Videz la fonto/fonti por Rusia

{{por altra senco|la multa uzi di la vorto “Rusia”|[[Rusia (homonima)]]}}
{{Landi
| Nomo              = Rusia
| Lokala_nomo       = Российская Федерация<br />Rossiyskaya Federatsiya 
| Flago             = Flag of Russia.svg
| Blazono           = Coat of Arms of the Russian Federation.svg
| Imajo_mapo        = LocationRussia.svg
| Chefurbo          = [[Moskva]]
| Habitanti_chefurbo= {{formatnum:10562099}}<ref>http://www.gks.ru/free_doc/2010/popul10-Pr.xls</ref> (2010)
| Precipua_urbo     = [[Moskva]]
| Oficala_lingui    = [[Rusa linguo|Rusa]]. Altra 27 lingui esas kunoficala en kelka regioni.
| Guvernerio        = [[Republiko]]
| Nomo_listo_chefo_stato= Listo pri prezidanti di Rusia
| Titulo_chefo_stato= Prezidanto
| Chefo_di_stato    = [[Vladimir Vladimirovich Putin|Vladimir Putin]] (Владимир Путин)
| Nomo_listo_chefo_guverno= Listo pri chefministri di Rusia
| Titulo_chefo_guverno= Chefministro
| chefo_guverno     = [[Mihail Vladimirovich Mishustin|Mihail Mishustin]] (Михаил Мишустин)
| Surfaco           = {{formatnum:17075200}}
| Rango_surfaco     = 1
| Surfaco_aquo      = 13
| Habitanti         = {{formatnum:146793744}}<ref>Inkluzite [[Krimea]]. Fonto:{{Extera ligilo||titulo=Население России сократилось впервые за 10 лет.|url=https://www.rbc.ru/society/23/01/2019/5c489d9d9a79470c1a910c92?from=main_right|vidita ye=23ma di januaro 2019|editero=www.rbc.ru}}</ref>
| Rango_habitanti   = 9
| Yaro              = 2019
| Denseso di habitantaro= 8,4
| Reto_kodexo       = .ru
| Nomo_himno        = ''Nacionala himno di Federativa Republiko di Rusia''
| Pekunio           = [[Rusa rublo]]
}}
'''Rusia''' o '''Federuro Rusa''' esas la maxim vasta lando de la mondo, havanta entote {{formatnum:17075200}} km². Jacanta grandaparte en [[Azia]] ed ank en [[Europa]], ol havas kom vicini [[Norvegia]] e [[Finlando]] nord-weste; [[Estonia]], [[Latvia]], [[Lituania]], [[Polonia]] e [[Bielorusia]] weste; [[Ukraina]] sud-weste; [[Gruzia]], [[Azerbaijan]], [[Kazakstan]], [[Popul-Republiko Chinia]] e [[Mongolia]] sude e [[Nord-Korea]] sud-este. Este jacas [[oceano Pacifiko]], norde jacas [[Arktik oceano]], e sude jacas [[Kaspia]]. [[Insulo]] [[Granda Diomede]] (Rusa teritorio) distas 3 km de Mikra Diomede, en [[Alaska]], qua essas [[Usa]]na stato. En [[Europa]], l'enklavo [[provinco Kaliningrad]] (Rusa teritorio) jacas inter [[Polonia]] e [[Lituania]], an la litoro di [[Baltiko]].

'''Bazala fakti pri Rusia.'''

== Historio ==
{{PA|Historio di Rusia}}
Che la [[kaverno]] Denisova, en [[Siberia]], trovesis restaji di hominido ("Denisovana homo") qui vivis en la regiono de 1 milion til 40 mil yari ante nun. Un ex la maxim anciena ostala restaji de moderna Homo, evanta cirkume 35 mil yari, trovesis en Kostenki, Rusia apud la [[fluvio Don]]. Dum la [[prehistorio]] multa nomada populi habitis [[stepo|stepi]] en la sudo di nuna Rusia. Este, habitis populi [[Eurazia]]na qui domestikigis [[kavalo]]. Restaji de ta populi trovesis en Ipatovo, Sintashta, Arkaim e Pazyryk. 

