti heograpia. Iti nasurok a dua ket kagudua a siglo, ti orihinal a probinsia ti [[Ilocos]] ket nagtalinaed a di nadadael agingga idi 1818 idi nabingbingay iti [[Ilocos Norte]] ken [[Ilocos Sur]]. Idi 1846, ni [[Abra]] ket pinartuat babaen ni [[Gobernador Heneral Narciso Zaldua Claveria]]. 
[[Papeles:Administrative Divisions of the Philippines (1899).svg|left|thumb|333x333px|Dagiti Administratibo a Dibision ti Filipinas (1899)]]
Ni Gobernador Heneral Claveria ket maysa a managsirmata nga administrador. Patienna a ti panagtipon ti tallo a nagtipon a lugar nga adayo kadagiti kabesera ti probinsia ket maysa a solusion kadagiti kalikaguman ti administrasion ti politika ken sibil. Nakitana met ti pagimbagan ti agrikultura ken komersio iti dayta a teritoria. Ket ti kangrunaan a banag ket ti pannakaisaknap ti sibilisasion dagiti [[Hispanico]] ken ti [[Kristianidad]] iti dayta a lugar. Ti Bangar, Namacpacan (Luna) ken Balaoan iti makin-abagatan a paset ti llocos Sur ket adayo iti cabezera ti [[Vigan]] ken iti dandani umasping a pamay-an, ti dagiti ili a Sto. Tomas, Agoo, Aringay, Caba, Bauang, Naguilian, San Fernando, San Juan ken Bacnotan ket adayoda iti kabesera ti Pangasinan a [[Lingayen]]. Dagiti 40-45 a rancheria iti kaunegan ti Central [[Cordillera Administrative Region|Cordillera]] iti distrito ti [[Benguet]] (''Eastern Pais del Igorotes'') a pagbeddengan ti tallo nga ili ti Ilocos Sur ken ti siam nga ili ti Pangasinan ket ad-adda pay a nakaro ti parikutda. 

Isu nga idi Oktubre 29, 1849, pinirmaan ni Gobernador Heneral Claveria ti singasing (''promovido'') a pagkaykaysaen dagiti lugar ti ''Pangasinan-Ilocos-Cordillera'' iti baro a probinsia a naawagan iti La Union (ti opisial a nagan a dinutokan ni Claveria a mismo). Iti las-ud ti 124 nga aldaw, dagiti nangato ken napateg nga opisial ti kolonia ti Espania inadal ken inutobda ti singasing a mangbukel iti La Union wenno saan. Idi Marso 2, 1850, pinirmaan ni [[Gobernador Heneral Antonio Maria Blanco]] ti [[Superior Decreto|''Superior Decreto'']] a nangipasdek iti La Union ti maika-34 a probinsia sipud idi nabangon ti Cebu idi 1565. Nailasin dayta kas ''gobierno politico-militar''. Idi Marso 4, 1850, dinutokan ni Blanco ni Kapitan [[Toribio Ruiz de la Escalera]] (dati a mapagtalkan nga aide de camp ni Claveria) kas ti umuna a ''Gobernador Militar y Politico''. Ti La Union ket ti panagkaykaysa dagiti daga, tattao, kultura ken rekurso. Idi Abril 18, 1854, impaulog ni [[Reyna Isabella II ti Espania]] ti naarian a bilin (real orden) manipud [[Madrid]] a mangpatalged iti Superior Decreto ni Blanco. 

Idi 1860, adda dakkel a panagrang-ay ti komersio ken agrikultura iti probinsia gapu iti Tabako. Inusar dagiti autoridad ti España ti napateg a bulong a pangitandudo iti ad-adu pay a panagrang-ay ti ekonomia. Ti industria ti tabako ket makagunggona unay isu a naipasdek ti Tobacco Monopoly. Amin a bulong ti Tabako ket nainget a kontrolado ken ginatang laeng ti gobierno iti naikeddeng a presio.

==== Rebolusion ti Filipinas ====
Idi 1896, ti dumakdakkel a riribuk iti probinsia ti La Union ket timmaud manipud kadagiti tawen ti panangirurumen ti Espania, a naipaganetget babaen ti panangtutuok kadagiti lokal a papadi ken ti pannakapapatay ti Balaoan ''Siete Martires'', panangtutuok kadagiti patneng a papadi, ni [[Padres Adriano Garces]] ti Balaoan, ni [[Mariano Gaerlan]] ti San Fernando ken ni [[Mariano Dacanay]] ti Bacnotan. Daytoy a di pannakapnek ket dimmanon iti kangatuan idi Mayo 22, 1898, idi a pinaltogan ti nangpapatay iti nakaro a kagura a ni Prayle [[Mariano Garcia]] ti Santo Tomas - maysa a pammaltog a nangngeg iti intero a probinsia, a nangparnuay iti rebolusion iti inawagan idi dagiti Kastila a "''Una Provincia Modelo"''. Ni [[Manuel Tinio|Manuel Tinio y Bondoc]], maysa nga agtutubo a heneral a nakikadua ken ni [[Emilio Aguinaldo]], ti nangidaulo iti panangbusor kadagiti puersa ti Espania, a nangpapanaw kadakuada idiay La Union, nupay adda dagiti nagsanud idiay [[Vigan]]. Kalpasan ti pannakaparmekda, naipasdek ti Rebolusionario a Gobierno, a ni Aguinaldo ti presidente ken ni Tinio ti immuna a nagserbi a kas de facto a gobernador, a sinuktan idi agangay ni Dr. [[Lucino Almeida]]. 
[[Papeles:Manuel Tinio.jpg|thumb|283x283px|Ni '''Heneral Manuel Tinio''' a lider ti rebolusion ti Amianan a Luzon]]
Idi Hulio 22, dagiti tropa ti Novo-Ecijano, a napabileg iti nasurok a 600 a lallaki, simmangpetda idiay [[San Fernando, La Union|San Fernando]] kalpasan a simmuko ti [[Dagupan]] ken ni [[Francisco Makabulos|Heneral Francisco Makabulos]] ket nasarakanda ti siudad a linakub dagiti [[rebolusionista]] nga indauluan ni [[Mauro Ortiz|Heneral Mauro Ortiz]]. Dagiti Kastila, nga indauluan ni Koronel [[Jose Garcia Herrero]], pinatibkerda ti bagbagida kadagiti kangrunaan a pasdek, nga agur-urayda iti panagsaranay. Iti laksid ti panangikagumaan ni Tinio iti natalna a pannakisarita, saan a simmuko dagiti naparigatan nga armada ti Espania. Idi Hulio 31, kalpasan ti adu nga aldaw a di panagtignay, rinaut ni Tinio, a nagresulta iti nabara a dangadang a nagpatingga iti panagkappiat dagiti Kastila. Ti panagsuko iramanna ti 400 a soldado, 8 nga opisial, ken adu a material a militar. 

Kalpasan a nasigurado ti San Fernando, ti Tinio Brigade ket immadayo idiay [[Balaoan]], a sadiay naipasangoda iti naulpit a panangbusor dagiti soldado nga Espaniol a nagkampo iti kombento. Iti laksid ti panangsuporta ti lokal a populasion, nagpaut ti pananglakub iti lima nga aldaw ket nasurok a 70 a Filipino ti natay. Kinuna ti Saksi a ni [[Camilo Osías]] nga adu a katipuneros iti dayta a lugar ti nairaman iti Tinio Brigade kalpasan daytoy a rigat. Kalpasanna, immakar dagiti rebelde idiay Bangar, a sibaballigi a nanglikmut kadagiti puersa ti Espania, a nagresulta iti nakapatpateg a balligi idi Agosto 7, a nangiturong iti panagsuko ti 87 nga Espaniol kalpasan ti uppat nga aldaw laeng a pannakigubat a bassit laeng ti natay a Filipino. Daytoy a panagsasaruno ti balligi ti nangmarka iti napateg a kapitulo iti kontribusion ti La Union iti nalawlawa a Rebolusion ti Filipinas a maibusor iti panangituray ti [[Kastila a kolonia]].

=== Panawen ti Kolonisasion ti Amerika ===
Ti kolonisasion ti La Union iti Amerika ket nangrugi kalpasan ti [[Gubat ti Espaniol–Amerikano|Gubat ti Espaniol-Amerikano]] idi 1898 idi a ti Filipinas ket naited iti [[Estados Unidos iti Amerika|Estados Unidos]] babaen ti [[Tulag ti Paris (1898)|Tulag ti Paris]]. Kalpasan ti [[Gubat ti Filipino–Amerikano|Gubat ti Filipino-Amerikano]] (1899-1902), ti La Union ket naorganisar manen babaen ti administrasion ti kolonia ti Amerika, a nangiturong kadagiti napateg a panagbalbaliw iti politika, ekonomia, ken kagimongan. 
[[Papeles:Manila646 1899.jpg|left|thumb|308x308px|'''Gubat ti Filipino-Amerikano''' c. 1899]]
Bayat ti [[Gubat ti Filipino–Amerikano|Gubat ti Filipino-Amerikano]], napasaran ti La Union dagiti militar a panagririri ken panaggugubat bayat a dagiti puersa ti Estados Unidos ti mangikagkagumaan a mangkontrol iti probinsia. Ti [[gubat]] ket nailasin babaen kadagiti nakaro a panangabuso maibusor kadagiti katutubo a populasion, a pakairamanan ti napilit a pannakaiyalis, di nainkalintegan a panangpapatay, ken pannakadadael ti sanikua. Dagitoy a panangabuso ti nangituggod iti nasaknap a panagpungtot ken panangbusor dagiti katutubo kadagiti puersa ti Amerika iti intero a probinsia, a mangipakita iti napigsa a tarigagayda nga agwaywayas ken panangbusor iti ganggannaet a panangkontrol. Nagparang dagiti lokal a lider, a nangorganisar iti gerra dagiti gerilya ken panaglalaban kadagiti away, a nangguyugoy kadagiti komunidadda maibusor kadagiti autoridad ti kolonia ken nangipaganetget kadagiti narigat a kasasaad ti imperialismo ti America. 

Kalpasan a nagballigi dagiti Amerikano a nangsakup iti probinsia, impatungpal ti administrasion ti Amerika dagiti [[Demokrasia|demokratiko]] a proseso a naikkan iti agpapada a kinapateg, a nangpalubos iti pannakabutos ti umuna a Sibil a Gobernador ti La Union idi 1901, ni [[Don Joaquín Joaquino Ortega]], a nangmarka iti napateg a tignay iti lokal a panagturay. Ti maysa kadagiti kangrunaan a kontribusion ti kolonisasion ti America ket ti pannakaipasdek ti maysa a na-centralized a sistema ti publiko nga eskuelaan idi 1901, a nausar ti Ingles kas ti pamay-an ti panangisuro. Nairaman daytoy a panagregget ti panangyeg iti 600 a mannursuro manipud iti U.S., a naam-ammo kas dagiti Thomasita, a mangisuro kadagiti estudiante a Filipino.<ref>{{Cite web|title=A Brief History of The Thomasites · The Philippines and the University of Michigan, 1870-1935 · Philippines|url=https://philippines.michiganintheworld.history.lsa.umich.edu/s/exhibit/page/a-brief-history-of-the-thomasites|access-date=2024-10-01|website=philippines.michiganintheworld.history.lsa.umich.edu}}</ref> Dagiti [[Thomasites|Thomasita]] ket nairanta iti sumagmamano nga [[eskuelaan publiko]], nangruna idiay San Fernando, Bacnotan, Luna, Balaoan, Bauang, Naguilian, Agoo, ken Rosario. Mainayon pay, dagiti reporma ti agrikultura ket naipamaysa iti panangnayon ti produksion dagiti mula a paggatangan a kas ti tabako, asukar, ken abaca, a mangpaimbag iti kangrunaan a agrikultural nga ekonomia ti La Union bayat a pabilgenna ti panagdepende ti kolonia iti paglakoan. 

