იხილეთ წყარო გვერდისთვის თუშეთი

{{რჩეული/2.0}}{{ინფოდაფა საქართველოს კუთხე
|სახელი = თუშეთი
|სურათი = სოფელი დართლო.jpg
|სურათის სიგანე = 
|სურათის წარწერა = სოფელ [[დართლო]]ს საერთო ხედი
|რუკა = Historical Tusheti in modern international borders of Georgia.svg
|რუკის სიგანე = 
|რუკის წარწერა = 
|ადმ. ცენტრი = 
|ქვეყანა = {{დროშა|საქართველო}}
|რეგიონი =
|მუნიციპალიტეტი =
|ფართობი = 896
|მოსახლეობა = 
|სიმჭიდროვე = 
|ეროვნება = 
|რელიგია =
|ვებგვერდი =
|რეგიონის რუკა = Regions of Kakheti in XVIII century-ka.svg
|რეგიონის რუკის სიგანე = 
|რეგიონის რუკის წარწერა = კახეთის სამეფოს მხარეები XVIII საუკუნის I ნახევარი
}}
'''თუშეთი''', ''მთათუშეთი'' — [[საქართველო]]ს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე. თუშეთი მდებარეობს [[კავკასიონი]]ს მთავარი ქედის გადაღმა, მის ჩრდილოეთ კალთაზე. აღმოსავლეთით თუშეთს საზღვრავს [[დაღესტანი]], დასავლეთით [[ფშავი]] და [[ხევსურეთი]], ჩრდილოეთით [[ჩეჩნეთი]], სამხრეთით [[კახეთი]]. დღევანდელი ადმინისტრაციული დაყოფით თუშეთის მთელი ტერიტორია [[ახმეტის მუნიციპალიტეტი]]ს შემადგენლობაში შედის და რამდენიმე სოფელს მოიცავს. თუშეთის ცენტრად ითვლება სოფელი [[ომალო]]. შეტანილია [[იუნესკო]]ს [[მსოფლიო მემკვიდრეობა|მსოფლიო მემკვიდრეობის]] საცდელ სიაში.<ref>http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5228/</ref>

==ეტიმოლოგია==
[[თედო უთურგაიძე]] აღნიშნავს, რომ გავრცელებული სახელწოდება მთათუშეთის მაგივრად მართებულია მისი ძველი სახელწოდება თუშეთის გამოყენება. მისი სიტყვებით, „რადგან თუშები თავისი უძველესი საცხოვრისის აღსანიშნავად მხოლოდ თუშეთს ხმარობენ. ეს მხარე თუშეთად (და არა მთათუშეთად) იხსენიება ადრეულ გამოკვლევებშიც (ვახუშტი ბატონიშვილი, ი. გიულდენშტენდტი). ტოპონიმი მთათუშეთი შეიქმნა გვიან არათუშთაგან იმასთან დაკავშირებით, რომ თუშები ბარშიც (კახეთში) სახლობდნენ და თუშეთშიც. მაგრამ ეს ვერ ამართლებს ამ ახალ სახელს, რადგან თუშებისთვის თუშეთი და კახეთი ისევე დარჩა გეოგრაფიულად გასხვავებულ სახელებად, როგორიც იყო თუშების ბარად ჩამოსახლებამდე“<ref>ს. მაკალათია, თუშეთი, გვ. 5</ref>.

== გეოგრაფია ==
[[ფაილი:Tusheti Fauna1.jpg|thumb|300px|ხედი ომალოდან]]
[[ფაილი:Watch towers.jpg|thumb|300px|კოშკები]]
[[ფაილი:Khakhabo, Tusheti.jpg|thumb|300px|ხახაბო]]
[[ფაილი:Keselo, Tusheti.jpg|thumb|300px|ხედი კესელოს ციხიდან, ზემო ომალო]]
[[ვახუშტი ბატონიშვილი|ვახუშტი ბაგრატიონის]] მიხედვით:
{{ციტატა|ხოლო თუშნი და დიდონი უკჱთუ არიან წილნი [[ლეკოსი]]სა, არამედ შემდგომად მეფეთა ქართველთა დაპყრობილი<ref>ვახუშტი, „საქართველოს გეოგრაფია“, ტფილისი, 1904 წ., გვ. 168</ref>.}}