Weste de nuna Rusia, [[vikingo|vikingi]] fondis la rejio [[Kiiva Rusia]] dum la [[9ma yarcento]]. La frontieri dil rejio atingis [[Baltiko]] weste, e [[Nigra maro]] e [[Kaspia]] este. [[Vladimir la 1ma di Kiiv]] (958 til 1015) esis un ek la maxim importanta reji de ta periodo. De la [[13ma yarcento]] til [[1547]] existis la [[Grandadukio Moskva]], la maxim importanta sucedinto di Kiiva Rusia. Parto ek la nuna Rusia divenis parto di [[Mongola imperio]] dum la [[13ma yarcento]].

De la [[13ma yarcento]] til [[1547]] existis tale nomizita [[Grandadukio Moskva]], la maxim importanta sucedinto di Kiiva Rusia. Ye la [[8ma di septembro]] [[1380]], [[Dmitry Donskoy]], princo di [[Moskva]], vinkis Mongoli-Tatari che la batalio di Kulikovo. Pokope, Moskva divenis plu influanta sur centrala Rus' dum la 14ma yarcento. Epidemii di [[nigra pesto]] eventis multafoye de 1350 til 1490, tamen, pro la basa denseso di habitantaro e higienala kustumi, exemple balni per vaporo, la morto-statistiko ne esis tam granda kam en altra loki di Europa. La [[republiko Novgorod]], lasta rivalo di la Grandadukio, esis la punto maxim estala de [[Hanso-uniono]], e prosperis pro la komerco di peli.

En 1472, lora princo [[Ivan la 3ma di Moskva]] mariajis [[Bizanco|Bizancana]] princino Zoe Palaiologina (qua pose chanjis elua nomo a Sofia Palaiogina), nevino di [[Konstantinos la 11ma Palaiologos]], la lasta imperiestro di Bizanco, ed adoptis la titulo "[[Caro]]" (de ''Caesar'', signifikanta "imperiestro"). En 1478 il anexis la republiko Novgorod a la Grandadukio Moskva. En [[1547]], [[Ivan la 4ma di Rusia]] modifikis ca titulo, qua divenis "Caro di omna Rus". Ivan la 4ma konquestis teritorii sude de Rusia e parto ek [[Siberia]], tamen perdis milito kontre koalisuro inter Polonia, Lituania e Suedia, pri kontrolo di urbi che [[Baltiko]] e kontre Tatari de Krimea helpita dal Otomani, qui invadis la sudo di Rusia e brulis partale [[Moskva]].

En 1589, pro l'esforci da [[Boris Godunov]], la Patriarkio Ortodoxa di Konstantinoplo donis autonomio a la Metropolitio (Episkopio) di Moskva, lor diveninte Patriarkio Ortodoxa di Moskva.

{{PA|Rusa imperio}}
{{PA|Sovietia}}
{{PA|Republiko Socialista Sovietiana Rusia}}

En [[1991]] Rusia abandonis [[komunismo|komunista rejimo]].

En februaro 2022 [[Invado di Ukraina da Rusia (2022)|Rusia invadis Ukraina]].

La 6ma di agosto 2024 Ukraina inkursis Rusia, lo esas l'unesma foyo pos la [[Duesma mondomilito|Duesma Mondala Milito]] ke Rusia atakesis e stranjera trupi okupas Rusiana teritorio.

== Politiko ==
[[Arkivo:Building_of_Council_of_Labor_and_Defense,_Moscow.jpg|thumb|280px|Sideyo di Statala ''Duma''.]]
[[Arkivo:Russia-Moscow-Senate.jpg|thumb|left|280px|Senato di Rusia.]]
Segun la [[konstituco]] adoptita en 1993, Rusia esas parlamentala [[republiko]], en qua la [[prezidanto]] esas la [[chefo di stato]], kontre ke la [[chefministro]] esas la [[chefo di guvernerio]]. Ol strukturesas kom plurpartisala [[demokratio]], e la federala guvernerio subdividesas en tri faki, o "povi":