Nangipasdek met ti gobierno ti kolonia ti Amerika iti Gobierno ti Isla iti La Union, a ti panggepna ket mangited ti balangkas para iti lokal nga administrasion ken panagturay bayat a taginayonenna ti sapasap a kontrol manipud iti sentral a gobierno. Karaman iti dayta ti lokal nga eleksion ken pannakaipasdek dagiti gobierno ti munisipio, a nangpalubos kadagiti Filipino a makipaset iti panagturayda.

Idi 1935, ti Filipinas ket simmuko iti [[Mankomunidad ti Filipinas]], a nangipaay iti ad-adu nga autonomia ken panagturay a bukbukod bayat nga adda pay laeng iti sidong ti panangimaton ti Estados Unidos. Daytoy a panawen ket nangpalubos ti La Union a mangpasaran ti ad-adu a lokal a politikal a pannakibiang ken dagiti inisiatiba ti panagrang-ay, nupay daytoy ket nangpabileg kadagiti kolonia a patakder a nanglapped ti pudno a panagturay-bukod agingga a ti Filipinas ket nakagun-od ti naan-anay a panagwaywayas idi 1946. 

Nupay ti panawen dagiti Amerikano ket nangitulong iti pannaka-modernize ti La Union, nangibati met daytoy iti narikut a tawid ti impluensia ti kolonia, panagdepende, ken panangabuso kadagiti patneng a populasion. Ti pakalaglagipan ti resistensia ken ti pannakidangadang para iti kinasiasino bayat daytoy a tiempo ket agtalinaed a napateg nga aspeto ti pakasaritaan a salaysay ti La Union, a mangsukog iti dalan ti probinsia nga agturong iti panagikeddeng iti bukodna a pagbanagan ken iti nailian a kinapannakkel. 

Siam a sabali pay a kasta met a makabael a gobernador ti simmaruno ken ni Don Joaquin sakbay ti panagrugi ti Gubat Sangalubongan II: Joaquín Luna 1904-1907, Sixto Zandueta 1908-1919, Pío Ancheta 1919-1922, Thomas de Guzmán 1922-1923, 1928-1931, Juan Lucero 1923-1929, Mauro Ortiz 1931-1934, Juan Rivera 1934-1937, Francisco Nisce 1937-1940 ken Bernardo Gapuz 1940. Kas idi ur-urayen dagiti Pilipino ti pannakawayawayada, kas inkari dagiti Amerikano babaen ti [[Tydings-Mcduffie Law]], bimtak ti [[Gubat ti Sangalubongan II|Gubat Sangalubongan II.]]<ref>[http://www.launion.gov.ph/page.php?262 La Union Profile: Gallery of Governors – Province of La Union :: Official Website]</ref>

=== Panawen ti Okupasyon ti Hapon ===
[[Papeles:Advance Japanese Landings Dec 1941.jpg|thumb|Dagiti Naipangato a Panaglayag ti Hapon Disiembre 1941]]
Ti panangsakup ti Hapon iti La Union bayat ti [[Maikadua a Sangalubongan a Gubat]] ket maysa idi a nangruna a kanito iti pakasaritaan ti probinsia, gapu iti estratehiko a kinapategna agpadpada kadagiti Aliado ken Hapon a puersa. Idi Disiembre 1941, simmalog dagiti tropa ti Hapon idiay Agoo, a dagus a nakontrolda ti lugar idi rugrugi ti 1942. Iti laksid dagiti nakaro a karit, dagiti Filipino, a kadua dagiti buyot ti Amerika, sinarangetda ti panangsakup. Kabayatan daytoy nariribuk a panawen, dagiti [[Gobernador]] a [[Bernardo Gapuz]], [[Jorge Camacho]], ken [[Bonifacio Tadiar]] ti nangidaulo ken nangsuporta kadagiti umili ti La Union. Iti sidong ti panangituray ti Japan, naipasango ti probinsia iti nainget a panangkontrol ti militar, napilit a panagtrabaho, kinakirang ti taraon, ken nasaknap a kinaranggas. Nupay kasta, timmaud dagiti grupo a mangsupiat, ket adu a lumugar ti nakiraman iti gerilya a pannakigubat tapno busorenda ti panangsakup. Daytoy a panawen ipaganetgetna ti kinatibker ken di agpangpangadua nga espiritu dagiti umili ti La Union iti sanguanan ti nakaro a rigat.

==== Gubat ti Rosario (Inkaso ti Hapon iti Gulpo ti Lingayen) ====
Idi Disiembre 22, 1941, ti Hapon a 4th Tank Regiment ken ti 47th Infantry Regiment iti sidong ti panangituray ni Col. [[Ti Isamu Yanagi]], a sinuportaran ti dakkel a armada dagiti barko ti armada, pinadasda ti agdisso idiay Agoo tapno agbalin a maysa kadagiti tallo a kangrunaan a beachhead para iti Invasion ti Japan iti [[Golpo Lingayen|Lingayen Gulf]], nupay ti tiempo ti nangwarawara kadagiti buyotda ken nangipatakder kadakuada iti nalawa a paset ti aplaya manipud iti [[Poro Point]] (San Fernando) agingga iti abagatan a kas iti Damortis. Dagitoy a puersa idi agangay ket nakidangadangda kadagiti puersa ti Commonwealth a buklen ti 26th Cavalry Regiment (Philippine Scouts), ti Philippine 21st Division, ti Philippine 11th Division, ken ti kabbaro a nabuangay a Philippine 71st Division iti maawagan idi agangay a Gubat ti Rosario.'''<ref name="Dull">{{Cite book|last=Dull|first=Paul S.|title=A Battle History of the Imperial Japanese Navy, 1941–1945|date=1978|publisher=Naval Institute Press|isbn=1299324614|pages=29–31}}</ref>'''

==== Gubat ti Bacnotan ====
Dagiti mangraut a soldado a Hapones dimtengda idiay [[Bacnotan]] idi Disiembre 21, 1941, kabayatan dagiti nasapa nga aldaw ti Gubat Sangalubongan II. Idi Enero 4, 1945, nagbaliw ti kasasaad ti gubat idiay La Union idi sinakup dagiti soldado a Pilipino-Amerikano ti Baroro Bridge idiay Bacnotan, maysa a estratehiko a rangtay a mangkonektar iti dadduma a paset ti Amianan a Luzon ken San Fernando. Ti balligi ti nangpasigurado iti pannakawayawaya ti La Union. Simmaruno dayta iti historikal a Battle of San Fernando ken Bacsil Ridge. Gapu ta naparmek, nagsanud ti Imperial a Heneral ti Hapon idiay Baguio a sadiay a nakitiponda kadagiti kakaduada ken nagtakderda iti maudi a panaglabanda.'''<ref>{{Cite web|title=History {{!}} Local Government of Bacnotan - Official Website|url=https://bacnotan.gov.ph/history/|access-date=2024-10-02|language=en-US}}</ref>'''

==== Gubat iti Bacsil Ridge ====
Ti [[Gubat ti Bacsil Ridge]] ket napasamak idi Marso 1945 ket maysa kadagiti nagtultuloy a kangrunaan a gubat iti Kampania ti Filipinas iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat ket nagbaetan dagiti soldado a Filipino iti babaen ti 121st Infantry Regiment, [[Philippine Commonwealth Army]], USAFIP-NL, iti babaen ti bilin ni [[Russell W. Ni Volckmann]], ken dagiti puersa ti Imperial a Hapon babaen ni Heneral Tomoyuki Yamashita.'''<ref name="Battle of Bacsil Ridge - PVAO">{{Cite web|title=Battle of Bacsil Ridge – PVAO|url=https://pvao.gov.ph/events/battle-of-bacsil-ridge/|access-date=2021-09-26|language=en-US|archive-date=2021-09-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20210926025420/https://pvao.gov.ph/events/battle-of-bacsil-ridge/|url-status=dead}}</ref>'''
[[Papeles:Bacsil Ridge historical marker.jpg|left|thumb|264x264px|Ti pakasaritaan a marka ti '''Bacsil Ridge''']]
Ti Battle of Bacsil Ridge ti nangpatingga iti makabulan a pannakigubat para iti panangkontrol iti San Fernando. Dagiti mangidepensa a Hapones a naawagan iti Hayashi Detachment, a buklen ti 3,000 a nakaarmas a soldado ken 2,000 a di nakaarmas a puersa a mangsuporta, sinakupda ti San Fernando ken dagiti kabangibangna a lugar a nangiparit iti iseserrek iti sangladan ti siudad ken iti dalan nga agturong idiay Baguio. Kas paset ti San Fernando-Bacsil Operations, ti 1st Battalion ti 121st Infantry ket naibaon a mangibbet kadagiti puesto ti kabusor a nangrugi idi arinunos ti Pebrero babaen ti tulong ti [[Allied Air Force]]. 

Ti 1st Battalion ket nangaramid ti sapasap a panangraut iti rangkis idi Marso 16, 1945 ken nakiranget kadagiti Hapon a mangidepensa agingga iti pannakakautibo ti Bacsil idi Marso 19. Iti isu met laeng nga aldaw, ti maika-3 a battalion sinakupna ti Reservoir Hill. Ti Battle of Bacsil Ridge iti nagbaetan dagiti soldado a Filipino ken dagiti nabigbig a gerilya ken dagiti puersa ti Hapon ket nagresulta iti pannakasakup manen ti siudad ti San Fernando, La Union. Nagresulta dayta iti pannakatagikua ti San Fernando, La Union idi Marso 23, 1945, ken ti Bacnotan, La Union ken ti militar a panangraut iti intero a probinsia ket nagpatingga idi Marso 24 kalpasan ti dua a bulan a pannakigubat. 