{{ციტატა|ხოლო თუშეთი არს ლოპოტისა, თორღისა და პანკისის აღმოსავლით, კავკასიის მთის ჩრდილოთ კერძოთა შინა, და არს ორსჴევად, და მდებარეობს ჩრდილო დასავლეთის შუადამ აღმოსავლეთა სამჴრეთს შორის, და უდის შორის მდინარე თჳსი, და მიერთვის სონა მდინარეს, რომელი განვლის ჩაჩანს და მიერთვის ბორაღანს თერგის მდინარეს. ხოლო პანკისის გორდასწორ კავკასს იქით არს წოვა, წოვას ქვეით გომეწარი და მას ქვეით ჩაღმა. და ჩაღმიდამ გარდავალს გზა თორღას და ლოპოტის ჴევზედ. და არიან დაბნები ესენი უმჯობესნი,  და სხვანი დაბნები არიან ლზ. ამის ჩრდილოთ არს ფარსმანის თუშეთის ჴევი, რომელთა უძეს შორის კავკასივე. და არს ფარსმანის-თუშეთს დაბანი ლვ და განჰყოფს ფარსმანსა და წოვა-გომეწარ-ჩაღმართის ჴევთა ქისტ-ღლიღვიდამ წამოსული კავკასი, აღმოსავლეთ-ჩდილოთ შუა მდებარე. და მზღურის ორსავ თუშეთს: აღმოსავლით კავკასი ჰავარსა, ჩაჩანსა და ამას შორისი; სამჴრით კავკასი ამას და დიდოეთს შორისი; ჩდილოთ კავკასი ამასა და ღლიღვ-ქისტს შორის. არამედ არს ქვეყანა ესე ყოვლითავე, ვიტარცა აღვსწერეთ ოსეთი, სიმაგრით, მოსავლით, პირუტყვით, ნაყოფიერებით და ჴელოვნებით. არამედ კახეთის თუშნი ინახვენ ცხოვართა სიმრავლესა, ვინაჲთგან აქუთ ზაფხულს თჳსთა მთათა შინა საძოვარი, და ზამთარს ჩამოვლენ გაღმა-მჴარსა შინა, და ამით უმეტეს მორჩილებენ კახთა.

ხოლო ფარსმანი უფროს მწირ არს, გარნა ამათ მიერ იგინიცა გამოიზრდებიან კახეთით, რამეთუ მათ მოჰყავთ და ვაჭრობენ. არამედ იგინი არა ჰყმობენ კახთა მეპატრონეთა, ხოლო ესენი მორჩილნი, მოლაშკრენი და მეხარკენი არიან; და არიან ბრძოლასა შემმართებელნი, მჴნენი, ძლიერნი, მჴედარნი წარმატებულნი და უსაქციელონი, ბრიყუნი. რამეთუ, ოდეს შობს დედაკაცი, არავინ მიეახლების, არამედ განუტევებენ შორს მარტოდ, და შობისა შემდგომად მ̃ დღეთა მოიყვანებენ შობილითურთ. ხოლო უკეთუ ვინ მდედრი იყოს გულითა კაცთაგანი და ივლტოდეს ბრძოლასა შინა, ამას აჭმევენ ძაღლთა თანა გობასა შინა ძაღლთასა და არღარა კაცთა თანა.

ხოლო სარწმუნოებითა და ენითა არიან ქართულითა. აწ მწყსის ალავერდელი, მიმტაცე ხარჭაშნისა. არს ეკლესია მცირე, აღშენებული ძუელითვე, და უვისთ ხუცესნი, არამედ უმეტეს უცნობელნი ჭეშმარიტებისანი, რამეთუ აქუსთ კლდე დიდი და მაღალი, და დღესა ილია წინასწარმეტყუელისასა მივლენ და შესწირვენ მას კლდესა ცხოვარსა და ძროხასა, და თაყუანისცემენ კლდესა მას, და რა იგი ესმის კლდისა მისგან, რწამთ უმეტეს ყოვლისა იგი. ხოლო რომელნი არიან მჴარეთა ქისტთა და ღლიღუთა, უწყიან ენანი უფროს მათნი. გარნა ფარსმანის ჴევისანი სარწმუნოებით და ენით შერეულნი არიან, ვითარცა ქისტნი. არა იქნების მათ შინა სიძუა ანუ მრუშება და, უკეთუ მძლავრის ვინმე და შეეყოს მის თანა, მოიკლავს თავს დედაკაცი იგი, და კაცსა მას მოჰკულენ თემნი, და მცნობი არა ილტვის სხუათა ქუეყანასა.<ref>ვახუშტი, „საქართველოს გეოგრაფია“, ტფილისი, 1904 წ., გვ. 171</ref>.}}

თუშეთი მდებარეობს საქართველოს ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში, ჩრდილოეთი განედის 42°32'—42°22' და აღმოსავლეთის გრძედის ({{comment|63°17'—63°2'|ხუთვერსიან რუკაზე}}) შუა; მისი ფართობია 896 კვ. კმ. ადმინისტრაციულად იგი შედის [[ახმეტის მუნიციპალიტეტი|ახმეტის მუნიციპალიტეტში]] და ზღვის დონიდან 1650-4493 მ სიმაღლეზე მდებარეობს; სოფლები განლაგებულია 1900 მ-დან 2400 მ-მდე.

თუშეთი [[კავკასიონის მთავარი წყალგამყოფი ქედი|კავკასიონის მთავარ წყალგამყოფ ქედსა]] და გვერდით ქედს შორის მდებარე ქვაბულშია მოქცეული, რომელსაც ჩრდილოეთით ესაზღვრება თუშეთის (პირიქითის) ქედი, დასავლეთით [[ამუგო]]–[[აწუნთის ქედი]], აღმოსავლეთით ბუნებრივი საზღვარი გაუყვება აკაზმა-ჭეროსთავის ქედს და მთავრდება მდინარე [[ანდის ყოისუ]]ს ხეობაში, ხოლო სამხრეთით ესაზღვრება კავკასიონის მთავარი წყალგამყოფი, ე. წ. [[ვადაეთის ქედი]]. თუშეთს ჩრდილოეთით ესაზღვრება თუშეთის ქედი, მისი უმაღლესი მწვერვალია [[თებულოსმთა]] (4493 მ). თუშეთის ქედის პერპენდიკულარულად სამხრეთ მიმართულებით გამოიყოფა შემდეგი ქედები: [[ძველციხეთანის ქედი|ძველციხეთანის]], [[ჭეროს ქედი|ჭეროს]], [[ცირბევის ქედი|ცირბევის]], [[დანოს ქედი|დანოს]], [[ლაროვანის ქედი|ლაროვანის]], [[სანარის ქედი-სანარისა]] და [[აკაზმის ქედი|აკაზმის]] ქედები.