L'[[exekutiva povo]] konsistas ek la prezidanto, qua esas la chef-komandanto dil armeo, e nominas l'altra ministri. Lu elektesas dal populo por 6-yara periodo, e povas rielektesar admaxime du foyi, sequante.<ref>{{extera ligilo |titulo=The Constitution of the Russian Federation |editero=(Article 81, §&nbsp;3) |url=https://rm.coe.int/constitution-of-the-russian-federation-en/1680a1a237|vidita ye=2ma di februaro 2022}}</ref>

La [[legifala povo]] konsistas ek [[parlamento]] (Ruse: ''Federalnoye Sobraniye'') kun du chambri. L'infra chambro o "statala ''Duma''" havas 450 deputati, qui elektesas dal populo por 5 yari. Irga civitano Rusa, evanta 21 yari o pluse, povas kandidatar su a deputato. La supera chambro esas la Federala Konsilistaro, o Senato. Ol havas 187 membri, de qui 170 elektesas dal federala enti Rusa, e la cetera 17 indikesas dal prezidanto. Li anke servas dum 5 yari, e lua membri kunsidas adminime du foyi po monato en Moskva, sempre aparte de la ''Duma'', ecepte dum solena okazioni.

La [[judiciala povo]] konsistas ek Konstitucala korto, Supera korto, ed infra federala korti. Lua judiciisti nominesas dal Federala Konsilistaro, segun rekomendo dal prezidanto.

== Geografio ==
[[Arkivo:Map of Russia (without Crimea) - Time Zones (2018).svg|thumb|320px|Horo-zoni en Rusia.
{{surskriburo|#00a008;|UTC+2 (MSK−1), Horo di Estal Europa}}
{{surskriburo|#ff4848;|UTC+3 (MSK), Horo di [[Moskva]]}}
{{surskriburo|#66cbff;|UTC+4 (MSK+1), Horo di [[Samara]]}}
{{surskriburo|#ffe000;|UTC+5 (MSK+2), Horo di [[Yekaterinburg]]}}
{{surskriburo|#3effd2;|UTC+6 (MSK+3), Horo di [[Omsk]]}}
{{surskriburo|#c0ce90;|UTC+7 (MSK+4), Horo di [[Krasnoyarsk]]/[[Novosibirsk]]}}
{{surskriburo|#cc66cc;|UTC+8 (MSK+5), Horo di [[Irkutsk]]}}
{{surskriburo|#4466cc;|UTC+9 (MSK+6), Horo di [[Yakutsk]]}}
{{surskriburo|#b1f940;|UTC+10 (MSK+7), Horo di [[Vladivostok]]}}
{{surskriburo|#ffa060;|UTC+11 (MSK+8), Horo di [[Magadan]]/[[Sakhalin]]/[[Srednekolymsk]]}}
{{surskriburo|#b00000;|UTC+12 (MSK+9), Horo di [[Anadyr]]/[[Kamchatka]]}}]]
[[Arkivo:Эльбрус_с_перевала_Гумбаши.JPG|thumb|left|320px|Monto Elbrus, kun {{formatnum:5642}} metri di [[altitudo]], la maxim alta de Rusia.]]
Havanta 17,1 milion km², equivalanta ad 1/8 de tota emersinta landi, Rusia esas la maxim vasta stato de la mondo. [[Europana Rusia]] reprezentas 40% de [[Europa]]na kontinento. Ol esas un ek la poka landi kun litori en tri oceani.

Existas 11 horala zoni en Rusia, de [[Kaliningrad]] weste til [[Granda Diomede]] extrem-este. La lando havas entote {{formatnum:20139}} kilometri di terala frontieri kun vicina landi. La disto inter lua maxim westala punto (che [[provinco Kaliningrad]]) e lua maxim estala punto (insulo [[Granda Diomede]]) esas {{formatnum:9200}} kilometri. La disto inter kontinentala Rusia e kontinentala [[Amerika]], tra [[stretajo di Bering]], esas 86 kilometri. Tamen, nur 3,8 kilometri separas insuli Granda Diomede en Rusia de [[Mikra Diomedi]], che stato [[Alaska]].