==== Pannakawayawaya ti Bauang ====
Ti Pannakawayawaya ti Bauang, La Union ket paset ti San Fernando-Bascil nga operasion a nairanta a mangwayawaya iti probinsia ti La Union ken manglukat iti maysa kadagiti kalsada nga agturong iti Baguio. Dagiti yunit manipud iti Rosario, La Union a pakairamanan dagiti elemento ti 2nd Battalion, 121st Infantry ti United States Army Forces iti Pilipinas Northern Luzon (USAFIP-NL) iti sidong ti panangituray ni Mayor Diego Sipin, ket naituding a mapan iti amianan nga agturong iti Bauang. Ti 2nd Battalion, 121st Infantry, USAFIP-NL pinabilegna dagiti dadduma a battalion iti panangikagumaanda a mangsakup iti San Fernando. Kabayatanna, dagiti combat units manipud iti  ⁇ B ⁇  company, 1st Battalion, 121st Infantry, USAFIP-NL rinautda dagiti defensive lines idiay Bauang tapno tulonganda ti 1st Battalion, 130th Infantry (US) iti panagrang-ayda manipud iti abagatan. Ti Bauang ket immuna a nawayawayaan idi Marso 19, 1945, a sinurot babaen ti deklarasion ti panagpatingga ti operasion idiay La Union idi Marso 24, 1945. Idi Enero 4, 1945, nawayawayaan ti La Union babaen ti Battle of San Fernando ken Bacsil Ridge. 

Gapu ta nadadael idi ti San Fernando, nagbalin ti Bacnotan a temporario a tugaw ti administrasion ti probinsia kalpasan ti gubat. Ti La Union National High School ket naiyalis met idiay Bacnotan kas resulta daytoy a pannakaiyalis. Idi nagsubli ti kasasaad, ti gobierno ti probinsia ket nayakar idiay San Fernando, a sinurot ti La Union National High School. Naipasdek ti North Provincial High School kalpasan a naiyalis ti provincial high school idiay Bacnotan (ti agdama a Bacnotan National High School). <ref name="#OnThisDay - PVAO">{{Cite web|title=#OnThisDay – PVAO|url=https://pvao.gov.ph/story-of-battles-pvao/liberation-of-bauang-la-union/|access-date=2021-09-26|language=en-US|archive-date=2021-09-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20210926040532/https://pvao.gov.ph/story-of-battles-pvao/liberation-of-bauang-la-union/|url-status=dead}}</ref>

=== Panawen Kalpasan ti Gubat ===
Ti panawen ti panagsubli iti kasasaad kalpasan ti gubat ti nangipakita iti panagsubli ti industria ti tabako iti Rehion ti Ilocos. Sipud idi nagpatinggan ti panag-monopolio ti tabako, bimmaba ti produksion ti tabako idiay Ilocos idi rinugian dagiti Pilipino ti agbaliw manipud kadagiti lokal a naaramid a sigarilio nga agturong kadagiti sigarilio a naaramid iti sabali a pagilian.<ref name="StarTabacalera2">{{Cite news|last=Sison|first=Norman|title=Tabacalera: 130 years of cigars and Philippine history|work=The [[Philippine Star]]|url=https://www.philstar.com/business/business-as-usual/2011/12/05/754678/tabacalera-130-years-cigars-and-philippine-history|access-date=2024-03-26}}</ref> Ngem kalpasan a nabasana ti serye dagiti artikulo ni Maximo Soliven a nangilawlawag no apay a nasayaat ti panagtubo ti tabako ti Virginia iti daga ti Ilocos, nakombinsir ti negosiante a ni Harry Stonehill a mangbusbos iti adu a kuarta iti panangbangon manen iti industria, a nangipasdek iti Philippine Tobacco Flue-Curing and Redrying Corporation (PTFCRC) idi 1951 ken nangrekrut kadagiti mannalon iti intero a Rehion 1 tapno agpataud iti tabako.<ref name="NTA2">{{Cite web|last=Department of Agriculture|first=National Tobacco Administration|title=Tobacco History|url=https://www.nta.da.gov.ph/tobacco/|access-date=2024-03-26|website=National Tobacco Administration|language=en-US}}</ref><ref name="StonehillGhost">{{cite news|last=De Guzman|first=Sara Soliven|date=2014-05-26|title=A ghost from the past – the Stonehill scandal|work=The Phiippine Star|url=https://www.philstar.com/opinion/2014/05/26/1327283/ghost-past-stonehill-scandal}}</ref> Iti simmaganad a tawen, ni La Union Congressman Manuel T. Nangidatag ni Cases iti linteg a "manglapped iti pannakaiserrek ti tabako a bulong ti sabali a pagilian", a pinirmaan idi agangay ni [[Elpidio Quirino|Presidente Elpidio Quirino]] kas Republic Act 698.<ref>{{Cite journal|date=June 1951|title=The American Chamber of Commerce Journal, June 1951|url=https://repository.mainlib.upd.edu.ph/omekas/s/rare-periodicals/media/86281|url-status=live|journal=The American Chamber of Commerce Journal|volume=XXVII|issue=6|archive-url=https://web.archive.org/web/20240330124126/https://repository.mainlib.upd.edu.ph/omekas/s/rare-periodicals/media/86281|archive-date=2024-03-30}}</ref> Daytoy ti nangpalubos kadagiti paggastuan ni Stonehill a mangpataud iti nasayaat a ganansia, ken ti nabiit pay a naipatakder manen a lokal nga industria ket rimmang-ay.<ref name="Kasaysayan9ch23">{{Cite book|title=Kasaysayan, The Story of the Filipino People Volume 9:A Nation Reborn.|publisher=Asia Publishing Company Limited|year=1998|editor-last=Magno|editor-first=Alexander R.|location=Hong Kong|chapter=A Web of Corruption}}</ref> Idi agangay, napapanaw ni <ref name="NTA">{{Cite web|last=Department of Agriculture|first=National Tobacco Administration|title=Tobacco History|url=https://www.nta.da.gov.ph/tobacco/|access-date=2024-03-26|website=National Tobacco Administration|language=en-US}}</ref> Stonehill kalpasan ti maysa a dekada, idi 1960's, gapu iti panagliklik iti buis ken panagpasuksok kadagiti opisial ti gobierno, iti maawagan idi agangay iti Stonehill scandal,<ref name="Kasaysayan9ch22">{{Cite book|title=Kasaysayan, The Story of the Filipino People Volume 9:A Nation Reborn.|publisher=Asia Publishing Company Limited|year=1998|editor-last=Magno|editor-first=Alexander R.|location=Hong Kong|chapter=A Web of Corruption}}</ref> ngem nagtultuloy a rimmang-ay ti industria ti tabako.al,<ref name="StonehillGhost2">{{cite news|last=De Guzman|first=Sara Soliven|date=2014-05-26|title=A ghost from the past – the Stonehill scandal|work=The Phiippine Star|url=https://www.philstar.com/opinion/2014/05/26/1327283/ghost-past-stonehill-scandal}}</ref><ref name="Kasaysayan9ch2">{{Cite book|title=Kasaysayan, The Story of the Filipino People Volume 9:A Nation Reborn.|publisher=Asia Publishing Company Limited|year=1998|editor-last=Magno|editor-first=Alexander R.|location=Hong Kong|chapter=A Web of Corruption}}</ref>

==== Bayat ti Diktadura ni Marcos ====
Nupay apektaran ti ekonomia babaen ti napartak a panagpababa ti balor ti peso a pinataud babaen ti saan a naiget a panaggasto ti eleksion a nagturong iti 1969 a panagbutos ti presidente,<ref name="Balisacan&Hill20032">{{Cite book|last1=Balisacan|first1=A. M.|url=https://books.google.com/books?id=O_L9k58WM9UC&q=The+Philippine+economy+under+Marcos:+A+balance+sheet|title=The Philippine Economy: Development, Policies, and Challenges|last2=Hill|first2=Hal|date=2003|publisher=Oxford University Press|isbn=9780195158984|language=en}}</ref><ref name="CamilleDiola">{{Cite news|last=Diola|first=Camille|title=Debt, deprivation and spoils of dictatorship – 31 years of amnesia|work=The Philippine Star|url=https://newslab.philstar.com/31-years-of-amnesia/golden-era|url-status=live|access-date=2 May 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20170626200905/https://newslab.philstar.com/31-years-of-amnesia/golden-era|archive-date=26 June 2017}}</ref> ti politikal a biag idiay La Union ket saan a dakkel a naapektaran babaen ti deklarasion ni [[Ferdinand Marcos]] iti Martial Law idi 1972.<ref name="Turner">Turner, Mark M. (1989) Elites and Power in a Philippine Town. Under Martial Law, 1972–76.  Philippine Studies 37: 283–300.</ref> Dagiti nabileg a grupo ti pamilia a nangdominar iti politika ti La Union sipud pay sakbay ti kolonia a panawen ti America ket kaaduan a nagtalinaed iti lugarda, nupay ti pamilia ni Congressman [[Jose D. Aspiras]] -adda a nalatak ni Aspiras idi nagbalin a Ministro ti Turismo ni Marcos. Ti kangrunaan a panagbalbaliw iti politika ket ti rimmang-ay a bileg dagiti rehional ken probinsial nga opisina dagiti nailian nga ahensia, a dagiti direktorda ket direkta nga agsungbat ken ni Marcos.<ref name="Turner2">Turner, Mark M. (1989) Elites and Power in a Philippine Town. Under Martial Law, 1972–76.  Philippine Studies 37: 283–300.</ref>

Daytoy a pamay-an nga inus-usar ni Marcos a mangpatibker ti napolitikaan a bileg ket saan a nakaala ti adu a resistensia iti [[Rehion ti Ilocos]], <ref name="Turner3">Turner, Mark M. (1989) Elites and Power in a Philippine Town. Under Martial Law, 1972–76.  Philippine Studies 37: 283–300.</ref> a mairaman ti La Union, nga addaan ti napigsa nga etniko nga asosasion iti pamilia Marcos.<ref name="Cortes">Cortes, Rosario Mendoza. (1990) ''Pangasinan, 1901–1986: A Political, Socioeconomic, and Cultural History''. New Day Publishers.</ref> Ti panagusar ti administrasion ni Marcos kadagiti naranggas a pamay-an a mangdadael iti di panagkikinnaawatan ket kaaduan a napasamak kadagiti sabali, saan nga Ilocano a probinsia, a kas ti asideg nga [[Abra]], [[Kalinga]], ken [[Mountain Province]].<ref name="Cortes2">Cortes, Rosario Mendoza. (1990) ''Pangasinan, 1901–1986: A Political, Socioeconomic, and Cultural History''. New Day Publishers.</ref> Ti nabayagen a maikadua a distrito a kongresista a ni Manuel T. Cases ket nangbukel ti maysa a pakikaduaan <ref name="Cimatu2">{{Cite news|last=Cimatu|first=Frank|date=2022-06-07|title=Solid North: Not gold and honey but blood and money #2|language=en|work=Baguio Chronicle|url=https://thebaguiochronicle.com/literature/solid-north-not-gold-and-honey-but-blood-and-money-2/|access-date=2024-03-30}}</ref> ken ni Marcos a kaduana dagiti dadduma a napigsa a kongresista ti Rehion ti Ilocos,<ref name="Cimatu">{{Cite news|last=Cimatu|first=Frank|date=2022-06-07|title=Solid North: Not gold and honey but blood and money #2|language=en|work=Baguio Chronicle|url=https://thebaguiochronicle.com/literature/solid-north-not-gold-and-honey-but-blood-and-money-2/|access-date=2024-03-30}}</ref> ken ti simmukat kenkuana a ni Jose D. Ni Aspiras ket nasinged met a katrabahuan ni Marcos a nagbalin a Ministro ti Turismo kalpasan a naideklara ti Martial Law. 