მთავარი წყალგამყოფი ქედის მწვერვალებიდან აღსანიშნავია: [[შავი კლდე]] (3578 მ), [[დიდგვერდი]] (3334 მ) და [[პატარა ბორბალო]] (3180 მ). მთავარი წყალგამყოფი ქედიდან გამოიყოფა უამრავი პერპენდიკულარული ქედები, რომელთა შორის აღსანიშნავია საჯინჭვლის, [[ნახიდურის ქედი|ნახიდურის]], [[ალატოვანის ქედი|ალატოვანის]], [[ოთხწყაროს ქედი|ოთხწყაროს]], [[ენჭოს ქედი|ენჭოს]], [[ლაის ქედი|ლაისა]] და სხვა.

თუშეთის რელიეფი და მისი ძირითადი ტიპები ჩამოყალიბებულია მეოთხეული პერიოდის ვერტიკალური მოძრაობებით, გამყინვარებით, მდინარეული ეროზიითა და მექანიკური გამოფიტვით. ვაკეებიდან გამოირჩევა ომალო-დიკლოს ვაკე, რომელიც ალაზნის კანიონით გაყოფილია ორ ნაწილად. აქვეა ცოკალთა-ქუმელაურთის ვაკე. აღსანიშნავია აგრეთვე თურსიეხის, ქვახიდის, წოვათის, ალაზნის თავის და სხვა პატარ-პატარა ვაკეები.

ისტორიულად თუშეთი იყოფოდა რვა [[თემი|თემად]]: [[ჭანჭახოვანი]], [[ჩაღმა]], ხეცურთა, [[გომეწარი (დუშეთის მუნიციპალიტეტი)|გომეწარი]], პირიქითი (აღმა), სამციხი, ივანაურთა და [[წოვათა]].<ref>''თოფჩიშვილი რ''. „საქართველოს ეთნოგრაფია/ეთნოლოგია“ გვ. 268 — თბილისი, „უნივერსალი“ 2010 ISBN 578-9941-12-882-0</ref>

=== კლიმატი ===
თუშეთში იანვარ-თებერვლის საშუალო ტემპერატურა 3-8 გრადუსია, იანვარ-თებერვალში ჰაერის საშუალო ტემპერატურა— 13-15 გრადუსზე დაბლა არ ჩამოდის, თოვლის საფარის ხანგრძლივობა 5-6 თვეა, ხოლო ივლის-აგვისტოში ჰაერის საშუალო ტემპერატურა 14-15 გრადუსია.

ნალექების რაოდენობა მერყეობს 450-900 მმ-ს შორის საშუალო მრავალწლიური კი 770 მმ-ია. აქედან ნალექების 69% მოდის თბილ პერიოდში აპრილიდან-სექტემბრის ჩათვლით, 31% კი — დანარჩენ ექვს თვეში მყარი სახით. თოვლის საფარის მაქსიმალური სისქე 2 მ-ს აღწევს, მინიმალური 0.3 მ-ს.

თუშეთის ჰავა კონტინენტურია. ღრუბლიან დღეთა რაოდენობა, საშუალოდ, თვეში 5.5-ია. [[სეტყვა]] იშვიათი მოვლენაა, რაც შეეხება ხორხოშელას, იგი უფრო ხშირადაა მოსალოდნელი. აქ საშუალო სიჩქარის ქარები (7-14 მ/წმ) წელიწადში 10 %-ს აღწევს. თუშეთში, ძირითადად, სუსტი ქარი და წყნარი დღეები იცის.

=== ჰიდრორესურსები ===
[[ფაილი:Alazaniriver.jpg|thumb|300px|პირიქითი ალაზანი]]
თუშეთში ორი მდინარეა: [[თუშეთის ალაზანი|გომეწრის (თუშეთის) ალაზანი]] და [[პირიქითი ალაზანი]] თავისი მრავალი შენაკადით. გომეწრის ალაზანი ბორბალოს მთიდან (3522 მ.) გამოდის და გომეწრის ალაზანის სახელით სწრაფად მიმდინარეობს აღმოსავლეთის მიმართულებით. გომეწრის ალაზანს სოფელ გოგრულთასთან უერთდება ორწყალი, სოფელ ხახაბოსთან — ალატოვან-წოჴვის შენაერთი ნაჴიდურის წყალი.

პირიქითი ალაზანი ამაგოს (3965 მ.) მთიდან გამოდის. ნასოფლარ ჰეღოსთან მას უერთდება ლაროვანის წყალი და გომეწრის ალაზნის პარალელურად მიექანება ჩრდილო-აღმოსავლეთის მიმართულებით. გზაზე მას უერთდება თუშეთის ალპიდან ჩამონადენი წყლები: ჰაშაკის წყალი, ჴაჸის წყალი, დანოს წყალი, კვავლოს წყალი და სხვა. 