[[Arkivo:Russian_Federation_Relief_Map.png|thumb|left|320px|Topografiala mapo di Rusia.]]
Rusa havas 9 granda montari, jacanta precipue sude de la lando. Li esas: [[Montaro Kaukazo|Kaukazo]] (ube jacas Monto Elbrus, kun {{formatnum:5642}} metri di [[altitudo]], la maxim alta monto di Rusia), montari [[montaro Altai|Altai]] e Sayan en [[Siberia]], la monti de la [[peninsulo Kamchatka]], [[monti Urali]] (an la limito inter [[Europa]] ed [[Azia]]), monti Stanovoy, montaro Chersky, montaro Verkhoyansk e montaro Barguzin.

[[Arkivo:Biomes vegetation Russia.jpg|thumb|320px|[[Biomo|Biomi*]] di Rusia]]
La dominacanta klimato di la lando esas precipue kontinentala, kun poka oceanala influo. Kelk arei, proxim [[Nigra maro]] havas subtropikala klimato. La precipua [[fluvio|fluvii]] e riveri di la lando esas Yenisey-Angara (longa de {{formatnum:5539}} kilometri), Ob-Irtysh - {{formatnum:5410}} km,  [[fluvio Amur|Amur]] (qua ank apartenas a [[Popul-Republiko Chinia]] e [[Mongolia]]) - {{formatnum:4444}} km, Lena - {{formatnum:4400}} km, [[Rivero Volga|Volga]] - {{formatnum:3645}} km, Kolyma - {{formatnum:2513}} km, [[rivero Ural]] (qua debushas an Kazakstanana teritorio) - {{formatnum:2428}} km, [[Dnieper]] - {{formatnum:2287}} km, [[fluvio Don|Don]] - {{formatnum:1870}} km, e Pechora {{formatnum:1809}} km.

La lando havas la maxim vasta [[foresto|forestala kovrajo]] de la mondo. Tamen, lua peizaji esas diversa, kun diversa [[ekosistemo|ekosistemi]], inkluzite polala dezerti, [[tundro]], [[boreala foresto]], [[stepo]], midezerti, subtropikala foresti, ed altri.

{{PA|Transsiberia fervoyo}}
{{PA|Karelia}}
{{PA|Siberia}}

== Ekonomio ==
{{PA|Ekonomio di Rusia}}

== Demografio ==
[[Arkivo:Плотность_населения_России_по_муниципальным_образованиям.png|thumb|280px|Denseso di habitantaro en Rusia (2013).]]
[[Arkivo:Kazan_church_edit1.jpg|thumb|280px|left|''Templo por Omna Religii'', en [[Kazan]].]]
Segun statistiki de ''The World Factbook'' por julio 2020, Rusia havis {{formatnum:141722205}} habitanti.<ref name= CIA>{{Extera ligilo|autoro=CIA|idiomo={{en}} |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/russia/ |titulo=Central Asia::Russia - The World Factbook |vidita ye=9ma di junio 2020}}</ref> Segun la [[demografiala kontado]] di 2010, la maxim multa (77,7%) esas Rusi. Tatar-i esas 3,7%, Ukrainani esas 1,4%, Bashkiri esas 1,1%, Chuvashi esas 1%, altra etnii esas 10,2%, e ne existas informi pri etnio por 3,9% ek la habitantaro.<ref name= CIA/> La habitantaro koncentresas en [[Europa]]na Rusia, weste de la lando (cirkume 78%), e 73% esas urbala.

L'oficala linguo di la lando esas [[Rusa linguo|Rusa]], parolata da 85,7% kom matrala linguo. La [[Tatar-linguo|linguo Tatar]] parolesas da 3,2%, de la habitantaro, 1% parolas la Chechena, e 10,1% havis altra matrala lingui en 2010.<ref name= CIA/> Existas 120 diferanta etnii en Rusia, qui parolas cirkume 100 diferanta idiomi.<ref name=britannica>{{Extera ligilo|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/513251/Russia|titulo=Russia|editero=Encyclopædia Britannica|vidita ye=9ma di junio 2008|idiomo={{en}}}}</ref>

La [[religio]] kun maxim granda nombro di adepti esas [[Ortodoxa kristanismo]], praktikata da 15% til 20% de la habitantaro. De 10 til 15% praktikas islamo, e 2% praktikas altra kristana religii (dati de 2006). Granda nombro di habitanti praktikas nula religio. [[Judaismo]] e [[Budismo]] praktikesas da minoritati.<ref name= CIA/>

La maxim populoza urbo esas [[Moskva]]. Altra importanta urbi esas [[Sankt Petersburg]], [[Novosibirsk]], [[Nijni Novgorod]], e [[Yekaterinburg]].