Ngem adda pay laeng dagiti katutubo ti La Union a situtulok a mangsupiat kadagiti autoritariko nga ar-aramid ken panangabuso ti administrasion ni Marcos, iti laksid ti personal a peggad.<ref name="AtlanticDamagedCulture">{{cite web|title=From 1987: 'A Damaged Culture' in the Philippines – The Atlantic|url=http://www.theatlantic.com/magazine/archive/1987/11/a-damaged-culture/505178|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161028125710/http://www.theatlantic.com/magazine/archive/1987/11/a-damaged-culture/505178|archive-date=28 October 2016|access-date=2020-01-22|website=[[The Atlantic]]}}</ref><ref name="Today">[https://manilatoday.net/fqs-martyrs/ "Mula Sigwa hanggang Commune hanggang EDSA: mga kabataang martir at bayani ng UP"], manilatoday.net. Accessed 28 July 2022.</ref> Karaman ditoy dagiti [[estudiante]] nga [[aktibista]] a dimmakkel idiay San Fernando, ni [[Romulo Palabay|Romulo]] ken [[Armando Palabay]], dagiti Estudiante ti [[Unibersidad ti Pilipinas, Diliman|Unibersidad ti Filipinas]] ken dagiti alumni ti [[La Union National High School]] a naibalud gapu kadagiti aktibidadda a protesta, na-torturan idiay Camp Olivas idiay [[Pampanga]], ken kalpasanna a naisina a napapatay sakbay ti panagpatingga ti Martial Law. Ni Romulo (agtawen iti 22) ken ni Armando (agtawen iti 21) <ref name="BantayogMandrake">{{cite web|date=18 January 2017|title=PALABAY, Armando D. – Bantayog ng mga Bayani|url=http://www.bantayog.org/palabay-armando-d/|access-date=22 January 2020|website=bantayog.org}}</ref> ket naitan-ok kalpasan ti ipapatayna idi naikitikit ti naganda iti Wall of Remembrance iti [[Bantayog ng mga Bayani]] ti Filipinas, a mangpadayaw kadagiti bayani ken martir a nakidangadang iti autoritariko a turay.<ref name="Burgonio">Burgonio, TJ [https://barangayrp.wordpress.com/2008/09/21/museum-puts-a-face-on-little-known-martial-law-martyrs/ "Museum puts a face on little-known martial law martyrs"], Philippine Daily Inquirer, 21 September 2008.</ref>

Agoo, La Union, katutubo nga [[Antonio L. Mabutas]] ket nagbalin nga Arsobispo ti Davao idi panawen ti Martial Law, ken aktibo a nagsao maibusor kadagiti panangabuso ti karbengan ti tao iti dayta a panawen,<ref name="Davaob2">{{cite web|date=23 February 2018|title=Honoring Davao's Contributions to the Struggle for Rights, Freedom|url=http://www.bantayog.org/davao-konsensya/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180228182116/http://www.bantayog.org/davao-konsensya/|archive-date=2018-02-28|access-date=8 February 2020|website=Bantayog ng mga Bayani}}</ref><ref name="MindaNews">{{cite news|last1=Maglana|first1=MAgz|date=2017-07-10|title=VOICES FROM MINDANAO: Fear is not a good foundation for getting Mindanao out of the rut|work=MindaNews|url=https://www.mindanews.com/mindaviews/2017/07/voices-from-mindanao-fear-is-not-a-good-foundation-for-getting-mindanao-out-of-the-rut/|access-date=8 February 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200208094745/https://www.mindanews.com/mindaviews/2017/07/voices-from-mindanao-fear-is-not-a-good-foundation-for-getting-mindanao-out-of-the-rut/|archive-date=2020-02-08}}</ref> nangruna ti panangtutuok ken panangpapatay kadagiti trabahador ti simbaan. Ti pastoral a surat nga insuratna a maibusor iti Martial law, "Reign of Terror in the Countryside",  ket nalatak gapu ta isu ti immuna a pastoral a naisurat a maibusor iti martial law nga administrasion ni Marcos,<ref name="Davaob">{{cite web|date=23 February 2018|title=Honoring Davao's Contributions to the Struggle for Rights, Freedom|url=http://www.bantayog.org/davao-konsensya/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180228182116/http://www.bantayog.org/davao-konsensya/|archive-date=2018-02-28|access-date=8 February 2020|website=Bantayog ng mga Bayani}}</ref> ken ad-adda pay a nalatak gapu ta ni Mabutas ket naipanpanunotan a maysa a konserbatibo iti uneg ti Katoliko a simbaan a hierarkia idiay Filipinas.<ref name="MarcosAgainstTheChurch">{{Cite book|last=Youngblood|first=Robert L.|url=https://www.worldcat.org/oclc/312239945|title=Marcos against the church : economic development and political repression in the Philippines|date=1993|publisher=New Day Publ|isbn=971-10-0512-3|location=Quezon City|oclc=312239945}}</ref>

=== Panawen ti Kontemporario ===

==== Ti Ginggined ti Luzon idi 1990 ====
Ti La Union ket nakaro a dinadael ti ginggined idiay Luzon idi 1990. Lima a munisipalidad iti La Union ti naapektaran: Agoo, Aringay, Caba, Santo Tomas, ken Tubao nga addaan iti 132,208 a populasion. Adu a pasdek, a pakairamanan ti Agoo Municipal hall, ti Museo de Iloko, ti simbaan a parokia ti Aringay,[40] ken ti Basilica Minore ti Our Lady of Charity,[8] ket narba wenno nakaro ti pannakadadaelda. 100,000 a pamilia ti naiyalis idi dua a ballasiw-taaw a purok ti nalayus gapu iti panag-liquefaction. Adu ti natay iti dayta a probinsia ket 32 ti natay. <ref name="AgooMunicipalHallreferece">{{Cite web|date=2015-12-12|title=23 Years in La Union|url=https://www.philnavs.org/23-years-of-ministry-in-la-union/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200716172926/https://www.philnavs.org/23-years-of-ministry-in-la-union/|archive-date=2020-07-16|access-date=2020-07-16|website=The Philippine Navigators|language=en-US}}</ref><ref name=":0">{{Cite news|date=July 17, 1990|title=Killer quake rumbles across Luzon|work=Manila Standard|url=https://news.google.com/newspapers?nid=8cBNEdFwSQkC&dat=19900717&printsec=frontpage&hl=en|access-date=October 10, 2021}}</ref>

==== Ti 2010 a Panagbalbaliw ti Turismo ====
[[Papeles:Surf’s up.jpg|left|thumb|302x302px|'''San Juan''' surf town]]
Manipud idi tengnga ti 2000s aginggana idi nasapa a 2010s, adu a negosiante ti nangrugi a nangipatakder kadagiti establisimiento a kas iti boho-chic-style nga art hostels ken third-wavecoffeeshops idiay San Juan ken Agoo. Idi damo, naallukoyda iti nalatak a surfing scene iti Barangay Urbiztondo iti San Juan, ngem idi agangay, pinanunotda ti panagnegosio iti probinsia kas alternatibo iti stress iti trabaho iti siudad.<ref>{{Cite web|date=2014-11-14|title=Hanging Out with Kiddo Cosio, the Man Behind La Union's Hipster Coffee Shop|url=http://www.pepper.ph/kiddo-cosio-feature|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141114120552/http://www.pepper.ph/kiddo-cosio-feature|archive-date=2014-11-14|access-date=2020-10-10|website=Pepper.Ph}}</ref><ref>{{Cite web|last1=Ortiga|first1=Kara|date=2017-07-21|title=This La Union Couple Is Raising Smarter Kids Through "Unschooling"|url=https://www.esquiremag.ph/life/health-and-fitness/how-this-surfing-couple-is-bringing-up-their-kids-by-the-sea-without-school-a1520-20170721-lfrm3|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20201010174037/https://www.esquiremag.ph/life/health-and-fitness/how-this-surfing-couple-is-bringing-up-their-kids-by-the-sea-without-school-a1520-20170721-lfrm3|archive-date=2020-10-10|access-date=2020-10-10|website=Esquiremag.ph}}</ref> Naitunos daytoy iti in-inut a pannakailukat ti Tarlac-Pangasinan-La Union Expressway ([[TPLEX]]), a nangaramid iti La Union a nalaklaka a madanon dagiti turista manipud iti Metro Manila.<ref>{{Cite web|last=Cardiñoza|first=Gabriel|date=2018-03-17|title=Beaches and gardens to beat summer heat|url=https://business.inquirer.net/247827/beaches-gardens-beat-summer-heat|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180317010122/http://business.inquirer.net/247827/beaches-gardens-beat-summer-heat|archive-date=2018-03-17|access-date=2020-10-10|website=INQUIRER.net}}</ref><ref>{{Cite web|date=2017-06-01|title=How entrepreneurs are reinventing the La Union lifestyle|url=http://fnbreport.ph/features/how-entrepreneurs-are-reinventing-the-la-union-lifestyle-eric-20170601/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190927060339/http://fnbreport.ph/features/how-entrepreneurs-are-reinventing-the-la-union-lifestyle-eric-20170601|archive-date=2019-09-27|access-date=2020-10-10|website=F&B Report Magazine|language=en-US}}</ref>

Iti baet ti umad-adu nga impluensia ti social media a Twitter ken Instagram, dagitoy a banag ket nangiturong iti nakaro a panagsaknap ti turismo a nangaramid iti San Juan - a dati a maysa laeng kadagiti adu a surfing a lugar iti Pilipinas - a kangrunaan a destinasion dagiti backpacker a dagiti pakaay-ayatanna ket nakasentro iti surfing ken arte.Ti San Juan ket nangrugin a naiparang a prominente kadagiti agwaywayas a pelikula a kas ti pelikula a Flotsam ni Jay Abello idi 2015 <ref>{{Cite web|date=2016-05-05|title=10 Philippine Travel Destinations From Our Favorite Pinoy Films|url=https://www.wheninmanila.com/10-philippine-travel-destinations-from-our-favorite-pinoy-films/|access-date=2020-10-10|website=When In Manila|language=en-US}}</ref> ken ti pelikula ni JP Habac idi 2017 nga I'm Drunk, I Love You,<ref name="pepIDILY">{{Cite web|date=2017-02-19|title=REVIEW: Maja, Paulo at a crossroads in I'm Drunk I Love You|url=http://www.pep.ph/guide/movies/25555/review-maja-salvador-and-paulo-avelino-are-at-a-crossroads-in-emim-drunk-i-love-youem|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170219172701/http://www.pep.ph/guide/movies/25555/review-maja-salvador-and-paulo-avelino-are-at-a-crossroads-in-emim-drunk-i-love-youem|archive-date=2017-02-19|access-date=2020-10-10|website=PEP.ph}}</ref> ken ti probinsia ket nangrugin a nainaganan babaen ti kolokvial nga inisialismo a "Elyu"<ref>{{Cite web|date=2018-03-22|title=Stoked in ELYU : La Union, The Ultimate Beach Vibe|url=https://escapemanila.com/2018/03/surfing-in-la-union.html|access-date=2020-10-10|website=Escape Manila|language=en-US}}</ref>