ორივე ალაზანი ერთმანეთს უერთდება სოფლები ცოკალთოსა და [[შენაქო]]ს მიდამოებში, და სახელმწიფო საზღვრის გადაკვეთის შემდეგ მიედინება [[ანდის ყოისუ]]ს სახელწოდებით, რომელიც ავარიის ყოისუსთან შეერთების შემდეგ მდინარე სულაქის სახელით ჩაედინება [[კასპიის ზღვა]]ში.

გომეწრის (თუშეთის) ალაზანს (სიგრძე 53 კმ) შენაკადთა უმეტესობა მარჯვენა მხრიდან აქვს: შავწყალი, ვაკისძირის ხევი, [[ორწყალი]] თავისი შენაკადებით: ვესტმოს ხევი, სახარის, შავიკლდის, სამერცხლის და საბუის ხევები. ხისოს (ჭანჭახოვანის) ალაზანი თავისი შენაკადებით: ორმოთგორის ხევი, ფიცრის ჭალის, ალატოვანის, ენჭოს და ხისოს ხევები და ნახიდურის წყალი. მარჯვენა მხრიდან უერთდება წუათის ხევი.

პირიქითის ალაზნის მარცხენა მხარის შემდინარეებია: თურსიეხის ხევი, ჭონთიოს, გირევის, ფარსმის, ჭეშოს, ცირბევის, წისქვილების, კვავლოს, დანოსა და ჩიღოს ხევები. მარჯვენა მხრიდან კი — ლაროვანის წყალი.

თუშეთის მდინარეები ზამთარში ნაწილობრივ იყინება.

თუშეთში უამრავი პატარ-პატარა ზომის ტბაა. [[სუბალპური ზონა|სუბალპურ ზონაში]] (მდინარე ორწყლის სათავეებში) მყინვარული წარმოშობის ტბებია. არც ერთი მათგანის დიამეტრი არ აღემატება 20 მეტრს. ასეთივე ზომის ტბებია შავიკლდის ხევისა და ვებუს ხევის სათავეებში. კალოანის ხევის სათავეში მდებარე ტბა (მყინვარული წარმოშობით) მთელი წლის განმავლობაში გაყინულია.

[[ჭანჭახოვანის ქედი]]ს ჩრდილო ფერდობებზე მდებარე ტბის სიგრძე 12-15 მ-ა, სიგანე — 5-6 მ. ტბა ძალიან ღრმაა. ნასოფლარ ჰეღოსთან გვხვდება გამდინარე ტბა სიგრძით 200 მ.

თუშეთის ტერიტორიაზე ვხვდებით ჭაობებსაც, რომლებიც პატარა ტბების დაშრობით უნდა იყოს გამოწვეული. ისინი გავრცელებულია როგორც ალპურ და სუბნივალურ ზონებში, ისე სოფლების მიდამოებში. სოფლების: შენაქოს, ომალოს, დიკლოს, თურსიეხისა და ხახაბოს ჭაობების არსებობაზე დიდ გავლენას ახდენს გრუნტის წყლების ზედაპირთან ახლოს მდებარეობა.

თუშეთში საკმაოდ დიდი რაოდენობითაა სამკურნალო-მინერალური წყლები. „ჩიღოს წყალი“ ძალიან მარილიანია და შეიცავს ქლორიდებს, ვეძის გორის ძირში გამოდის მჟავე წყლის ორი ჭავლი, სოფელ ხისოსთან, შენაქოსთან, ფარსმასთან, ნასოფლართან და ჭონთიოსთან გვხვდება ტუტე-მარილიანი წყლები, ასევე ომალოსთან არის ტუტე მარილიანი წყლის სამი ჭავლი. სოფელ [[დოჭუ]]სა და [[ხახაბო (ახმეტის მუნიციპალიტეტი)|ხახაბოს]] მიდამოებში არის რკინის შემცველი წყაროები.

=== ფლორა ===
თუშეთის ტერიტორიები ხასიათდება ფლორისტული მრავალფეროვნებით, ენდემურ და უძველეს რელიქტურ სახეობათა სიუხვით, რაც ერთი მხრივ, განპირობებულია ტერიტორიის სიდიდითა და გეოგრაფიული მდებარეობით, მიუხედავად ვერტიკალური სარტყელების მცირე დიაპაზონისა. თუშეთის ტყეების საერთო ფართობი შეადგენს 32000 ჰა-ს. ძირითადად წარმოდგენილია [[ფიჭვნარი]]თ (სოსნოვსკის ფიჭვი) და [[არყნარი]]თ (ლიტვინოვისა და რადეს არყი). მათ ხშირად ეთავსება ისეთი სახეობები, როგორიცაა [[ცირცელი]], [[მდგნალი]], [[მურყნარი]] და სხვა. თუშეთის ტყეებში და მათ გარეთაც მრავლადაა კენკროვანი და ტყის ხილის მცენარეულობა.