== Kulturo ==
Existas cirkume 160 etniala grupi en Rusia, exemple l'etniala Rusi, kun lua tradicioni [[Slava populi|Slava]] ed [[Ortodoxa kristanismo|Ortodoxa]], le Tatar e le Bashkir, kun lua tradicioni Turka Mohamedana, le Buriat e Kalmyki, kun lua tradicioni [[Budismo|Budista]] e nomada, la populi de la nordo di [[Siberia]] qui praktikas shamana religii, edc. Rusa [[koquarto]] uzas multe [[fisho]], [[kaviaro]], [[pultro]], [[fungo|fungi]], [[bero]] e [[mielo]].

Rusia havas 30 loki deklarita "Mondala Patrimonii" dal [[UNESKO]], de qui 19 esas kulturala, exemple la historiala centro di [[Sankt Peterburg]], [[Moskva-kremlin]] o la historiala monumenti di [[Novgorod]]. Altra 27 loki analizesas da UNESKO.

=== Literaturo ===
[[Arkivo:Anton_Chekhov_with_bow-tie_sepia_image.jpg|thumb|220px|[[Anton Chehov]]]]
Rusa literaturo judikesas kom un ek la maxim developata de la mondo, e multa literaturala maestroverki skribesis en linguo Rusa. Ol developesis multe dum la [[Racion-epoko]] Rusa de la [[18ma yarcento]], exemple la verki da [[Mihail Lomonosov]] e [[Denis Ivanovich Fonvizin|Denis Fonvizin]]. Dum la [[19ma yarcento]] aparis kelk ek la maxim importanta romanisti e poeti Rusa, exemple la poeto [[Alexandr Sergeyevich Pushkin|Alexandr Pushkin]], kelkafoye surnomizata "la Rusa 'Shakespeare'". Altra importanta skriptisti e poeti de ta epoko esis [[Mihail Yuryevich Lermontov|Mihail Lermontov]], [[Nikolai Alexeyevich Nekrasov|Nikolai Nekrasov]], [[Alexander Ostrovsky]], [[Anton Pavlovich Chehov|Anton Chehov]], e prozisti [[Nikolai Vasilyevich Gogol|Nikolai Gogol]], [[Ivan Sergeyevich Turgenev|Ivan Turgenev]], [[Lev Nikolayevich Tolstoi|Lev Tolstoi]] e [[Fyodor Mihailovich Dostoyevski|Fyodor Dostoyevski]].

Dum la yari 1880a, l'epoko di la granda novelisti finis, e la kurta fiktivaji e poemi divenis dominacanta. Exempli pri poeti de ta epoko esis Valery Bryusov, Vyacheslav Ivanov, Alexander Blok, Nikolay Gumilev ed Anna Akhmatova, e la novelisti Leonid Andreyev, Ivan Bunin, e [[Maxim Gorky]].

=== Pikto ===
Komence, pikto en Rusia esis precipue [[ikono|ikoni]] e freski. Dum la komenco dil 15ma yarcento, [[Andrei Rublev]] kreis religiala pikturi qui nun judikesas komo vera trezori artala. En 1757 establisesis l'Akademio Rusa pri Arti, kun skopo docar westala tekniki pri sekulara temi a Rusa artisti. Dum la 18ma yarcento, akademiani [[Ivan Argunov]], [[Dmitry Levitzky]] e [[Vladimir Borovikovsky]] divenis influinta piktisti.

== Referi ==
{{reflist}}

== Extera ligilo ==
* [https://web.archive.org/web/20140401074830/http://www.duma.ru/ Chambro di deputati (''Duma'') di Rusia]

{{Historio di Rusia}}
{{Subdividuri di Rusia}}

[[Kategorio:Rusia| ]]