Kadagiti literario a sirkulo ti Filipinas, ti ili ti Bauang ket nagbalin pay a lugar ti panagdaliasat para iti panangselebrar ti biag ken dagiti obra ti mannurat ken Martir ti Sangalubongan a Gubat II a ni Manuel Arguilla,<ref>{{Cite web|last=Sotelo|first=Yolanda|date=2017-06-04|title=House in literary classic defies time|url=https://newsinfo.inquirer.net/902364/house-in-literary-classic-defies-time|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170603182737/http://newsinfo.inquirer.net/902364/house-in-literary-classic-defies-time|archive-date=2017-06-03|access-date=2022-04-19|website=INQUIRER.net|language=en}}</ref><ref name="Hindsight20140728">{{Cite news|last=Jose|first=F. Sionil|date=2014-07-28|title=A visit to Arguilla Country: Literature as patriotism|work=Philstar.com|url=https://www.philstar.com/lifestyle/arts-and-culture/2014/07/28/1350574/visit-arguilla-country-literature-patriotism|url-status=live|access-date=2022-04-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20180930202429/https://www.philstar.com/lifestyle/arts-and-culture/2014/07/28/1350574/visit-arguilla-country-literature-patriotism|archive-date=2018-09-30}}</ref> a dagiti mannurat ket bimmisita iti nakayanakan a siudad ti mannurat tapno mapadasan dagiti tanap a nangparegta kenkuana, ken nangiparang kadagiti saritana. Ti kalatakan a pasamak a mangrambak iti Arguilla ket ti 2017 a Taboan Literary Festival, maysa a selebrasion ti literatura ti Pilipinas a mangbaliw iti lugar iti tunggal tawen, nga inorganisar ti National Commission on Culture and the Arts bayat ti National Arts Month iti Pebrero. Karaman kadagiti nalatak nga artista a nagsarita maipapan iti Arguilla iti piesta ket ti mannurat-akademiko a ni Butch Dalisay ken ti Nailian nga Artista ti Filipinas para iti literatura a ni Bienvenido Lumbera.<ref name="Penman20171203">{{Cite news|last=Dalisay|first=Butch|date=2017-12-03|title=Handfuls of fragrant hay|work=Philstar.com|url=https://www.philstar.com/lifestyle/arts-and-culture/2017/12/03/1765003/lifestyle|url-status=live|access-date=2022-04-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20200706165333/https://www.philstar.com/lifestyle/arts-and-culture/2017/12/03/1765003/lifestyle|archive-date=2020-07-06}}</ref>

== Heograpia ==
[[File:SaFernandoCityLa_Unionjf462.JPG|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:SaFernandoCityLa_Unionjf462.JPG|left|thumb|282x282px|Pannakaimatangan ti Siudad ti '''San Fernando''', ti kabesera ti probinsia]]
Ti La Union, a mabirukan iti abagatan a laud a paset ti Rehion ti Ilocos, ket nabeddengan iti amianan ken amianan a daya babaen ti Ilocos Sur, iti abagatan babaen ti Pangasinan, iti daya babaen ti Benguet, ken iti laud babaen ti Golpo ti Lingayen ken ti Baybay Abagatan Tsina. Iti heograpia, adda iti 273 kilometro iti amianan ti Metro Manila ken 57 kilometro iti amianan a laud ti Siudad ti Baguio. Kadagiti probinsia iti Rehion ti Ilocos, ti La Union ti kabassitan no maipanggep iti kalawa ti daga, a sakupenna ti 149,309 nga ektaria, a mangbukel iti 11.60% ti dagup a kalawa ti daga ti rehion ken agarup a 0.5% iti intero a pagilian. Ti probinsia ket nabingbingay iti dua a distrito. Ti Distrito I, a mangbukel ti 70,069 nga ektaria (46.93% ti kalawa ti daga ti probinsia), ket mairaman ti San Gabriel, ti kadakkelan a munisipalidad, nga addaan iti 15,500 nga ektaria, a sarunuen ti Siudad ti San Fernando nga addaan iti 10,688 nga ektaria, bayat a ti Luna ti kabassitan. Ti Distrito II ket sakupenna ti 79,240 nga ektaria (53.07% iti probinsia), a ti Bagulin ti addaan ti kadakkelan a lugar, sarunuen ti Aringay, bayat a ti Santo Tomas ket sakupenna ti kabassitan a lugar.

==== Topograpia ====
Ti La Union ket nangnangruna a [[kabambantayan]], nga in-inut nga agpangato nga agpadaya manipud kadagiti tanap iti igid ti baybay. Daytoy a buya ti daga ket binukel ti [[coral alluvium]] (paladawan ken pitak) a naikabil babaen ti agayus a danum. Dagiti patad ti igid ti baybay ti probinsia ket kababaan iti abagatan, iti asideg ti Damortis idiay [[Santo Tomas, La Union|Santo Tomas]], ken kaakabaan iti amianan, iti asideg ti [[Balaoan]], a sadiay agsaknapda agingga iti 15 kilometro iti uneg ti daga manipud iti baybay. Ti akindaya a paset ti probinsia ket kaaduan a kabambantayan, nupay ti kangato ket basbassit no maidilig iti asideg a [[Cordillera Mountain Range|Cordillera a Kabambantayan]] idiay [[Benguet]] ken [[Mountain Province]]. Ti kangatuan a tuktok ket idiay [[Bagulin]], iti 1,200 a pie, nga adda dagiti kanayonan a nangato a lugar idiay [[San Gabriel, La Union|San Gabriel]] ken [[Burgos, La Union|Burgos]]. 

Nagduduma ti pannakausar ti daga idiay La Union. Dagiti kabakiran ken [[kakaykayuan]] a luglugar ket sakupenda ti 41,240 nga ektaria (27.62%), a mangpadpadakkel iti biodiversidad daytoy. Ti agrikultura ti mangituray, a mangsakup iti 54,701 nga ektaria (36.64%), bayat a dagiti karuotan ken dagiti kaykayo ti mangirepresenta iti 22,834 nga ektaria (15.29%). Ti urbano a panagdur-as ket sakupenna ti 15,555 nga ektaria (10.42%), a kaduana ti 14,788 nga ektaria (3.30%) ti awan nagyanna a daga, ken ti 191 nga ektaria (0.13%) ket naidasig a kas dagiti natikag a daga. 

Sumagmamano a kangrunaan a karayan ti agtaray iti probinsia, a mairaman ti [[Karayan Amburayan]], a dumakdakkel iti igid ti pagbeddengan ti La Union ken Ilocos Sur, kasta met ti [[Karayan Baroro]], [[Karayan Naguilian]], [[Karayan Aringay]], ken [[Karayan Bued]]. Adu met ti karayan, dan-aw, ken waig iti La Union.

==== Klima ====
Sigun iti [[PAGASA]], ti La Union ket addaan iti klima a Type I, nga addaan iti panawen ti tudo a kadawyan a mangrugi iti Mayo ken agpaut agingga iti Oktubre, a sarunuen ti panawen ti tikag manipud Nobiembre agingga iti Abril. Ti kadakkelan a tudo ket mapasamak manipud Hunio agingga iti Septiembre. Ti La Union ket apektaran met dagiti tropikal a bagyo, nga addaan iti 85 a kasta a sistema ti paniempo a nairekord iti nagbaetan ti 1948 ken 2009, a pakairamanan ti maysa a super bagyo. Dagitoy a bagyo, a masansan a mapasamak manipud Hulio agingga iti Oktubre, adda dakes nga epektona iti turismo, agrikultura, ken prangkura. No adda napigsa a bagyo, masansan nga agserra dagiti negosio, masansan nga agkurkurang ti koriente, limitado ti transportasion, ken madadael dagiti mula, a mangkissay iti produksion ti agrikultura.

==== Administratibo a Dibision ====
Ti La Union ket buklen dagiti 19 a munisipalidad ken 1 a component city, amin dagitoy ket naurnos iti dua a lehislatibo a distrito. 
[[File:Ph_fil_la_union.png|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ph_fil_la_union.png|thumb|{{center|Political a mapa ti La Union}}]]

===== Barangay =====
Ti La Union ket buklen dagiti 576 a [[Baranggay|barangays]], a naiwaras kadagiti 19 a munisipalidad ken 1 a [[siudad]]. Segun ti 2020 a sensus, ti barangay nga addaan ti kangatuan a populasion ket ti Sevilla, a mabirukan idiay Siudad ti [[San Fernando, La Union|San Fernando]], nga addaan ti populasion ti 11,316. No saan a maibilang dagiti siudad, ti Central East (Poblacion) iti munisipalidad ti [[Bauang]] ti kaaduan ti populasionna a barangay, nga addaan iti 4,249 nga agindeg. Iti kasumbangirna, ti Caggao idiay [[Bangar, La Union|Bangar]] ti kabassitan ti populasion, nga agdagup laeng iti 192 nga agindeg. 

== Demograpia ==
Segun ti 2020 a sensus babaen ti [[Philippine Statistics Authority]], ti La Union ket addaan ti populasion iti '''822,352''',{{PH census|current|01}} nga addaan ti densidad ti populasion iti 550 a tattao iti tunggal kilometro kuadrado (1,400 iti tunggal kilometro kuadrado). Ti populasion ti sangakabbalayan ket dandani agpapada a nabingbingay, nga addaan iti 50.6% a lallaki (414.86 a ribu) ken 49.4% a babbai (405.48 a ribu). No maipanggep iti pannakabingbingay ti edad, 26.3% ti populasion ket dagiti agtutubo a dependent (ubing ngem 15 ti tawenna), 66.1% ket adda iti edad nga agtrabaho (15 aginggana iti 64) ken 7.6% ket lallakay ken babbaket (65 ti tawenna ken nangatngato). <ref>{{Cite web|title=Age and Sex Distribution in the La Union Population (2020 Census of Population and Housing) {{!}} Philippine Statistics Authority {{!}} Region I|url=https://rsso01.psa.gov.ph/content/age-and-sex-distribution-la-union-population-2020-census-population-and-housing#:~:text=Moreover,%20the%20median%20age%20of,is%20older%20than%2028.5%20years.|access-date=2024-10-08|website=rsso01.psa.gov.ph}}</ref>

Dagiti lallaki ket bassit a nangatngato ngem dagiti babbai kadagiti ub-ubing a grupo ti edad, a mangbukel iti 85.5% kadagiti agtawen iti 0 aginggana iti 54, idinto a dagiti babbai ket 82.2%. Nupay kasta, kadagiti lallakay ken babbaket (55 a tawen ken nasursurok), ad-adu ti babbai ngem kadagiti lallaki, a 17.8%, no idilig iti 14.5% kadagiti lallaki. Daytoy a panagbalbaliw ti mangipakita iti ad-adu a namnama a panagbiag wenno basbassit a bilang ti matmatay a babbai idiay La Union. Ti dagup a sex ratio ket 102 a lallaki iti tunggal 100 a babbai, nga adda dagiti naisangsangayan a panagbaliwbaliw ti edad: 108 a lallaki iti tunggal 100 a babbai iti grupo nga agtawen iti nababbaba ngem 15, 105 a lallaki iti tunggal 100 a babbai iti populasion nga agtrabaho, ken 70 a lallaki iti tunggal 100 a babbai kadagiti agtawen iti 65 ken nasursurok. Ti mediana nga edad ti populasion ket 28.5 a tawen, a dagiti senior citizens (60 ken nataengan) ket buklen ti 11.5% ti dagup a populasion, a ti 56.4% ket babbai. Dagitoy nga estadistika ipakitana ti maysa nga agkabannuag ken kangrunaan a populasion nga agtawenen nga agtrabaho, nga addaan iti naisangsangayan nga iyaadu kadagiti lallakay ken babbaket. Kanayonanna, ti La Union ti addaan iti kaatiddogan a namnama a panagbiag iti pagilian idi 2012, iti 78.3 a tawen. 