თუშეთის ტყეებში გამოიყოფა ტყის ტიპები, რომლებიც სხვაგან თითქმის არ აღნიშნულა: არყნარ-ფიჭვნარი სუბალპური ბალახეულით, არყნარ-ცაცხვნარი ბუჩქნარებით, ფიჭვნარი დეკათი და სხვა. ფიჭვი ზღვის დონიდან 2650 მეტრამდე გვხვდება, რაც კავკასიისათვის უნიკალური შემთხვევაა. თუშეთის ფიჭვნარებს, ოროგრაფიული იზოლირების წყალობით, ჯიშობრივი ცვლილება არ განუცდია. თითქმის ორი მილიონი წლის კარჩაკეტილი ევოლუციის შედეგია აქ მცენარეთა ტიპურებიდან განსხვავებული ფორმების არსებობა, ასეთებია: სოსნოვსკის ფიჭვი, მაჯაღვერი, ტირიფები, თელა და ა. შ.

=== ფაუნა ===
მდიდარი სახეობრივი შემადგენლობით გამოირჩევა ცხოველთა სამყარო. განსაკუთრებით აღსანიშნავია მტაცებელთა და წყვილჩლიქოსანთა რიგების წარმომადგენლები. ასეთი სახეობებია: [[ნიამორი]], რომლის არეალიც შემოიფარგლება გომეწრისა და პირიქითის ვიწრო კლდოვანი ხეობებით და დიკლოს ხორხის მიდამოებით; [[არჩვი]] — მისი რიცხოვნობა ანთროპოგენური ფაქტორების ზემოქმედების გამო (ძოვება, ბრაკონიერობა) მკვეთრად შემცირებულია; აღმოსავლეთ [[კავკასიური ჯიხვი]], [[ირემი]], რომლის პოპულაცია ძალიან მცირერიცხოვანია; [[შველი]], რომელიც გავრცელებულია აღმოსავლეთ კავკასიონის თითქმის მთელ ტერიტორიაზე.

მტაცებლებიდან პირველყოვლისა უნდა აღინიშნოს [[წინააზიური ლეოპარდი]] ([[ჯიქი]]), რომელიც მთელ კავკასიაში ერთეული ინდივიდების სახით არის შემორჩენილი პირიქითის ქედის სუბალპურ, ალპურ და სუბნივალურ ზონებში. იგი აღმოჩენილ იქნა [[ვაშლოვანის სახელმწიფო ნაკრძალი|ვაშლოვანის სახელმწიფო ნაკრძალშიც]]. ეს ცხოველი [[ბუნების დაცვის საერთაშორისო კავშირი]]ს ([[IUCN]]) წითელ წიგნშია შეტანილი.

თუშეთში ასევე გავრცელებულია [[მგელი]], [[ფოცხვერი]], [[დათვი]] და ა.შ.

ფრინველთა სახეობებიდან აღსანიშნავია [[კრავიჭამია]], [[შევარდენი]], [[შურთხი]] (მთის ინდაური). ყველა ეს სახეობა შეტანილია ბუნების დაცვის მსოფლიო კავშირის (IUCN) წითელ წიგნში.

=== დაცული ტერიტორიები ===
[[ფაილი:Mount Diklo, Tusheti.jpg|thumb|300px|დიკლოს მთა]]
თუშეთის დაცული ტერიტორიები (სახელმწიფო ნაკრძალი, ეროვნული პარკი, დაცული ლანდშაფტი) მდებარეობს აღმოსავლეთ კავკასიონზე, თუშეთის ქვაბულში 900-4800 მ-ზე ზღვის დონიდან, [[თბილისი]]დან 280 კმ-ის დაშორებით. თუშეთის სახელმწიფო ნაკრძალის დაარსების თარიღად 1981 წელი ითვლება. დღეს მისი ფართობი 10694 ჰა-ია. ეროვნული პარკი (83453 ჰა) და დაცული ლანდშაფტი (27903 ჰა) დაარსდა 2003 წლის 22 აპრილს.

თუშეთი გამორჩეულია ულამაზესი ალპური მდელოებითა და საუცხოოდ შემონახული ფიჭვნარი ტყეებით, [[თებულოსმთა|თებულოს]] ([[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 4492 მ.), [[დიკლოსმთა|დიკლოს]] (ზღვის დონიდან 4285 მ.) და [[ბორბალო (მთები)|ბორბალოს]] (ზღვის დონიდან 3294 მ.) დიდებული მწვერვალებით.

თუშეთის ტყეების დიდი ნაწილი პრაქტიკულად პირველქმნილია. აქ გავრცელებულ ცხოველთაგან ზოგიერთი წარმოადგენს კავკასიის ენდემებს ქვესახეობის დონეზე (მგელი, ფოცხვერი, არჩვი), ზოგ შემთხვევაში კი სახეობის დონეზეც (აღმოსავლეთკავკასიური ჯიხვი). განსაკუთრებით აღსანიშნავია ნიამორი. სავარაუდოა წინააზიური ჯიქის არსებობაც. ფრინველთაგან გვხვდება [[კრავიჭამია]] ანუ ბატკანძერი, კავკასიის ენდემური სახეობა — [[კავკასიური როჭო]], [[შურთხი]], [[ხოხობი]] და სხვა.

თუშეთში ჯერ კიდევ შენარჩუნებულია კულტურული მემკვიდრეობის უნიკალური ძეგლები, უძველესი ნასოფლარები, ხალხური ხელსაქმის ნიმუშები, ყოფითი კულტურის ნივთები. აქ გარემომცველ ისტორიულ-კულტურულ ლანდშაფტებთან ერთად დაცულია ტრადიციები და მოსახლეობის ყოფითი წეს-ჩვეულებები.