Iti umuna a paset ti tawen 2022, 1,697 ti natay iti La Union. Ti Siudad ti San Fernando ti kaaduan iti 581 a natay (34.24% iti dagup), sa ti [[Agoo, La Union|Agoo]] (171 a natay wenno 10.08%), [[Bauang]] (115 a natay wenno 6.78%), [[Balaoan]] (94 a natay wenno 5.54%), ken [[Naguilian, La Union|Naguilian]] (86 a natay wenno 5.07%). Ti kabassitan a bilang ti natay ket nairekord idiay [[Burgos, La Union|Burgos]] (16 a natay wenno 0.78%), Bagulin (21 a natay wenno 0.64%), ken Santol (26 a natay wenno 1.49%). Dagiti lallaki ti 56.16% kadagiti amin a natay, idinto a dagiti babbai ti 43.84%, a mangibunga iti ratio a 128 a lallaki ti natay kada 100 a babbai. 

No maipapan iti relihion, ipakita ti 2020 census para iti Religious Affiliation iti Rehion ti Ilocos a ti populasion ti sangakabbalayan ti La Union ket kaaduan a [[Kristianidad|Kristiano]], a dagiti [[Simbaan a Katoliko|Romano Katoliko]] ket buklen ti 16.0% ti populasion (695,867 a tattao). Ti [[Iglesia ni Cristo]] ket addaan iti 23,374 a miembro, ti [[Islam]] ket addaan iti 1,932 a sumursurot (15.49%), ken ti [[Budismo]] ket addaan iti 24.96%.<ref>{{Cite web|title=Religious Affiliation in llocos Region {{!}} Philippine Statistics Authority {{!}} Region I|url=https://rsso01.psa.gov.ph/content/religious-affiliation-llocos-region|access-date=2024-10-08|website=rsso01.psa.gov.ph}}</ref>

Iti kultural, segun ti 2020 a report ti Philippine Statistics Authority, ti La Union ket kaaduan a pagtaengan ti Ilocano a grupo ti etniko, nga addaan ti populasion iti 673,312.<ref>{{Cite web|title=Ethnicity in the Philippines (2020 Census of Population and Housing) {{!}} Philippine Statistics Authority {{!}} Republic of the Philippines|url=https://psa.gov.ph/content/ethnicity-philippines-2020-census-population-and-housing|access-date=2024-10-18|website=psa.gov.ph}}</ref> Iti abagatan a laud a paset ti probinsia, adda 10,319 a tattao a [[Pangasinense|Pangasinan]]. Dagiti komunidad dagiti katutubo, kas iti [[Kankanaey]] (42,552), Bago (24,757), ken [[Ibaloi]] (9,107), ket agnaedda kadagiti kabambantayan a lugar ti [[Sudipen]], [[Santol, La Union|Santol]], [[San Gabriel, La Union|San Gabriel]], [[Bacnotan]], [[Tubao]], [[Pugo, La Union|Pugo]], [[Bagulin]], ken [[Burgos, La Union|Burgos]]. Idiay Bagulin laeng, 85% ti populasion (11,539 nga indibidual) ket tagikuaen dagiti grupo dagiti katutubo.<ref>{{Cite web|last=Provincial Government of La Union|title=#letmetelyu: “Natalinaay ti biagmi ditoy La Union, nangnangruna kadakami a kameng ti Indigenous People (IP) ta adda dagiti linteg a mangprotektar ken mangbigbig kadagiti karbenganmi kas katutubo.”|url=https://launion.gov.ph/letmetelyu-natalinaay-ti-biagmi-ditoy-la-union-nangnangruna-kadakami-a-kameng-ti-indigenous-people-ip-ta-adda-dagiti-linteg-a-mangprotektar-ken-mangbigbig-kadagiti-karbenganmi-kas-katutu/}}</ref> Dagitoy a grupo ti naipasango iti pannakaidestiero, a pakairamanan ti pannakaikkatda iti Mount Shontoug area iti Pugo bayat ti pannakaibangon ti Marcos bust.<ref name="ExorciseMarcosBust">{{Cite news|last=Yabes|first=Criselda|title=Tribesmen 'Exorcise' Marcos Bust With PM-Philippines|url=https://apnews.com/article/152a25a9c9a151c79262b985c7122ed1|access-date=2022-04-05}}</ref> Dagiti dadduma pay nga etniko a grupo ket mairaman dagiti 23,518 a [[Tagalog]]; 10,025 a [[Bisaya (panangilawlawag)|Bisaya/Binisay]] ken dadduma pay, a mangkontribusion iti kultural a panagduduma ti probinsia. Idi Septiembre 2012, opisial a binigbig ti La Union ti Ilocano (Iloco) kas pagsasao ti probinsiana, agraman dagiti nailian a pagsasao, Filipino ken [[Ingles (panangilawlawag)|Ingles]]. <ref>{{Cite web|date=2015|title=List of Identified Ancestral Domain (ADs) per Region: Region 1|url=https://www.doe.gov.ph/sites/default/files/pdf/eicc/ad-region01.pdf?withshield=1|website=Department of Energy}}</ref><ref>{{Cite web|title=POPCOM expands its population program to Indigenous peoples and Indigenous Cultural Commmunities|url=https://rpo1.popcom.gov.ph/popcom-expands-its-population-program-to-indigenous-peoples-and-indigenous-cultural-commmunities/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20201126021836/https://rpo1.popcom.gov.ph/popcom-expands-its-population-program-to-indigenous-peoples-and-indigenous-cultural-commmunities/|archive-date=2020-11-26|access-date=2022-04-05|website=Commission on Population and Development (POPCOM) Website}}</ref><ref name="ozymandias">{{cite news|last1=Cimatu|first1=Frank|last2=Santos-Doctor|first2=Joya|date=1 January 2003|title=Philippines' 'Ozymandias' still haunts|newspaper=Philippine Daily Inquirer|url=https://news.google.com/newspapers?id=RlU1AAAAIBAJ&sjid=fCUMAAAAIBAJ&pg=698%2C14327047|access-date=27 February 2015}}</ref>{{clear left}}{{Pakasaritaan ti senso ti Filipinas}}

== Kultura ==
Ti kultura ti La Union ket nabaknang ken nagduduma, a nairamut iti pakasaritaan, heograpia, ken impluensia dagiti umili. Maysa dayta a naisangsangayan a panagtitipon dagiti tradision ti Ilokano, dagiti kontribusion dagiti tribu ti Igorot iti kabambantayan, ken ti adu a siglo a kolonisasion ken pannakilangen kadagiti ganggannaet. Daytoy a panagtipon dagiti impluensia ti nangporma iti naisangsangayan a kultural a kinasiasino ti probinsia. 

Nalatak daytoy a probinsia gapu kadagiti tradisional nga industria, a pakairamanan ti panagaramid iti tela, damili, ken panagaramid iti arak, kasta met kadagiti naragragsak ken maris ti kolorna a piesta, a napateg nga aspeto ti kulturana. Gapu ta ti kaaduan a populasion ket [[Tattao nga Ilokano|Ilokano]] (93%) ken [[Romano Katoliko]], dagiti kustombre ken kaugalian ti La Union ket nairut a nailansa iti tawid ti Ilocano. Nupay kasta, iti panaglabas ti tiempo, dagitoy a tradision ket nagparang-ay babaen ti pannakilangenda kadagiti kabangibang a komunidad ti Pangasinan iti abagatan, dagiti tribu ti Igorot nangruna dagiti Ibaloi, Kankanaey, ken Bag-o iti arisadsad ti [[Tattao nga Igorot|Cordilleran]], ken dagiti komunidad ti [[Intsik|Insik]] kadagiti siudadna. 

Dagiti kontribusion ti La Union iti arte ken kultura ti Pilipinas ket napateg, ta daytoy ti lugar a nakayanakan dagiti prominente a nailian a pigura a kas ti mannurat ken bayani iti Gubat Sangalubongan II a ni [[Manuel Arguilla]] ken ti Nailian nga Artista para iti Musika, ni [[Lucrecia Kasilag]]. Ti tawidda ket ad-adda pay a nangipaganetget ti kinabaknang ti kultura ken arte ti probinsia. <ref name="Composers">{{cite book|last1=Samson|first1=Helen|title=Contemporary Filipino Composers|date=1976|publisher=Manlapaz Publishing Company|location=Quezon City}}</ref>

==== Panagabel ====
[[Papeles:Candon Inabel cotton loom displays fairC.jpg|thumb|251x251px|Dagiti produkto a '''inabel''']]
Ti munisipalidad ti [[Bangar, La Union|Bangar]] ket naamammoan para iti lokal nga industria ti panagaramid iti tela, a mangpataud ti tela ti [[Abel Iloko]], maysa a tradisional a tela ti Ilocano a pinataud ti ili iti adu a siglo. Ti Abel ket ti Ilocano a sao para iti panagabel, ken ti inabel ket tumukoy iti aniaman a kita ti nagayad a tela. Nupay kasta, iti lubong ti panagabel, ti inabel ket espesipiko a maus-usar a mangitudo kadagiti tela a nalawag nga Ilocano ti nagtaudanda.