== ისტორია ==
[[ფაილი:Tower, Tusheti, Geo.jpg|thumb|შუა საუკუნეების საბრძოლო კოშკი თუშეთში]]
თუშეთში აღმოჩენილი არქეოლოგიური მასალებით დგინდება თუშეთის ტერიტორიის დასახლება უძველესი დროიდან. გვიან [[ბრინჯაოს ხანა|ბრინჯაოსა]] და ადრე [[რკინის ხანა|რკინის ხანის]] ზოომორფული ფიგურები თუ სიმბოლო-ნიშნები თუშეთის ტრადიციული მეურნეობრივი დარგების-მეცხვარეობისა და მსხვილფეხა მესაქონლეობის ისტორიის მნიშვნელოვანი ქრონოლოგიური ნიშნულებია.

ქართულ საისტორიო წყაროებში თუშეთის შესახებ საკმაოდ მწირი ცნობები მოიპოვება. ერთ-ერთი ასეთი ცნობა უკავშირდება [[IV საუკუნე]]ში [[ქრისტიანობა|ქრისტიანობის]] სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებას საქართველოში და, ამასთან დაკავშირებით, [[ფხოველები|ფხოველთა]] იძულებით გადასახლებას თუშეთში. IV ს-ის პირველ ნახევარში თუშეთი იყო გაქრისტიანების წინააღმდეგ მებრძოლი მთიელების თავშესაფარი. ასე მოხდა [[ფხოვი|ფხოველების]] მიგრაცია თუშეთში. V საუკუნიდან გახდა [[იბერიის სამეფო]]ს შემადგენელი ნაწილი. [[VIII საუკუნე]]ში [[ხუნძახის თემი|ხუნძახის თემთან]] ერთად შედიოდა ერთ ადმინისტრაციულ ერთეულში — [[წუქეთის საერისთაო]]ში. ამ დროს უნდა უკავშირდებოდეს ქრისტიანობის გავრცელება რეგიონში, რაზეც მეტყველებს [[ინგუშეთი]]სა და [[დაღესტანი|დაღესტნის]] IX საუკუნის ქრისტიანული ძეგლები. VIII-IX საუკუნეებში, [[კახეთის სამთავრო]]ს შემადგენლობაში ყოფნის დროს, შედიოდა პანკისის საერისთავოში, მოგვიანებით კი ერთიანი საქართველოს შემადგენლობაში ყოფნის დროს — [[კახეთის საერისთავო]]ში.

XV საუკუნეში საქართველოს სამეფო-სამთავროებად დაშლის შემდეგ მოექცა [[კახეთის სამეფო]]ში, როგორც თუშეთის სამოურავო. სასულიერო თვალსაზრისით ექვემდებარებოდა [[ალავერდის ეპარქია]]ს. მნიშვნელოვანია XVI საუკუნის ცნობა, რომელიც ეხება [[კახეთის სამეფო|კახეთის]] მეფე [[ლევანი]]ს მიერ თუშთა შემომტკიცებას. ეს არის პირველი ისტორიული ცნობა თუშეთის მეცხვარეობისა და კახეთში ზამთრის საძოვრებით სარგებლობის შესახებ.

XVII საუკუნის II ნახევარში თუშეთი წარმოადგენდა მეფე [[ერეკლე I]]-ის საყრდენს ტახტისთვის ბრძოლაში. 1660 წელს თათარ დამპყრობთა წინააღმდეგ [[ბახტრიონის ბრძოლა]]ში თუშების მიერ შეტანილი დიდი წვლილი დასდებია საფუძვლად ლეგენდას, რომელიც ეხება თუშთა ბელადის — [[ზეზვა გაფრინდაული]]ს მამაცობასა და ალონის ველის თუშებისთვის გადაცემას. თუშებისთვის ალვანის ველის საძოვრებით სარგებლობის უფლება შემდგომში დაკანონებულ იქნა კახეთის მეფეების — [[თეიმურაზ II]]-ისა და [[ერეკლე I]]-ის სიგელ-გუჯრებით. XVII საუკუნეში, როგორც [[ექვთიმე თაყაიშვილი]]ს მიერ მიკვლეულ ქვაზე დაწერილი გუჯარიდან ირკვევა, თუშებს თავიანთი ცხვარმრავალი ფარებისათვის ათვისებული აქვთ [[შირაქი]]ს ზამთრის საძოვრები, რომელსაც დღემდე არ დაუკარგავს თავისი ეკონომიკური მნიშვნელობა და თუშეთის გეოსოციალური სტრუქტურის ორგანულ კომპონენტს წარმოადგენს. XIX საუკუნის დასაწყისიდან დაიწყო თუშების ჩასახლება კახეთში, ალვანის ველზე.

[[ფაილი:Militsioner tushin (A).jpg|thumb|120px|თუში მეომარი, 1898 წ.]]