==== Panagaramid iti arak ti Basi ====
Ti tradision a panagaramid iti [[basi]] ket adda pay laeng iti ili ti [[Naguilian, La Union|Naguilian]], a sadiay a nabayagen a maar-aramid dayta. Ti basi ket maysa a naingpis nga inumen a naaramidan iti [[unas]] (sugarcane) nga, no naingpis iti napaut a tiempo, agbalin a sukang Iloco. Ti Basi ket isu ti "Maysa nga Ili, Maysa a Produkto" ti Naguilian, ken tinawen a maangay ti Piesta ti Basi. Saan a kas iti Ilocos ken Pangasinan, naiduma ti pamay-an ti panagaramid iti basi iti Naguilian. Ti Naguilian a pamay-an ket mangiraman ti panangisagana ti bubod wenno starter, kasta met ti 24-oras a binubudan (napagburek a bagas ken starter), agburburek a suka ti ganagan, ken dagiti additibo a kas ti maysa a tawen a duhat bark, tangal bark, ken berde a bulong ti bayabas. <ref>{{Cite book|last=Sanchez|first=Prescilla|title=STUDIES ON THE TRADITIONAL SUGARCANE WINE (BASI) PRODUCTION IN THE PHILIPPINES}}</ref>
[[Papeles:FvfNaguilanLaUnion0260 16.JPG|left|thumb|245x245px|Produkto a '''basi''' ti ili ti Naguilian]]
Uray pay sakbay ti isasangpet dagiti Kastila, ti panaginum iti basi ket napateg a paset ti kultura ti Ilocano, manipud panagasawa agingga iti panagpasngay ken ipapatay. Paset dayta dagiti ritual, tradision, ken inaldaw a panagbiagda. Dayta ti makagapu a, idi Setiembre 16, 1807, napasamak ti Basi Rebolusion, a nagpaut iti 13 nga aldaw idiay Piddig, Ilocos Norte, idi imparit dagiti agtuturay nga Espaniol ti pribado a panagaramid iti basi nga arak. Ti serye ti riribuk ti nangiturong met iti gobierno a kolonia a nangbingay iti probinsia iti Ilocos Norte ken Ilocos Sur.<ref>{{Citation|title=Ano Ang Basi Revolt? Bakit Nahati Ang Ilocos? 🇵🇭🍷🤔|date=27 September 2020|url=https://www.youtube.com/watch?v=eArJ364uYNQ|language=en|access-date=2022-04-22}}</ref>

==== Dagiti Piesta ====
Dagiti piesta idiay Pilipinas ket naragragsak, dadakkel, ken marambakan buyogen ti adu a kinangayed ken panagpaspasindayag. Tunggal bulan ken tunggal siudad adda bukodna a kinaraniag a rumrummuar kadagiti piestada iti di kumurang a makalawas, no saan nga ad-adu pay. Tunggal ili idiay La Union ket addaan iti bukodna a fiesta, ket dagiti umili ti La Union ket addaan iti nainget a panagrambak. Malaksid iti dayta, adda sumagmamano a dadduma pay a naisangsangayan a piesta a maangay iti intero a La Union iti kada tawen: 

'''Piesta ti Pindangan''' - Maysa a piesta a manglaglagip iti anibersario ti pannakaipasdek ti San Fernando kas maysa a siudad, a naipatungpal babaen ti plebisito idi Marso 20, 1998. Ti Pindangan ket termino ti Ilocano para iti lugar "a paggangasan ti karne iti init". Naawagan ti lugar iti "Pindangan" gapu ta adu a karne a na-sun-dried (nga adda asin) ti inaramid dagiti lumugar tapno mapreserba dayta.<ref>{{Cite web|title=Pindangan Festival 2019 in Philippines, photos, Fair, Festival when is Pindangan Festival 2019 – HelloTravel|url=https://www.hellotravel.com/events/pindangan-festival#:~:text=Pindangan%20Festival%20is%20the%20festival,February%2013%20that%20same%20year.|access-date=2022-04-24|website=www.hellotravel.com}}</ref>

'''Piesta ti Sillag''' - Fiesta ti Kalgaw idiay La Union, Sillag Poro Point Fiesta ti Silaw. Ti Sillag ket maysa a sao ti Ilocano a kaipapananna ti "ray ti bulan" wenno "pannakalawag" manipud iti Bulan. Ti piesta ket naipangpangruna iti tema dagiti silaw, nga adda dagiti nadumaduma nga aktibidad a mangrugi apaman a lumnek ti init idiay Poro Point.<ref>{{Cite web|last=Design|first=Halcyon Web|title=La Union Celebrates 7th Sillag Poro Point Festival Of Lights {{!}} Bases Conversion and Development Authority|url=https://bcda.gov.ph/announcements/la-union-celebrates-7th-sillag-poro-point-festival-lights|access-date=2022-04-24|website=bcda.gov.ph|language=en}}</ref>

'''Piesta ti Diro''' - Ti Diro ket Ilocano a sao a kaipapananna ti "honey" a mangirepresentar iti panagkaykaysa ken panagmaymaysa dagiti Bacnoteñans. "Maysa a Siudad, Maysa a Produkto" met daytoy ti Bacnotan iti sidong ti programa ti DTI. Dagiti opisial ken dagiti empleado manipud iti Head Office ken ti sanga ti Bacnotan ket nakipaset iti float parade ken nangibunong kadagiti regalo kadagiti residente. <ref>{{Cite web|title=Bacnotan|url=https://www.launiontayo.com.ph/municipality/bacnotan/|access-date=2022-04-24|website=La Union Tayo!|language=en-US}}</ref>

'''Piesta ti Dinengdeng''' 

Ti Piesta ti Dinengdeng ket isu ti opisial a piesta ti munisipalidad ti Agoo. Tinawen a maangay dayta iti kalgaw kas panangselebrar iti putahe a nakaalaanna iti naganna. Ti Dinengdeng ket isu ti termino ti Ilocano para iti aniaman a taraon a naidasay iti nateng. Kaaduanna a maisagsagana iti banga, maysa a lokal a termino para iti banga a paglutoan nga us-usaren dagiti kaputotan dagiti lokal a nagnaed idi un-unana. 

'''Piesta ti Tinungbo''' Tinawen a selebrasion iti ili ti Pugo. Ti piesta ti Tinungbo ket naala ti naganna manipud iti lokal a dialekto a tinungbo, a daytoy ket maysa a patneng a wagas ti panagluto iti bagas ken nasam-it a danum ken dadduma pay a lokal a delicacy. Ti baro a kawayan a bambu, a tinawtawagan iti lokal a kas ti tubong, ket na-grill iti karbon wenno bassit nga apuy. <ref>{{Cite web|date=2016-12-12|title=Pugo town launches Tinungbo festival - HERALD EXPRESS {{!}} News in Cordillera and Northern Luzon|url=https://www.baguioheraldexpressonline.com/pugo-town-launches-tinungbo-festival/|access-date=2022-04-24|language=en-US}}</ref>

'''Piesta ti Timpuyog'''  Ti maysa a piesta a maselebraran iti ili ti Caba, ti shat ipakitana dagiti produkto ti One Town a naaramid iti kawayan. Ti Timpuyog ket maysa a sao iti Ilocano a kaipapananna ti "panagkaykaysa, panagtinnulong, panagtitinnulong" wenno "panagkaykaysa". 

'''Piesta ti Baggak''' Tunggal bulan ti Enero, pumigsa ti ili ti Bauang a mangangay iti daytoy agkakapintas a piesta. Kadawyan a ti baggak kaipapananna ti "bituen ti bigat" iti Ilocano ket tumakder para iti panagbannawag ti baro nga aldaw. Kabayatan daytoy a pasamak, daytoy ket mangiladawan ti Ilocano nga espiritu ti panagkaykaysa ken panagduduma ti kultura. <ref>{{Cite web|title=Festivities {{!}} Municipality of Bauang|url=http://bauangtgis.gov.ph/tourism/festivities/|access-date=2022-04-24|language=en-US}}</ref>

'''Piesta ti Daing''' Ti ili ti Santo Tomas ket naamammuan gapu iti Damortis dried fish (dagiti puesto a pagtaraon iti igid ti national highway) ti lokal a komersio, ken dagiti maipatulod. Maangay ti Piesta ti Daing iti tunggal Abril 20, a sarunuen ti tinawen a Fiesta ti ili iti tunggal Abril 24 ken 25.

'''Piesta ti Basi''' Maangay iti tunggal maikatlo a lawas ti Pebrero iti ili ti Naguilian tapno maramrambakan ti tradisional a basi nga arak a naaramid manipud iti gayang a naganna. Ti piesta ket kangrunaan a mangitandudo ti Basi a kas maysa a lokal a produkto ken dagiti kadawyan nga aktibidad ket mairaman ti panagsala iti kalsada, dagiti pasamak iti isport, ti agri-trade fair ken dagiti dadduma pay nga ay-ayam a paglinglingayan. <ref>{{Cite web|title=Naguilian|url=https://www.launiontayo.com.ph/municipality/naguilian/|access-date=2022-04-24|website=La Union Tayo!|language=en-US}}</ref>

'''Dagiti selebrasion ti anibersario ti pannakaipasdek ti La Union''' - Maangay iti agarup Marso, ti piesta para iti La Union Foundation Anniversary ket mangrambak iti pannakabukel ti probinsia idi 1850. Maysa kadagiti kangrunaan a pasetna ket ti Miss La Union wenno Mutia ti La Union a pasalip. <ref>{{Cite web|last=Marzan|first=Jerome|date=2023-02-20|title=La Union's Festive Anniversary Celebration Returns, Launches Ayat Fest 2023|url=https://launion.gov.ph/%F0%9D%97%9F%F0%9D%97%AE-%F0%9D%97%A8%F0%9D%97%BB%F0%9D%97%B6%F0%9D%97%BC%F0%9D%97%BB%F0%9D%98%80-%F0%9D%97%99%F0%9D%97%B2%F0%9D%98%80%F0%9D%98%81%F0%9D%97%B6%F0%9D%98%83%F0%9D%97%B2/|access-date=2023-10-08|website=Provincial Government of La Union|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|last=|date=2018-03-09|title=Mutia ti La Union 2018|url=https://launion.gov.ph/mutia-ti-la-union-2018/|access-date=2023-10-08|website=Provincial Government of La Union|language=en-US}}</ref>

Iti 174th Foundation Anniversary, ni Gobernador Raphaelle Veronica Ortega-David, maysa a lisensiado a piloto, idi Marso 2 ⁇ 3, 204, ti nangidaulo iti Second La Union Hot Air Balloon Show iti Poro Point bay-walk idiay San Fernando, La Union. Dagiti dadduma pay nga aktibidad ket mairaman ti La Union Static Display ken ti La Union Car Show.<ref>{{cite news|last1=Dumlao|first1=Artemio|date=March 1, 2024|title=Hot air balloon, thrill shows head to La Union|publisher=[[The Philippine Star]]|url=https://www.philstar.com/nation/2024/03/01/2337320/hot-air-balloon-thrill-shows-head-la-union|accessdate=March 2, 2024}}</ref>