[[1831]] წლის ზაფხულში ექსპედიციით იმყოფებოდა საქართველოს გეოგრაფიული საზოგადოების მთამსვლური განყოფილება [[სერგი მაკალათია]]ს ხელმძღვანელობით. აღნიშნულმა ჯგუფმა ადგილზე ორი თვე დაჰყო და თავისი სამუშაო გეგმაც შეასრულა. მაკალათიას ნაშრომის — „თუშეთის“ გამოსვლის შემდეგ ეთნოგრაფიას, ისტორიას, არქეოლოგიას, გეოგრაფიასა და ადგილობრივ მეტყველებას მრავალი მკვლევარი სწავლობდა: გ. ბოჭორიძე, გ. ზარდალიშვილი, ვ. ელანიძე, ვ. ლაგაზიძე, ა. შავხელიშვილი, მ. ხუციშვილი, გ. ჯალაბაძე, მ. მაკალათია, გ. გასიტაშვილი, ლ. ბედუკიძე, ც. ბეზარაშვილი, ლ. მოლოდინი, ლ. სოსელია, ნ. ჯიქია, ნ. ღოღობერიძე, ც. ყარაულაშვილი, რ. დოლაბერიძე, პ. ხუბუტია, თ. ოჩიაური, გ. ცოცანიძე, თ. უთურგაიძე და სხვები. განსაკუთრებით აღსანიშნავია გ. ბოჭორიძის მიერ 1935 წლის ზაფხულში ჩატარებული მუშაობა.

== დემოგრაფია ==
{{მთავარი|თუშები}}
[[ფაილი:Omalo Museum, Tusheti.jpg|thumb|300px|სასტუმრო კესელოს ციხის ფონზე.]]
XIX-XX საუკუნეებში თუშეთში ჩატარებული მოსახლეობის კამერალური აღწერები თუშეთის გეოგრაფიულ მდგომარეობაზე დაკვირვებისა და ანალიზის საშუალებას იძლევა.

1801 წელს ჩატარებული აღრიცხვით თუშეთში აღირიცხა 1019 კომლი, 1860 წელს — 786, 1931 წელს — 379, 1963 წელს — 110 და 1975 წელს 70 <ref>გ. კურდღელაიძე „თუშეთი“</ref>. სტატისტიკური მონაცემები თვალნათლივ ასახავს თუშეთიდან ბარისკენ დაწყებული მიგრაციული პროცესების დინამიკას. ბარისკენ მოსახლეობის ლტოლვა სხვადასხვა მიზეზებით იყო განპირობებული, როგორიცაა გვაროვნულ-თემობრივი ინსტიტუტების რღვევა და სახელმწიფოებრივი ფორმების დამკვიდრება, ნატურალური მეურნეობის რღვევა და სასაქონლო-ფულადი ურთიერთობების განვითარება, მკაცრი კლიმატურ-გეოგრაფიული პირობები და შეზღუდული საარსებო სივრცე. ბოლოს, 1959 წელს, [[სსრკ|საბჭოთა ხელისუფლებამ]] პოლიტიკური მოსაზრებებით გააუქმა [[კოლექტიური მეურნეობა|კოლექტივები]] თუშეთში და მოსახლეობა იძულებით ჩამოასახლა ბარში.

XX საუკუნის II ნახევარში, ზემოხსენებული პროცესების შედეგად, ძირეულად შეიცვალა თუშების ცხოვრებისა და განსახლების გეოსოციალური სურათი. თუშების ძირითადმა საცხოვრისმა თუშეთიდან გადაინაცვლა ბარის სოფლებში — [[ზემო ალვანი|ზემო ალვანში]], [[ქვემო ალვანი|ქვემო ალვანსა]] და [[ლალისყური|ლალისყურში]], ხოლო თუშეთმა და შირაქმა საზაფხულო და საზამთრო საძოვრებისა და სეზონური საცხოვრისის ფუნქცია შეიძინა. 

== ტრადიცია და კულტურა ==
[[ფაილი:Shenaqo Sameba Church, Tusheti.jpg|thumb|300px|შენაქოს სამების ეკლესია დიკლოს მთის ფონზე.]]
[[ფაილი:Tusheti Shenaqo house.jpg|thumb|300px|ტრადიციული ფიქლით ნაგები სახლი შენაქოში.]]
[[ფაილი:Tushuri Teqa.jpg|thumb|300px|თუშური [[თექა]]]]
თუშეთის ეთნოკულტურულ თავისებურებას, საქართველოს სხვა ტრადიციული კულტურებისგან განსხვავებით, ძირითადად განაპირობებს ისტორიულად ჩამოყალიბებული სპეციფიკური მეურნეობრივი წყობა-მომთაბარეობითი მეცხვარეობის, მესაქონლეობისა და მიწათმოქმედების ერთობლიობა.

თუშეთის ტრადიციული განსახლების სისტემა, ეკოლოგიურ-ესთეტიკური და თავდაცვით-სამეურნეო თვალსაზრისით, ბუნებრივი და ანთროპოგენური გარემოს ჰარმონიული თანაარსებობისა და განვითარების სრულყოფილ ნიმუშს წარმოადგენს. ადგილობრივი ფიქალი ქვით აშენებული სოფლები და ციხე-კოშკები გარემომცველ ბუნებრივ გარემოსთან ერთად მაღალი ხარისხის ლანდშაფტურ ღირებულებებს ქმნის.

მომთაბარეობითმა მეცხვარეობამ, თუში მამაკაცის ტრადიციულმა დასაქმების სფერომ, დიდი როლი ითამაშა თუშების ეთნოფსიქოლოგიური და ყოფითი თავისებურებების ჩამოყალიბებაში. ტოლერანტობა, სულიერი წონასწორობა და სტუმარ-მასპინძლობის ტრადიციების ერთგულება მწყემსი თუშების ყველაზე გამოკვეთილი მენტალური თვისებებია.

რთულ გეოგრაფიულ და კლიმატურ პირობებში ხანგრძლივი ბუნებრივი სელექციის შედეგად მომთაბარეობითი მეცხვარეობის გზით გამოყვანილია ცხვრის, ცხენისა და მეცხვარე ძაღლის ადგილობრივი, თუშური ჯიშები.

მწყემსების მიერ თაობიდან თაობას გადაეცემოდა და დღემდეა მოღწეული [[ცხვრის ყველი]]ს დამზადების ტექნოლოგიური საიდუმლოებანი. თუშური ცხვრის ყველი „[[გუდის ყველი]]ს“ სახელითაა ცნობილი, რადგან ყველის საგემოვნო თვისებების საბოლოო სრულყოფა სპეციალურად დამუშავებულ ცხვრის ტყავში, „გუდაში“ ხდება.

საქონლის მოვლა-პატრონობა და საოჯახო მეურნეობის გაძღოლა ტრადიციულად თუში ქალის საქმეა. ამასთან ერთად, ისინი დახელოვნებულნი არიან [[ცხვრის მატყლი]]ს დამუშავებაში, [[ქსოვა]]სა და [[თელვა]]ში. ხალხური ხელოვნების მოყვარულებს შორის მოწონებით სარგებლობს თუშური ფარდაგები, შესრულებული მისთვის დამახასიათებელ გეომეტრიულ სტილსა და ბუნებრივ ფერებში. პოპულარულია ტურისტებს შორის ჭრელი წინდები, ნაქსოვი ფეხსაცმელი („ჩითები“), ნაბდის ქუდი და ქეჩები.

=== მუსიკა ===
თუშური სამოქალაქო და რელიგიური დღესასწაულების განუყოფელი ელემენტია [[მუსიკა]], [[გარმონი|გარმონზე]] შესრულებული ქართული მელოდიები. თუშური სიმღერების სევდიან ტონალობასა და მგზნებარე ქორეოგრაფიულ პლასტიკაში აღბეჭდილია ისტორიის მძიმე ქარტეხილებში გამოვლილი ხალხის სულიერი დრამა და ცხოვრების სიძნელეებისადმი შეუპოვრობა.

===არქიტექტურა===
მეზობელი ტომების თავდასხმებისაგან თუშეთის თავდაცვასა და უსაფრთხოებას უზრუნველყოფდა ადგილობრივი ფორტიფიკაციული არქიტექტურა.

სოფლების განაშენიანებისათვის, როგორც [[შენაქო]]ში ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრებისას აღმოჩენილი დასახლების ნაშთები მოწმობს, უძველესი დროიდან უპირატესობა ენიჭებოდა ბუნებრივ სიმაგრეებსა და შეჯგუფულ დასახლებას. ამგვარ ციხე-სოფლებს განეკუთვნება ძველი [[დიკლო]], [[ჰეღო]], [[წარო]], [[ინდურთა]] და ა. შ. თუშეთის ყოველ სოფელში დღემდეა შემონახული XVII-XVIII საუკუნეების თავდაცვითი და სასიგნალო ციხე-კოშკები, რომლებშიც იხიზნებოდა მოსახლეობა და კოლექტიურად იცავდა თავს მომხვდურთაგან.

საოჯახო თემის საცხოვრებელმა ციხე-სახლებმა XIX საუკუნის II ნახევარში დაკარგეს თავდაცვითი ფუნქცია და დაიწყო მათი გადაკეთება და ახალი ტიპის საცხოვრებლების-აივნიანი სახლების მშენებლობა, რაც პასუხობდა შეცვლილ სოციალურ-ეკონომიკურ მოთხოვნილებებსა და ესთეტიკურ შეხედულებებს.

== ლიტერატურა==
{{ქსე|5|29|მუსხელიშვილი დ.}}
*[[სერგი მაკალათია|''მაკალათია ს.'']], „თუშეთი“ — ტფილისი, 1933

== რესურსები ინტერნეტში ==
{{Commonscat|Tusheti}}
*[http://www.tushetipa.ge/ თუშეთის დაცული ტერიტორიების საიტი] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929184432/http://www.tushetipa.ge/ |date=2007-09-29 }}
*[http://www.tusheti.ge/Georgian/index-ge.html www.tusheti.ge — ინფორმაცია ტურისტებისთვის] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927200721/http://www.tusheti.ge/Georgian/index-ge.html |date=2007-09-27 }}
*[http://www.youtube.com/watch?v=pwxi6Wz7wuU „რა ლამაზია თუშეთი“ ეთერ თათარაიძე].
*[http://www.youtube.com/watch?v=COM7vmuZdSY „ჩემს დაბადებას“  ეთერ თათარაიძე]

== სქოლიო ==
{{სქოლიოს სია}}

{{მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლები საქართველოში}}
{{საქართველოს ისტორიული მხარეები}}

[[კატეგორია:თუშეთი| ]]
[[კატეგორია:საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარეები]]
[[კატეგორია:პირიქითა საქართველო]]
[[კატეგორია:იმიერკავკასია]]