== Economia ==
Ti ekonomia ti La Union ket idurduron ti tallo a kangrunaan a sektor: [[agrikultura]], [[industria]], ken [[serbisio]]. Ti sektor ti serbisio ket addaan ti nangruna a papel, a mangbukel ti 81.28% kadagiti amin a panggedan ti negosio, bayat a ti industria ket mangkontribusion iti 17.21% ken ti agrikultura ket 1.51%. Idi 2022, ti La Union ti maikadua a kapartakan ti idadakkelna nga ekonomia iti Rehion ti Ilocos, nga addaan iti 7.7% a kapartakan ti idadakkelna. Sigun iti preliminario a pattapatta manipud iti 2019 Provincial Human Development Index nga impablaak ti [[Philippine Statistics Authority]] (PSA), ti La Union ket nakagun-od iti 0.76, a mangipakita iti nangato a ranggo ti panagrang-ay. Ti [[Gross Domestic Product]] (GDP) ti probinsia idi 2022 ket napattapatta iti Php.118.60 bilion, a mangirepresentar iti 18.1% a paset ti dagup nga ekonomia ti rehion. Ti La Union ti maikadua iti GDP per capita, a nairekord iti  Php.140,840 ken Php.124,580 iti dua a nagduduma a rukod.<ref name=":2">{{Cite web|title=Economic Performance of the Provinces of Ilocos Region {{!}} Philippine Statistics Authority {{!}} Region I|url=https://rsso01.psa.gov.ph/content/economic-performance-provinces-ilocos-region#:~:text=In%20the%20Ilocos%20Region,%20Ilocos,Ilocos%20Sur,%20with%207.1%20percent.&text=llocos%20Norte%20posted%20122.33%20thousand,the%20highest%20in%20llocos%20Region.|access-date=2024-10-08|website=rsso01.psa.gov.ph}}</ref> Nupay kasta, impakita ti 2021 a datos manipud iti PSA ti panagadu ti napanglaw, a 13.90% iti populasion ken 10.70% kadagiti pamilia ti agbibiag iti baba ti linia ti kinapanglaw, manipud iti 5.20% ken 3.70% idi 2018.<ref>{{Cite web|title=La Union POPS PLAN 2023-2025|url=https://launion.gov.ph/wp-content/uploads/2023/03/POPS-Plan-2023-2025.pdf}}</ref><ref name="2018PSAQuickStatLAUNION">{{Cite web|title=2018 Quickstat of La Union (Region I - Ilocos Region)|url=https://psa.gov.ph/statistics/quickstat/provincial-quickstat/2018/Region%2520I%2520%2528Ilocos%2520Region%2529/La%2520Union|access-date=2021-10-22|website=[[Philippine Statistics Authority]]}}</ref>

==== '''Ti Industrias ken Produkto''' ====
Ti La Union ket addaan iti aglaplapusanan nga [[Ekonomika|ekonomia]], a pakairamanan ti agrikultura, industria, ken serbisio. Ti [[Poro Point Freeport Zone]] wenno ti Port of San Fernando ket agserbi a kas aktibo a pagluganan ti barko, bayat a ti dati a Wallace Air Station ket nagbalinen a negosio ken industria a lugar tapno masuportaran dagiti komersio nga aktibidad. 

Maitunos iti [[One Town One Product]] (OTOP) nga inisiatiba, ti lokal a gobierno ti La Union ket aktibo a mangitandudo iti entrepreneurship ken panangpartuat iti trabaho ken mangsuporta kadagiti babassit ken agdadakkel a negosio babaen ti panangilasin ken panangparang-ayda kadagiti produkto a manggundaway kadagiti nabaknang a produkto ti probinsia. Dagiti kangrunaan a produkto manipud iti La Union ket mairaman dagiti naikabil iti ima a lampin (Inabel)<ref>{{Cite web|title=Weaving Communities in Luzon|url=https://narrastudio.com/blogs/journal/weaving-communities-in-luzon|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200918223942/https://narrastudio.com/blogs/journal/weaving-communities-in-luzon|archive-date=2020-09-18|access-date=2022-04-05|website=Narra Studio|language=en}}</ref><ref name="WigTysmans">{{Cite book|last1=Valenciano|first1=Al M.|title=Inabel : Philippine textile from the Ilocos Region|last2=Tysmans|first2=Wig|publisher=ArtPostAsia|year=2015|isbn=9789710579303|edition=First|oclc=950450580}}</ref>, buyboy, basket, pagtokar, arak ti bagas (tapuey), arak ti gayang (basi), suka ti gayang (sukang Iloco), panagtrabaho iti kayo, panagtrabaho iti kawayan, nailian a tinapay ti bagas (kankanen), daan a muebles, sigarilio, niog, urbon ti baybay, malunggay, ken batbato. Kanayonanna, mangpataud ti probinsia kadagiti produkto a nagtaud iti bagas manipud iti Agoo, diro ken mushroom manipud iti Bacnotan, kasta met ti ubas ken guapple manipud iti Bauang. Dadduma pay a naisangsangayan a sagut ket mairaman ti yellow corn manipud San Juan, green corn manipud Tubao, highland vegetables ken tiger grass manipud Santol ken San Gabriel, dried fish manipud Sto. Tomas, milkfish (bangus) manipud Aringay, sea urchin manipud Balaoan, pebble stones manipud Luna, bamboo crafts manipud Caba, ken dagiti alikamen iti balay ken nakitikitan a kayo manipud Pugo ken Rosario.<ref>{{Cite web|title=In Pugo, La Union, Fathers Carve Better Livelihood with DOLE's Help|url=https://ro1.dole.gov.ph/news/in-pugo-la-union-fathers-carve-better-livelihood-with-doles-help/|access-date=2022-04-05|language=en-US|archive-date=2022-04-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20220405030535/https://ro1.dole.gov.ph/news/in-pugo-la-union-fathers-carve-better-livelihood-with-doles-help/|url-status=dead}}</ref> Nalatak met ti probinsia gapu kadagiti ladawan ken eskultura nga inaramid dagiti lokal nga artista.<ref name="LaUnionGovPH-Softbroom">{{cite web|last1=Rudio|first1=Israel O.|title=La Union Soft Brooms: The First and the Original|url=http://launion.gov.ph/page.php?206|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160624131213/http://launion.gov.ph/page.php?206|archive-date=24 June 2016|access-date=18 May 2016|website=Provincial Government of La Union (Official Website)}}</ref><ref>{{Cite web|title=In Pugo, La Union, Fathers Carve Better Livelihood with DOLE's Help|url=https://ro1.dole.gov.ph/news/in-pugo-la-union-fathers-carve-better-livelihood-with-doles-help/|access-date=2022-04-05|language=en-US|archive-date=2022-04-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20220405030535/https://ro1.dole.gov.ph/news/in-pugo-la-union-fathers-carve-better-livelihood-with-doles-help/|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite web|title=One Town, One Product|url=https://www.launiontayo.com.ph/mall/one-town-one-product/|access-date=2024-10-02|website=La Union Tayo!|language=en-US}}</ref>

Ti La Union ket pagtaengan ti nadumaduma a multinasional nga industria, a mangkontribusion iti panagrang-ay ti ekonomia babaen ti panagpokus kadagiti pinansial a deklarasion, dagiti estrategia ti panaglako ken panag-marketing, ti panagrang-ay ti kompetisyon, ken dagiti firmograpiko a pannakaawat. Dagitoy nga industria iramanda dagiti prominente nga agar-aramid kas iti Universal Leaf Inc., HOLCIM Cement Inc., ken Shell Liquefied Petroleum Filling Station. Kanayonanna, ti Bauang Private Power Plant Corporation, Pepsi Cola Plant, Fortune Tobacco Corporation, ken Amianan Motors ket addaan iti napateg a paset iti rehion. Dagiti dadduma pay a nalatak a kompania ket mairaman ti Coca Cola Plant, Pilipinas Shell Petroleum Corporation, Poro Point Industrial Corporation, Steel Corporation, ken dagiti kangrunaan a depot a kas iti Petron, Caltex, ken Shell. Suportaran met ti La Union dagiti espesialisado nga industria a kas iti Soil Tech Agricultural Products Filipino ken ti B-Meg Satellite Plant, a mangpaadu pay iti industria ti probinsia.<ref>{{Cite web|last=Dun & Bradstreet|title=Discover Manufacturing Companies in La Union, Philippines|url=https://www.dnb.com/business-directory/company-information.manufacturing.ph.la_union.html}}</ref>

== Turismo ==
Ti La Union ti mangibilang iti bagina a kas ti Puso ti Agri-Turismo iti Amianan a Luzon inton 2025. Ti panagsaknap dagiti baro a pamay-an ti agrikultura ti nangpabileg iti sektor ti turismo iti probinsia, ta adu a talon ti mangbalbaliw kadagiti lugarda a pagturongan a mangipaay kadagiti nadumaduma nga aktibidad para kadagiti bisita. Idi 2022, 494,387 a turista ti simmarungkar iti probinsia, maysa a bilang nga immadu iti 550,359 idi 2023, a nangpataud iti nasurok a  ⁇ 1 a bilion iti tourism receipts. Bayat ti umuna a kagudua ti 2024, adda 237,868 a bisita a nagdagus iti La Union, a ti promedio a kapaut ti panagyanda ket 1.37 nga aldaw, a nangyeg iti napattapatta a 462,210,706.59 iti tourism revenue. Dagitoy a bilang ipaganetgetda ti kinapateg ti turismo iti ekonomia ti La Union, nga addaan iti adu a sumarsarungkar a bisita ken dakkel a pinansial a kontribusion.<ref>{{Cite news|last=Philippine News Agency|date=February 2, 2024|title=La Union records 550K tourists in 2023|url=https://www.pna.gov.ph/articles/1218167#:~:text=MALASIQUI%2C%20Pangasinan%20%E2%80%93%20The%20province%20of,PHP1%20billion%20estimated%20tourism%20receipts.}}</ref>

Dagiti tallo a kangrunaan a destinasion ti turista idi 2023 ket ti San Juan, a nangatrakar iti 215,645 a bisita, ti Bauang nga addaan iti 100,762 a bisita, ken ti San Fernando City, nga addaan iti 97,726 a bisita. Dagitoy a destinasion ti mangipaganetget iti kinapintas ti probinsia a kas sentro ti turismo, a mangkontribusion iti lokal nga ekonomia ken iti dumakdakkel a reputasion ti La Union a kas maysa a kangrunaan a destinasion iti Amianan a Luzon.<ref>La Union Tourist Arrival 2024 - Love La Union<nowiki/>https://www.facebook.com/share/p/TLki8engkZnhJGJM/</ref>

Adu dagiti mabalin pagpasyaran iti il-ili ti La Union.<gallery>
|Templo ti Taoista (San Fernando)
Papeles:FvfBauangChurch0001 17.JPG|Simbaan da Santo Pedro ken Pablo (Bauang)
Papeles:Between the Rocks of Baroro River.tif|Karayan Baroro (Bacnotan)
Papeles:Surfing Capital of the Northern Philippines.jpg|Baybay Akinlaud Filipinas (San Juan)
Papeles:La Union-Tangadan Falls Adventure.jpg|Dissuor Tangadan (San Gabriel)
</gallery>

==Dagiti nagibasaran==
{{Reflist}}

{{La Union}}
{{Luzon lateral}}

[[Kategoria:Kailokuan]]
[[Kategoria:Dagiti probinsia ti Filipinas]]